Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 56

ત્યાં જ અનૌચિત્યતાનું સામ્રાજ્ય હોય છે. પ્રસ્તુત સ્થળમાં પ્રવૃત્ત થયેલા અન્યથાનુપપત્તિ પ્રમાણુ દ્વારા અનૌચિત્ય તર્કનું મૂળ ખંડિત થઈ જાય છે, તેથી અહીં આ તકે બાધાયુક્ત છે. કહ્યું પણ છે કે –“પ્રવૃત્તિનાબૂૌરવં” ઈત્યાદિ–
જ્યાં પ્રમાણ પ્રવૃત્ત થઈને અનૌચિત્યને મૂળનું છેદન (નિવારણ) કરતું નથી, ત્યાં જ અનૌચિત્યનું સામ્રાજ્ય હોય છે. પરંતુ અહીં એના કરતાં ઉલટી પરિસ્થિતિ છે, તેથી અનૌચિત્ય રૂપ તર્ક લાગૂ પડતો નથી. આ પ્રકારે “પોતે જ પોતાનું પ્રકાશક હવા રૂપ”, જે સ્વપ્રકાશકનું લક્ષણ છે, તે પણ અહીં ઘટાવી શકાય છે. જે જ્ઞાન પોતાને અને પરને પ્રકાશિત ન કરે, તે આખું જગત અન્ય થઈ જાય, આ દોષનું નિવારણ કેણ કરી શકે છે? સ્વ અને પરનું પ્રકાશક હોવું એ જ જ્ઞાનનું પ્રમાણત્વ છે. પ્રાચીન આચાર્યોએ જ્ઞાનનું એ જ લક્ષણ કહ્યું છે કે –“autવત્તા પ્રમાણ”
આ પ્રકારે સ્વપ્રકાશનું લક્ષણ બતાવીને, હવે તેનું પ્રતિપાદન કરતું પ્રમાણ પણ બતાવવામાં આવે છે. સ્વપ્રકાશની સિદ્ધિમાં નીચે પ્રમાણે પ્રમાણ મેજૂદ છે–અનુભૂતિ (અનુભવ) સ્વયં પ્રકાશ રૂપ છે; કારણ કે જે સ્વયં પ્રકાશ રૂપ ન હોય તેને અનુભૂતિ જ કહી શકાય નહીં. જેમ કે ઘડામાં સ્વયંપ્રકાશતાને અભાવ છે, તેથી તેમાં અનુભૂતિત્વને પણ અભાવ છે. વ્યાપક અભાવ વ્યાયના અભાવને સાધક હોય છે, આ નિયમ અન્યત્ર પણ જોવામાં આવે છે. જેમ કે તળાવ આદિમાંથી નિવૃત્ત થતી અગ્નિ સ્વભાવથી જ તળાવ આદિમાં પોતાના વ્યાખ્યા (ધૂમાડા આદિન) અભાવનો પણ બંધ કરાવે છે. એટલે કે તળાવ આદિમાં અગ્નિને જ અભાવ હોવાથી ધુમાડાને પણ અભાવ જ રહે છે, આ વિષયમાં કોઈને પણ વિવાદ સંભવી શકતો નથી. કદાચ આપ એવું પ્રતિપાદન કરતા હો કે સ્વપ્રકાશતા રૂપ સાધ્ય ક્યાંય પણ સિદ્ધ નથી, તેથી અપ્રસિદ્ધને સિદ્ધ કરવાથી “અપ્રસિદ્ધ વિશેષણ પક્ષ” નામને દોષ આવે છે, પરંતુ તે પ્રકારનું કથન પણ અનુચિત છે, કારણ કે સામાન્યતઃ દષ્ટ અનુમાન દ્વારા સ્વપ્રકાશતા સિદ્ધ કરવાનું સંભવિત છે. તે આ પ્રકારે શક્ય છે વેદ્યત્વ કઈ પણ વસ્તુમાં રહેલા અત્યન્તાભાવનું પ્રતિયેગી (સંબંધી) છે, કારણ કે તે ધર્મ છે. જેમ કે રૂપ રૂપાદિકમાં ધર્મ ત્વને સદ્ભાવ છે, તો કઈ વસ્તુમાં રહેલા અત્યન્તાભાવના પ્રતિયોગિત્વ (સંબંધિત્વ)ને પણ સદૂભાવ છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે—જે ધર્મ હોય છે તેને કેઈ અધિકરણમાં અત્યન્તાભાવ પણ અવશ્ય હોય છે, જેમ કે વાયુમાં રૂપનો અભાવ છે. એ જ પ્રમાણે વેદ્યત્વ પણ ધર્મરૂપ હોવાથી તેનો પણ કઈને કઈ વસ્તુમાં અભાવ હોવો જોઈએ. અને જ્યાં વેદ્યત્વને અભાવ છે, તેમાં જ એવેદ્યતા સિદ્ધ થઈ જાય છે. તે અવેદ્ય ક્યાં છે? આ પ્રકારની જિજ્ઞાસા થાય ત્યારે વ્યતિરેકી અનુમાન વડે જ્ઞાનમાં અવેદ્યતા સિદ્ધ થાય છે. તે કારણે અપ્રસિદ્ધ વિશેષતા દોષ સંભવી શકતો નથી.
અથવા જેના વિપર્યયમાં અનિષ્ટને પ્રસંગ આવે છે, તે કઈક વસ્તુમાં પ્રમાણ દ્વારા જાણવા ગ્ય હોય છે, આ એક સામાન્ય વ્યામિ વેદ્ય છે કે નથી, આ પ્રકારની વિભિન્ન વાદીઓની વિપ્રતિપત્તિને કારણે સંશય થતાં વેદ્યત્વને સ્વીકાર કસ્થામાં અનવસ્થા દોષ રૂપ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૯