Book Title: Vidyarthi Jain Dharm Shiksha
Author(s): Shitalprasad
Publisher: Shitalprasad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010574/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ M saMdhI dhotIlAla mA ghAlA. Hatarrautomame vidyArthI jainadharma shikssaa| lekhakazrImAn brahmacArI sItalaprasAdanI / [samayasAra, niyamasAra pravacanasAra, paJcAstikAya satcabhAvanA, gamayasAra kalazA, syabhamtAMtrA, manAdhigataka, iSTopadeza, vAraNataraNa prAvakAcAra Adike TIkAkAra nayA gRhasthadharma, jainadharma prakAza, mokSamArga. prakAga vi0, prAcIna jaina smAraka vR0 jaina zanakoSa, paJcakalyANaka. pratiSThApATha, anoTa tatvajJAna Adi anyoMke sampAdaka / ] IIIPLOM11111111111110MINTRIERam - prakAzakamUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, mAlika, di0 jainapustakAlaya, kApar3iyAbhavana-sUrata / RA Di.nuarOUDIESUSUBSIBRAasum m ..DHERMOHLORORSimuan Ruam" zrImAn dAnavIra zrImanta seTha lakSmIcaMdajI bhelasA ni0 kI orase "namitra" ke 35 varSake grAhakoMko bheTa / BILLURULIHIBIERTIL JAHIRAIL OTISHusuenomenamusulman DuamuBIDuraumaajismaiRINS prathamAvRtti] vIra saMvata 2461 [prati 1100+200 mUlya-20 1-8-0
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ R AHMIRRIGILIONIUNINTIDIN .MUnrn. mmmmmmunmun IBILIUIDISHUL "jena vijaya" prinTiMga presa, khapATiyA cakalA-sUratameM mUlacaMda kisanadAsa kApar3iyAne mudrita kiyaa| InRaisi.imiisual SHRADHUMIIBEOBHBHASume MOBI.. .IRIDIURETIRI . . . .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhuumikaa| bahudhA hAIskUla aura kAlejake chAtroMko dhArmika jJAna nahIM hotA hai isaliye ve nAstika bhAvake bana jAte hai / yahI dazA jaina chAtroMkI bhI hai, ataeva jaina chAtroMko sugamatAme jaina dharmakI ruci karAneke liye praznottara rUpameM yaha pustaka likhI gaI hai| isako dhyAname paDhanese eka buddhimAna chAtrako jaina dharmakA jJAna hojAyagA / tathA anya dharmose jaina dharma kina bAtoMmeM milatA hai yaha bhI jAna liyA jaaygaa| skUla, kAleja aura borDiMgoMmeM isake pracArakI jarUrata hai| jo vizeSa jaina dharmakA jJAna prApta karanA cAheM ve nIce likhI huI. pustakeM par3he: (1) dravyasaMgraha va bRhat dravyasaMgraha sArtha 1) 1): (2) tatvArthasUtra sArtha), artha prakAzikA, sarvArthasiddha TAmA 2), (3) tatvArthasAra, (8) puruSArthasiddhayupAya 1 / ) (5 / mva'mA kArtikeyAnuprekSA 1), (8) gRhastha dharma 156), (9) jainadharma pramANa // ), (10) iSTopadeza 1), (11) samAdhizataka - 10) (13) paMcA stikAya 3 / 4), (14) pravacanasAra 5), (15) aSTapAhaDa 1||-), (16) samayasAra 2 // ), (17) niyamasAra 2), 618) nayamAvanA 2), (30) gommaTasAra sArtha 5), (31) gajavAni 30), (33) paramAtmaprakAza 3), (34) "jA garNaca ) 35) paMcAdhyAyI 6) / * milanekA patA-digambara jaina putikalA va Po.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4-4 (1) What is Jajoisin ... (2) Tha Praitial Dharma (3) Saugas Dinama ... (4) Hou-e Valer's Dharma 0-1: (5) Faith, Koledge & Coudet 1(6) Rishubnadon (7) Jaipiam, Christ10nty & Scieoe (81 Jain Penanco (9) Confluence <
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ PRASAINMINIKTHRINEPATimilar TIHARIY THINKITANYAXII ARYA SATHIYA - RPS - - ' . RECTEmian . --- . AAA .... .. . T - a .. JAy nyAAMATR" FANY + a LATEHSIC + - .. .. AA RDAamaka . .. . sana RSSN MMARVAHITI AWTHIA zrImAn dAnavIra zrImanta seTha lkssmiicNdrjii-melsaa| ( Apa abhItaka karIba do lAkha ru. kA dAna kara cuke haiM)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvanacaritra dAnavIra zrImAnta seTha hlkssmiicNdjii| ___isa ati upayogI pustakake prakAzanameM dravyakI sahAyatA karanevAle bhelasA (rAjya gvAliyara) nivAsI dAnavIra zrImanta seTa lakSmIcandajI sAhaba haiN| Apa bar3e udAracitta, dharmAtmA va jinadharmake niyamoMpara calanevAle hai / Apa nitya darzana pUjana svAdhyAya karate hai| Apako abhakSyakA tyAga hai / Apa vilAyatI DAkTarI davA bhI kAmameM nahIM lete| paravAra jaina jAtike Apa ratna haiN| ApakA janma dIvAnagaMja ( bhopAla ) meM vi0 saM0 1951meM huA thA / Apake pitAzrIkA nAma seTha mannUlAlajI thaa| Apa bAlyAvasthAmeM hI puNyazAAlI the, yaha bAta Apake zarIrake aMgoMse va ceSTAse jhalakatI thii| bhelasA seTha zitAvarAyajI eka pratiSThita dhanika vyavasAyI vyApArI the aura baDe dharmAtmA the| zitAvarAyajIkI dharmapatnI zrImatI zakkarabAI bhI bar3I hI dharmAtmA, saccaritrA va nArI-raloMmeM pradhAna thIM / dAnadharmameM agraNI thiiN| karmodayase Apake koI saMtAna nahIM thii| taba saM0 1956 meM ukta seTha sAhabane dharmapatnIkI sammatipUrvaka nikaTa sambaMdhI lakSmIcaMdajIko dattaka lekara apanI sampattikA adhikArI banAyA / ukta lakSmIcandajIne sAdhAraNa vidyAbhyAsa kiyA, va dharmAcaraNameM nirata rahakara apane vyApArako alpavayameM hI samhAla liyaa|
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ [6] Apake yahA sarAphI, sonA cAMdI, lena dena AdikA vyApAra hotA hai / saM0 1985 me Tezanake pAsa mAdhogaMja vasanese seTha sitAvarAyajIne eka bRhat jaina dharmazAlA aura jaina maMdira banavAnekA vicAra kiyA aura usa kAmako prArambha bhI kara diyA parantu acAnaka Ayurmake bhagna honeme Apake jIvana meM vaha kArya pUrA na hoskaa| seTha lakSmIcaMdajIne suputrakI bhAMti apane pUjya saMrakSakakI hArdika icchAko baDIhI udAratAke sAtha pUrNa kiyA aura 90000) navvehajAra ru0 lagAkara eka vizAla dharmazAlA aura jinamaMdira tayyAra karA diyA jo bhelasAmeM eka darzanIya imArata hai| Apake mitra dharmapremI seTha rAjamalajI baDajAtyA tathA vAbU takhatamalajI jaina vakIla Apako dharmakAryo tathA paropakArameM sadA hI preraNA va sahAya karate rahate hai| ukta ubhaya sajjanoMke prayatnase vi0 saM0 1988 vIra saM0 2458 kArtika zuklA '5ko devAdhideva zrI jinendradevakA sthApana ukta dharmazAlAke jina maMdira meM kiyA gayA / isImeM Apa nitya pUjana karate hai va dharmazAlAme hI eka tarapha nivAsa rakhate hai| isa jina maMdirame haraeka jainI darzana kara saktA hai, vinaikavAroko bhI darzanakI manAI nahIM hai / isa dharmazAlA va maMdirakI zobhA va durustImeM 1000) aura kharca karake usa isAratako darzanIya banA diyA hai| Apane isa imAratakA gvAliyara rAjyameM TUSTa mI kara diyA hai| tathA 20000) kI dukAneM lagAdI haiM jinakI AmadanIse dharmazAlAkA kharca calA kre|
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..[7] isa dharmazAlAke jina maMdirameM nitya zAstra sabhA hotI hai / isI dharmazAlAmeM jaina pAThazAlA va jaina kanyAzAlA calatI hai| sarvopayogI vAcanAlayako bhI sthAna diyA gayA hai, jo jaina navayuvaka maNDala bhelasA dvArA calatA hai| ukta seThajI vAstavameM dAnavIra hai / yadyapi ApakI Ayu abhI 40 varSakI hI hai taubhI Apane apane jIvanameM bahuta kucha dravya upayogI kAmoMmeM dAna kiyA hai / tathA yaha AzA hai ki Apa sadaiva apanI sampattikA sadupayoga isI bhAMti dAna dharmameM karate rheNge| Apake dAnakI eka laMbI sUcI hai| hama yahA kevala unhIM rakamoMko pragaTa karate hai jo 100) se Upara hai11000) bhA0 di0 jaina pariSadake iTArasI adhivezanake samaya vIra saM0 2460 meM di. jaina sAhityake prakAzanArtha zrIyuta horAlAlajI ema0 e0 ela0 ela0 bI0 prophesara eDavarDa kAleja amarAvatIke upadezase va adhivezanake sabhApati bAbu jamanAprasAdajI saba jaja amarAvatIkI preraNAse diye / isa dravyase ukta prophesara sAhabane zrI jayadhavalAke prakAzanakA kArya prArambha kara diyA hai / isake upalakSameM jaina samAjane Apako usI samaya zrImaMta seThakI upAdhi pradAna kii| va vANIbhUSaNa paM0 tulasIrAmanI kAvyatIrthane Apako pagaDI bAMdhI va nagarameM ApakA khUba svAgata huaa| 50001) jaina hAIskUla bhelasAke liye ukta pariSadake bhelasA adhivezanake samaya vI0 saM0 2461 meM pradAna,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [8] kiye, taba sarva upasthita janatAne Apako dAnavIrakA pada diyA, nagarame svAgata huA, bhelasAkI paralikane bhI Apako vadhAI dii| 2500) jaina kanyAzAlA yA Azrama bhelasAke liye isI adhidha zanake samaya pradAna kiye, jisame 2000) apanI mAtA zakkarabAIkI taraphase va 7000) apanI dharmapatnI sau0 bhagavatIbAIkI taraphase diye / 501) jaina mahilAzrama dihalIko iTArasI adhivezanake samaya / 251) bhA0 di0 jaina pariSaTa bhelasA / 250) mA0 di0 jaina pariSaTa iTArasI adhivezana | zrI devagar3ha atizayakSetrapara sabhApati hokara Apane isa bhAti dAna kiyA -- 501) kalazAbhiSekake liye 275) phUlamAla leneme 151) kuA va jIrNoddhArameM 501) bhA0 di0 jaina tIrthakSetra kameTI, bambaI zrI thUvaunajI atizayakSetrapara usake tIsare adhiveganake samaya isa prakAra dAna diyA.801) kalazAmipekame 252) mastakAbhiSekameM 205) phUlamAlameM ' 201) kSetra bhaMDArame
