Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
બૌદ્ધ એજ છે કે જેઓ બાહ્યઆભ્યન્તર પદાર્થોનો સ્વીકાર કરે છે. તે પદાર્થો નીચે પ્રમાણે છે- ભૂત, ભૌતિક, ચિત્ત અને ચૌત્ત.
સૂત્રકારે એવું કહ્યું છે કે તેઓ પાંચ સ્કંધના સમુદાયને જ આત્મા રૂપે સ્વીકારે છે. કંધેથી ભિન્ન આત્માને તેઓ માનતા નથી.
તથા તે સ્કંધે ક્ષણગી છે. કાળના સૌથી સૂમ વિભાગને ફણ કહે છે. તે સ્કંધે ક્ષણિક છે, કારણ કે જે સતુ હોય છે, તે ક્ષણિક જ હોય છે, એ નિયમ છે. આ નિયમનું પ્રતિપાદન કરવા માટે મેઘમાલા આદિ દૃષ્ટાન્તો આપવામાં આવ્યાં છે. જેવી રીતે મેઘમલાઓ ક્ષણિક છે, કારણ કે તે સત્ પદાર્થ રૂપ છે, એ જ પ્રમાણે સઘળા સત્ પદાર્થો ક્ષણિક જ હોય છે–સ્થાયી હોતા નથી. અહીં સત્ત્વને અર્થ છે
અર્થ ક્રિયાકારિત્વ’ સ્થાયી પદાર્થમાં અર્થકિયા સંભવી શકતી નથી. તેથી સ્થાયિત્વથી વિરૂદ્ધ એવું ક્ષણિકત્વ જ પદાર્થોમાં સિદ્ધ થાય છે.
આ કથનને આશય એ છે કે જે પદાર્થ સ્થાયી હોય, તે તે કમપૂર્વક અર્થ ક્રિયા કરશે, કે એક સાથે અર્થકયા કરશે? આ બે વિકલ્પ સિવાયને ત્રીજો કોઈ વિકલ્પ સંભવી જ શકતું નથી. કારણ કે એ નિયમ છે કે પરસ્પર વિરોધી એવા બે પક્ષો ઉપરાંત ત્રીજે કઈ પક્ષ જ હોઈ શકે નહીં
ઉપર્યુકત બન્ને પક્ષેમાને પહેલો પક્ષ સમીચીન નથી. કારણ કે નિત્ય પદાર્થ જે કમપૂર્વક કામ કરે, તે તે કાલાન્તરે થનારી સઘળી ક્રિયાઓને પહેલી ક્રિયાના સમયમાં જ શા માટે કરી ન લે?
“સમર્થ પદાર્થ કાળક્ષેપ કરતો નથી. એ નિયમ છે જેને કાળક્ષેપ કરે તે અસમર્થ થઈ જાય કદાચ આપ એવું પ્રતિપાદન કરતા હો કે પદાર્થ તે અર્થ કિયા કરવાને સમર્થ છે, પરતુસહકારી કારણે સંગ થાય ત્યારે જ તે અમુક અમુક કાર્ય કરે છે, પરંતુ આ માન્યતા ઉચિત નથી જે આ માન્યતા સ્વીકારવામાં આવે તે પદાર્થની અસમર્થતા જ સિદ્ધ થશે, કારણ કે તે પોતાનાથી ભૂિન્ન એવા સહકારીઓને આધારે જ પ્રવૃતિ કરે છે તેથી કમે કમેઅર્થ ક્રિયા કરવાને પક્ષ (વિક૫) સમીચીનનથી.
“સ્થાયી પદાર્થ એક સાથે ક્રિયા કરે છે, આ બીજે પક્ષ પણ સ્વીકાર્ય નથી એક પદાર્થ સમસ્તદેશકાળમાં થનારી સમસ્તક્રિયાઓ એક સાથે કરી લે છે. એવી પ્રતીતિ કોઈને ક્યારેય પણ થતી નથી જે સઘળા પદાર્થોની એક સાથે ઉત્પત્તિ થવાની વાત માનવામાં આવે તે કાર્ય અને કારણ આદિની એક સાથે ઉત્પત્તિ થવાથી દંડ અને ઘટાદિમાં પરસ્પર કાર્ય કારણ ભાવ જ સંભવી શકશે નહીં. કોઈ પણ પ્રકારે એક સાથે જ સમસ્ત કિયાઓ કરાયાને સ્વીકાર કરવામાં આવે તે પણ દોષથી મુક્ત રહી શકાશે નહીં. જે સ્થિર પદાર્થ પહેલી ક્ષણમાં જ સઘળી અર્થ ક્રિયાઓ એક સાથે કરી નાખે, તે બીજી, ત્રીજી આદિ ક્ષણોમાં શું કરશે? તેને કંઈ પણ કરવાનું જ બાકી રહ્યું નથી જે કંઈ કરવા જેવું હતું, તે તેણે પ્રથમ ક્ષણમાં જ કરી નાખ્યું. હવે પછીની ક્ષણોમાં તે શું કરશે ? આ પ્રકારે
એક સાથે અર્થ ક્રિયા કરવાનો બીજો પક્ષ પણ સમીચીન લાગતો નથી. આ પ્રકારે સ્થિર (સ્થાયી) પદાર્થમાં કમ અથવા અક્રમ પૂર્વક ક્રિયા કારિત્વને અભાવ હોવાથી નિત્ય પદાર્થની ઉત્પત્તિ પિતાનાં કારણો વડે થઈ શકતી નથી.
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
