Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 59

થવાથી પાછળના પ્રત્યેક જ્ઞાન દ્વારા આગળના પ્રત્યેક જ્ઞાનનો લેપ થઈ જશે. આ દોષનું નામ પ્રાપ દોષ છે. કોને સ્વીકાર કરે અને કોને અસ્વીકાર કરે, પહેલું જ્ઞાન નિયામક છે કે બીજુ જ્ઞાન નિયામક છે, આ પ્રકારનો નિર્ણય કરવાનું શક્ય ન હોવાથી અવિનિગમતા નામને બીજે દોષ લાગશે. અનંત જ્ઞાનને સ્વીકાર કરવા માટે કઈ પ્રમાણ પણ નથી અને એવા કેઈ અનુભવને પણ સદ્ભાવ નથી. તે કારણે પ્રમાણપગમ નામને ત્રીજે દોષ પણ આવે છે. શ્રી હર્ષમિત્રે કહ્યું છે કે-“ખાસ્ત્રવિનિrma” ઈત્યાદિ
જેઓ જ્ઞાનની અનવસ્થાને સ્વીકાર કરે છે, તેમના મતાનુસાર ત્રણ દોષનું નિવારણ થઈ શકતું નથી, તે ત્રણ દોષ આ પ્રમાણે છે. (૧) પ્રાલેપ, (૨) અવિનિગમ્યત્વ અને (૩) પ્રમાણપગમ. અવયવ અને અવયવીમાં ભેદ માનવામાં આવે, તે લેકમાં વપરાયેલી ત્રીજી વિભક્તિને અર્થ “
પ્રજ્યત્વ છે. એટલે કે પ્રાપ, અવિનિગમ્યત્વ અને પ્રમાણપગમના દ્વારા પ્રયાજ્ય ત્રિદોષતા છે. જો અવયવ અને અવયવીને અભેદ માનવામાં આવે, તે તૃતીયા વિભક્તિને અર્થ “અભેદ છે. એટલે કે પ્રાપ, અવિનિગમ્યત્વ અને પ્રમાણપગમ, આ ત્રણેથી અભિન્ન ત્રિદોષતાને, અનવસ્થા માનનારાના મતમાં સદ્ભાવ રહે છે. અનવસ્થાની કઈ ચિકિત્સા નથી, તે કારણે તે હિતકર નથી.
દ્વિતીય આદિ જ્ઞાન પિતાના સ્વભાવ વિશેષ વડે જ, સ્વવિષયક જ્ઞાનના વિના જ, સ્વવિષયક વ્યવહારને ઉત્પન્ન કરી લે છે, તેથી અનવસ્થા દોષ પણ આવતો નથી, અને અપ્રામાણિક હોવાથી વ્યવહારને અભાવ પણ સંભવતો નથી આ પ્રકારનું કથન પણ ઉચિત નથી. જે દ્વિતીય આદિ જ્ઞાનોમાં આ પ્રકારના સ્વભાવને આપ સ્વીકાર કરતા હો, તે પહેલા જ્ઞાનને જ એ પ્રકારને સ્વભાવ માનવ ઠીક થઈ પડશે. એવું માનવાથી સઘળા દોષનું નિવારણ થઈ જશે, અને જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશતા પણ સિદ્ધ થઈ જશે. તો પછી આ દ્રાવિડ (ઉલટી રીતે) પ્રાણાયામ વ્યર્થ જ બની જશે. લેકમાં એવી કહેવત છે કે “કુત્સિત વર્તન કરનારી સ્ત્રીને આખરે વિવાહ કરી લેવાને જ હોય, તે પ્રારંભમાં જ શા માટે ન કરી લે !”
એક જ્ઞાનને બીજા જ્ઞાનને વિષય માનવામાં આવે, તે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ જ સિદ્ધ નહી થાય, ઈત્યાદિ બાધક તર્કોને સદ્ભાવ હોવાથી અમારા હેતુમાં સંદિગ્ધ અનૈકાતિકતા દોષને સદ્ભાવ નથી. જ્યાં એ સંદેહ થાય છે કે હેતુ સાધ્યના અભાવના અધિકરણમાં રહે છે, કે રહેતું નથી એટલે કે જ્યાં સાધ્યને અભાવ છે ત્યાં પણ રહેતે હશે. ત્યાં બાધક તર્ક સંભવતો નથી. એવી પરિસ્થિતિમાં જ સંદિગ્ધ અનૈકાન્તિક્તાનું સામ્રાજ્ય હોય છે. અહીં જ્ઞાનના સ્વરૂપની અસિદ્ધિ રૂપ બાધક તર્ક વિદ્યમાન છે, તેથી બાધક તર્કના અભાવમાં સંભવી શકે એવી સંદિગ્ધ અનેકાન્તિક્તાની સંભાવના પણ માની શકાતી નથી.
વળી અમારા આ પ્રશ્નનો જવાબ આપે—જે જ્ઞાન ઘટાદિ વિષયને પ્રકાશિત કરે છે, તે પિતે પ્રકાશિત હોય છે કે નથી હોતું ?” જે “પતે પ્રકાશિત નથી હોતું', આ માન્યતાને સ્વીકાર કરવામાં આવે તે જ્ઞાનની ઉત્પત્તિની ક્ષણની અનન્તર ક્ષણે જિજ્ઞાસુ
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૫૨