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ '[9 LJ 252) zrI buMdelakhaNDa prAMtika sabhAke sabhApati hokara dAna kiye| 425) zrI sammedazikharajImeM kalazAbhiSekake liye 1000) zrI syAdvAda mahAvidyAlaya kAzIke dhruvaphaNDameM diye / vIra vidyAlaya papaurA atizaya kSetrameM251) vidyAlaya makAna udghATanake samaya 100) eka vidyArthIke liye diye Apa kaI chAtroMko 5)va 3) mAsika chAtravRttiye bhI dete haiN| jisa samaya dharmazAlA va jina maMdirakA udghATana kiyA gayA thA, Apane 1000) jaina saMsthAoMko va 505) nIce likhI 5saMsthAoMko 101) ke hisAbase dAna kiyaa| isase ApakA sArvajanika prema va hitakI bhAvanA pragaTa hotI hai / (1) rAmalIlA, (2) gaNezotsava, (3) vyAyAmazAlA. (4) anAthAlaya AryasamAja, (5) anjumana islAma / isaprakAra ApakAdAna karIba 178000) kA hojAtA hai / aura bhI phuTakara dAnoMko milAkara Apane karIba do lAkha rupayAkA dAna kiyA hai| __ hamArI bhAvanA hai ki Apa dIrghAyu hokara jaina dharma va jaina sAhitya va jaina samAjakI laukika va dhArmika unnatimeM apanA tana, sana, dhana arpaNa kara apane jIvanako saphala kreN| . sUrata. vIra saM0 2461 . mUlacanda kasanadAsa kApaDiyA-prakAzaka / phAlguna sudI8 ,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana / kAleja, skUla aura borDiMgoMke jaina vidyArthiyoMmeM dhArmika jJAnakI atyanta AvazyaktA hai| dhArmika zikSAkI yaha kabhI bahuta dinase khaTaka rahI thI, magara isakI pUrtike liye abhItaka kisI acchI pustakakA nirmANa nahIM huA thaa| harSakI bAta hai ki mAnanIya vidvAna lekhakane isa kamIkI pUrti karake samAjakA sthAyI upakAra kiyA hai| isa pustakakI viSayasUcIse hI jJAta ho sakatA hai ki isame 'gAgarameM sAgara' bhara diyA gayA hai / " jainadharma prakAza" ke bAda zrImAn brahmacArIjIkI yaha kRti sarvasAdhAraNake liye atyanta upayogI siddha hogii| yadi, yaha pustaka pratyeka jaina boDiMgake vidyArthiyoMko paDhAI jAya aura jaina,skUloMme dhArmika zikSAke liye anivArya karadI jAya to, unheM jaina dharmakA acchA jJAna ho sakatA hai / AzA hai ki saMcAlaka-varga isa ora dhyAna deNge| yadhapi yaha pustaka vidyArthiyoMko lakSa rakhakara likhI gaI hai. phira bhI ise par3hakara AbAla vRddha jaina dharmakA rahasya samajha sakte hai| " yo yantra, anabhijJaH sa tatra bAla: " arthAt jo jisa viSayameM ajAna hai vaha usa viSayameM bAlaka hai, isa nItike anusAra ve vayaH prApta bhAI bahina bhI vidyArthI hI haiM jinheM jaina dharmakA jJAna nahIM hai| ataH jaina dharmake jijJAsu pratyeka vyaktiko isa pustakakA svAdhyAya avazya kara lenA caahiye| ____"jainamitra" ke 35 veM varSake grAhakoMko to yaha graMtha upahArameM diyA gayA hai, sAtha hI hamane 200 pratiyAM aura bhI vikrayArtha nikAlI hai, ataH avazya hI eka prati Aja hI maMgA lIjiye / sakAzaka
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya suucii| .... 85 --roscarprathama adhyaay| nizcaya-vyavahAranaya .... 70 maiM kauna hai ? 1 nirdezAdi chaH anuyoga .... 73 jIvakI siddhimeM yurupiyana sat saMkhyAdi 8 ,, vidvAnoMkI sammati .... 5 pramANa naya ... .... 78 kArmANa zarIra puNya pApa bheda 19 naigamAdi 7 naya ..... dUsarA adhyaay| nAmAdi 4 nikSepa .... 83 merA kartavya .... .... 25 syAdvAda arahaMta stuti, NamokAra maMtra 38 sthAdvAdapara ajaina vidvAnoMke munikA 13 prakAra cAritra 41 mata.... 90 tyAgI ho paropakArakI rIti 43 pAMcavA adhyAya / pAkSika virakta zrAvaka .... 45 jIva tatva .... .... 94 gRhasthakA paropakAra .... , jIvoMke bheda va prANa .... , tIsarA adhyaay| manakA svarUpa .... .... 96 janoMke tatva .... .... 49 paryApta aparyApta .... ... 98 lakSaNakA svarUpa... .... 51 eka muhUrtake zvAsa .... 99 dravyakA lakSaNa .... .... 57 caudaha jIva samAsa ... 99 zubha va azubha, bhAva .... 60 cauDhaha guNasthAna .... ....100 cAra bhAvanAeM .... .... 62 kaSAyoMke 16 dRSTAMta ....103 cAra prakAra baMdha..... .... 64 samyaktIke cAra lakSaNa .....05 jIvake tIna prakAra bhAva .... 68 caudaha mArgaNAyeM... ....109 maSTakarmAmeM pApa puNya .... 69 sAta samudghAta ....116 cauthA adhyAya / jIvoMke pAMca bhAva ....118 tatvajJAtakA sAdhana ... 7. daiva va puruSArtha, .... .......19
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ " [12] pAca zarIra .. ....121 utkarSaNa, apakarNa, makramaNa chaThA adhyaay| aura udIraNA ....159 ajIva tatva .... ....124 AThavAM adhyAya / pudgalake cha bhedaH ... ...125 saMvara nirjarA mokSa ....160 pAca prakAra upayogI vargaNA 126 dazadharma .. .... ....163 -paramANumoMke badhakA hisAba 127 bAraha bhAvanA ... ....164 pradezakA lakSaNa .... ....129 bAIsa parISaha ... ....166 chaH sAmAnya guNa ...131 pAca cAritra ... ....167 sAtavAM adhyAya / bAraha tapa ... .... Azrava aura baMdha tatva ... 133 piDasya dhyAna ... ... 169 AyukarmakA badha kaise .... , padasthadhyAna ... ....171 karmoM meM sthiti anubhAga ....135 rUpastha dhyAna ... .. 172 badhake pAca kAraNa bhAva ... , rUpAtIta dhyAna .... ... " pAca prakAra mithyAtva ....136 zukladhyAna ... ... " - bAraha avirati bhAva ....138 navamA adhyAya / paMdraha yoga ... ....138 zrAvakoMke mAcAra . 174 jIvoMke 108 bhAva ... 141 pAca vratoMkI 25 bhAvanAe, ,, ajIvake 11 AdhAra ....142 pAca aNuvrata .... ...178 karmabandhake vizeSa kAraNa 143 tIna guNavrata ... ... 181 Sor3aza kAraNa bhAvanA ....148 cAra zikSAbata .... ...182 karmoMke 148 bheda ....150 sAmAyika vidhi .... ....983 karmoMkI sthiti : . .. 154 proSadhopavAsake tIna bheTa... 185 anubhAga bandhake dRSTAta . 155 17 niyama .... .... " karmake phala denekI vidhi... , samyagdarzanake matIcAra ...187 karmake palaTaneke upAya ...159 bAraha bratoMke aticAra ....188
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! 13] gyAraha pratimAoMkA svarUpa 191 nyAya darzana .... ....266 dazavAM adhyAya / vaizeSika darzana .... ....268 janoMke bheda .... . 196 sAkhya darzana .... ...269 mahAvIrasvAmIkI nagna dIkSA 200 yoga darzana .. ...273 di0 zve0 kI sAmyatA ...209 pUrva mImAsA .... ....274 gyArahavAM adhyaay| uttara mImAsA .... ....275 jaina aura bauddha dharma ....222 viziSTAdvaita 277 gautama buddha jaina muni .. 222 zuddhAdvaita ... 278 pihitAzrava pitha go sa jenI 223 dvaita .... ... .. 279 yauddha prathoMmeM mokSakA svarUpa 228 thiyosophI , AtmAkA svarUpa229 AryasamAja ... . .280 mokSamArga ....231 IsAI mata .... ....281 karmabandha ....234 , meM ahiMsA ....283. , mahiMsA ...239 , meM Atma nirvANa 284 , mAMsa niSedha ....236 , meM mAMsa niSedha 287 vArahavAM adhyAya / , meM bali niSedha ....288 bhagavadgItA aura jainadharma 245 pArasI dharma ......, gItAmeM bhakartAvAda va musalima dharma .... ....291 sAkhya mata....256 , meM dayA ....294 , vedAMta mata ....260 , meM zAkAhAra , terahavAM adhyAya meM bali niSedha 299janadharma aura hiMdU darzana ....266
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ khurave " 12 mirca taMjasa zuddhAzuddhipatra / 'pR0 lA0 azuddha zuddha 38 4 dagamaya nargamaya 70 16 nizraya nayase hai nizcaya nayaka 103 11 graM pa kirmina 113 5 cAra kumati. muzta ra 132 20 tejama kArmaNa vibhAgoM tribhAgoM 137 21 lAbha glAni 139 2 anubhava anumaya 142 8 apravekSita apratyavekSita draSTaprabhRSTa duSTa prabhRSTa 1436" prasanna hokara prasanna na hokara 144 22 dharmapresa dharmaprema 145 9 kubhakti 148 19 meTa 168 16 190 9 (4) (4) anAdara (5) 197 6 mao maiyo , 19 yahavatu * * yahavalu kuyukti meTa rogI rAgI
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ [5] azuddha - zuddha, uvavAdo pR0 lA0 206 19 uvacAro yaH 213 19 AtmAnuSThAna 215 15 218 19. AtmAnuSThAga dupakaratarai duSkaratarai mokSo " buddhamata mokSI 'bahumata varNana varNana na seyyapidaM 228 5 230 19 232 2 233 3 seyyacidaM pAyunAti pApunAti anitya samphapha nitya aparI samyaka ayarI bhASadimo dAtatpaM parimu bhASadbhi dAtavyaM paribhu mAdhupada 235 16 236 18 243 17 , 19 253 16 258 12 264 16 272 2 274 7 , 17 sAdhumada pravRtti prakRti vighno vidyo rajoguNa rajokuNa upa uma icchA thI icchA yA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [13 ! pR0 lA0 / azuddha zuddha 286 23 pApoMma vAkyoMse 288 25-26 vI lAIna isa prakAra haithot shalt not bear false fitness, 19 Honour thy father and thy mother and thou shalt lose thy ntibour as thyself-21 Jesus 28 12 Vatitude rectitude 251 ata oue 262 17 Vuin dayA diyA 293 aMta tathA tathApi 295 ata blood 296 6 Ajakala anna phala are Vaum blow
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvItarAgAya namaI vidyArthI jainadharma shikssaa| susthjny nyjaajb / maiM kauna hai? prazna- ApakA dharma kyA hai ? uttara-mai jainadharmI kahalAtA huuN| mere gharame saba jainadharma pAlate hai| pra0-kyA Apa kucha jainadharmako jAnate ho? u-maiM to kucha bhI nahIM jAnatA huuN| kyoki merI mAtAne mujhe gizupaname kucha batAyA niiN| pitAjIne sArI skUla me bheja diyaa| pitAjIne kabhI zikSA nahIM dI, na dilAnekI ceSTA kii| pra0-kyA ApakI icchA hai ki Apa jainadharmako jAne ? u0-maiM no kAlejame paDha / huuN| mere maname to mujha dharmakI hI jarUrata nahIM mAlama paDatI hai| mujhe kisI bhI dharmake jAnanekI z2arUrata nahIM dIkhatI taba maiM jaina maiko jAnakara kyA kgaa| pra0-kyA Apa batA sakeMge ki Apa kauna hai ? u0-maiM manuSya hUM, vidyArthI hai aura mai apanako jaiA bhI kaha detA huuN| pra0-Apa yaha batAveM ki muDheM aura jinde mAnavame kyA pharka hai, jaba donoMkA zarIra ekasA dIkhatA hai| murdA samajhatA kyo nahIM ?
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ NA 2] vidyArthI jainadharma shikssaa| u0-maiM samajhatA hUM koI kala bigaDa jAtI hai jisase mAnava murdA hojAtA hai taba vaha nahIM samajha saktA / pra0-Apake hAtha, paga, mukha, vAla, nakha, mAsa, carbI, rudhira Adi kisa vastuke bane hue hai| u0-jo kucha hama khAta pIta havA lene usase bane hai|| pra0-Apa jo havA lete,pAnI pIna, annAdi khAte, dUdha pIte ye cIjeM kisa vastuse banI hai ? u0-ye saba cIjeM jarUra kinhIM paramANuoM (Atoms) se banI hai| pra0-ye paramANu jaDa he yA cetana kyA uname jAnanekI zakti hai? u0-mai samajhatA hUM paramANu jaDa hai| hamAre sAmane bahutasI jaDa vastueM dIkhatI hai jaise vAla, kaMkaDa, patthara, kATha, TIna, sonA, cAdI, lohA ye saba jaDa hai, ye kucha samajha nahIM skte| ye saba Tukar3e karanepara TUTakara bahuta choTe hosakte hai| pra0-Apa unake TukaDe karate cale jAveM, AkharI Tukar3eko kyA kaheMge ? u0-vasa usIko paramANu kahate hai| pra0-taba yaha zarIra va usake AMkha, kAna, nAka, jihA, tvacA Adi jaDa nahIM hai kyA ? u0-ye bhI saba jaDa hai| pra0-taba banAiye kyA jaDa tvacA chUkara jAnatI hai, kyA jar3a javAna cAkhakara jAnatI hai, kyA jaDa nAka suMghakara jAnatI hai, kyA jar3a AMkha dekhakara jAnatI hai, kyA jaDa kAna sunakara jAnatA hai ?
