Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
માનતા) સૌએ સ્વીકારવીજ જોઈએ, કહ્યું પણ છે કે યુત્સિત્રમાળત, શ્ર” ઈત્યાદિ યુક્તિ, પ્રમાણુ અને તર્ક દ્વારા આત્માનું અહીં પ્રતિપાદન કરવામાં અવ્યુ. છે તેથી સૌએ દેહથી ભિન્ન એવા આત્માના અસ્તિત્વના અવશ્ય સ્વીકાર કરવી જોઇએ. જો આત્મા શરીરથી ભિન્ન ન હેાય, તે ખાલ્યાવસ્થામાં અનુભવેલા પદાર્થ નુ સ્મરણ થવું જોઇએ નહીં, તથા તી કર આદિની તથા શાસ્ત્રોની મેાક્ષને માટે પ્રવૃત્તિજ રહે નહીં. પરન્તુ તેમની પ્રવૃત્તિ તા ચાલુ જ રહે છે. તેથી પ્રવૃત્તિની અન્યથાનુપપત્તિની અપેક્ષાએ શરીરથી ભિન્ન એવા આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. સંગ્રહ ગાથાના આ સ ંક્ષિપ્ત અથ છે. વિસ્તૃત અથ વ્યાખ્યામાંથી જ સમજવો જોઇએ. કહ્યું પણ છે કે -મળઃ મેક્ષિદ્રિચ· ” ઇત્યાદિ –જો શરીરથી ભિન્ન આત્મા ન હોત તેા પૂર્વ અનુભવેલી વાતનું સ્મરણ ન થાત અને મેક્ષપ્રાપ્તિ માટે પ્રવૃત્તિ પણ ન થાત પરન્તુ પ્રવૃત્તિ તા થાય છે. આ પ્રકારે અત્માના અસ્તિત્વનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
એજ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ કરતાં ભિન્ન એવા પ્રમાણુની પણ સિદ્ધિ થાય છે. તે પ્રમાણુ દ્વારા દેહ ઇન્દ્રિય, મન અને વિષય આદિથી ભિન્ન એવા આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થશે તેપ્રમાણ કયું છે, કે જેના દ્વારા આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે? આ પ્રશ્નના ઉત્તર રૂપે તે પ્રમાણને પરાક્ષ પ્રમાણુ જ અહીં સમજવુ. સ્વ અને પરના નિશ્ચય કરનારા જ્ઞાનને પ્રમાણ કહે છે. તે પ્રમાણના બે ભેદ છે (૧) પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ અને (૨) પરીક્ષ પ્રમાણ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણના ચાક્ષુસ આદિ અનેક ભેદો પડે છે. પરાક્ષપ્રમાણના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર છે- (૧) સ્મરણુ, (૨) પ્રત્યભિજ્ઞાન, (૩) તર્ક, (૪) અનુમાન અને (૫) આગમ પરાક્ષ પ્રમાણના એક ભેદ રૂપ અનુમાન પ્રમાણ વડે દેહથી ભિન્ન એવા આત્માનુ અસ્તિત્વ આ પ્રમાણે સિદ્ધ થાયછે–
(૧) હું આત્માનું સ્મરણ કરૂ છું. ધૃત્યાદિ પ્રતીતિ દ્વારા આત્માની સિદ્ધિ થાય છે, (૨) આ એજ આત્મા છે, આ પ્રતીતિ દ્વારા આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. (૩) જો આત્મા ન હોત, તેા તેના જ્ઞાનાદિ ગુણાની ઉપલબ્ધિ ન થાત, પરન્તુ જ્ઞાનાદિ ગુણા ઉપલબ્ધ થઈ રહ્યા છે, તે કારણે આત્માનું અસ્તિત્વ છે, આ પ્રકારના તર્ક પ્રમાણ વડે પણ આત્માનુ અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. હુંવે અનુમાન દ્વારા આત્માના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરવામાં આવે છે. (૪) આત્મા દેહ આદિથી ભિન્ન છે, કારણ કે તેના અસાધારણ ગુણેાની ઉપલબ્ધિ થાય છે. ચક્ષુ આદિ ઇન્દ્રિયાના સમાન અનુમાન કાલિ ગક (કાય થી એળખાય એવુ.) હોય છે. જેમકે.... ચક્ષુ આદિ લબ્ધિ ઇન્દ્રિયા અતીન્દ્રિય હોવાથી દેખાતી નથી, પરન્તુ તેમનુ કાર્ય રૂપાદિ વિષયક જ્ઞાન ઉપલબ્ધ થાય છે. તેના દ્વારા તે જ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરનારી ચક્ષુઇન્દ્રિયનું ગ્રહણ થાય છે. જેમ રૂપાદિનું જ્ઞાન કરણપૂર્ણાંક હોય છે, કારણ કે તે ક્રિયા છે, પદાદિ ક્રિયાના સમાન અથવા જેમ પ તમાં રહેલા અદૃશ્ય અગ્નિનું અસ્તિત્વ તેના કાર્ય રૂપ ધુમાડા વડે જાણી શકાય છે, એજ પ્રમાણે ચૈતન્ય ગુણોને પૃથ્વી આદિ ભૂતોમાં સદ્ભાવ ન હોવા છતાં પણુ, તેના કાર્ય રૂપ જ્ઞાનાદિ ગુણોની ઉપલબ્ધિ દ્વારા તેના કારણુ રૂપ દેહાઢિથી ભિન્ન એવા આત્માનુ અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરે છે. આગળ એ વાતનું પ્રતિપાદન કરવામાં
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૦૧
૩૭
