Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
________________
કુંભાર આદિની જેમ નિમિત્ત કારણ જ છે. નિમિત્તકારણ સાત પ્રકારનુ હાય છે— (૧) કર્તા (૨) ક, (૩) કરણ, (૪) સંપ્રદાન, (૫) અપાદાન, (૬) સંબંધ અને (૭) અધિકરણ. આ સાતમાંથી ઇશ્વર જગતના કર્તારૂપ કારણ છે. ઈશ્વરના જગત કતૃત્ત્વમાં અનુમાન પ્રમાણનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે
પૃથ્વી તથા અંકુર આદિ કર્તા દ્વારા જન્ય છે, કારણ કે તેઓ કારૂપ છે. એવા નિયમ છે કે જે કાર્યો હાય છે, તે કઈં જન્ય હાય છે. જેવી રીતે ઘડા, અંકુર આદિ કાર્યાં છે, કારણ કે તે સાવયવ છે, એજ પ્રમાણે પૃથ્વી આદિ પણ સાવયવ હાવાથી કા રૂપ છે. અને તે કારૂપ હોવાને કારણે કર્તા દ્વારા ઉત્પન્ન થવા ચાગ્ય છે.
આ પ્રકારે નૈયાયિકાનું એવું કથન છે કે યથેાકત (આગળ જેનુ જેવુ સ્વરૂપ પ્રકટ કર્યુ છે. એવા ) પરમાત્મા દ્વારા યથેાકત સ્વરૂપવાળા જગતની ઉત્પત્તિ કરાઈ છે,
હવે સૂત્રકાર સાંખ્યાનેા મત પ્રકટ કરે છે- સાંખ્યાની એવી માન્યતા છે કે ઈશ્વર જગનું કારણ નથી--- ઇશ્વરે જગત્ની રચના કરી નથી. તેમના એવા તર્ક છે કે શબ્દાદિ જે પ્રપંચ (વિસ્તાર ) છે, તે સુખદુ:ખ અને મેહથી યુક્ત છે, તેથી આ પ્રપંચનુ કારણ પણ સુખદુઃખ, મેહ આદિથી યુક્ત હેવુ જોઇએ પ્રધાન અથવા પ્રકૃતિ કાર્યના સમાનજ છે, તેથી તેને જ (પ્રકૃતિનેજ) જગત્ત્તુ ઉપાદાનકારણુ માનવું જોઇએ. સત્વગુણ, રજોગુણ, અને તમેગુણની સમાન અવસ્થાને પ્રધાન અથવા પ્રકૃતિ કહે છે. આ પ્રકૃતિ દ્વારા મહત્ ( બુદ્ધિ ) આદિના ક્રમે આકાશ આફ્રિ પ્રપંચની ઉત્પત્તિ થાય છે. ઈશ્વરકૃષ્ણે એવુ કહ્યું કે---
“પ્રકૃતિ વડે મહત્ત્તત્ત્વની, મહત્ પડે અહંકારની, અહંકાર વડે સેાળ તત્ત્વોની અને એ સાળમાંના પાંચ તન્માત્રાએ વડે પાંચ ભૂતાની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ કથનના ભાવાર્થ એ છે કે પ્રધાન (પ્રકૃતિ) મૂળ કારણ છે. પ્રકૃતિ દ્વારા મહત્ ( બુદ્ધિ ) ઉત્પન્ન થાય છે, મહત્ વડે અહંકારના પ્રાદુર્ભાવ ( પ્રકટ થવાની ક્રિયા) થાય છે. અહંકાર વડે ૧૧ ઈન્દ્રિયા (પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય, પાંચ કર્મેન્દ્રિયા અને મન ) અને પાંચ તન્માત્રાની ઉત્પત્તિ થાય છે. આ પ્રાંચ તન્માત્રા ભૂતના સૂક્ષ્મ રૂપ છે અને નામ છે રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ અને શબ્દ. આ પાંચ તન્માત્રા વડે આકાશ, વાયુ, તેજ, જળ અને પૃથ્વી નામના પાંચ મહાભૂતની ઉત્પત્તિ થાય છે.
""
'
પૃથ્વીમાંથી ઔષધિ, વનસ્પતિ આદિ પેદા થાય છે. પુરુષ (આત્મા) કેવળ ઉદાસીન અને લેાક્તા છે. આ પ્રકારે સઘળાં કાર્યાની સાક્ષાત્ અથવા પરપરા રૂપે પ્રકૃતિ વડે જ ઉત્પત્તિ થાય છે. ગાથામાં ” વાળš ” પદમાં પ્રયુક્ત થયેલા ” કાર્’ પદ વડે કાળવાદી, સ્વભાવવાદી, નિયતિવાદી આદિને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. કાળવાદીએની માન્યતા અનુસાર આ જીવઅજીવમય તથા સુખદુઃખ મય સ ંસારનું કારણ કાળ જ છે તેઓ કહે છે કે અમુક પદા અમુક કાળે જ ઉત્પન્ન થાય છે, અન્ય કાળે ઉત્પન્ન થતા નથી કહ્યું પણ છે કે — ', કાળ જ ભૂતાને ઉત્પન્ન કરે છે અને કાળ જ પ્રજાનો સંહાર કરે છે. જ્યારે આપણે ઊંધી જઈએ છીએ, ત્યારે પણ કાળ જાગૃત જ રહે છે. કાળ દુરતિક્રમ્ય છે તેના આગળ કોઇનું કંઇ ચાલતું નથી,
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૦૧
૧૩૮
