Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
વળી સ્વપ્રકાશતામાં કોઈ પ્રમાણ છે કે નહીં? જે કઈ પ્રમાણને સભાવ હોય તે એજ પ્રમાણ દ્વારા વેદ્ય (ય) હેવાને કારણે અદ્યત્વ રૂપ લક્ષણ જ હોઈ શકે નહીં. આ પ્રકારે લક્ષણસંભવ દોષનો પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. “પ્રમાણને અભાવ છે આ બીજો પક્ષ સ્વીકારવામાં આવે, તે પ્રમાણુનો અભાવ હોવાથી જ સ્વપ્રકાશ રૂપ પ્રમેયની સિદ્ધિ થઈ શકે નહીં. પ્રમાણુ દ્વારાજ પ્રમેયની સિદ્ધિ થઈ શકે છે, એ નિયમ છે. પ્રમાણ વિના પ્રમેયની સિદ્ધિ થઈ શકે જ નહીં. જે પ્રમાણ વિના પ્રમેયની સિદ્ધિ થતી હોય, તે બધી વસ્તુઓની સિદ્ધિ સુગમ જ થઈ જાય. આરીતે સાતમો રસ, આકાશપુષ્પ આદિન સદ્ભાવ પણ સિદ્ધ થઈ જાય ! આ પ્રકારે સ્વપ્રકાશતાનું લક્ષણ પણું સંભવતું નથી અને તેને સિદ્ધ કરવાને માટે કઈ પ્રમાણ પણ નથી. લક્ષણ અને પ્રમાણનો અભાવ હોવાથી સ્વપ્રકાશતાની સિદ્ધિ કેવી રીતે થઈ શકે ? વસ્તુની સિદ્ધિ તો લક્ષણ અને પ્રમાણ વડે જ થાય છે. આ પ્રકારની સ્વપ્રકાશતાના અભાવનું નિરૂપણ કરતી પૂર્વ પક્ષની વક્તવ્યતા સમજવી. હવે સ્વપ્રકાશતાની સિદ્ધિને માટે “અવેદ્ય (અય) હોવા છતાં અપક્ષ વ્યવહારની યોગ્યતા” આ ચોથા પક્ષને (વિકલ્પને) અમે સ્વપ્રકાશતાનું લક્ષણ કહીએ છીએ. તેમાં કઈ પણ દોષ નથી. કદાચ તમે એવી દલીલ કરતા હો કે યોગ્યતાને પ્રકાશના ધર્મ રૂપે સ્વીકાર કરવામાં આવે તે મેક્ષકાલીન જ્ઞાનમાં કઈ પણ ધર્મનો અભાવ હવાથી લક્ષણમાં અવ્યાપ્તિ દોષને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે, તે એ પ્રકારની દલીલ પણ રોગ્ય નથી. યોગ્યતાના અત્યન્તાભાવનું અધિકરણ (આધાર) ન હોવું એજ અહીં ગ્યતા શબ્દ વડે વિવક્ષિત છે, તેથી કેઈ દોષ નથી.
જેમ કે ગુણત્વના અત્યન્તાભાવના અધિકરણને દ્રવ્યત્વ કહે છે. સંસાર કાલીન જ્ઞાન અપક્ષ વ્યવહારને વિષય હોય છે, તેથી મોક્ષકાલીન જ્ઞાનમાં આ પ્રકારને વ્યવહાર ન હોવા છતાં, તેમાં યોગ્યતા માની લેવામાં કેઈ દોષ નથી. જેવી રીતે યતિના દંડમાં ફલેપહિતતા વિદ્યમાન ન હોવા છતાં પણ કારણુતાવ છેદક ધર્મસ્વરૂપ યોગ્યતા સંભવી શકે છે, એ જ પ્રમાણે વિષયતા વચ્છેદક ધર્મને પણ સંભવ છે. મેક્ષકાલીન જ્ઞાનમાં પણ જ્ઞાનત્વ વિદ્યમાન હોવાથી ગ્યતા માનવામાં કઈ ક્ષતિ (દેષ) નથી. ઘટાદિમાં અપરોક્ષ વ્યવહારની વિષયતા મેજૂદ છે, તેથી અતિવ્યામિ દેષ સંભવી શકે છે. તેના નિવારણને માટે
અદ્યત્વ” આ વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે. આ વિશેષણના પ્રગને લીધે ઘટાદિમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષનું નિવારણ થઈ જાય છે, કારણ કે ઘટાદિ વેદ્ય (રેય) છે. જે અદ્યત્વ માત્રને જ લક્ષણ જ માની લેવામાં આવ્યું હોત તે અતીન્દ્રિય ધર્મ, અધર્મ આદિમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવી–જાત. અહીં એવું કથન ઉચિત નથી કે ધર્મ આદિ પણ શબ્દ પ્રમાણના વિષય રૂપ છે, તે કારણે તેઓ અવેદ્ય નથી, તે કારણે લક્ષણમાં વિશેષ્ય અંશ નિરર્થક છે, અહીં અદ્યત્વને- “પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુના વિષય રૂપ હોવું” આ પ્રકારને અર્થ કરવામાં કઈ દોષ નથી, ધર્માદિ ગિપ્રત્યક્ષના વિષય રૂપ હેવાથી અપક્ષ છે, કથન ઉચિત નથી, કારણ કે ધર્મ અધર્મ આદિ શબ્દ પ્રમાણુના જ વિષય રૂપ છે, તેઓ પ્રત્યક્ષના વિષય કદાપિ અને કઈ પણ પ્રકારે સંભવી શકતા નથી, એવું કથન
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૭
