Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
અનુભાવ્ય રૂપે સ્વીકારીએ છીએ. જે એક જ્ઞાનને બીજા જ્ઞાન વડે જ જાણી શકાતું હોય, તો જે જ્ઞાન વડે પહેલા જ્ઞાનને જાણવામાં આવ્યું, તે જ્ઞાનને પણ જાણનારૂં કઈ ત્રીજું જ્ઞાન પણ હોવું જ જોઈએ. જે જ્ઞાન વડે તે બીજા જ્ઞાનને જાણવામાં આવ્યું તે ત્રીજા જ્ઞાનને જાણનારૂં કઈ ચોથું જ્ઞાન પણ હશે જ. આ પ્રમાણે આગળ વધતાં વધતાં જે છેલું જ્ઞાન આવશે, તે જ્ઞાનને કયા જ્ઞાન દ્વારા જાણવામાં આવ્યું તે પ્રશ્ન ઊભો થશે, અને છેલ્લા જ્ઞાનને જાણનારા અન્ય જ્ઞાનને અભાવ હોવાને કારણે અનવસ્થા દોષની સંભાવના ઊભી થશે. એક જ્ઞાનને અન્ય જ્ઞાન દ્વારા વેદ્ય (અનુભવ કરવા યોગ્ય) માનવામાં આ બાધક તર્ક છે. આ બાધક તર્કની ઉપસ્થિતિમાં (મેજૂદગીમાં) સંદિગ્ધ અનૈકાન્તિક્તા દોષ આવી શકતો નથી.
કદાચ એવું કહેવામાં આવે કે “અમે પ્રત્યેક જ્ઞાનને વેદ્ય (રેય) માનતા નથી. તો તેમાં જે જ્ઞાનને વ્યવહાર થાય છે તે જ્ઞાયમાન સત્તા વડે થતું નથી, પણ સ્વરૂપ સત્તાથી યુક્ત જ્ઞાન દ્વારા જ થાય છે, આ પ્રમાણે માનવામાં આવે, તે અનવસ્થા દોષ કેવી રીતે સંભવી શકે છે?” પરંતુ આપનું આ કથન પણ યુક્તિ સંગત લાગતું નથી. જ્ઞાન પિતાને જ જાણતું ન હોય અને તેને જાણવાને માટે કે અન્ય જ્ઞાનની પ્રવૃત્તિ પણ ન હોય, તે જ્ઞાનની સત્તાને (અસ્તિત્વને) જ નિર્ણય થઈ શકે નહીં. એવી સ્થિતિમાં સ્વરૂપ સત્તા દ્વારા જ્ઞાનને વ્યવહાર સ્વીકાર્ય બની શકતા નથી.
“જ્યારે જ્ઞાનાન્તર (અન્ય જ્ઞાન) ની સત્તા (વિદ્યમાનતા) ના વિષયમાં જિજ્ઞાસા ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે વ્યવહાર આદિ કેઈ કારણ વડે પણ તેનું જ્ઞાન થઈ જાય છે. તે કારણે તેને અનિર્ણય રહેવાને બદલે નિર્ણય જ થઈ જાય છે, આ કારણે કોઈ દેષ નથી” આ પ્રમાણે કહેવું તે પણ યોગ્ય નથી. “આ ઘટ (ઘડો) છે” અથવા હું ઘટવિષયક જ્ઞાનવાનું છું.” આ પ્રકારના બે જ્ઞાનથી ભિન્ન જ્ઞાનાન્તરને અનુભવ થતો નથી. જે જ્ઞાન પ્રવાહ હોત તો આપનું કથન સુંદર લાગત પરંતુ એવું છે નહીં. જે અનુભવવામાં ન આવે તેના દ્વારા પણ પદાર્થને સ્વીકાર કરવામાં આવે, તે અતિપ્રસંગ (અનિષ્ટપત્તિ) રૂપ દેષને સંભવ ઉપસ્થિત થશે. જે પ્રમાણ વિના જ સત્તાને સ્વીકાર કરવામાં આવે, તે પ્રમેયની સત્તાને પણ પ્રમાણુના અસ્તિત્વ વિના જ સ્વીકાર કરી શકાશે અને પ્રમાણને વિચાર જ જતે કરે પડશે. એટલે કે પ્રમાણને વિચાર જ નિરર્થક બની જશે. કદાચ તમે તેને ઈષ્ટાપત્તિ રૂપ ગણો અને એવું કહે કે અમે પ્રમાણને ત્યાગ કરીએ છીએ, તે “પ્રમાણ દ્વારા જ પ્રમેય સિદ્ધ થાય છે.” આ કથન અસંગત બની જવા રૂપ બાધાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. વળી આ કથન અનુભવની પણ વિરૂદ્ધ જશે, કારણ કે ચક્ષુ આદિ પ્રમાણે વિના રૂપ આદિ પ્રમેયની વ્યવસ્થાને સદ્ભાવ સંભવી શકતો જ નથી અને તે પ્રકારની વ્યવસ્થા સંગત પણ હોઈ શકે નહીં જ્ઞાનને જ્ઞાનાન્તર (અન્ય જ્ઞાન) વડે ગ્રાહ્ય માનવામાં આવે, તે જ્ઞાનાન્તરને ગ્રહણ કરવાને માટે જ્ઞાનાન્તરની શોધ કરવી પડશે. તે તે પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં અનવસ્થા દોષને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થઈ જશે. “અમને અનવસ્થા જ ઈષ્ટ છે.” આ પ્રકારનું કથન પણ ગ્ય નથી, કારણ કે અનવસ્થાને સ્વીકાર કરનારને નીચે પ્રમાણે ત્રણ દોષ લાગશે. (૧) પ્રાલેપ (૨) અવિનિગમ્યત્વ અને (૩) પ્રમાણપગમ. ઉત્તરોત્તર જ્ઞાનને સ્વીકાર કરવામાં પૂર્વ જ્ઞાનના ઉપગની સિદ્ધિ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૫૧
