Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 49

તમે એવું જે કહ્યું કે “ચૈતન્ય ભૂતોથી ભિન્ન નથી, કારણ કે તે ભૂતનું કાર્ય છે. જેમ કે ઘડે” તો આપનું તે કથન ઉચિત નથી. કારણ કે અહીં “ભૂતકાર્યવ” હેત સ્વરૂપસિદ્ધ છે જ્યાં હેતુ પક્ષમાં રહેતો નથી, ત્યાં હેતુને અભાવ હોવાથી પક્ષમા સ્વરૂપસિદ્ધિ થાય છે. જેમ કે “શબ્દ ગુણ છે, કારણ કે તે ચાક્ષુષ (ચક્ષુઇન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્ય) છે.” અહીં ચાક્ષુષત્વ રૂપ હેતુને શબ્દ રૂપ પક્ષમાં સદ્ભાવ નહીં હોવાને કારણે સ્વરૂપ અસિદ્ધ છે, શબ્દ શ્રોત્રેન્દ્રિય જન્ય જ્ઞાનનો વિષય હોવાથી શ્રોત્રેન્દ્રિય દ્વારા જ ગ્રાહ્ય છે. તેમાં ચાક્ષુષતાને સદ્ભાવ નહીં હોવાને કારણે તે સ્વરૂપાસિદ્ધ છે. એ જ પ્રકારે “ભૂતકાર્યત્વ” હેતુ ચિતન્ય રૂપ પક્ષમાં રહેતું નથી, તેથી તે પણ સ્વરૂપસિદ્ધ છે. ચૈતન્યને ભૂતોના કાર્ય રૂપ માની શકાય નહીં, કારણ કે તેમાં ભૂતોના ગુણોનો અભાવ હોય છે. તથા ચેતન્ય જે ભૂતોનું કાર્ય હોત, તો સંકલના પ્રત્યયને અભાવ હોત” આ પ્રકારે વિરોધી હેતુઓ વિદ્યમાન હોવાથી ચિતન્ય ભૂતાનું કાર્ય નથી, પરંતુ જ્ઞાનાદિ ગુણ તે આત્માના જ કાર્યરૂપ છે.
પ્રશ્ન- “આત્મા જ્ઞાનને આધાર છે અને જ્ઞાનથી ભિન્ન છે.” આ મત કેવી રીતે સ્વીકાર્ય બની શકે? આપ એવી દલીલ કરી શકે નહીં કે “જે એ સ્વીકાર ન કરવવામાં આવે તો સંકલના આદિ કેવી રીતે થશે.” જ્ઞાન વડે જ સંકલન આદિ થઈ શકે છે. જ્ઞાન સ્વપ્રકાશક છે, કારણ કે તે જ્ઞાનાન્તર દ્વારા વેદ્ય (જાણવા ગ્ય) નથી, પરંતુ અપક્ષ વ્યવહારને
ગ્ય છે. જે સ્વપ્રકાશક ન હોય તે જ્ઞાનાન્તર વડે ય ન થવાને લીધે અપક્ષ વ્યવહારને ગ્ય હોતું નથી, જેમ કે ઘટ (ઘડો)
જે જ્ઞાનને કેઈ બીજા જ્ઞાન દ્વારા જાણવામાં આવે, તો ઘડાને જાણવાને માટે જ્ઞાનની જેમ આવશ્યકતા રહે છે, તેમ જ્ઞાનને જાણવા માટે બીજા જ્ઞાનની આવશ્યકતા રહે! આ પ્રકારે તો બીજા, ત્રીજા, ચોથા ઈત્યાદિ જ્ઞાનના પ્રવાહને સ્વીકારવાનો ઇન્ત જ નહીં આવે! આ પ્રકારે તે અનવસ્થા દોષને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. જે જ્ઞાનના પ્રવાહનો કોઈ પણ સ્થાને અત માનવામાં આવે, તો અન્તિમ જ્ઞાન અજ્ઞાત રહેશે. તેની ઉત્પત્તિના વિષયમાં સંશય આદિને સંભવ હોવાને કારણે તેની પહેલાંના સઘળા જ્ઞાને અજ્ઞાન રૂપ જ મનાશે. આ પ્રકારે તે સÈહ અને વિપર્યાવને જ પ્રસંગે પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી જ જ્ઞાનને સ્વપ્રકાશક માનવું જ પડશે. તદુપરાંત જ્ઞાન જે જડ હોય અને વિષય પણ જડ હોય, તો તેના દ્વારા કેણે પ્રકટ થશે? એવું બને, તે જગતમાં અંધતા જ વ્યાપી જાય. જ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયા બાદ કેઈને પણ સન્દહ અથવા વિપર્યવ થવાનું સંભવી શકતું નથી. તેથી સ્વપ્રકાશાત્મક જ્ઞાનને, શરીરના આકાર રૂપે પરિણત અચેતન ભૂતોની સાથે સંબંધ થવાથી સુખ દુઃખ, ઈચછા આદિ સઘળા ગુણેની ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે માનવાથી સંકલના પ્રત્યય પણ શકય બની જાય છે અને એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં ગમન પણ ઘટિત થઈ જાય છે. આ પ્રકારે સઘળી વ્યવસ્થા સંગત બની જતી હોય, તે અલગ આત્માની કલ્પના કરવાથી શું લાભ થાય તેમ છે?
સૂત્રકાર આ પ્રશ્નનું હવે સમાધાન કરે છે–
જ્ઞાન સ્વપ્રકાશક છે, એ વાત સત્ય છે. છતાં પણ તે જ્ઞાનને આધાર અને જ્ઞાન કરતાં કંઈક ભિન્ન એવા. આત્માને તે સ્વીકાર કરવો જ જોઈએ. એ સ્વીકાર નહીં કરે તે.
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૨