Book Title: Agam 02 Ang 02 Sutrakrutang Sutra Part 01 Sthanakvasi Gujarati
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
વળી “હું સુખેથી સૂતે, મને કંઈ ખબર પણ ન પડી,” આ પ્રકારના શયન કરનારના જ્ઞાન દ્વારા એવું અનુમાન થઈ શકે છે કે- સુણાવસ્થામાં સુખની અનુભૂતિ થાય છે. જાગૃતિના સમયમાં તે “હું સુખી છું” આ પ્રકારને પ્રત્યક્ષ અનુભવ થાય છે તે કારણે પણ આત્માની ભિન્નતા સિદ્ધ થાય છે
આત્માનું અસ્તિત્વ આ પ્રકારે પણ સિદ્ધ કરી શકાય છે– સજીવ શરીરમાં કઈ જગ્યાએ ઘા વાગ્યો હોય, તે તે ઘા ભરાઈ જાય છે, શરીરમાં કેઈ કારણે ક્ષીણતા આવી ગઈ હોય તે તે ક્ષીણતા દૂર થઈને પુષ્ટતા આવી જાય છે. નિજીવમાં આ બધું સંભવી શકતું નથી. આ પ્રકારના અનુમાન દ્વારા આત્માનું અસ્તિત્વ જાણી શકાય છે.
સુખ આદિનું ઉપાદાન કારણ દેહ છે.” આ કથન ઉચિત નથી, કારણ કે મૃત શરીરમાં સુખાદિને અનુભવ થતો જોવામાં આવતો નથી, ઈત્યાદિ અનેક હેતુઓ (કારણે) દ્વારા શરીર આદિની આત્મરૂપતાને અસ્વીકાર આગળના કથન દ્વારા કરવામાં આવ્યું છે. આ પ્રકારે પ્રત્યક્ષ અનુમાન આદિ પૂર્વક અર્થોપત્તિ પ્રમાણ દ્વારા આત્માનું અસ્તિત્વ પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું છે.
પ્રમાણ દ્વારા સિદ્ધ પદાર્થ જે અદૃષ્ટ પદાર્થ વિના–જે અદૃષ્ટ પદાર્થ ન હોય તે છતાં પણ તેની કલ્પના કરાવે છે, તેને “અર્થપત્તિ પ્રમાણ” કહે છે અથપત્તિનું લક્ષણ કહ્યું છે– “બનાવવવિજ્ઞાતો” ઈત્યાદિ છ પ્રમાણમાં કોઈ પણ પ્રમાણ દ્વારા કે પદાર્થનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થયેલું હોય, અને જે પદાર્થના વિના ઉતપન્ન ન થઈ શક્તો હોય, તેના દ્વારા તે અદૃષ્ટ પદાર્થની કલ્પના કરી શકાય છે. આ પ્રકારના લક્ષણવાળું અથ પત્તિ પ્રમાણ છે. એટલે કે ઉપપાદન જ્ઞાન વડે ઉપપાદકની કલ્પના કરવી તેનું નામ અથપત્તિ છે. જેમકે કઈ દેવદત્ત નામના માણસનું ૧૦૦ વર્ષનું આયુષ્ય તિષશાસ્ત્ર દ્વારા બતાવવામાં આવ્યું છે. તે દેવદત્ત ઘરમાં પ્રત્યક્ષ દેખાતો ન હોય, ત્યારે તે ઘરની બહાર જ હોવો જોઈએ એવું નિશ્ચિત થાય છે. કારણ કે તેનું સે વર્ષનું આયુષ્ય હોવાથી તેને મરી ગયેલ માની શકાય એમ નથી અને ઘરમાં તેનું અસ્તિત્વ નથી તેથી તે બહાર ગયે હશે, તે વાત નકકી થઈ જાય છે. અથપત્તિ બે પ્રકારની કહી છે– (૧) દૃષ્ટાથપત્તિ અને (ર) શ્રતાથપત્તિ દૃષ્ટાર્થોપત્તિનું ઉદાહરણ તે ઉપર આપવામાં આવ્યું છે. કૃતાર્થપત્તિનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે- “સ્વર્ગની અભિલાષા રાખનાર વ્યક્તિએ ધર્મનું આચરણ કરવું જોઈએ.”ઈત્યાદિ “ક્ષણવિનશ્વર દાન તથા જીવરક્ષા આદિ કાલાન્તરે ઉદ્દભવનાર સ્વર્ગ આદિ ફલેન જનક થઈ શક્તા નથી.” આ પ્રકારના અર્થોપત્તિ પ્રમાણ વડે દાન” જીવરક્ષા અને મેક્ષના મધ્યવતી અપૂર્વની કલ્પના કરાય છે.
એજ પ્રમાણે આગમ દ્વારા પણ દેહ આદિથી ભિન્ન આત્માના અસ્તિત્વનું પ્રતિપાદન કરાય છે. સ્વકીય આગમ આ પ્રમાણે કહે છે- “મારે આત્મા પટેલે,ગામી .” પરકીય આગમ દ્વારા પણ એજ વાત સિદ્ધ થાય છે કે- “માનં શિવં વિદ્રિ' ઈત્યાદિ–
શ્રી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રઃ ૦૧
૩૯
