Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 52

લક્ષણુ અતિવ્યાપ્તિ દોષ રૂપ છે, તેથી એવા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ કે લક્ષણમાં અવ્યાપ્તિ, અતિવ્યાપ્તિ આદિ દોષાના સદ્ભાવ જ ન રહે. સ્વપ્રકાશકના પ્રકૃત (પ્રસ્તુત) લક્ષણમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષના પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય છે. તેા તેના દ્વારા ઉપયુક્ત માન્યતાનું શું ખંડન થતું નથી? બીજો પક્ષ (વિકલ્પ) સ્વીકારી શકાય તેમ નથી, કારણ કે પેાતાની જાતમાં જ કર્તા અને કમપણાના સદ્ભાવ હાવાની વાત સંભવી શક્તી નથી. એટલે કે જે કર્તા હાય એજ કપણુ હાય – કર્તા અને કમ એક જ હોય એવું પણ સભવી શકતું નથી. કમ પર સમવેત (પરની સાથે સમવાય સંબધથી રહેનારી) ક્રિયા દ્વારા નિત લવાળુ હાય છે. જેમ કે “દેવદત્ત ગામ જાય છે” અહીં દેવદત્તમાં સમવેત (સમવાય સંબંધથી રહેનારી) ક્રિયા દ્વારા ઉત્પન્ન થનારા સંચાગ રૂપ ફળવાળું હાવાને કારણે ગામ” પદ કર્મ છે. અહીં ‘દેવદત્ત’ કર્તા છે અને ગામ’ કર્યું છે; આ રીતે બન્ને ભિન્ન ભિન્ન છે. આ પ્રમાણે કર્યાં અને કર્મમાં ભેદ હાવા, તે આવશ્યક છે. તે કારણે મો મળ્યું જઋતિ” એવા પ્રયાગ થાય છે. પન્તુ “ થઃ વ ળદ્ધત્તિ ”, આ પ્રકાĂો પ્રયાગ થતા નથી. એજ પ્રમાણે અહીં પણ જ્ઞાન જ કર્તા અને જ્ઞાન જ ક હાવાથી લક્ષણમાં અસ ંભવ દેષના પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે.
r
''
ત્રીજો પક્ષ (ત્રીજી માન્યતા રૂપ વિકલ્પ) પણ સ્વીકારી શકાય તેમ નથી. દીપકના સજાતીય એવા બીજા દીપક દ્વારા દીપકમાં પ્રકાશ્યતા સંભવી શક્તી નથી, તે કારણે અહીં અતિવ્યાપ્તિ દોષના સંભવ રહે છે. ઘટાદ પણ પેાતાના સાતીય અન્ય ઘટ આદિના પ્રકાશ વડે પ્રકાશ્ય નથી, તેથી તેએ સ્વપ્રકાશ રૂપ ન હોવા છતાં પણ સ્વપ્રકાશ રૂપ હાવાના પ્રસંગ ઉપસ્થિત થશે. (કારણકે આપે સજાતીયના પ્રકાશથી પ્રકાશમાન ન થવાને જ“સ્વપ્રકાશ” માન્યા છે.) દ્વીપકમાં અથવા જ્ઞાનમાં ઘટત્વ આદિ જાતિ સામાન્ય રહેતી નથી કે જેના દ્વારા તેમનામાં (ઘટાદિમાં) સજાતીયના પ્રકાશ વડે પ્રકાશ્યતા હાય. સત્તા (વિદ્યમાનતા) રૂપ જાતિને પ્રધાન માનીને પ્રદીપ અને ઘટ સજાતીય છે, એવું કહી શકાય નહીં. જો વ્યાપક ધર્મ ને પ્રધાન માનીને સજાતીયતાની વ્યવસ્થાના સ્વીકાર કરવામાં આવે, તે “સજાતીય” આ વિશેષણુ જ વ્ય બની જશે, કારણ કે એવું માનવામાં આવે તે કોઈ પણ પ્રકાશ સત્તાથી રહિત નથી કે જેની વ્યાવૃત્તિ (અભાવ) ને માટે સજાતીય” આ વિશેષણના પ્રયાગ કરી શકાય. એટલે કે સત્તા સઘળા પ્રકાશેામાં રહે છે, તેથી સઘળા પ્રકાશ સજાતીય થઈ જશે; કોઇ પણ પ્રકાશ વિજાતીય નહીં હાય. પછી કાની વ્યાવૃત્તિને માટે “સજાતીય” વિશેષણના પ્રયાગ કરવામાં આવશે?
ચેાથે! પક્ષ – ચેાથી માન્યતા – પણ સંગત લાગતી નથી. જ્ઞાનને જો અવેદ્ય માનશે, તે પ્રમાણના વિષય નહીં હાવાથી ચર્ચાના પ્રસંગ જ ઉપસ્થિત નહીં થાય.
અપરાક્ષ વ્યવહાર ચાગ્યત્વ” આ પ્રમાણે કહીને આપે ાતે જ તેને પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનના વિષય રૂપ કહેલ છે, તે સાથે તેને અવેદ્ય એટલે કે અજ્ઞેય કહેવુ તે પોતાની માતાને વધ્યા કહેવા સમાન પરસ્પર વિરુદ્ધતાના ભાવ જ પ્રકટ કરે છે. એટલે કે જ્ઞાન જો અનેદ્ય હાય, તેા પ્રત્યક્ષના વિષય રૂપ સભવી શકે નહીં, અને જો પ્રત્યક્ષના વિષય રૂપ હાય તે અવેદ્ય સંભવી શકતું નથી. તદુપરાંત સુષુપ્તિ, મુક્તિ અને પ્રલયની અવસ્થામાં સઘળા વ્યવહારાના અભાવ થઇ જાય છે, તેથી જ્ઞાનમાં “વ્યવહાર” આ વિશેષણુના પણ અભાવ
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૦૧
૪૫