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kauna huuN| [3 u0-jar3ase banI vastueM to jAna nahIM saktI haiM parantu kucha rudhira va majakI tAkatase jAnA jAtA hogA, Apa vatAiye aba kyA samanata hai ? . * zikSaka-bhAI, jaba Akha, nAka, kAna Adi jar3a he va bhojya padArtha jaDa hai taba inase banA huA rudhira va magja bhI jar3a kyoM nahIM hogA ? jar3ame jar3a hI bana saktA hai, jaise gehaMse gehUMkI roTI, lohese lohekI kar3I, sonese soneke gahane, ruIse ruIke kapar3e, rezamase rezamake kapar3e banate hai| jaba jaDa paramANuoMmeM jAnanekI tAkata nahIM hai taba unake bane hue jitane bhI kArya hoMge unameM jAnanekI tAkata nahIM hosaktI / vidvAnoMne kahA hai jaisA ki mUla kAraNa hotA hai vaisA __usakA banA kArya hotA hai / jo guNa mUlameM hote haiM ve hI usake bane kAryameM jhalakate hai| dekho jar3a miTTImeM sparza hai, svAda hai, gaMdha hai, varNa hai, taba usake bane hue vartanoMmeM bhI, maTakainoMmeM bhI 'pyAloMmeM bhI ThaMDA va cikanA sparza hai, rasa hai, gaMdha hai va varNa hai| isa liye jaba jar3a paramANuoMmeM va unase bane hue padArthoMmeM jaDapanA dIkhatA hai--unameM jAnapanA nahIM dikhalAI par3atA hai, taba unase vane zarIrameM va zarIrake kisI aMgame jAnapanA kaise hosaktA hai| isaliye tumako jAnanA cAhiye ki jo koI jAnanevAlA hai vaha jar3ase bhinna koI aura hai| usIko hama loga AtmA, jIva, cetana, ityAdi nAmoMse pukArate hai| jAnanA jaba jar3akA guNa nahIM hai taba kisIkA to honA hI cAhiye kyoMki guNa kisI cIjameM hI rahate hai *-upAThAnakAraNasadRzaM kArya bhavati /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] vidyArthI jaina dharma zikSA guNa kabhI kisI cIjase bhinna nahIM mila sakta hai| jaise mIThApanA zakkarame, Ikhame, agRrame milegaa| khaTTApanA nIbU . gvaTAI, TamalIme milegaa| kaDaApanA nImame milegaa| sajjanapanA sajjaname. durjanapanA durjaname, dharma dharmAtmAme, adharma adharmIme. satya natyavAdIme. kSamA kSamAvAname, krodha krodhI mAnavame pAyA jaaygaa| isItaraha jJAna guNa yA jAnapanA (courciousness) kisIme milanA cAhiye / jisa dravyame yaha guNa sadA rahatA hai use hI AtmA kahate hai| yaha jaDa zarIra usake rahanekA ghara hai| jaba taka yaha dArIgme rahatA hai tabataka garIra dvArA saba jAnanekA kAma huA karatA hai| jaba vaha zarIrase nikala jAtA hai taba garIra jaDa kucha bhI jAna nahIM sktaa| isaliye usako murdA kahate hai| isaliye Apako yahI vizvAsa rakhanA cAhiye ki mai AtmA hUM , zarIra nahIM hUM / pra0-priya mitra | kyA vijJAnavettA (Sentists) AtmAko mAnate hai / u0-yadyapi sApha 2 nahIM mAnate he taubhI bahutase vijJAnavettAokI yaha sammati hotI jAtI hai ki mAtra jaDame hI jJAna. icchA, smaraNa Adi nahIM hosaktA hai isaliye koI dUsarA padArtha aura hai| laDaname mara olAivara lAja vijJAnake bahuta baDe vidvAna hai| unake vAkya hai "hama magneke vAda vilA nahIM jAte hai. hama vana rahate hai, hama svayaM apane mUla svabhAvase kabhI nahIM naSTa hote hai, hama . isa jaDa mAsamaI zarIrake jIvanase Age bhI avinAzo jIvaname vane rahate hai / " sara olAivara lAja apanI pustaka remaMDame nIce pramANa kahate hai
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kauna huuN| zarIra aura zaktipara svAdhInatA rakhanevAle asarakA baMda hojAnA hI mRtyu hai| maraneke bAda zArIrika zaktiyA~ vikhara jAtI hai / mRtyuse matalaba jIvanakA aMta nahIM hai; kitu garIgse kimI jIvana zaktikA bhinna hojAnA hai| isIko hama yaha kaha sakte hai ki garIrase AtmA bhinna hogyaa| prophesara haramana sAhaba apanI pustakame likhane he-"jAnanavAlA mana eka bhinna padArtha hai jisame svAdhIna zaktiye va kriyAeM hotI hai| usakA mAnasika pravandha apanA hI hai, vaha garIrame svataMtra apanI maujUdagI rakhatA hai| dUsare zabdoM meM yahI AtmA hai|"* tIsare Sir Oliver Lodge says " I am convinced that we ourselves are not extinguished when we die, Personality continues we ourselves in our own real essence do not decay or war out, we, continue in a permanent existence beyond the hfe of the material, fleshly organism ( appeared in Bombay Chronicle 29-11-1926) Raymond hy Sir Oliver Lodge Denth is the cessation of that controlling influence over matter and energy, so that thereafter the uncontrolled activity of physical and chemical forces supervene Death is not the absence of life merely, the term signifies its departure or separation, the severance of the abstract principle from the concrete residuc The term only truly applies to that which has been living. Death, therefore, may be called & dissociation, & disolution, a separation of a controlling entity from a physicochemical organism, it can only be spoken of in general and yague terms as a separation of soul and body if the term 'soul is reduced to its lowest denomination when used in connexion with animals and plants
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jaina dharma shikssaa| pazcimIya vidvAna praoNphasara viliyama maikaDAgala sAhaba apanI pustakameM likhate hai " hamako avazya mAnanA paDatA hai ki aMta karaNake kArya kimI eka padArthake kucha kArya hai| vaha paDhArtha magjakA koI bhAga nahIM hai na vaha koI jar3a padArtha hai kitu vaha saba taraha ke jaDa padAthoMse judA hai / hama use eka amRtika padArtha yA jIva mAnamakta hai| isaliye jaDase bhinna koI jAnanevAlA padArtha AnmA hai esA Apako mAnanA pddegaa| yaha bhI Apako samajhanA cAhiye ki yaha AtmA eka akhaMDa padArtha hamAre zarIra me vyApaka hai. phailA huA hai| kyoMki hame dukha yA sukhakI caMdanA sarvAMga hotI hai| yadi pagame coTa lage taba sarva garIrabharame da kha mAlama par3atA hai| jaba hame kisI mitrako dekhakara khuzI hotI hai taba sukhakA bhAna sarvatra hotA hai| jabaki zarIrameM jahA vigAr3a hotA hai vahIM hotA hai| yadi pagameM phoDA huA hai taba vaha pagame hI vigADa hai. mastakame nahIM hai parantu duHkhakI vedanA hame saba tarapha hotI hai| isase yaha * Professor T J Hudson in his book "A scientific demonstration of future life" says "The subjecuie mind is a distinct entits, possessing independent poners and funclions*baving a mental organisation of its orn, and being capable of sustaining an existence independent of the body In other words, it is the Soul Professor William Macdongall in his book " Physiologcal Psychology" say " we are compelled to admit that the so-called Psyachicul elements are partial afiechons of a single substance or being and since this is not any part of the brain, is not a matenal substance, but differs from all material substances We must regard it as an immatenal substance or beng. "
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ / maiM kauna huuN| bAta samajhanekI hai ki AtmA to eka akhaMDa sAdA padArtha hai / ( is one whole upbroken simple subatance) jabaki garIra makAnake samAna haDDI, mAMsa Adi aMga upaMgoMke jur3anese banA hai| ziSya-gurujI, mujhe Apase Aja yaha jAnakara bar3A AnaMda huA ki maiM AtmA hUM, aura zarIra mere rahanekA ghara hai| AtmA cetana hai, zarIra acetana jar3a hai| kyA garIgke chUTane vakta AtmAkA nAma nahIM hotA hai ? zikSaka-priya bhAI ! Apa to bar3e vidvAna hai| Apako to mAlUma hai ki isa lokameM na kucha nayA AtA hai na kucha nAza hI hotA hai / mAtra avasthAeM hI badalA karatI hai| jo koI vastu banatI hai vaha kisI pahalI vastukI dUsarI badalI huI zakala hai / jo koI vastu vigar3atI hai vaha koI dUsarI zakalameM badala jAtI hai / kapaDA rUIkI badalI huI zakala hai| kapar3eko jalAnepara kapar3akI rAkha kapar3ekI badalI huI zakala hai / pAnIkI badalI huI zakala bhApha hai yA megha hai| meghoMkI badalI huI zakala varSAkA pAnI yA ole hai| koI vastu nahIMse nahIM banatI hai, koI vastu sarvathA nahIM bigar3atI hai / avasthAeM hI banatI va bigar3atI hai| jinameM avasthAeM hotI hai ve na vanate yA bigaDate he jaise paramANu jar3a sadA bane rahate hai unase aneka vastueM banatI hai tathA bigaDatI hai| vaise AtmA padArtha bhI sadA banA rahatA hai| na kabhI janmatA hai aura na kabhI maratA hai| - Nothing new is created, nothing is destroyed, only modifications appeer, Nothing comes out of nothing, nothing altogether goes out of existence.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jainadharma shikssaa| zarIrake bhItarase jaba AtmA nikalatA hai turta kahIM na kahIM kisI zarIrame calA jAtA hai| ApakA AtmA kisI zarIrako chor3akara hI ApakI mAtAke garbhame AyA thaa| AtmA avinAgI hai isase imakA kabhI nAza nahIM hogaa| zipya-to kyA pagloka hai. punarjanma hai ? taba yaha batAiye ki isa AtmAkA svabhAva kyA hai aura kyoM yaha kabhI pazu hotA hai, kabhI manuSya hotA hai, kabhI vRkSa hotA hai / jagatakI AtmAome bhinnatA yo hai ? zikSaka hama Apako batA cuke ha ki jagatame koI bhI mUla pArtha nAma nahIM hotA hai taba AtmAkA bane rahanA mAnanA hI hogaa| paglo" mAnanA hI hogA punarjanma mAnanA hI hogaa| Apane apane Agke jAnanekI icchA pragaTa kI hai yaha jAnakara mujhe raDA harpa hamA hai| bhAI, AnmA pratyeka marIgme bhinnara hai| nathApi sarvakA mRta bhAva ekasA he / koI bhI atara nahIM hai / parantu ye saba nArI AtmAe azuddha hai / inake sAtha puNya pApalpI kaukA sambandha hai / una karmoka hI phalame koI pazu va koI mAnavake zarIgme painA rotA hai tathA inakI vicitra avasthAoke hone kA kAraNa bhI pugdha pApa karmokA phala hai| pahale hama Apako haraeka AnmAkA mUla svabhAva vatAege phira yaha samajhAeMge ki yaha azuddha kama hotA hai| isake pAra va puNyakarmakA baMdha kaise hotA hai va kisa taraha karma apanA phala detA hai| Apako ina bAtoMke jAnanese baDA hI lAbha hogaa| AtmAkA mUla svabhAva jJAnamaya hai,zAtimaya hai. AnaMdamaya hai, amartIka hai, yaha svabhAvase paramAtmA hai, Izvara hai, bhagavAna hai /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kauna huuN| ziSya-jyA hamAga AtmA bhI svabhAvase Izvara hai ! kRpAkara vizeSa smjhaaiye| zikSaka-yaha Apako yAda rakhanA cAhiye ki haraeka dravya yA padArthameM bahutame guNa aura svabhAva huA karane hai| jaise jaDa miTTI Adime cAra guNa sApha pragaTa haiM sparza, rama, gaMdha, varNa, vaise AtmAme jJAna. zAti, AnaMda va amUrtIkapanA mugnya guNa hai / yadyapi guNa no aura bhI hai parantu AtmAkA svabhAva samajhAneke liye Apako kucha "samajhane yogya guNa hI hamane batalAe hai| hama Apako samajhA deMge ki ye guNa AtmAme svabhAvame he yA nhiiN| Apa dila lagAkara suna, Apa thoDI derake liye aura citAeM chodddeN| ziSya-mujhe baDA Ananda ArahA hai| Apa acchI taraha kahiye, maiM nizcinta / zikSaka-AgAmeM jJAna guNa he yaha to Apa bhale prakAra samajha gae hai / vartamAname hamArI aura ApakI AtmAmeM jJAna guNa malIna hai isase hama va Apa kama jAnane hai| mUla svabhAvame jJAna -guNa usako kahane he jo saba jAnanalAyaka bAtoko jAna sake / mRla svabhAvameM haraeka AtmA sarvajJa svarUpa hai / saba kucha jAnanekI zakti isameM hai| yadi pUrNa jJAnakI zakti haraeka AtmAme na ho to jJAnakA vikAga yA prakAza na ho / jJAna bhItarase hI unnati karatA huA yA baDhatA huA calA jAtA hai| jitanA 2 hamArA ajJAna pustakoMke nimittase va zikSakoMke nimittase haTatA jAtA hai utanA 2 jJAna pragaTa hotA jAtA hai| jaisA maile suvarNameM suvarNakI sArI camaka hai lekina vaha mailase DhakI huI hai / jitanA 2 maila
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jainadharma shikssaa| haTatA jAtA hai camaka adhikara jhalakatI jAtI hai | jaba pUrNa maila haTa jAtA hai, monA apanI asalI camakame camaka jAtA hai| yaha to Apa jAnate hai ki jaba bAlaka the taba bahuta kama jAnate the ava ApakA jJAna bahuta vaDha gayA hai| kyA Apa batAeMge ki ApakA jJAna kaise bar3hA ? ziSya-par3hanese, sunanese, anubhavame jJAna bar3ha gayA hai| zikSaka-parantu Apa mujhe yaha vatAiye ki Apake jJAnakI jo bar3havArI huI hai so yaha adhikatA kahAse Akara milii| kyA Apake adhyApakoMne Apako dI, kyA pustakoMne Apako dI ? ziSya-mai samajhatA hUM ki maine jJAna adhyApakoMme tathA pustakoMse pAyA hai| zikSaka-java adhyApakoMne jJAna diyA taba jitanA Apako unase milA utanA jJAna kyA adhyApakoMkA kama hogayA ? pustakoMse Apane jitanA jJAna pAyA kyA utanA jJAna pustakoMmese ghaTa gayA ? kyoMki yaha niyama hai ki jahA baDhatI hogI to kahIM ghaTatI bhI hogii| jaise Apako koI sau rupaye de to sau rupaye denevAleke pAsase jarUra kama hojaayNge| ziSya-mai samajhatA hUM ki mere par3hAnevAloMkA jJAna bhI ghaTA nahIM na pustakoMkA jJAna ghaTA, kintu merA bar3ha jarUra gayA hai| zikSaka-taba yaha vaDhatI avazya kisI bAharakI vastuse Apake pAsa nahIM AI kintu Apake pAsa hI isa jJAnakI unnati huI hai| jitanA2 ajJAna miTatA gayA ApakA jJAna vikasita hotA gyaa| yadi pUrNa jJAnakI zakti na hotI to jJAnakA prakAza nahIM hotaa|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kauna huuN| [11 jagatameM bhI yahI prasiddha hai ki isane vidyAmeM bahuta unnati kI / / unnati zabda vahIMpara AtA hai jahA zakti apragaTa ho vaha pragaTa ho jAve / yaha ratna camaka gayA isake artha yahI hai ki ratnameM camakanekI zakti thI hI. zAnameM ghisanese UparakA meMla kaTa gayA, ratna camaka utthaa| yahI bAta jJAnake prakAzame hai| eka AtmAke jJAnakI unnatikI koI sImA nahIM hosaktI hai| jitanA2 sAdhana mile utanAra isake jJAnakA vikAza hotA jAtA hai| koI2 AtmAko alpajJAnI hI mAnate hai| jaba havAI vimAna nahIM nikale the. vetArakA tAra nahIM calA thA taba ve loga yahI jAnate the ki AtmAko kamI aisA jJAna ho hI nahIM saktA hai| aba ina AviSkAroko dekhate hue unako mAnanA par3egA ki ve mUlameM the| vAstavameM haraeka AtmA paramAtmAke samAna svabhAvase sarvajJa hai yA pUrNa jJAnakI zakti rakhatA hai, vinA aisA samajhe hue jJAnakA prakAza nahIM bana skegaa| ziSya-ApakI vAta merI samajhameM bahuta acchI taraha aagii| asalame jJAnakA bhItarase hI vikAza hotA hai / kyoMki isakA amaryAdita vikAza ho saktA hai isaliye AtmAke bhItara pUrNajAnakI zakti avazya mAnanA pdd'egii| zikSaka-isItaraha Apako mAnanA hogA ki AtmAkA svabhAva zItala va gAMtimaya hai| yaha svabhAvase krodhI, mAnI, lobhI Adi nahIM hai| kyA Apa krodha mAna mAyA lobhako doSa samajhate hai yA guNa ? ziSya-mai kyA sArI duniyA krodhAdiko doSa mAnatI hai| zikSaka-vAstavameM krodhAdi vikAra hai, doSa haiM, upAdhiye hai| ye krodhAdi kabhI bhI AtmAke svabhAva nahIM hosakte haiN| hama Apako
