Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 77

સાંખ્ય મતવાદીઓ આ પ્રમાણે કહેવાની ધૃષ્ટતા કરે છે એટલે કે મેહગ્રસ્ત થઈને ધૃષ્ટ બને છે. 1 ૧૩ "
- ટીકાર્યું – કાર્ય કરનારને કર્તા કહેવાય છે. કોઈ અન્ય કારણે દ્વારા પ્રયુક્ત ન થઈને જે સફળ કારકેને પ્રાજક હોય છે, તેને જ કર્તા કહેવાય છે. “કર્તા સ્વતંત્ર હોય છે,” એવું વ્યાકરણ શાસ્ત્રમાં પણ કહ્યું છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે કર્તા કિયાના વિષયમાં સ્વતંત્ર હોય છે.
આત્મા ક્રિયાશૂન્ય છે, અમૂર્ત છે, નિત્ય છે અને સર્વવ્યાપી છે, તેથી એ આત્મા કઈ પણ ક્રિયાને કર્તા હોઈ શકે નહીં. જે અમૂર્ત અને સર્વવ્યાપી હોય તે કર્તા હોઈ શકે નહીં અને યુક્તિઓ અથવા તર્ક દ્વારા તેને કર્તા સિદ્ધ કરી શકાય પણ નહીં. આત્મા સમસ્ત કિયાઓથી રહિત અને સર્વવ્યાપી છે. તેથી તે કર્તા નથી. તે અન્યની પાસે ક્રિયા કરાવનારે અથવા અન્યને ક્રિયા કરવાની પ્રેરણું દેનારે પ્રયજક કર્તા પણ નથી, કારણ કે ક્રિયા વિના પ્રોજકત્વ પણ સંભવી શકતું નથી. આત્મા બિલકુલ કિયારહિત હોવાને કારણે કરનારે પણ નથી અને કરાવનાર પણ નથી.
ગાથામાં વપરાયેલે “a” આત્મામાં ભૂતકાલીન અને ભવિષ્યકાલીન કિયાઓના કર્તવને નિષેધ કરે છે. એટલે કે નિષ્ક્રિય હોવાને કારણે જેવી રીતે આત્મા વર્તમાન કાળમાં કિયાને કર્તા અથવા કારયિતા (કરાવનારે) નથી, એજ પ્રમાણે ભૂતકાળમાં પણ તે યિાનો કર્તા અથવા કારયિતા ન હતો, અને ભવિષ્ય કાળમાં પણ તે કિયાને કર્તા અથવા કારયિતા નહીં હોય. બીજે “ર” સમુચ્ચય બેધક છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે આત્મા પિતે કર્તા નથી, અન્યને કિયામાં પ્રવૃત્ત કરનારે પણ નથી – સ્વતંત્ર કર્તા પણ નથી અને પ્રયજક કર્તા પણ નથી. આત્માના કર્તૃત્વને નિષેધ કરનારા સાંખે આ પ્રમાણે કહે છે – “તસ્મત્તત્તાનાતન” ઈત્યાદિ –
ચેતન્યના સંગથી અચેતન પ્રકૃતિ પણ ચેતન જેવી થઈ જાય છે. આત્મા સ્વભાવથી અકર્તા હોવા છતાં પણ શરીરના સંબંધને લીધે કર્તા જેવો થઈ જાય છે.
આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે – ચૈતન્ય અને કતૃત્વ ધર્મ ભિન્ન ભિન્ન અધિકરણમાં રહે છે. ચેતન્ય આત્માને ગુણ છે અને ત્વ પ્રકૃતિને ગુણ છે એવી સ્થિતિમાં અચેતન પ્રકૃતિ પણ ચૈતન્ય યુક્ત જેવી થઈ જાય છે. અને આત્મા, શરીરના સંબંધને કારણે, અકર્તા હેવા છતાં પણ કર્તા જે બની જાય છે. પરંતુ તે સ્વતંત્ર કર્તા તે નથી જ. આ પ્રકારનો ઉપર્યુક્ત ગાથાને અર્થ થાય છે. આ
શંકાકાચમાં મુખનું પ્રતિબિંબ પડે છે, એ જ પ્રમાણે પ્રકૃતિ રૂપી અરીસામાં પણ પુરુષ (આત્મા)નું પ્રતિબિંબ પડે છે, જેવી રીતે અરીસે સ્થિર પડી રહેવાને બદલે કે પણ કારણે ચલાયમાન થાય–ઉંચ નીચે થાય કે આમ તેમ ડેલવા લાગે, તે તેમાંનું પ્રતિબિંબ પણ સ્થિર રહેવાને બદલે ડોલવા માંડે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રકૃતિમાં રહેલા વિકારે પણ પુરુષમાં (આત્મામાં) પ્રતિભાસિત થાય છે. આ પ્રકારે જીવ અકર્તા હોવા છતાં પણ
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
SO