Book Title: Mahakavi Harichandra Ek Anushilan
Author(s): Pannalal Sahityacharya
Publisher: Bharatiya Gyanpith

View full book text
Previous | Next

Page 106
________________ अचिन्त्यचिन्तामणिमर्थसंपदा यशस्तरोः स्थानकमेकमक्षतम् । अशेषभूभृल्परिवारमातरं कृतज्ञता तामनिशं स्वमात्रय ।।२१।। -धर्मार्माभ्युदय, सर्ग १८ धर्माविरोधेन नयस्व वृद्धि त्वमर्थकामी फलिदोषयुक्तः। युक्त्या त्रिवर्ग हि निषेवमाणो लोकद्वयं साधयति क्षितीशः ||३९| -पप्रभ, सर्ग ४ सुखं फलं राज्यपदस्य जन्यते तदत्र कामेन स पार्थसाधनः । विमुच्य तो चेदिह धर्ममोहसे वृथव राज्यं वनमेव सेव्यताम् ||३१॥ इहार्थकामाभिनिनेशलालसः स्वधर्ममणि भिनत्ति यो नुपः । फलाभिलाण समीहते तरुं समूलमुस्मूलयितुं स दुर्मतिः ॥३२॥ -धर्मशर्माभ्युदय, सर्ग १८ माघ के शिशुपालवध का धर्मशर्माभ्युदय पर क्या प्रभाव है ? इसका विचार एक स्वतन्त्र स्तम्भ में करेंगे । यहाँ, हरिचन्द्र ने अपने उत्तरवर्ती कवियों पर क्या प्रभुता स्थापित की है इसके कुछ उदाहरण देखिए । सुत्रता रानी के मुखसौन्दर्य का वर्णन करते हुए हरिचन्द्र ने लिखा हैकपोलहेतोः खलु लोलचक्षुषो विधिय॑धात्पूर्णसुधाकरं द्विधा । विलोक्यतामस्य तथाहि लाग्छनच्छरलेन पश्चात्कृतसीवनवणम् ।।२-५०।। -धर्मशर्माभ्युदय ऐसा लगता है मानो विधाता ने उस चपललोचना के कपोल बनाने के लिए पूर्ण चन्द्र के वो टुकड़े कर दिये हों। देखो न, इसीलिए वो उस चन्द्रमा में कलंक के बहाने पीछे से की हुई सिलाई के चिह्न विद्यमान है। अब नैषधीयचरित में दमयन्ती के मुखसोन्दर्य का वर्णन करते हुए श्रीहर्ष की सूक्ति देखिए हुप्तसारमिन्दुमण्डलं दमयन्तीवदनाय वेधसा । कृतमध्यविलं विलोक्यते धृतगम्भीरखनीखनीलिम ॥२-२५॥ -नषधीयचरित जान पड़ता है विधाता ने दमयन्ती का मुख बनाने के लिए चन्द्रमण्डल का सार निकाल लिया था, इसी लिए तो बीच में गड्डा हो जाने के कारण उसके मध्य याकाश की नीलिमा विखाई देती है। गन्धर्वदत्ता के चरणयुगल की सुन्दरता का वर्णन करते हुए हरिचन्द्र की उक्ति देखिए--- सरोजयुग्मं बहुधा तपःस्थितं बभूव तस्याश्चरणद्वयं गुवम् । न चेत्कथं तत्र व हंसकाविौ समेत्य हृद्यं तनुतां फलस्वनम् ॥५१॥ -जीवन्धरचम्मू, लम्भ ३ महाकवि हरिचन्द्र : एक अनुशीलन

Loading...

Page Navigation
1 ... 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221