Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 50

સંકલના જ્ઞાન અસંભવિત થશે, કારણ કે પ્રત્યેક ઇન્દ્રિય પિત પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાને સમર્થ હોય છે. ચક્ષુ દ્વારા રૂપને જ જાણી શકાય છે, રસાદિને અનુભવ ચક્ષુ દ્વારા કદી થઈ શક્તો નથી. આ પ્રકારે ઇન્દ્રિયોથી ભિન્ન એવા આત્માને સદ્ભાવ ન હોય, તે જ્ઞાપકનો અભાવ હોવાથી “મેં પાંચ વિષય જાણ્યા,” આ પ્રકારના સંકલના જ્ઞાનનો અભાવ થઈ જશે. તેથી જ્ઞાનના આધાર રૂપ અને જ્ઞાનથી કંઈક ભિન્ન એવા આત્માને સ્વીકાર અવશ્ય કરજ જોઈએ. જ્ઞાનનું અધિકરણ (આધાર) કેઈ દ્રવ્ય નથી, પરંતુ “આલય” (આધાર) આ નામાન્તર વાળું જ્ઞાન જ પ્રવૃત્તિવિજ્ઞાનનું જનક હોય છે અને એજ અધિકરણ રૂપ પણ છે. એટલે કે વિજ્ઞાન બે પ્રકારનું છે– (૧) આલય વિજ્ઞાન અને (૨)પ્રવૃત્તિવિજ્ઞાન. તેમાંથી “E” “હું” પ્રત્યયને આધાર અને સુખાદિનું અનુસંધાન કર્તા આલયવિજ્ઞાન છે. અને ઘટ આદિને વિષય કરનારૂં (ગ્રહણ કરનારું) જે વિજ્ઞાન છે તેને પ્રવૃત્તિવિજ્ઞાન કહે છે. કહ્યું પણ છે કે- “તર વિજ્ઞાનં” ઈત્યાદિ “જે “અહમ હું” પ્રત્યય (અનુભવ) ના આધાર રૂપ વિશિષ્ટ જ્ઞાન છે તેને આલયવિજ્ઞાન કહે છે, અને જે નીલાદિ પદાર્થોને જાણે છે તે વિશિષ્ટ જ્ઞાનને પ્રવૃત્તિ વિજ્ઞાન કહે છે.”
આ પ્રકારે સંકલના જ્ઞાન આદિ પણ ઘટિત થઈ જાય છે, તેથી જ્ઞાનથી ભિન્ન એવા આત્માને સભાવ માનવાનો પ્રયાસ જ નકામો છે.”
આ પ્રકારનું કથન પણ ઉચિત નથી. સ્વપ્રકાશક જ્ઞાનના સ્વરૂપભેદને નજર સમક્ષ રાખીને, જે આપ સમસ્ત વ્યવસ્થાને સંગત કહેતા હો, તે તે નામમાત્રને જ ભેદ થયે. આત્મવાદી આત્માને ઘટાદિના જ્ઞાનનું અને સુખાદિનું અધિકરણ માને છે. આપે પણ આલય વિજ્ઞાનનું એજ સ્વરૂપ સ્વીકાર્યું છે. આ પ્રકારે આલય વિજ્ઞાનનું નામ દઈને આપે પણ જીવને જ સ્વીકાર કર્યો છે. જ્ઞાનગુણ ગુણને (આભાને છોડીને અન્યમાં રહી શક્તા નથી, અને વિના આધાર પણ રહી શકતો નથી. તેથી જ જે જ્ઞાનગુણને સદ્ભાવ માનવામાં આવે, તે ગુણવાન અત્માને પણ સાવ સ્વીકારવું જ જોઈએ.
પ્રશ્ન- આપે જ્ઞાનને સ્વપ્રકાશક કહ્યું છે. અને માન્યું છે. “જે જ્ઞાન સ્વને (પિતા) અને પરેને નિશ્ચય કરે છે, તેનું નામ પ્રમાણ છે.” આ સૂત્રમાં એજ વાત કહેવામાં આવી છે કે જે સ્વ અથવા પોતાની જાતને અને પર એટલે કે અર્થને નિશ્ચય કરે છે, તેને જ પ્રમાણ કહે છે. આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાપિત કરનાર ભગવાને જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશતા અને પરપ્રકાશતાને સ્વીકાર કર્યો છે. જ્ઞાનને સ્વપ્રકાશક ન માનવામાં આવે, તો અનવસ્થા દોષ અને જગતની અંધતાના પ્રસંગ રૂપ દંડનું પણ આપે કથન કર્યું છે, તે અહી પિતાના જ્ઞાનની પરિશુદ્ધિને માટે તથા વિદ્વાનોના પ્રમાદને માટે જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશકતાની છેડી ચર્ચા કરવામાં આવે છે. પિતાને સંતોષ થઈ જવા માત્રથી જ પદાર્થ નિર્દોષ સિદ્ધ થઈ જતો. નથી, પરંતુ બીજા લોકોને પણ સંતોષ થ જોઈએ. કહ્યું પણ છે કે-“પરિપાદિષા” ઈત્યાદિ વિદ્વાનોને જે સંતોષ ન થાય, તો પ્રગવિજ્ઞાનને હું સમીચીન માનતા નથી. સારી રીતે શિક્ષા પ્રાપ્ત કરી લેવા છતાં પણ પોતાના મનમાં વિશ્વાસ ઉત્પન્ન થતો નથી.
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૩