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] vidyArthI jainadharma shikssaa| eka moTI pahacAna batAte hai / jJAnaguNa AtmAkA hai, yaha bAta to ApakI samajhame AgaI hai| isIse vicAriye ki ye krodhAdi jJAnake zatru he yA mitra he ? Apa kyA kaheMge. batAveM ? zipya jarUra yaha bAta ThIka hai ki ye krodhAdi jJAnako vikArI banA dene hai, jJAnakI unnati nahIM karane dete. isase jJAnake zatru hai| zikSaka-basa inake virodhI guNa kSamA. mRdutA, saralatA, maMtoSa hai| ye AtmAke guNa he, inahIko hama jAti yA zAtabhAvake nAmase pukArate he / Apa vicAra kariye. jaba gAti hotI hai taba jJAnakA vikAza hotA hai| zAtime jJAna nirmala rahatA hai. isI kAraName buddhimAna loga ekAtame baiThakara jJAnAbhyAsa karate hai, pustakokA manana karate hai. jisase jJAnakA lAbha lene hue phrodhAdi tIna na hojAveM / zAtike hote hue jJAna praphullita rahatA hai isaliye gAtiko AtmAke jJAnakA mitra mAnanA hI pddegaa| arthAt zAti bhI AtmAkA eka guNa hai| krodhake Avegame baDe 2 jJAnI anucita zabda bolane lagate hai. mAnake maDhame baDe 2 vikArI bana jAte hai, jJAnako bhUla bhI jAte hai| mAyAcArIkA jJAna vikArI hojAtA hai| lobhake jorase baDe 2 jJAnI bhI corI, beImAnI Adi karane laga jAte hai| isaliye krodhAdi AtmAle guNa nahIM hai kintu zAta bhAva AtmAvA guNa hai| eka mAnava thor3I dera krodha karake thaka jAyagA lekina zAtabhAvako vinA kisI , kaSTake dIrghakAla taka rakha saktA hai| jaise jalakA svabhAva zItala hai vaise AtmAkA svabhAva zAta hai| (Peacefalness) zAti bhI isa AtmAkA eka guNa hai, ise kamI bhI bhUlanA na caahiye|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kauna huuN| [13 isI taraha Ananda guNa bhI isa AtmAkA svabhAva hai| isakA moTA pramANa yaha hai ki jaba hamAre bhItA zAti rahatI hai to sukha, svayaM mAlUma par3atA hai aura jaba agAti hotI hai to kleza svayaM anubhavameM AtA hai isaliye jaise jJAnake sAtha zAMnikI mitratA hai baiMma mugvakI bhI mitratA hai| hamAre sukha guNako adhikatara mohane viparIta kara rakkhA hai| mohakA aMverA aisA chAyA huA hai ki hama yahI jAnate hai ki indriyoMke bhogoMye hI sukha hotA hai / iMdriya sukha hI mukha hotA hai| isa ( sensual pleasure ) iMdriya sukhake liye hama rAta dina indriyabhAga saMvandhI padArthako liyA karate hai. choDA karane hai| unahIke mohame bhUle rahate hai| dekho, saberese zAmataka va zAmame savaretaka hma zarIrakI, dhanakI. kuTumbaparivArakI, mitrokI hI citAme, una hIkI tApha Akarpita rahane hai| kabhI bhI isa andha mohako chor3ate nahIM hai isIme apane hI pAsa jo saccA sukha hai use hama nahIM bhogarahe hai| ziSya-yaha vAta merI samajhameM nahIM AI ki indriya sukhase bhI bhinna koI sukha hai| hama to yaha jAnate hai ki jaba hama svAdiSTa vastu khAna hai, apane mitrake hAthakA mana karate haiM, sugaMdhita phUloMko saMyane hai, mundara vastu dekhate hai, rasilA gAnA sunate he taba hame sukha hotA hai isake sivAya bhI koI sukha kyA jAnaneme AtA hai ? zikSaka-priya bhAI ! indriyoM ke dvArA honevAlA sukha sukhasA dIkhatA hai parantu yaha sukha yathArtha nahIM hai, yaha to duHkhakI kamI hai jise sukha samajha lete hai / jaba indriya dvArA bhogakI cAha uTatI hai yahI duHkha hai| jaba yaha duHkha kucha kama hojAtA hai taba
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] vidyArthI jainadharma shikssaa| hama use sukha kahate hai| yaha sukha isaliye nahIM hai ki isa sukhAbhAsase tRpti nahIM hotI hai, ulaTI cAhakI dAha bar3ha jAtI hai, tRpNA adhika hojAtI hai| jitanI icchAeM hama rakhate hai utanI hI bImAriyA hamAre pAsa hai Desires are diseases yadi koI vimArI kucha kama hotI hai. hama sukha mAna lete hai| hame pAco indriyoMkI bahutasI icchAeM rahatI hai jiname bahutamI pUrI hI nahIM hotI hai / hama Apako batAeMge ki indriya sukhake sivAya bhI koI sukha hai| acchA kyA Apane kabhI svayaMsevakI kI hai ? ziSya-maiMne eka daphe jaba mere yahA eka jaina melA thA taba svayaMsevakIkA kAma kiyA hai| zikSaka-kyA usa kartavyako pAlana karate hue kabhI ApattiyAM yA kaSTa to nahIM Ae the ? ziSya-eka rAtako merI DyUTI yaha vAdhI gaI thI ki maiM DeroMke AsapAsa paharAdU / kAraNavaza usa rAtako pAnI khUba vrsaa| maiM pAnI hImeM chatarI lagAkara aMdherI rAtame lAlaTena liye ghUmA kiyaa| 'eka paharedArake samAna saba kartavya paalaa| zikSaka-acchA btaao| aisA kaSTa sahate hue tumheM manameM duHkhakA anubhava huA thA yA sukhakA ? ziSya-kyA kahUM? mujhe to bar3A sukha mAlUma par3A thaa| zikSaka-aisA kyoM mAlUma paDA ? yadi Apa gharame ArAmase baiThe hoM aura koI AjJA kare ki rAtako pAnI varasateme ghUmo to Apa isa AjJAko nahIM mAnoge; kyoMki yaha jAnate hoM ki pAnIme ghUmege to kaSTa hogA phira isa svayaMsevakIkA kartavya pAlate hue
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ [15 mai kauna huuN| sukha kaise milA ? pragaTa rUpase to yaha duHkhakAraka kAma thaa| ziSya-maiM samajhatA hUM ki usa samaya maiM jAtisevAkA kAma manase kara rahA thA, isase mujhe sukha milA thaa| zikSaka-taba usa samaya kyA Apane pAcoM indriyoMke bhoga bhoge the jo sukha milA ? ziSya-nahIM, pAMco indriyoMke bhoga nahIM bhoge the, vahAM to bhogake sAdhana bhI nahIM the| aMdherI rAtameM khaDe2 ghUmatA thA, na koI gAnA thA na bajAnA thA, na khAnA thA na pInA thA, na sundaratAkA dekhanA thA, na saMghanA thA, na kisI mitrakA samAgama thaa| zikSaka-taba Apake kahanese hI yaha bAta AgaI ki Apane indriyoMke bhogoMke vinA bhI koI sukha pAliyA jo sukha indriya sukha nahIM hai kiMtu indriyasukhase bhinna hai| ziSya-isameM saMdeha nahIM ki yaha sukha indriyasukhase bhinna hai to kyA yahI AtmAkA svAbhAvika sukha hai ? yadi aisA hai to mujhe svayaMsevakIkA kartavya pAlate hue kyoM jhalakA tathA aura samayapara kyoM nahIM mAlama par3atA 2 zikSaka-vAstavameM vaha sukha bhItarase uThA hai vaha AtmAke svAbhAvika guNakA hI jhalakAva hai| svayaMsevakI eka paropakArakA kAma hai| jaba Apane isa DyIko hAthame liyA taba yaha maMzA karalI thI ki hama zarIrase, dhana gharase, ArAmase moha chor3akara jo kucha choTIsI bhI sevA hogI usako bajAyaMge arthAt apane mohako kama kiyA thaa| aura jaba svayaMsevakI kA kartavya pAla rahe the taba bhI mohako choDe hue vartAva kara rahe the| mohane hI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16] vidyArthI jaina dharma shikssaa| AtmAke sukha guNako Dhaka rakkhA thA / jitanA aMga ApakA moha haTA thA utanA aMga una ataraMgake sacce sukhakA kucha svAda Apako aagyaa| yadi AtmAme sukha gaNa nahIM hotA to kabhI bhI paropakAra karate hue sukha nahIM bhaastaa| yadi koI eka kSaNake liye bilakula moha choDa de aura AtmAkI ora premI hojAve to vaha yaha anubhava karegA ki vaha parama sukhI hai| isaliye Apako yaha nizcaya karanA cAhiye ki AtmAkA eka guNa Ananda hai|| ziSya-gurUjI | Aja to Apane mujhe baDI hI kAmakI bAta batA dI, mai to bahuta aMdhereme thaa| mai viSayabhAgako hI sukha jAnatA thaa| Aja maine nizcaya karaliyA aura khUba samajha liyA ki saccA sukha mere AtmAkA svabhAva hai / indriya sukha atRptikArI hai va cAhakI dAhako baDhAnevAlA hai| vAstavame da khakI kucha kamIko hI indriya sukha kahate hai| zikSaka-isI taraha yaH AtmA amUrtIka hai. isame jaDa Matt..ke guNa jo sparza, rasa, gaMdha, varNa hai mo nahIM hai isIse hama AtmAko hAthose chUkA, javAnase cAkhakara nAkase laMbakara va Akhaye dekhakara nahIM jAna sakte hai| vaha jaDa paramANuoMme banA nahIM hai vaha to eka akhaDa aga padArtha hai isIse vaha amUtIka imust.hul hai| ziSya-isa AtmAkA kucha AkAra hai yA nhiiN| zikSaka-haraeka vastu jo isa jagatame hai kucha na kucha AkAzako gheratI hai, kyoki AkAza sabakA AdhAra hai| jaise koI kahe ki ghar3I kahA hai ? javAba milegA vahA hai| phira vaha pUche ki
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17' mai kona huuN| . vahAM kitanI jagahako ghere hue hai| javAba hogA ki vaha ghar3I jitanI jagaha bare hue hai vahI usa ghar3IkA AkAra hai| isI taraha hama jitanI jagaha ghere hai vaha hamArA AkAra hai / Apa jitanI jagaha ghere hue ho vaha ApakA AkAra hai| tathA hama jJAnakA kAma va sukha duHkhakA jAnanA sarva zarIrabharase kara sakte hai, zarIrase bAharakI cIjako jo hamase nahI charahI hai usake sparzako hama mAlama nahIM karasakte na usake bigAr3a sudhArakA koI duHkha sukha hameM sahana hotA hai| yadi eka hI samayameM hamAre sAre zarIra bharameM suiyAM cubhAdI jAveM to hameM sAre zarIrabharameM eka sAtha duHkhakA anubhava hogaa| yadi hamAre zarIrase eka iMca dUra havAme suiyA hilAI jAve yA bhokI jAveM tau hame usakA kucha bhI duHkha nahIM mAlUma hogaa| isase yaha jAnA jAtA hai ki haraeka saMsArI AtmAA AkAra usake zarIra bharake barAbara hai| AtmA apane zarIrarUpI gharameM phailA rahatA hai| zipya-parantu zarIra to choTese baDA hotA hai, kabhI bImArIme bar3eme kucha choTA hojAtA hai| bAlakAvasthAme zarIra jarAsA thA yuvAnIme baDA hogayA, tava kyA AtmA bhI choTese baDA va bar3ese choTA hotA hai ? zikSaka-vAstavameM yahI bAta hai, jaise eka dIpakakA ujAlA eka bar3emeM ghaDebharame hI phailegA, vahI ujAlA eka koTharImeM koTharIbharame phailegA, vahI eka kamaremeM kamarebhara meM phailegA, vahI maidAname aura bhI adhika phailegaa| jaise dIpakake prakAzameM phailanekI va sakur3anekI zakti sthAna va pAtrake AdhArase hai vaise isa saMsArI AtmAmeM zarIrake AdhArase phailane sakur3anekI zakti hai| yahI kAraNa hai ki eka
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] vidyArthI jainadharma zikSA mAnavakA jIva maraneke bAda eka gAyake garbha meM jAkara choTA usI bachaDeke AkAra hojAtA hai yA eka hAthIkA jIva maraneke vAda yadi cIMTI janme to cIMTIke AkAra hojAtA hai| yaha bAta pratyakSa pragaTa hai, hama va Apa saba anubhava kara sakta hai| ziSya-taba yaha to batAiye ki isa AtmAmeM kahAMtaka phailanekI zakti hai / zikSaka-isa AtmAkA AkAra nizcayase yA asalame itanA bar3A hai jitanA baDA yaha jagata hai| kisI samaya yaha saba jagatameM bhI vyApa jAtA hai| ziSya-phira isako nirAkAra kyoM kahate hai ? zikSaka--jaDamaI AkAra AtmAkA aisA nahIM hai jise hama dekha sakeM yA chUsakeM, isaliye ise nirAkAra kahate hai / yaha amUrtIkake hI arthame hai| koI bhI AkAra AtmAkA nahIM hai, yaha artha nirAkArake nahIM hai| ziSya-acchA! apane yaha batAyA thA ki saba AtmAeM svabhAvase barAbara hai, saMbakA mUla svabhAva ekasA hai| so maiM Apake samajhAnese samajha gayA ki haraeka AtmA svabhAvase saba kucha jAnanekI zakti rakhatA hai, parama gAtimaya hai, paramAnandamaya hai va amRrtika hai arthAt haraeka AtmA svabhAvame paramAtmA yA Izvara hai| aba yaha batAiye ki phira yaha azuddha kyoM hai tathA yaha vicitratA jagatakI AtmAoMmeM kyoM mAlUma paDatI hai ? kyoM eka pazu hai; kyoM eka pakSI hai, kyoM eka mAnava hai, kyoM eka strI hai, kyoM eka puruSa hai, kyoM sanI sitA hai go. nI .'.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kauna hai| " [19 hai, kyoM eka nirbala haiM, kyoM eka dhanavAna haiM, kyoM eka nirdhena hai, kyoM eka jaldI maratA hai, kyoM eka dIrghakAlaM jItI hai, kyoM eka zAMta svabhAvI hai, kyoM eka krodha svabhAvI haiM, kyoM eka catura hai, kyoM eka mukhe hai| ___zikSaka-ApakI prazna bahuta upayogI hai aura acchI taraha samajhane lAyaka hai| pahale hama Apako eka dRSTAMta dekara btviNgeN| yadi hamane ruIke bane kapar3ese 50 kurate banavAe aura hamane 'pacAsoM kuratoMko pacAsa kismakeM raMgoMmeM ghola karake raMgIna kara diyaa| aba ve kurate eka ruI jAtike sapheda honepara bhI vicitra dIkha raheM haiN| isakA kAraNa minna2 prakArake raMgakA saMyoga hai| isI taraha isa AtmAke sAtha kisI aise jaDa padArthakA sambandha hai jo nAnA prakArakA hai| isI kAraNa jagatake saMsArI jIvoMmeM bhinnatA dikha rahI hai| pahalA sambandha to isa dikhanevAle moTe zarIrase hI hai| sabakA zarIra ekasA nahIM hai, parantu yaha to chUTatA hai va phira dusarI milatI hai| eka aisA mahIna jar3a padArtha isa saMsArI AtmAke sArtha rahatA hai jisake asarase isakI dazA bhItarI va bAharI taraharakI hotI hai| isa sUkSma jar3a padArthako kArmaNa zarIra (Karmio-bodya yA kAraNa zarIra kahate haiN| isa sthUla zarIrake chUTanepara bhI vaha sAtha rahatA hai| usIke asarase pazu, pakSI, puruSa, strI, gAya, bhaiMsa, hiraNa, makkhI, cIMTI, laTaM, vRkSa Adi rUpadhArI hotA hai| usIke asarase bhItarI va bAharI dezI jIvoMkI hotI hai| yaha kArmaNa zarIra sUkSma jar3a kaMghose banatI hai jinako kArmarNavargaNA (Barmig molecules ) kahate haiN| hama saba saMsArI jIva jaba kucha bhI apane manase, vacanase
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] vidyArthI jaina dharma shikssaa| yA kAyase acchA yA burA kAma karate hai taba hamAre bhItara harakata paidA hotI hai usI samaya ye karmake skaMdha khiMcakara AjAte hai aura hamAre. kArmaNa zarIrameM bandha jAte hai| jaise garmIkA nimitta pAkara pAnI svayaM bhApharUpa honAtA hai, vaise hamAre acche yA bure bhAvoke nimitase ve skaMdha svayaM Akara mila jAte hai taba inhIko puNya pApakarma kahate hai, bhAgya kahate hai, kismata kahate hai, pheTa (fate) kahate hai, adRSTa kahate hai prakRti kahate hai, mAyA kahate hai| ziSya-puNya pApame kyA bheda hai ? zikSaka-jaba hamAre bhAva acche kAryoMkI tarapha hote hai taka hama jina kauko bAdhate hai unako puNya karma kahate hai| jaba bhAva bure kAryoMkI tarapha hote hai taba hama jina karmoko bAdhate hai unako pApa karma kahate hai| ziSya-kRpA kara acche yA bure bhAvoMke namUne batAiye / / zikSaka-jaba hama jIvadayA, paropakAra, dAna, satya vacana, satya vyavahAra, ImAnadArI, saMtoSa, brahmacarya pAlana, kSamA, vinaya, saralatA, zucitA, indriyanigraha, mananigraha, vairAgya, paramAtmabhakti, uttama zAstra par3hana, sacce gurUkI sevA, Adi prasannatAke bhAva karate hai taba puNyakarma baMdhate hai| jaba hama hisA, parapIDA, asatya vacana, corI, kuzIla, ati lolupatA, iMdriya lampaTatA, krodha, mAna, mAyA, lobha, kAma vikAra, kuTilatA, avinaya, IrSA, ghRNA, haMsI, zoka, cugalI, parakA burA, juA khelanA, mAMsa khAnA, zarAba pInA, zikAra khelanA, vezyA prasaMga, parastrI prasaMga Adi khoTe bhAva karate hai taba pApakarma baMdhate hai| ye puNya vA pApakarma baMdhanake pIche jaba kAla pAkara .
