Nyayavinishchay Vivaranam Part 1

Author(s): Vadirajsuri, Mahendramuni
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 566

प्रथमः प्रत्यक्षवस्ताका तेन तदुपपरः । कयं तस्यापि विशेषेणैकत्वं विलक्षणस्यादिति चेम् ! कथं रूपेण संस्थानस्य सदविशेषात् ? मा भून् , संस्थानस्यैवाभावादिति चेतन : दर्शनात | ने ट्वि पाय देयस्यौस्यादिकं न पश्यति, तदपावे रूपदर्शनेऽपि तदापरन्धकल्पं जगवेन । झपमेव संस्थानम् , सत्येव तदुपलम्भे तस्य दर्शनात नापरमिति देत ; न ; सत एक रूपम्यापि संस्थानादन्यायाभावप्रसङ्गात् । दूरविरलकेशादो केवलत्यापि पस्य दर्शन मिति म ने ; ५ समन्धकारादो केवलम्यापि मयूरादिसंस्थानस्योपलम्भात् | संस्थानमेव सत्र भषति यथारष्टस्याप्राप्ते, सस्यैव संस्थानत्य प्राप्तिरपि स्यात् , न चैवम् , स्पष्टस्यैव प्राप्तेः । न च सयोरेकत्वं प्रतिभासभेदेन भेदस्यैवोपपत्तो, सस्माद् प्रान्तमेव सदर्शनम् विसंवादादिति चेत R; अस्पष्टतायामेव विसंवादान , न संस्थाने । सद्ध्यतिरेकात् तत्रापि विसंवाद एवेति चे; ; एकान्ततस्तदभावान , अन्यथा नास्पमित्येव म्यान प्रतिभासो नस्लमिति । कथं १० वा तत्संस्थानस्यावस्तुत्वे लिकम् ? अविनाभावनियमादिति म ; न तनियमस्यापि अदुत्पत्तितादात्म्ययोरेवाभ्यनुकानात् । अत एवोक्तम
"कार्यकारणामावादा खभावादा नियामकान । . अविनाभावनियमो दर्शनान न दर्शनात् ।" [प्र. वा० ३।३०] इति ।
मावस्तु कस्यचित्कार्यम् ; व्योमकुसुमादिक्त् । नापि स्वभावः । स्वभाववस्त्रेऽपि १५ साध्यस्य नरमादेकान्तेनाभेदे तायवरत्वेव स्यात् । नव तस्साधने प्रेक्षावता प्रवृत्तिः पुरुषार्थाभावात : साधितास ततो वस्तुसाधनमिति चेन ; न तस्यापि तस्माकान्तेनाभेदे पूर्ववदोषाबनवस्थानुषङ्गा । कश्रित सदस्यनिरेकपरिकल्पनया तत्साध्यवस्तुत्वपरिपालनं ध्यामलितोपलब्धसंस्थानस्यापि वस्तुत्वमवस्थापयति, तस्यापि ध्यामलिनत्वात् कथरिखदेवाव्यतिरेकात् । मा भूलिकत्वमपि तस्येति चेत् ; कथं सहि तन्त्र प्रसिपनप्रामित्यभिचारस्यानुमानाश्रिसंधादः १२० यत इदं सूरुम्
“ममैवं प्रतिभासोऽयं न संस्थानविवर्जितः ।
एवमन्यत्र सृष्टत्वादनुमान तथा च तत् ।।" [प्र०बार्सिकाल० ५११] इति ।
कथं पुन: अनुमानादयविसंवादः तद्विषयस्याप्यस्पष्टावभासित्वेनावस्तुस्वाविशेषान , तत्रापि शत्प्रतिभासलिकोपजनितारनुमानाद अदिसंवादपरिकल्पनायामनवस्थापत्तिरिति चेत् : २५ अयमपि परस्यैव दोषः । दोषः, व्यवहारभकभयाकृतविचारस्यैवानुमानप्रामाण्यस्याभ्यनु. झानादिति चे न तथा पर्शनस्यैव तदशीकारोपपत्तेः । एवमप्यवास्तवमेव संस्थान व्यावहारिकस्याध्यक्षस्यावस्तुविषयस्थात्, ततः सांवृतमेव तत् अस्थूलादिव्यावृत्त्या स्थलादे। संवृत्या परिकल्पनादिति चेम् ; अधाह
। सामान्येन । २-पलव्यामिव्यभि-आ.ब.प.।