Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
પુરૂષને તે ઘટાદિના જ્ઞાનમાં સંદેહ, વિપર્યય અને વિપરીત પ્રમિતિ ઉત્પન્ન થશે. કેઈ પણ પુરૂષ, ઘડાને દેખ્યા પછી એ સંદેહ કરતો નથી કે મેં ઘડે દેખે છે કે નહીં? વળી તે વિપરીત રૂપે પણ તે ઘડાને માનતા નથી. અને જ્ઞાનના વિષયમાં જ્ઞાનના અભાવને પણ નિશ્ચય કરતા નથી. પરંતુ તેના દ્વારા એ જ નિર્ણય કરાય છે કે “મેં ઘડાને જોયો છે. જે જ્ઞાનના સ્વરૂપનું જ્ઞાન ન હોય, તે સંદેહ, વિપર્યય અને વિપરીત પ્રમિતિને અવશ્ય સદૂભાવ જ રહેશે, પરંતુ આ ત્રણેને અનુભવ કોઈપણ વ્યક્તિને તે નથી, પરંતુ જ્ઞાનના સ્વરૂપને નિશ્ચય જ થતું હોય છે. તેથી એવું માનવું જ ઉચિત થઈ પડે છે કે સ્વયં પ્રકાશમાન જ્ઞાન જ ઘટાદિ વિષયેની સાથે વ્યવહાર ઉત્પન્ન કરે છે. અને એવું હોવાથી જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશતા સિદ્ધ થઈ જાય છે.
શંકા-જેમ સુખદુઃખ આદિ સ્વયં પ્રકાશમાન નથી, પરંતુ જ્ઞાનના દ્વારા જ પ્રકાશિત થાય છે, છતાં પણ સુખદુઃખાદિનું સંવેદન કરતી વખતે કઈ પણ વિચારશીલ પુરુષને સુખને વિષયમાં એ સંશય હેતું નથી કે “મને સુખ છે કે નથી” “મને સુખ નથી એ વિપરીત ભાવ પણ તેને થતો નથી, અને સુખાભાવ વિષયક પ્રમિતિ પણ તેને કદી ઉત્પન્ન થતી નથી.
એ જ પ્રમાણે એક જ્ઞાનને બીજા જ્ઞાન દ્વારા સેય એટલે કે પરપ્રકાશ્ય માનવામાં આવે, તો સંશય, વિપર્યય અને વિપરીત પ્રમિતિને અભાવ જ રહેશે. તે પછી સંદેહ આદિના અભાવને કારણે જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશ્યતા કેવી રીતે સિદ્ધ કરી શકાશે? સંદેહ આદિને અભાવ તે જ્ઞાનને પરપ્રકાશ્ય માનવામાં આવે તે પણ સંભવી શકે છે. આ પ્રકારની બાધા હોવાને કારણે સંશય આદિને અભાવ પણ જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશતાને સાધક નથી, કારણ કે પરપ્રકાશ્યતા માનવામાં આવે તે પણ સંદેહ આદિને અભાવ પ્રતિપાદિત કરી શકાય છે.
સમાધાન–જે જ્ઞાનને પરપ્રકાશ્ય માનવામાં આવે, તે અનવસ્થા દોષને પરિહાર (નિવારણ) કરવાનું સંભવી નહીં શકે. વળી તમારા (નૈયાયિકના) મત પ્રમાણે તે વ્યવસાય અને અનુવ્યવસાયને જનક મનઃસંગ એક જ છે, કે અલગ અલગ છે? જે મસંગ વડે ઘટનું વ્યવસાય જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, એ જ મનઃસંગ વડે જે ઘટને અનુવ્યવસાય પણ ઉત્પન્ન થતો હોય, તે ઘટના અનુવ્યવસાયને ઉત્પન્ન કરનાર વ્યવસાય અને અનુવ્યવસાય, બન્ને એક જ સમયે ઉત્પન્ન થવા જોઈએ. પરંતુ એવું બની શકવાને સંભવ નથી, કારણ કે જન્ય અને જનકને એટલે કે કાર્ય અને કારણને એક જ કાળે ઉત્પાદ થવાની વાત સંભવી શકતી નથી. કારણ નિયત અને અવ્યવહિત પૂર્વકાળવર્તી હોય છે, અને કાર્ય અવ્યવહિત (વ્યવધાન રહિત) ઉત્તર કાળવતી હોય છે, એટલે કે કારણ પૂર્વકાળવતી અને કાર્ય ઉત્તરકાળવતી હોય છે, પરંતુ બન્નેની વચ્ચે કાળનું વ્યવધાન (કાળને આંતરે) હોતું નથી. અહીં વ્યવસાયને વિષય કરનારે (ગ્રહણ કરનાર) અનુવ્યવસાય જ્ઞાન દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી વ્યવસાય, અનુવ્યવસાયના કારણરૂપ છે, અને અનુવ્યવસાય દ્વારા જન્ય હેવાથી વ્યવસાયના કાર્ય રૂપ છે. બન્નેમાં કાર્યકારણ ભાવ છે, તે કારણે તે બન્નેની ઉત્પત્તિને કાળ જુદો જુદો હોવાનું આવશ્યક થઈ પડે છે.
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૫૩