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kauna hai| [21 pakane hai taba acchA yA burA phala dete hai / jaise hama zarIrameM havA, pAnI, bhojana lete hai| ye saba bhItara paka kara apanA phala svayaM khUna, carabI, mAsa, haDDI va vIryameM palaTate haiM / vIryakI zaktise hama loga calate phirane, dekhate sunate, daur3ate baiThate Adi jIvanake kAma karate hai / vaise hI isa sUkSma kArmaNa dehameM maMcaya kiye hue puNya yA pApakarma apane avasarapara pakakara acchA yA burA phala dikhAne haiN| jo karma sUkSma zarIrameM baMdhate haiM unake mUla ATha bheda hai (1) jJAnAvaraNa karma--jo jJAna svabhAvako DhakatA hai| (2) darzanAvaraNa karma-jo dekhaneke svabhAvako DhakatA hai / (3) mohanIya karma--jo madirAke samAna bhramameM DAlatA hai, rAgadveSa moha paidA karatA hai, zAMtabhAva va sacce vizvAsako bhraSTa karatA hai| (4) aMtarAya karma-jo Atmabalako rokatA hai| (5) ayu karma-jo kisI zarIrameM kaida rakhatA hai| (6) nAma karma-jo zarIrakI racanA banAtA hai| (7) gotra karma-jo mAnanIya va nindanIya kulameM janma karAtA hai tathA jisake asarase hama jagatameM UMca va nIca kahalAte hai| (8) vedanIya karma-jo sukha dukhakI sAmagrIkA sambaMdha milAphara sukha duHkha bhoganemeM kAraNa hotA hai / inameMse Uparake cAra karmAko ghAtiyA ( destructive) kahate haiM kyoMki ye cAra karma AtmAke svabhAvako bigAr3ate haiM / bAkIke cAra karmoMko aghAtIya ( non-destructive) kahate haiM kyoMki ye kevala bAharI sambandha milAte haiN| jitanA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa karmakA jora haTA huA hai
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] vidyArthI jaina dharma zikSA utanA jJAna va Dharzana guNa hamArA pragaTa hai,| jitanA jJAna va darzana DhakA huA hai vaha jJAnAvaraNa darzanAvaraNakA asara hai| jitanA aMtarAya karma haTA huA hai utanA Atmavala pragaTa hai / jittanA Atmavala DhakA huA hai vaha aMtarAyakarmakA asara hai| eka bAta yaha bhI samajhalo ki jitanA guNa AtmAkA pragaTa hai use puruSArtha kahate hai| jitanI kauke asarase malInatA hai yA karmokA bAharI phala hotA hai use daiva kahate hai| ziSya-jarA kRpA karake daiva aura puruSArthako ThIka ThIka vatAiye / mai isa bAtako acchI taraha jAnanA cAhatA huuN| zikSaka-Upara hamane batAyA hai ki cAra ghAtIya karma AtmAke guNoMko vigAr3ate hai| inamese tInake Tavanese jitanA jJAna, darzana, Atmavala pragaTa hai. vahI vaha zakti hai jisase hama vicArapUrvaka kisI kAmakA udyama kara sakte hai / yaha daiva va karmase ulTI vastu hai, ise hI puruSArtha yA udyoga kahate haiN| yaha hamArA zastra jagatame kAma karaneke liye hai| cauthA mohanIya karma hai jaba vaha kucha davatA hai taba jitanI zAti pragaTa hotI hai vaha bhI puruSArthameM garmita hojAtI hai| vaha zAMti bhI hamAre udyogame sahAyaka hotI hai| haraeka mAnavako ucita hai ki vaha isa puruSArthase vicArapUrvaka laukika yA pAramArthika kAma kre| yadi kabhI karmakA udava pratikUla hogA to kAma siddha na hogA, yadi anukUla hogA to kAma siddha hojAyagA / bahudhA hamArI uttama buddhi dvArA vicAra kiye hue kAma saphala hojAyA karate haiN| jaise hama kisI vyApArako vuddhise vicArakara apane Atmabalake anukUla kareM, yadi sAtA vedanIya karma
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ maiM kauna huuN| 23 anukUla hogA va aMtarAya karma vAdhaka na hogA to hamAre manake anukUla kArya siddha hojaaygaa| vyApArameM lAbha hogaa| yadi karma pratikUla hogA to hAni hogii| hamane vicArapUrvaka kisI gAr3I ghor3ekI savArI kI aura mArgameM jAne lage, yadi karma pratikUla hogA to hamArI gAr3I lar3akhar3AyegI aura hameM coTa lagajAyegI / jagatameM puruSArtha aura daiva donoMkI AvazyakatA hai| eka dUsarese viruddha hai / jo prabala hotA hai usakI vijaya hojAyA karatI hai| ____ aba Apa yaha samajha gaye hoMge ki yaha AtmA karma jar3ake saMyogake kAraNa azuddha hai jaba ki svabhAva isakA zuddha hai / jaise mailA pAnI mailake saMyogase azuddha hai, pAnIkA svabhAva zuddha hai| mailA kapaDA mailake saMyogase azuddha hai, svabhAvase sapheda ruIkA hai| mailA suvarNa kAlimAke saMyogase mailA hai, svabhAvase zuddha hai / isI taraha AtmA svabhAvase zuddha hai, mAtra jar3a karmake saMyogase azuddha hai| aba Apase koI pUche ki Apa kauna hai to Apa kyA uttara deMge ? ziSya-aba to maiM bahuta acchI taraha samajha gayA huuN| maiM yahI kahUMgA ki svabhAvase maiM zuddha AtmA hUM jisameM pUrNa jJAna hai, pUrNa zAMti hai, pUrNa Ananda hai, svabhAvase maiM amUrtIka hUM, karmake saMyogase maiM azuddha huuN| meremeM jo vartamAna avasthA horahI hai vaha karmoMkA asara hai| zikSaka-vAstavameM Apa samajha gae hai ki Apa kauna hai| jaba Apa apaneko samajha gae hai taba kyA Apane dUsareko nahIM samajhA hai ?
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] vidyArthI jainadharma shikssaa| ziSya-maiMne sarva hI cetana zarIradhArI prANiyoMko apane samAna samajha liyA hai| sarva hI zarIradhArI prANiyoMmeM svabhAvase AtmA zuddha hai, karmasaMyogase azuddha hai| zikSaka-eka bAta dhyAnameM rakhakho ki yaha saMsAra eka nATaka'ghara hai jisame yaha jIva jar3akI saMgatise nAnA prakAra pazu, pakSI, kITa, vRkSa, manuSya Adike rUpa banAkara vartana kiyA karatA hai| svabhAvase saba hI zuddha AtmA hai| ziSya-aba yaha vatAiye ki merA kartavya kyA hai| zikSaka-kala isI samaya mileMge taba vtaaveNge|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ M - merA krtvy| [25 dUsarA adhyaay| merA krtvy| zikSaka-Apane kala prazna kiyA thA ki merA kartavya kyA hai, maiM Apako batAnekI kozisa kruuNgaa| Apa bhItarase kyA cAhate haiN| ziSya-hama yahI cAhate haiM ki sukhazAMtise jIvana vitAveM va jagatakI kucha sevA bane to kara jaave| maiM samajhatA hUM ki haraeka buddhimAna mAnava aisA hI cAhatA hai| koI bhI duHkha va azAMtiko nahIM cAhatA hai| zikSaka-ApakA vicAra bahuta hI ThIka hai| mAnava jIvanake do hI mukhya uddezya haiM-eka sugvazAMtikA lAbha, dUsarA paropakAra / mAnava sabase bar3A prANI hai aisA yaha Aneko samajhatA bhI hai| isaliye jo bar3A hotA hai usakA kAma yahI hotA hai ki apanese choToMkI rakSA kare va sevA kare / unakA upakAra kre| barAbaravAloMkA bhI bhalA kare va unase prema sakhe / isaliye mAnavakA kartavya hai ki yadi tyAgI ho to jagatakA upakAra kare, sabako samAnabhAvase dekhakara uttama upadeza deve, mArga btaave| yadi gRhastha ho to apane mukhya sambaMdhI strI putrAdikA saccA upakAra kare, Ane vuTumbiyoMkI saccI bhalAI kare, apanI jAtikI sevA kare, dharmakI sevA kare, nagara va pra.makI sevA kare, svadezakI sevA kare, jagatake mAnavoMkI sevA kare, pazu samAjakI sevA kare, vRkSAdi kSudrase kSudra prAriyoMkI sevA kare, jitanA adhika va jitanA vistArase ho sake kare / paropakArase hI mAnavakA manuSyapanA saphala hotA hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] vidyArthI jainadharmazikSA ziSya-kRpAkara yaha batAiye ki sukhazAMtikA lAma kaise ho ! zikSaka-yaha bAta hama Apako bahuta acchI taraha batAeMge, Apa dhyAna dekara suneM / yaha to Apa bhale prakAra jAna cuke haiM ki sukha va zAMti ye dono AtmAke svAbhAvika guNa hai| jo AtmA zuddha hotA hai usako paramAtmA kahate haiM, usake bhItara to sarve AtmIka guNa pUrNapane zuddhatAse prakAzamAna hojAte hai / hama saMsArI AtmAeM azuddha hai tathApi hamArI AtmAme bhI ye guNa hai| hama kisataraha ina guNoMkA svAda leM yahI bAta samajhaneyogya hai / hama Apase pUchate hai ki Apako mIThI nAraMgIkA svAda kaise AtA hai ? ziSya-jaba hama nAragIkA gRdA javAnapara rakhakara cAkhate haiN| taba usakA mIThA svAda AtA hai / zikSaka-yadi nAraMgI khAte vakta ApakA mana vyAkula ho, kahIM jAnekI AkulatA ho to Apako svAda AyegA yA nahIM ? viSya-mai samajhatA hUM ki jaba hama sthiratAse cAkheMge tana hI hamako svAda AyagA / ghabar3AhaTameM svAda nahIM AyagA / zikSaka-ApakA kahanA ThIka hai| asala bAta yaha hai ki svAdako jAnanevAlA hamArA jJAna hai jo jIbhake dvArA kAma karahA hai| jaba hamArA jJAna bilakula usa nAraMgIkI ora ekAgra hogA arthAt usI tarafa jama jAyagA taba hI nAraMgIkA svAda AyagA / yadi DAvAMDola jJAna hogA-usa nAraMgIke svAda jAnanemeM thira na hogA to kabhI bhI usakA svAda na AyagA / isI dRSTAMtase Apako mAlUma ho ki jaba sukha zAti apane AtmAmeM hai taba apanI AtmAkI ora ekAgra hokara sthira honese arthAt AtmAmeM jAnako
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA kartavya / [27. rokanese yA AtmadhyAnase sukha zAMtikA lAbha hogaa| isaliye yadi Apako sukhazAMtikA lAbha karanA hai to AtmadhyAna karaneko abhyAsa karanA caahiye| ziSya- gurujI ! hama AtmAkA dhyAna kaise kareM / zikSaka-Apa vidyArthI hai| Apa dhyAnakA thoDAsA abhyAsa kucha dera prArambha kara diijiye| maiM Apako AtmadhyAnakA upAya batAtA huuN| loga kahate haiM bahuta kaThina hai parantu AtmAko abhyAsa karanese sugama mAlama hogaa.| AtmadhyAna eka tarahakA vyAyAma hai| jaise zArIrika vyAyAma karanese zarIra puSTa hotA hai vaise Atmika vyAyAma karanese AtmA balavAna hotA hai| jaise zarIrakI kasarata zurU karate hue kaThina mAlUma hotI hai lekina eka daphe zurU kara dI gaI aura kucha dina jArI rAkhI gaI to phira sugama hojAtI hai vahI hAla AtmIka vyAyAmakA hai| Apa savere sUryake udayake kucha pahale jaba AkAzameM lAlI chArahI ho, bichaunA chor3akara va hAtha paga dhokara yadi kucha manameM glAni ho to badana pochakara va kapar3e badalakara eka Asana yA pATA vichAkara alaga ekAMtameM baiTha jAve / 5, 10, 1.5 jitane minTa Apa de sakeM utanI derake liye Apa yaha irAdA karaleM ki itanI dera ke liye maiMne duniyAMke saba kAmoMse chuTTI lelI hai| maiM inI dera sirpha apane Apase bAteM kruuNgaa| apanI hI tarafa dekhNgaa| kisI aura vastukI tarapha dila na lgaauuNgaa| aisA dRr3ha saMkalpa karake Apa baiTha jAiye aura apanA Asana.padmAsana yA ardha padmAsana janA liijiye| donoM para jAMghapara rakhakara bAeM hAthapara dAhanA hAtha rakhakara
