Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
હવાથી લક્ષણમાં અવ્યાપ્તિ દોષ છે. તે સિવાય ગ્યત્વને અર્થ શું છે? વિશેષણ કે ઉપલક્ષણ? પ્રથમ પક્ષમાં – પહેલે વિકલ્પ સ્વીકારવામાં અસંભવ દોષ આવે છે, કારણ કે તે અવસ્થામાં કઈ પણ વિશેષણને અભાવ છે. બીજો પક્ષ સ્વીકારવામાં આવે, તે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને વ્યવહાર નિરૂપણીય હોવાથી સાપેક્ષતા સંભવશે અને એવું થવાથી ઘટાદિના જ્ઞાનના સમાન અનિત્યતાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશતા વિષેનું
ઈપ્રમાણ નથી. અનુભૂતિ સ્વપ્રકાશ રૂપ છે, કારણ કે જે અનુભૂતિ સ્વપ્રકાશ રૂપ હોતી નથી, તેને અનુભૂતિ જ કહી શકાય નહીં, જેમ કે ઘટે. આ વ્યતિરેકી અનુમાન જ સ્વપ્રકાશતામાં પ્રમાણ છે, એવું કહેવું જોઈએ નહીં. “અનુભૂતિ” આ પ્રકારના વ્યવહારના કારણભૂત પ્રકાશ પ્રસિદ્ધ છે કે ક્યાંય પ્રસિદ્ધ નથી ? “પ્રસિદ્ધ નથી”. એવા બીજા પક્ષને જ સ્વીકાર કરવામાં આવે. તે અપ્રસિદ્ધ વિશેષણવ નામનો દોષ આવવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય છે. જે વસ્તુ પ્રસિદ્ધ નથી તેને સિદ્ધ કરવાની વાત જ સંભવી શકતી નથી. “પ્રસિદ્ધ છે”, એ પહેલે પક્ષ પણ સ્વીકાર્ય નથી, કારણ કે અનુભૂતિ વ્યવહારના કારણભૂત પ્રકાશ
જ્યાં પ્રસિદ્ધ છે તે અધિકરણમાં અનુભૂતિત્વ હેતુ વિદ્યમાન હોવાથી હેતુ અન્વયવ્યતિરેકી થઈ જશે, કેવળ વ્યતિરેક હેતુ નહીં રહે. એવી પરિસ્થિતિમાં આપનું કેવળ વ્યતિરેકી અનુમાનને પ્રયોગ કરવાનું કાર્ય અગ્ય જ થઈ જશે. જે અધિકરણમાં સાધ્ય પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં હેતની વૃત્તિ જે ન માનવામાં આવે, તે સમીપમાં જ વિદ્યમાન ન હોવાથી અસાધારણ અનૌકાન્તિક થઈ જશે જે હેતુ સપક્ષ અને વિપક્ષમાં રહેતો ન હોય, અને કેવળ પક્ષમાં જ વર્તમાન હોય, તેને અસાધારણ અનૈકાન્તિક કહેવાય છે. અસાધારણ અને કાન્તિકનું આ લક્ષણ પ્રકૃત (પ્રસ્તુત) હેતુમાં વિદ્યમાન હોવાથી “શબ્દ નિત્ય છે કારણ કે તે શબ્દ છે”, અહીં શબ્દવ હેતુના સમાન તે અનુભૂતિત્વ હેતુ પણ સાધ્યને સાધક બની શક્તો નથી.
પૂર્વોક્ત કથન વડે “અનુભૂતિ અનુભાવ્ય નથી. કારણ કે તે અનુભૂતિ છે.” ઈત્યાદિ સ્વપ્રકાશતાને સિદ્ધ કરનારાં અન્ય કારણોનું પણ ખંડન થઇ જાય છે. કારણ કે એવાં સ્થળો પર પણ અપ્રસિદ્ધ વિશેષણતા દોષનું નિવારણ કરી શકાતું નથી.
જ્ઞાન વેદ્ય (ય) છે. કારણ કે તે વસ્તુ રૂપ છે. જેમ ઘડો ય હોય છે. એજ પ્રમાણે દરેક વસ્તુ ય હોય છે. ઈત્યાદિ હેતુ (કારણે) સપ્રતિપક્ષ પણ હોઈ શકે છે. જે હેતુના સમાન બળવાળે વિરોધી હેતુ વિદ્યમાન હય, જે હેતુના સાધ્યને અભાવ કેઈ અન્ય હેતુ વડે પ્રતીત થતો હોય તે હેતુને સપ્રતિપક્ષ કહેવાય છે. સમ્પ્રતિપક્ષ અનુમાનમાં જે વસ્તુત્વ હેતુ છે, તે કાલ્પનિક સત્ત્વ છે કે વાસ્તવિક સત્ત્વ છે? પહેલે પક્ષ (કાલ્પનિક સત્ત્વ છે, આ માન્યતા) સ્વીકાર્ય નથી, કારણ કે અમારા મત અનુસાર સત્વમાં કાલ્પનિક્તા હોવી અસંભવિત છે. સત્તા (વિદ્યમાનતા) પણ હોય અને કાલ્પનિકતા પણ હોય, તે પરસ્પર વિરૂદ્ધ લાગે છે. અને સત્વને અકાલ્પનિક (વાસ્તવિક) કહેવું, એ વાત પણ ઉચિત નથી, કારણ કે શાંકરેદાન્તીઓના મત અનુસાર તે સિદ્ધ નથી. તેમના મત અનુસાર સઘળા ધર્મ કાલ્પનિક છે, એમ કહેવું તે પણ સંગત નથી. સત્તા (વિદ્યમાનતા) રૂપ અધિકરણ જેનું લક્ષણ છે; તથા જે કલ્પિત તથા અકલ્પિત ભેદોથી રહિત છે એવું વર્તુત્વ અનુભૂતિના સમાન જ હેત રૂપ હોઈ શકે છે.
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૪૬
