Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
અનિષ્ટને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થવાથી વેદ્યત્વનું વિપર્યય (અદ્યત્વ) પણ સામાન્યરૂપે પ્રમાણ દ્વારા ગમ્ય થઈ જાય છે. જે એવું માનવામાં ન આવે તે તૈયાયિક ઈચ્છા આદિ ગુણોને, આઠ દ્રવ્ય સિવાયના (નવમા–આત્મા) દ્રવ્યને આશ્રિત કેવી રીતે સિદ્ધ કરી શકશે? કારણ કે આઠ દ્રવ્ય સિવાયના દ્રવ્યની સિદ્ધિ ન હોવાથી “અપ્રસિદ્ધ વિશેષતા દોષો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. જ્યાં તેની સિદ્ધિ છે ત્યાં હેતુને સદ્ભાવ માનવામાં આવે તે હત અન્વય વ્યતિરેકી થઈ જશે, અને જે હેતુને સદૂભાવ ન માનવામાં આવે, તે અસાધારણ અનૈકાન્તિકતા દેષને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. આ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં અવશ્ય એવું માનવું જ જોઈએ કે સામાન્યતઃ દુષ્ટાનુમાન વડે સાધ્યની સિદ્ધિ થતી હોય ત્યારે અપ્રસિદ્ધ વિશેષણુતા દોષ” નડતો નથી. આ રીતે આપ જેવી રીતે સામાન્યતઃ દષ્ટ અનુમાન દ્વારા સાધ્યની સિદ્ધિ કરીને, તેને સાધન રૂપે ઉપયોગ કરે છે, એ રીતે અમે પણ કરીએ તે આપને દ્વેષ થવાનું કારણ શું છે? કદાચ આપ એવું કહેતા હૈ કે એવું માનવામાં અપ્રસિદ્ધ વિશેષણતા દોષ નડતો જ નથી, તે તે વાત પણ અનુચિત છે. જ્યાં “સામાન્યતઃ દુષ્ટ” અનુમાનને સદ્ભાવ સંભવતો ન હોય, ત્યાં આ દોષને પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય છે. જેમ કે “પૃથ્વીને સસલાનાં શિંગડાં વડે ખાદવામાં આવી છે. આ પ્રકારના કથનમાં આ દોષને સંભવ રહે છે, કારણ કે સસલાને શિંગડાં જ હોતાં નથી. તે તેના શિંગડાં વડે પૃથ્વીને ખેદવાની વાત જ કેવી રીતે સંભવી શકે?
અહીં જે અનુભૂતિત્વ છે તે કલ્પિત સત્વરૂપ છે, કે અકલ્પિત સત્વરૂપ છે? પહેલા પક્ષને, સ્વીકાર કરવામાં આવે, તે તૈયાયિક આદિ મતમાં હેતુ અસિદ્ધ થઈ જશે, કારણ તેમના મતમાં કલ્પિત સત્તાને સ્વીકાર કરાયે નથી. બીજા પક્ષને પણ સ્વીકાર કરી શકાય તેમ નથી, કારણ કે વેદાન્તીઓના મત અનુસાર અકલ્પિત અનુભૂતિત્વ સંભવી શકતું નથી, તે કારણે હેતુ અસિદ્ધ છે. તે પ્રકારનું કથન અનુચિત છે, કારણ કે અમે કલ્પિત અથવા અકલ્પિત વિશેષને છોડીને અનુભૂતિત્વ સામાન્યને જ હેતુરૂપે સ્વીકારેલ છે. નહીં તે પર્વત અગ્નિમાન છે; કારણ કે ત્યાં ધુમાડાને સદ્ભાવ છે; આ અનુમાન સામે પણ એ પ્રશ્ન કરી શકાય છે કે શું પર્વતને હેતુ ધુમાડે હોય છે, કે રસોડાને હેતુ ધુમાડે હોય છે? પહેલો પક્ષ સંગત નથી, કારણ કે પર્વતમાં ધુમાડાની સાથે તે સમયે (અનુમાન પ્રયોગના સમયે) વ્યાપ્તિનું ગ્રહણ થતું નથી. તે કારણે તેના દ્વારા અગ્નિનું અનુમાન કરી શકાતું નથી. બીજો પક્ષ પણ સ્વીકારી શકાય તેમ નથી, કારણ કે રસોડનો ધુમાડો પર્વતમાં સંભવી શકતો નથી, ઇત્યાદિ વિક૯પ અહીં પણ શક્ય હોવાથી ધુમાડા રૂપ હેતુ દ્વારા પર્વતમાં અગ્નિનું અનુમાન કરી શકાશે નહીં. આ રીતે જેમ અહીં તશનિષ્ઠતા અથવા અતદ્દેશનિકતાને (અમુક જગ્યાએ રહેવા અથવા ન રહેવાને) વિલ્પ માન્ય કરી શકાતો નથી, પરંતુ સામાન્ય ધુમાડાને જ હેતુ માની લેવામાં આવે છે, એ જ પ્રમાણે પ્રસ્તુત અનુમાનમાં પણ અનુભૂતિત્વ સામાન્યજ હેતુ રૂપ છે. આ પ્રકારની માન્યતામાં પણ કઈ દોષ ઉદ્ભવતા નથી અને સ્વપ્રકાશતાની સિદ્ધિમાં પણ કેઈ દોષને સંભવ રહેતું નથી.
સ્વપ્રકાશતા રૂપ સાધ્યના અભાવના અધિકરણમાં એટલે કે જ્યાં સ્વપ્રકાશતા સાધ્ય નથી ત્યાં પણ અનુભૂતિત્વ હેતુની વૃત્તિને સદેહ હોવાથી હેતુમાં સંદિગ્ધ અનૈકાન્તિતા દેષને સંભવ રહે છે, એમ કહેવું તે ઉચિત નથી, કારણ કે આપણે અનુભૂતિને પણ
શ્રી સૂત્ર કુતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૫૦