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] vidyArthI jainadharma shikssaa| sIdhe baiThaneko padmAsana kahane hai / Apane kabhI jaina maMdirame maniko dekhA hogA, mUrtikA Asana jo vaiThe hue milatA hai vaha aisA hI padmAsana hotA hai| jisame eka paga jAMghake Upara ho eka paga jAdhake nIce ho vaha ardha padmAsana hai| hAtha donoM vaise hI rahate hai| Asana lagAnese garIra nizcala hojAtA hai| aisA dRr3ha hojAtA hai ki teja pavana bhI nahIM hilA saktA hai| Asanase vaiThakara apane bhItara dekho ki nirmala jalake samAna AtmA bharA huA hai| jaise nirmala jala zuddha, zItala va mIThA hotA hai vaise yaha AtmA zuddha jJAna pUrNa, gAtimaya va AnaMdamaI hai| isa jala samAna AtmAme apane manako ddubaane| usI taraha DabATo jaise nadIme nahAte hue pAnImeM DubakI lete hai, jaba mana haTe tava nIce likhe maMtromese koI dhIre dhIre par3hate raho, kabhI maMtra par3hanA baMdakara AtmAke jJAna, zAti va AnaMdake guNoMko vicAra lo phira usI jala svarUpa Atma.meM mana huvaao| isa ta ha tIna vAtoMko badalate hue abhyAsa kro| (1) manako AtmAme avAnA, (2) maMtra paDhanA. (3) guNoMkA vicAra / __ maMtra vaI hai para thoDeme tumheM batAtA hUM (1) OM, (2) arahaMta. (3) siddha. (4) arahaMta siddha, (5) so'ham. (6) OM hrIM, (7) aI, (8) No aradaMtANa, (9) Nano siddhaann| inamese koI bhI maMtra par3ha sakte ho| isa taraha jitanI derakA niyama ho utanI dera abhyAsa kro| yadi manameM dUsare vicAra Ave to usakI tarapha dila na lagAo, unako turta haTAdo-yaha kahado ki isa samaya tumhArA kAma nahIM hai phira aanaa| jaise hama kisI jarUrI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA krtvy| . [29 hisAbako kara rahe ho usa samaya koI bAta karaneko AtA hai to hama kaha dete hai ki phira AnA, isI taraha jo dUsare vicAra AveM unakI. tarapha yahI udAsIna (indifference ) bhAva rakhanA cAhiye / Apa dekheMge ki 5-10 dinake abhyAsase hI Apako sukha gAti milane lagegI va ApakI AtmAmeM kucha bala bhI bar3hegA, jo Apake kAlejake pAThake smaraNameM sahAI hogA ! ziSya-Apane yaha kahA thA ki yaha AtmA amUrtIka hai phira isako jalake samAna kaise mAna sakte hai ? zikSaka-ApakA kahanA ThIka hai ki AtmA amUrtIka hai, parantu hamAre jJAnameM amUrtIkakA dhyAna ekadamase honA kaThina hai| isaliye hameM usa AtmAkI sthApanA ( representation) kisI vastume karake manako sthira karanekA abhyAsa karanA cAhiye / abhyAsa karate karate kabhI aisA samaya AyagA ki jalake dekhanekI jarUrata na paDegI / AtmA svayaM apane dhyAname AjAyagA / ziSya-maiM to kalase hI aisA abhyAsa zurU kara duuNgaa| kyA dhyAnakI siddhike liye aura kucha bhI kAma jarUrI hai ? zikSaka- bahuta acchA prazna tumane kiyaa| priya mitra ! dhyAnakA abhyAsa vAstavameM eka citrakA khIMcanA hai| jaise citrake khIMcanekA abhyAsa cAra bAtoMse hotA hai, vaise dhyAnakA abhyAsa cAra bAtoMse hotA hai| ve cAra bAte hai-(1) citrakA nakazA dekhanA (2) nakazA khIMcanA kisI zikSakase sIkhanA (3) citravidyAkI pustakeM par3hanA (4) kAgaja va pensila lekara citra khIMcanekA abhyAsa karanA, isI.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 vidyArthI jainadharma shikssaa| taraha AtmadhyAnake liye cAra bAtoMkI jarUrata hai| (1) AtmadhyAnameM lIna Adarza mitikA dekhanA va usako dekhate dekhate AmAke guNoMkA vicAra karanA va guNasUcaka pAThako paDhanA (2) AtmajJAnI gusse samajhanA (3) AtmajJAnavarddhaka zAstroko paDhanA (4) jyAnakA abhyAsa ekAtameM baiThakara krnaa| ziSya-kyA mUrti dvArA bhakti lAbhakArI hai so kisa taraha ' zikSaka-hama logoMkA mana caMcala hai isaliye mUrtike dvArA dera taka guNoMke vicArame laga saktA hai / AkhoMkI dRSTi jisa mUrti para par3atI hai vaisA hI cittakA bhAva hojAtA hai| yadi hamAre sAmane lokamAnya tilakakI mUrti Ave to usako dekhate hI tilakake guNa smRtimeM AjAne hai, dezabhakti paidA hojAtI hai| yadi hamAre sAmane kisI sundara strIkI mUrti AtI hai to rAgabhAva paidA kara detI hai| yadi kisI pahalavAna yoddhAkI mUrti AtI hai to vIra bhAva paidA kara detI hai| isI taraha vairAgyapUrNa zAMta dhyAnamaya mUrti zuddha AtmAkA smaraNa karA detI hai| mUrti mAtra mUrtimAnake bhAvoMko darzAnekA eka citra hai| phoTo dekhakara yaha hama jAna sakte hai ki jisakA phoTo hai vaha kisa vicArameM phoTo lete vakta thA-krodhameM thA, lomame thA, mAnameM thA, mAyAmeM thA, bhayameM thA, kAmabhAvameM thA, jisa kisI bhAvameM mAnavako mana jamatA hai, vaisI hI chAyA usake mukhapera' camakatI hai phoTomeM vahI chAyA AtI hai| isaliye phoTokA citra usI citrakI dazAko batAtA hai, jo usa mAnavameM usa samaya thA jaba usakA phoTo liyA gayA thaa| mUrtikA sammAna va nirAdara usIko sammAna ca nirIdaraM samajhA jAtA hai jisakI mUrti hai| yadi hama svAmI dayA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA krtvy| nandake citrake sAmane jhukakaraM nameM to svAmIkA hI sanmAna kiyA gayA aisA samajhA jAyagA / isI taraha yadi hama svAmI dayAnandake citrakA aMvinaya kareM-kadAcit use pagake nIca davA le-yA usako muMhase cir3hA to svAmI dayAnandakA nirAdara samajhA jaaygaa| Apane kyA nagarameM dekhA nahIM hai kaI sthAnoMpara mahApuruSoMkI mUrtiyAM khar3I haiN| kahIpara kIna vikaToriyAkI mUrti hai| ye saba kyoM khar3I kIgaI hai| ve IsIliye haiM ki unako dekhate hI dekhanevAloM ke diloM meM unake guNaM yAda AveM jinakI ve mUrtiye hai| yadi kahIpara paM0 madanamohana mAlavIyAkI mUrti yA phoTo ho aura hama derataka dekhate raheM to hamArA mana unake jIvanake kAryopara calA jAyagA ki dekho. yaha vahI mAlavIyAjI haiM jinhoMne hindU vizvavidyAlayako kAgImeM bar3e parizramase sthApita karAyA, jo hindU dharmake kaTTara mAnanevAle va niyamarUpase pUjApATha japa tapa karanevAle va bar3A hI cittAkarSaka vyAkhyAna denevAle haiN| yadi koI mAlavIyAjIke guNoMkA bhakta usa mUrtike sAmane unakI guNIvalIko kahanevAlA pATha paDha DAle to vaha pATha mAlavIyAjIke liye par3hI gayA aisA samajhA jaaygaa| kyoMki yadyapi vaha AMkhoMse mAlavIyAkI mUrtiko dekheM rahA hai parantu usakA dhyAna pATha par3hate hue mAlavIyA~jIke guNoMkI hI tarapha hai / yaha pATha par3hanA usa paDhanevAloMke manameM yaha asara' bhI paidA karegA yA vaha isa utsAhako apane bhItara pairdI kara legA ki mujhe bhI kucha thoDese bhI guNa mAlavIyajIke apane jIvana meM jAgRtaM karane caahiye| isI taraha yadi koI zrI mahAvIra tIrthakarakI mUrtika sAmane jAkara vaiTa kAve va unakI dhyAnamaI mUrtiko cAravAra dekheM aura mahAvIra maMgavAna ke guNAnuvAda gAve va bhaktise
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ minni 32) vidyArthI jaina dharma zikSA / . bhara karake mastaka jhukAveM to vaha saba bhakti va guNAnuvAda mahAvIra bhagavAnakA hI samajhA jAyagA aura usa bhaktake manake bhItara yahI asara paidA hogA ki mujhe bhI kucha guNa zrI mahAvIra bhagavAnake samAna apaneme jagAnA cAhiye / yahato Apa jAnate hai ki mahAvIra bhagavAna gautamavuddhake samakAlIna jainiyoMke cauvIsa va aMtima tIrthaMkara yA mahAna dharmapracAraka the aura unhoMne AtmadhyAnase AtmAko pavitra kiyA thA, paramAtma pada pAyA thaa| jaina loga unakI dhyAnamaya marti usI AdarzakI banAte hai jaba ve arhata padame jIvanmukta paramAtmA the| usa samaya unakA AtmadhyAna va AtmAme ekAgratA bhAva. namunedAra hotA hai| vAstavame dhyAnamaya mUrti dvArA dona, bhajana, manana yA pUjana AtmadhyAna jagAnekA va banAnekA eka prabala sAdhana hai| aura yaha sAdhana vahA taka Avazyaka hai jahAtaka dhyAnakI pUrI middhi na hojAve jaise-citra khIMcanevAleko sAmane citrako bArabAra dekhate rahanekI usa samaya taka jarUrata hai jahAtaka citra pUrA na khica jaave| ziSya-Apane bahuta acchA samajhA diyA ki vairAgyamaI dhyAnakA citra AtmadhyAname sahAyaka hai / parantu yadi koI mUtikA sambandha na kareM to kyA usako dhyAnakI siddhi na hogI ? zikSaka-priya bhAI ! mukhya bAta to yaha hai ki hamArA mana AtmAke svarUpame ekAgra hojAve / yaha bAta sebere yA zAma thor3I dera abhyAsa karanese paidA hogii| isa abhyAsame dUsarI tInoM bAteM sahakArI haiM, inhIMme mUrti dvArA pUjyakI bhakti bhI hai / yadi kisIko vinA mUrti dekhe,va mUrtidvArA bhakti kiye dhyAna siddha hojAve to koI bAdhA nahIM hai parantu gRhasthoMkA dhyAna bahuta kama dera hosaktA hai
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA kartavyaM / thor3I derameM dila ghabar3A jAtA hai / parantu mUrti dvArA bhakti ghaMTA do ghaMTA hosaktI hai kyoMki usameM kamI mUrtikA darzana hai kabhI pATha par3hanA hai, kabhI guNa vicAranA hai, kabhI car3hAnekI sAmagrI uThAnA va dharanA hai| nAnA prakAra ke Alambana honese mana paramAtmAke guNokI tarapha lagAtAra lagatA jAtA hai| sabere yA zAmako mAtra AtmadhyAnameM mana bahuta kama dera lagatA hai| mUrti dvArA bhakti,hamAre AtmadhyAna meM mAdhaka haibAdhaka nahIM hai / tathApi yadi kisIko aisA sambandha na mile taubhI guruke upadegase va zAstrakI sahAyatAse AtmadhyAnakI siddha hosaktI hai| jaise koI-citrakArako kisI aise citrako khIMcane ke liye kahA jAye jisakA pahalekA citra nahIM hai to vaha citrakAra kahanevAleke mukhase usa mAnavake zarIrakA saba hAla sunegA jisakA citra khIMcanA hai aura munakara pahale eka citra usa kathanake anusAra dilame banA F legA, phira paisA cinna khA na skegaa| isame eka bAta yaha hogI ki TIka vaisA hI citra na. AsakegA jaisA rasa mAnavakA khAsa mukha bhAramA kuca kaTiratA hogii| 4. ni sa mAgA to citrakArakA citra khIMcaname bar3I sugamatA hogii| isI taraha martike dvArA bhakti binA bhI AtmadhyAna homakegA,, parantu kucha dera meM va kucha kaThinatAse hogaa| zivya-hamane sunA hai ki jainoMmeM eka aisA phirakA hai jo 'mUrtiko sthApana nahIM karatA hai, to kyA usa phirakevAle dhyAna nahIM kara sakte ? - " zikSaka-yadi gurU batAveM to isa phirakevAle bhI AtmadhyAna kara sakte haiM / parantu eka sAdhana jo dhyAna meM sahAyaka hotA usako 18153 ga
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34] vidhA nirma bhikaa| na mAnanese avazya kucha kaThinatA hogI tathA devabhaktime jo AtmadhyAna hokara sukhazAti miratI hai usa lAbhase unako vaMcita sahanA pdd'egaa| ziSya-yadi aise loga mAtra guNAnuvAda gAveM to kyA bhAva 'nirmala na hogA? zikSaka-avazya bhAva nirmala hogA parantudhyAnamaya mUrtike dvArA jo citrakI ekAgratAmeM sahAyatA milatI usakI kamI avazya rhegii| ziSya-to aise phirakevAle mUrti sthApanakA pracAra kyoM nahIM karate haiM ? zikSaka-jagatakA aisA niyama hai ki calI AI prathAko badalanA baDA durlabha kAma hai / yadi koI itanA prabala sudhAraka ho jo apanA asara usa phirakeke bhAI bahanoMpara pUre taurase kara sake 'tama hI eka prathA badalakara dUsarI cala saktI hai anyathA nhiiN| usa phirakevAloMmeM jo yathArtha vicAra karanevAle hai vaha avazya vIra pUjAke (Hexo worship) samAna mUrtipUjAko samajhate hai parantu pichalI prathAko badalanA kaThina hotA hai / tathApi hamako una logoMke sAtha ekatA ba prema rakhaneme koI kamI na karanI caahiye| unakA bhI asalI bhAva vahI hai jo hamArA hai ki AtmadhyAnase AtmAko lAbha hogA, sukhazAMti milegI, Atmonnati hogii| taba usake sAdhanoMmeM yadi hama tIna sAdhana batAte hai va ve do hI batAte hai itanese bAharI pharkake kAraNa jainatvake nAtese aprema na karanA caahiye| jo vizeSa jJAnI haiM unake vicAroM meM avazya ekatA hosaktI hai| vizeSa jJAnI saba jainI paraspara eka bhAvapara pahuMca sakte hai| bhinnara phirakoMke bhAI yadi
