Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti

Page 51

તેથી જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશતાની અપેક્ષાએ આ પ્રમાણે વિચારણા કરવામાં આવે છે આપની માન્યતા અનુસાર સ્વપ્રકાશ શું છે? (૧) શુ' સ્વરૂપ પ્રકાશને આપ સ્વપ્રકાશ માનેા છે ? અથવા (૨) સ્વના સ્વય' પ્રકાશ થવા, તે સ્વપ્રકાશ છે? અથવા (૩) સજાતીય પ્રકાશ દ્વારા પ્રકાશ્ય ન થવું, તેનુ' નામ સ્વપ્રકાશ છે? અથવા અવેદ્ય (અજ્ઞેય) હાવા છતાં પણ અપરક્ષ વ્યવહારને ચાગ્ય હાવું તેનું નામ સ્વપ્રકાશત્વ છે?
આ ચાર વિકલ્પામાંના પહેલા વિકલ્પ સ્વીકાય નથી કારણ કે મીમાંસકાએ ખીજા જ્ઞાનના દ્વારા વેદ્ય જ્ઞાનને પણ સ્વપ્રકાશક રૂપે સ્વીકાર્યું છે, તેથી આપના લક્ષણમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષનો પ્રસ`ગ ઉપસ્થિત થાય છે. “અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવતી હેાયતો ભલે આવતો તેમાં શી હાનિ છે?” એ પ્રકારનું કથન પણ ચેગ્ય નથી. કારણ કે ઇતર ભેદાનુમાન સાધક હેતુમાં વ્યભિચારના (અવળે માર્ગે દોરી જનાર) સદ્ભાવ આવવાનો પ્રસંગ આવે છે. આ કથનનુ તાપ્ત` એ છે કે
લક્ષણુ લક્ષ્યથી અન્ય પદાર્થા સાથેની વ્યાવૃત્તિ (ભિન્નતા)નું પ્રતિપાદન કરે છે અને વ્યવહાર કરાવે છે. વ્યાવૃત્તિ અને વ્યવહાર લક્ષણના પ્રયાજન છે.” એવા નિયમ છે. તેથી લક્ષણના ત્રણ દોષ કહ્યા છે
(અવ્યાપ્તિ (૨) અતિવ્યાપ્તિ અને (૩) અસંભવ. લક્ષ્યતા છેકના (પદાના નિય કર નાર) સમાનાધિકરણ અત્યન્તાભાવનુ પ્રતિયેાગિવ (અભાવ) હેવુ તેનુ નામ લક્ષ્યના એક દેશમાં લક્ષણનો અભાવ છે. જેમ કે કોઇ વ્યક્તિ નીલા રંગને ગાયનું લક્ષણ કહે છે. પરન્તુ લક્ષ્યતાવચ્છેદક એટલે કે ગાવના અધિકરણમાં સફેદ ગાયમાં નીલ રૂપનો અભાવ જોવામાં આવે છે. તેથી આ લક્ષણમાં અવ્યાપ્તિ દોષનો પ્રસંગ આવે છે, તથા લક્ષ્યતાવચ્છેદકની સમાનાધિકરણુતા હાય ત્યારે લક્ષ્યતાવÛદકથી અવિચ્છિન્ન (હમેશા રહેનાર) અન્યાન્યાભાવની સમાનાધિકરણુતાને અલક્ષ્યમાં લક્ષણનુ ગમન કહે છે. જેમ કે કોઇએ ગાયનું એવું લક્ષણ કહ્યું કે ગાયને શિંગડાં હોય છે. આ કથન દ્વારા શ્રૃ ંગયુક્તતાને ગાયનું લક્ષણ કહેવામાં આવેલ છે, અહી શ્રૃંગવત્વ લક્ષ્યતાવચ્છેદક ગેાત્વના અધિકરણુ ગાયમાં પણ રહે છે અને સાથે સાથે ગાવચ્છિન્ન પ્રતિયેાગિતાનું જ્ઞાપક ઇત્યાકારક અન્યાન્યાભાવના અધિકરણ ભેંસ-આદિમાં પણ શ્રૃંગત્વનો સદ્દભાવ રહે છે. આ રીતે અલક્ષ્યમાં એટલે કે ભેંસ આદિમાં શૃંગત્વનો સદ્ભાવ હેાવાને કારણે, આ લક્ષણમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષનો સદ્ભાવ રહે છે, તથા લક્ષ્યમાં તે લક્ષણનો સદ્ભાવ જ ન હેાવા, તેનુ ં નામ અસંભવ દોષ છે, જેમ કે ” ફાટ વિનાની ખરી-આખી ખરી હાવી” તે ગાયનું લક્ષણ છે આ પ્રકારના લક્ષણમાં અસંભવ દોષ રહેલા છે કારણ કે પ્રત્યેક ગાયને બેખરી-ફાટવાળી ખરી હાય છે આખી ખરીનો સદ્ભાવ તો ઘેાડા ગધેડા આદિમાં જોવામાં આવે છે
આ પ્રકારે બીજાની સાથેના ભેદનુ અનુમાન કરતી વખતે લક્ષણ જ હેતુ ખની જાય છે. શિંગડાંવાળી હાવાને કારણે ગાય અન્ય પ્રાણીઓ કરતા ભિન્ન છે, આ અનુમાનમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ રહેલા છે. કારણ કે ભેંસામાં પણ શ્રૃંગયુક્તતા રહેલી જ હાય છે. આ લક્ષણુ દ્વારા ભેંસામાં ગાય કરતાભિન્નતાને અભાવ જ દેખાય છે, તેથી આ પ્રકારનું
શ્રી સૂત્ર કૃતાંગ સૂત્ર : ૦૧
૪૪