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - merA krtvy| [35 parasara ,ekatA karanA cAhe to unako eka dU-reka zAstroMko zAMtise par3hakara manana karanA cAhiye, taba vicAravAnake diloMmeM jo kucha yathArtha tatva hai so svayaM jhalaka jaaygaa| hameM bAharI sAdhanoM ke saMbaMvameM paraspara vivAda na karanA cAhiye na eka dUsarese aprema karanA cAhiye, svayaM apanI buddhise vicAranA caahiye| asalI sukha zAMtike sAdhanameM hama sabako ekamata rakhanA caahiye| bAharI sAdhanoMke sambandhameM matabheda honepara bhI buddhise nirNaya kara lenA cAhiye / ziSya-jaba dhyAnamaya mUrti vairAgya darzAnevAlI hotI hai taba aisI mUrtiko jainIke koI phirakevAle AbhUSaNoMse alaMkRta kyoM karate haiM ? mukuTAdi kyoM pahanAte haiM ? zikSaka-hamArI rAyameM to vItarAgatAke bhAvako dikhalAnevAlI mUrtiko AbhUSaNoMse zRMgArita na karanA caahiye| aisA karanese avazya vItarAgatAke dRzyameM aMtara pdd'egaa| parantu ve loga bhaktivaza aisA karate hai| yadi ve zAMtise lAbha hAnipara vicAra kareM to hamArI rAyameM ve aisA na kreN| hamane sIlona tathA brahmadezameM bauddhoMkI dhyAnamaya mUrtiyA~ bahuta dekhI haiN| ve mUrtiyAM zRMgArita nahIM kI jAtI, hAM vastrakA ciha unapara hotA hai / gautama buddha dhotI yA cAdara pahanate the unhIMkA ciha mUrtipara hotA hai / vItarAgatA va zAMti to bahuta acchI taraha jhalakatI hai| ziSya-jo jainI mUrtiyoMko vastra rahita banAte haiM unakA kyA abhiprAya hai ? zikSaka-ve loga aisA mAnate hai ki vastrAdiko tyAge vinA sAdhupada nahIM hosaktA, isaliye vastrAdi rahita mUrti banAte haiN| jo
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jainadharma shikssaa| mUrtiyoMpara vastrAdikA cihna karate hai ve aisA mAnate hai ki vantra sahita bhI mAdhu hosaktA hai| kiMtu sabhI bauddha va sarva hI jainI AtmadhyAnase unnati mAnate hai| usa AtmadhyAnameM eka sahAyaka mAdhana dhyAnamaya murti hai| . ziSya-kyA jaina aura bauddha matame sAmyatA hai ? . zikSaka - jaina mata aura bauddha matame bahuta kucha sAmyatA hai so hama phira Apako btaaeNge| abhI to Apako yaha samajhAnA thA ki dhyAnamaya mUrtike dvArA guNAnuvAda bhI AtmavyAname eka sahakArI sAdhana hai| aba hama dUsare sAdhanakI jarUrata batAte hai ki AtmajJAnI va AtmadhyAnI guruse AtmadhyAnako samajhA jaave| vinA gurule jJAna ThIka nahIM hotaa| jaise kAlejame jo bAteM sIkhanI hai unako batAnevAlI yustakeM to saba hotI hI hai| parantu yadi samjhAnevAle prophesara yA adhyApakaM na hoM to unako TIka 2-bhAva ziSyoMvI samaM me na AyagA isI taraha AtmadhyAnakA upAya jaina zAstroMme to likhA hai parantu AtmadhyAnI guruke vinA ThIka 2 samajhame nahIM aaygaa| isIle guru bhakti yA guru nevAvI bhI AudayaktA hai| ziSya maine to Apase bahutasA jJAna sIkhA hai| maiM to Apako jJAnadAtA gurU mAnatA huuN| kSika-bhaI, maiM bhI eka zrAvaka hUM / sace anubhavI guru sAdhujana hote hai jo gata dina AtmadhyAnakA abhyAsa karate hai| yadi aise guru mila jAveM to unase dhyAnake mArgakA jJAna bahuta acchI taraha hosaktA hai| yadi aisA samAgama durlabha ho to jo zrAvaka kucha AtmadhyAnake abhyAsI ho una hIse lAbha lenA caahiye| tIsarA sAdhana AtmajJAnavarddhaka zAstroMkA par3hanA nitya jarUrI hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA kartavya --- -zAstrako dhyAna se par3hanese mana ke -vikAra zAMta honAte haiM va AtmAkA svabhAra aura bhI sApha jhalakatA hai, jJAnakI har3atA hotI jAtI hai| zipya-kRpAkara batAiye ki maiM kaunasA mAtra dekhA karUM ? zikSA-maiM Apako iTodeyake dekhanekI sammati DhuMgA va usake pIche Ara Atmadharma phira samAdhizatakakoTekha jaaii| ye tInoM anya digambara jaina pustakAlaya, kApaDiyAbhavana-sUratase hindI bhASAmeM milage, Ara khUra samajha skeNge| coye sAcanako maiM Apako pahale batA cukA hai isaliye jIvanameM sacce sukha va saccI gAti pAne kA upAya eka AtmAlapAna hai| jinakA mukha Aya AtmabhyAna hai usake sAyanake liye apatIna sAdhA haiN| - Ara kAleja ke vidyAryo hai, Arako samaya yayapi kama hai tathApi yadi Apa anahI atmonnanike mAgameM na loMge to gRhatya jIvanameM jAkara to Apa aura bhI bahu pandhI ho jAyeMge, Apako phurapata hI na miregI, parantu jo vidyArthI apasyA abhyAsa jama jAyagA to janma. 'paryaMta kabhI na chuuttegaa| aura jIvana Anandamaya hotA calA jaaygaa| zinya-maiM Apake upadezako mastakAra car3hAtA huuN| mere vorDigarma jitamaMdira hai| maiM roga pratimAke sAmane kucha bhakti kara liyA phruuNgaa| Apa koI stuti batA dIjiye jo choTIsI ho| maiM iyopadeza maMgAkara kucha minaTa par3ha bhI liyA kruuNgaa| Apase to maiM roja milakara kucha dera bAteM karUMgA tathA bar3e sabere 10 minaTa maiM AtmadhyAnakA abhyAsa bhI zurU kara duuNgaa| maiMne samajha liyA hai ki yaha merA sAdhana mere cittako nirmala karegA jisase mujhe mere kAlejakI par3hAI meM bhI subhItA milegaa| ...
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38] vidyArthI nidharma vikssaa| zikSaka nIce likhI choTIsI stuti Apa par3ha liyA kreN| cha shrgvinnii| jaya cidAnanda AnandarUpI jinaM, jhA-maya darzamaya vAryamaya malahanaM / rAga nahi dveSa nahi krodha nahi mana nA, moha nA zAMka nA bhAva ajJAna nA // 1 // hai kapaTa koI nA lobha nA kAma nA. paMca indriya maI saukhyakA dhAma naa| janma nA marNa na, kheda nA doSa nA koI santApa nA koI para roSa nA / / 2 / / kI bhAge hane zuddha ApI bhaye. Apane ApoM Apa jAnana bhaye / nAha hai varNa rasa maMdha aru pharga nA, jar3a maI mUrti nA jar3a maI darganA // 3 // bha.pa to jJAna maya Apa dhyAtA valI Apane sarva vAghA jagatakI dlii| bhAra hI pUjya ho Apa hI siddha ho. / Apako dekhate Apa sama riddha ho // 4 // AdinAthaM tumhI zAntinAthaM tumhIM, neminAthaM tumhIM pArthanArtha tumhiiN| ho mahAvIra sanmati parama giva maI. sukkhasa.gara tumhIM, dekha samatA bhaI / / 5 //
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA kartavya / [39 bhakti karate samaya Apako jainiyoM kA paramapUjya mahAmaMtra bhI par3ha lenA cAhiye / maiM Apako artha sahita batAe detA hai| ziSya-jarUra batAiye-maiM use bhI kaMTa kglNgaa| zikSaka -isa mahAmaMtrameM saba akSara 35 patIsa haiN| ime zuddha par3hanA cAhiye / mahA mNtr| 1 No arahatANaM akSara 7 2-Nano siddhANaM 3-No Ai.rayANa 4-Na uvajhAyANaM 5-Nako laM.e sabasahUgA " - - artha-hA lokameM sarva ahanoMko namaskAra ko. isa loka meM sarva siddhoMko namaskAra ho, isa lokameM sarva AcAryo me naskAra ho, hama logameM marva cyAyoMko namaskAra ho, ima lorameM sarva sAdhuko namaskAra ho| noTa-yahAM lora aura saba ye do zanda pAMcoM hI padoM ke liye haiN| sarva gada bhRta, bhavinya, vartamAnakAlako jhalakAtA hai| isaliye hama maMtrameM anaMta zuddhAtmAoMko namaskAra hai / isa hI liyaM isako mahAmaMtra kahate haiN| isa jagatameM jitane bar3e pada haiM, indra, dhaNendra, cakravartI, mahArAjA Adi sarva jinako namaskAra karate haiM, aise ye pAMca pada (offices) haiN|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4]] vidyArthI jaina dharma: zikSA hai jo AtmadhyAnake abhyAsase cAra ghAtIyA kameko nAza karake anaMta jJAna, anaMta, darzana, anaMta, sukha va anaMta gla hA cAra vizeSa guNoMko prakAza karake Ayu paryata jIvanmukta paramAtmA irIra sahita hote hai, ko deza dene hai, vihAra karate hai unako ahaMta kahate haiN| ye hI ahaMta jaba zeSa aghAtIyA cAra koko bhI nAza kara dete haiM aura zarIra rahita mAtra AtmA raha jAte hai, ve sarva apane gagoMkA prakAza dhArate hue nitya jJAnAnandameM magana rahate hai taba unako siddha kahate haiN| jo sAdhuoMmeM pradhAna va prabhAvazAlI hote haiM, anya sAoMmeM zAmana kara sakate hai unako sAcArya kahate haiN| jo sAdhuoMme zAsajJAname pradhAna to haiM. aura anya madhuzrako zAstrajJAna dete hai unako upAdhyAya bane haiN| jo mAtra makSika sAdhana karate hai unako sAdhu kahate hai| antaka tIno hI pada sAdhuoMke hai| mAtra kAryakA antara hai| ye satra sAdhu nemha prakAra cAritra pAlate haiN| pAMca mahAnata. pAMca sami ta.zIna guti| .. hamako guNophA Adara karanA cAhiye / jo koI AtmAeM ina pAca panoM ke yogya guNa pAtI hai va rIta, siddha. AcArtha, AdhyAya vA sAdhu kahalAtI hai| jina maMdirome matiM AhatokI mukhyatAsa virAjamAna kI jAtI hai unakI paramavItagagata kA vya mUrtime rahatA hai| isa maMtra ke par3hanese anaMta AtmAoM kI bhakti ho jAtI hai| ____ Apa AtmadhyAnake samaya bhI isa maMtrako par3hakara japa sakte hai va guNoMkA vicAra kara sakte hai| '' ziSya-kRpA karake mahAvrata, samiti, guptiko bhI samajha diijiye|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA krtvy| [41 . ., zikSaka-pAMca mahAvata-yA mahAna pratijJAeM hai jinako sAdhu 'pAlate haiM - 1. 1-ahiMsA mahAvrata-sarva prANImAtrakI rakSA karanA, kisIko kaSTa na denA, sarvapara premabhAva yA sAmyabhAva rkhnaa| , 2, satya mahAtrata-AtmahitakAraka satya priya vacana maryAdA'pUrvaka khnaa|| - 3-acoya mahAvata-vinA dI huI koI vastu lenA nhiiN| svayaM phalAdi va jala bhI nahIM lenaa| gRhastha jo bhaktime de use hI svIkAra krnaa| 4 camacarya mahAnata-mana vacana kAyase zIra vrata paalnaa| pariNAmoMko kAma vikA se zuddha rkhnaa| * 5 pamiha mahArata-kSetra, makAna, dhana, dhAnyAdi sAmAnako tyAgakara mamanArahita nigraMtha hotaanaa| inhIM pAMca mahAvratoMkI rakSAke hetu pAMca mamiti pAlanA caaliye| pAMca samiti pAMca bAtokA ThIkara vartAva / 1 IryA samiti-dinameM rauMdI huI bhUmipara cAra hAtha jamIna bhAge dekhate hue paga rkhnaa| 2. bhApA samiti komala, miSTha, alpa, vacana volnaa| 3- epaNA samiti jisa bhojanapAnako gRhasthane apane kuTumbake liye taiyAra kiyA ho usI kA kucha bhAga bhikSAvRttise bhaktipUrvaka diye jAnepara lenaa| 4- AdAnanikSepaNa samiti- apane zarIrako va zAstrako vApIchI kamaMDalAdiko dekhakara rakhanA va utthaanaa|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42] vidhA pani 5.pratisApanA samiti- mala mUtrAdi nirmanu bhUmipara dekhakara krnaa| pAMco mahAntoMmeM sAvadhAna rahane ke liye tIna gupti pAlanA caahiye| tIna gupti-tIta vastuoM ko apane AdhIna rkhnaa| / 1-manAMgupti-manako vaza *kha .I, AtmavicAra va sAmka __ bhAdameM lagAe rkhnaa| 2-vacanapti vacanoMko vaza rakhanA. mauna rahanA, kAma paDa. nepara hI alpa khnaa| 3-kAyagupti-zarIrake A upaMgoMko vaza rakhanA, Asanase hI baiThanA, leTanA. pramAda rUpa na rahanA / ziya-vAstagmeM ye teraha prakAra cAritra bahuta hI sundara hai| maiMne Apase bahuta upayogI bAteM jAnIM / maiM ApakI kahI huI bAtoMko yAda gklUMgA aura jina cAra sAdhanoMko Apane batAyA hai, kAlejakI par3hAI karatA huA bhI sAdhana karUgA / mujhe samada meM AgayA ki maiM aatmaahuuN| mujhe AtmAkI unnatikA hara samaya dhyAna rakhanA caahiye| sacI sukhazAMti isIme milegii| Apane mere vartavyame do bAteM batAI thiiN| eka sukhazAMtikA lAbha, dumaga paropakAra / pahalI bAtako maiM acchI taraha samajha gayA hUM / paropakArake sambandhameM maiM pUchanA cAhatA hUM ki mujhe tyAgaH . jIvana vitAnA cAhiye yA gRhasthakA jIvana / abhI merI zAdI nahIM huI hai| Apa bata veM ki mujhe kyA karanA caahiye| kSika-ApakA prazna bahuta hI uttama hai| isameM saMdeha nahIM jitanA paropakAra tyAga jIvana meM hosattA hai utanA gRhasthame nhiiN|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA krtvy| [43 ruktA hai / gRhasthako gharavI cintAeM bahutasI rahatI haiN| use samaya bhI kama milatA hai, tathApi yaha Apa svayaM vicAra sakte haiM ki Apa kaunamA jIvana pAlanekI zakti rakhate haiN| paropakAra donoM meM zesakA hai, ekmeM adhika ekmeM kama / ziSya-pati tyAga jIvanameM rahakara paropakAra kiyA jAve to paropakA kI kyA gati hogii| zikSaka vivAha na karake tyAga jIvanako pAlanekA vahI adhikArI hai jo brahmacaryako bhale prakAra pAla saktA ho| jisane pAMco indriyoMra apanA pakA svAmitva prApta kara liyA ho. o jabAnakA lolupI na ho. sugaMkA Amakta no, sundaratAkA premI na ho tathA tAla, svara gAnakA gagIna ho. jisako saccI sugvazAMtikI gAr3ha ruci ho. AtmadhyAnakA abhyAsI ho va paropakArake liye jIvanatA apaMga karanameM kucha bhI saMkoca na rakhatA ho / paropakArI tyAgI navayuvakoM ke liye abhI teraha prakAra cAritra lekara sAdhu hone kI jarUrata nahIM hai| kyoMki sAdhukI pratijJAoMmeM rahate hue svadeza paradeza gama,meM bahuta bAdhAeM par3eMgI va khAnapAnakI bahuna kaThinatAeM hoNgii| yaha sAdhukA pada usIke liye yogya hai jo bilakula vikta ho| jimakA mukhya dhyeya mAtra AtmasAdhana ho, paropakArakI mukhyatA na ho. AtmapAdhana yathArtha varate hue jitanA paropakAra saMbhava ho utanAhI sAdhana kiyA nAsaktA hai| Ajakala jaina samAjameM aise tyAgiyoMkI jarUrata hai jo maname virakta hoM, vIra hoM, dhairyavAna hoM, vidvAna hoM, parizramI hoM, duHkhoMke sahanevAle hoM, apamAna va mAnako eka samAna jAnate hoM, kaSToMke par3anepara bhI paropakArako na tyAganevAle hoM, satyake anuyAyI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5 vidyArthI jainadharma zikSA 1. hoM, nirbhIka hoM, dhanavAnoM ke muMha tAkanevAle na hoM, ve bAharI cAritra khAnapAnAdiko utanA hI pAle jitane pAlanese ve hara dezameM jIvananirvAha kara sakeM, savArIpara jAsakeM, jahana va relapara saphara kara skeN| ce madirA va nagA na pIveM, mAMsa na khAveM, anyAyapUrvaka kisIko satAveM nahIM. anyAyarUpa jhUTha na boleM, corI na kareM. jarUrI vastrAdi va paisA va naukara Adi rakhamake, brahmacaryako acchI tanha paaleN| unako relapara, jahAnapara vikatA huA khAna pAna lene kA paraheja na ho, kevala madya mAmame jarUra bave / aise tyAgiyoMkI bahu saMkhyAmeM, isaliye jarUnta hai ki ve bhAratameM sarvatra jAkara AtmakalyANakA, ca. sukha zAMnikA mArga banAsake tayA bhAgna ke cAhA sIlona, brahmA . yUropa, amerikA, AsTreliyA, AphrikA Adi sthAnoM para bhI jAyake; aura satyakA pracAra karasake, saccA mukha gAtikA Aya va paro. pakArakA mArga banAgare, prANiyoMko mAMsAhArase chuDAma ke, jIvadayA kA pracAra karasake / isa samaya jaina vyAgarI va jaina karmacArI, brahmangameM, zyAmameM, jApAnmeM, cI-me, yUrUpameM, AphrikAmeM prAyaH hara, jagaha phaila gaye haiM, unako bhI upadezakI jarUrata hai, nahIM to ve . bigar3akara mAMsAhArI Adi hojAyaMge va jainadharmako bhUla jAyage / jaina sAdhu paidala calane vAle va bhikSAse bhojana karanevAle vahAM pahuMca nahIM sakte hai / jagatameM satyakA pracAra karanA bahuta jarUrI hai| ziSya-aise viraktoMke liye bhojanapAnAdi kharcakA kyA prabandha hogA , . zikSaka-jo gharase dhanasampanna hai unako itanA dhana kahIM jamA karake tyAgI honA cAhiye jisake vyAjase ve apanA sarva kharca calA sakeM / hAM ! aise tyAgiyoMko yaha chuTTI sacce va mAnarahita
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ - merA kartavya / bhAvase rakhanI cAhiye ki yadi koI bhaktike sAtha nimaMtraNa deM, bhojana karAveM to kara lenA caahiye| yadi koI yAtrA kharca va anya. kAryake liye dravya deM to use svIkAra kara lenA cAhiye va use paropakArameM lagAnA caahiye| . ___ isake sivAya jo dhanarahita mahodaya tyAgI hokara parokAra karanA cAheM unake liye eka dharmapravAraka saMsthA rahanI cAhiye jisameM yogya bhaNDAra rahanA cAhiye, jisase kacha niyamita saMkhyAke tyAgiyoMkA sakharva jo unake dvArA dharmapracArameM ho use denA caahiye| vaha saMsthA una dhanarahita lAgiyoM ke jIvana nirvAhakI jimmedAra hogI / vAstavameM isa jamAnemeM aise hI tyAgI InAI pAdariyoM kI taraha bahuta kucha jagatakA hita ra sakte haiM / isako hama pAkSika virakta. zrAvaka kaha skeNge| jo mahAgaya indravinaya karaneko asamartha hai unako kisI 'yogya gRhiNIke sAtha vivAda karake rahanA caahiye| aise vivAhita yugala kI pArI nikate hai| donoM yugala mA rahane hue dharma, samAja va jagatakI sevA kreN| yadi ve dhanasampanna ho to dhanakI Amadase saba kharca claaveN| yadi ve dhanavAna na hoM aura dampati paropakArameM apanI zakti lagAnA cAheM to dharmapracAraka saMsthAko va anya kisI paropakAriNI saMsthAko ucita hai ki dampatike pratiSThAsahita sAdagIme nirvAhakA sarva kharca denA svIkAra karake unakI jIvanaparyaMta sevA svIkAra kreN| ve yugala bahuta adhika- dhanopArjanakI yogyatA rakhate hue bhI thor3e kharca meM saMtoSa kreN| Avazyaka kharca hI lekara sevA kreN| saMsthAoMke prabandhaka, adhiSThAtA, zikSaka, suparinTe
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 46] vidyArthI jaina dharma ni| nDenTa, sarakSaka, pracAraka Adi kArya ve paropakArabhAvase kare sakta hai| anya jo gRhasya jIvana meM rahakara dharma, artha, kAma, mokSa cAroM puruSArtha siddha karanA cAheM unako ucita hai ki nyAyapUrvaka AjIvikAse dhana kamAve va nyAyapUrvaka indriyoMke bhoga kareM, indriyoMke dAsa na bane kintu indriyoMpara svAmitva rakhate hue niyamita iMndriya bhoga kareM jisase kabhI zarIrameM nirbalatA na ho vIratA, sAhasa banA rahe, koI bImArI pAsa na Ave tathA AtmadhyAnake liye jo sAdhana abhI hama Apako batA cuke hai unako karate rahe tathA paropakArake liye tana, mana, dhana kharca karanekA utsAha rakheM / ve gArhastha jIvaname rahate hue samAjakA sudhAra kreN| bAla vivAha, vRddha vivAha, anamela vivAha, kanyA vikraya, putra vikraya, maraNameM birAdarIkA bhoja, AtazabAjI, vezyA nRtya Adi burAiyoMko dUra karAveM / vyartha vyayako miTAve / vyAhAdike khacarcAko bahuta kama karAveM / janatAkA dhana adhikatara zikSA pracArameM kharca karAveM / anAtha va vidhavAoMkI rakSA karAve, auSadhAlaya, pazuzAlA, AdikA pracAra kareM / gurukuloMko sthApita karAve, samaya nikAlakara sAhityakI sevA kareM / acche patra nikAleM, pustakeM likheM, ina gRhasthoMko bhI diname ghaMTA do ghaNTA samaya paropakArake liye avazya nikAla lenA cAhiye / mAnavoMkA kartavya hai ki ve anya mAnavoMko zikSita, svAsthyayukta, nyAyamArgI va AtmajJAnI banAveM--unako satAkara apanA svArtha sAdhana na kareM kiMtu yathAzakti unake sAtha bhalAI kare, unake kaSToMko meTeM / bhUkheko annapAna, rogIko. duvAI, ajJAnIko vidyA, tathA nirAzraya va bhayamItako Azraya dekara bhaya rahita kreN|
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ merA kartavya / pazuoM, pakSiyoM va jalacaroMkI hatyA zikAra ke liye, devatAoMpara bali deMnake liye va mAMsAhArake liye na kareM / khAnapAna vastravyavahAgmeM yaha dhyAna rakheM ki jitanI kama hiMsAse kAma cale paisA vartAva kareM / pazu samAjapara bhI dayA pAleM vRthA ve satAeM, na jAveM, isapara dhyAna rkheN| jo pazu hamAre upayogameM Asakte hai, unako pAlakara hama unase dUdha le, unase hala calAveM, unapara bojhA DhoveM, unapara savArI kareM parantu unase utanI hI mihanata leveM jitanI ve ArAmameM desakeM / unako hameM annapAna samayapara denA cAhiye / camaDekA vyavahAra hama bahuta alpa kareM kyoMki isa camar3eke liye bahuta pazu mAre jAte haiN| hameM choTe2 jaMtuoMpara bhI dayA rakhanI caahiye| pAnI bhaleprakAra chAna kara pInA cAhiye isase hamArI bhIrakSA hai va hamAre mukhameM kITa va tRNAdi nahIM jA sakeMge / dezakAlake anusAra yathAzakti pAnI chAnakara pInekA eka sAdhAraNa gRhasthako abhyAsa rakhanA cAhiye tathA yaha bhI abhyAsa karanA cAhiye ki bhojana divasameM kiyA jaave| isase rAtriko ur3anevAle jaMtuoMke prANa cacate haiM va apane bhI mukhameM una jaMtuoMke kalevara nahIM jAte haiM tathA divasakA kiyA huA bhojana pacatA bhI acchI taraha hai| apane dezakAlake anusAra jisameM kisI Avazyaka kAmameM bAdhA nahIM Ave isa rAtri AhAra tyAgakA abhyAsa karanA cAhiye / gRhasthoMko ucita hai ki ve bhaleprakAra apanI hI vivAhitA strImeM saMtoSa rakkheM tathA ve sampattikI eka maryAdA karale ki itanA dhana 'paidA kara lenepara hama saMtoSase raha kara nIvana bitaaeNge| vyAppArAdi dvArA dhana paidA karanekA kAma apane putroMko sauMpa deNge|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48] vidyArthI jainadharma shisho| isase lAbha yaha hotA hai ki tRSNA apane vaza hotI hai va aMtima jIvanasA samaya bhaleprakAra paropakArameM vitAyA jA sakA hai| haraeka gRhastha apanI icchAnusAra saMmattikA pramANa kara saktA haiN| jaise dasahajAra, pacAsahajAra, eka lAkha, dolAkha, dagalAkha, eka karoDa, daza karoDa ityaadi| gRhasthoMko yogya hai ki jaba putrAdi samartha hoM va gRhIjIvanase mana bharagayA ho to ve tyAgakA jIvana vitA sakte hai / jisa taraha tyAgake jIvanakA varNana hama Upara kara cuke hai, vaisA jIvana vitAyA jAsattA hai| yadi parigAmoMne vairAgya adhika ho to teraha prakAra cAritra pAlakara sAdhukA jIvana vitAyA jAsaktA hai| priya bhAI ! Amojati va parokAra karanA yahI hamArA mukhya kartavya hai| apa mana.jIvanakA marya dhyeya ra ziSya-maiM bahuta acchI taraha samajha gayA hai| aba kala maiM Apase yaha jAnanA cAhatA hUM ki jaina dharmake tatva kyA hai - -
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ nainoMke tattva / . ___ [49 tIsarA adhyaay| jainoMke ttv| ziSya-tattva kise kahate hai ? zikSaka-kisI vastuke bhAvako tattva kahate hai| tat yaha sarvanAma (pronoun) hai| tatkA bhAva so tattva hai| jo padArtha jaisA hai usakA vaisA honA bhAva hai| zipya-jainoMke tatva isase kyA matalaba hai ? zikSaka-jina ta.voMko jaina siddhAMtameM AtmAkA hitakArI batAyA gayA hai unako jainoMkA tatva kahA gayA hai| hama pahale batA cuke hai ki AtmAkA saccA hita sukha zAMtikI prApti hai / aura yaha bhI samajhA cuke hai ki sukha va zAti AtmAkA svabhAva hai tathA yaha bhI batA cuke hai ki AtmAkA asalI svabhAva zuddha hai parantu saMsAra avasthAme pApa puNya rUpI karmose mailA hai| jaina tIrthakaroMne tathA jainAcAryone AtmAkA pUrNa hita svAdhInatAkA lAbha batAyA hai, jisameM AtmAke svAbhAvika sarva guNa prakAzita hojAveM, sarva karmake mailase AtmA chuTa jaave| isahIko mokSa yA mukti bhI kahate hai.| jaba AtmA pUrNa mukta hojAtA hai taba isako paramAtmA kahate hai| usahIko siddha kahate hai| mukta avasthAmeM paramAtmA sadA apane svabhAvame magna hokara nijAnandakA bhoga karatA hai| isa hI mukhya uddezyako dhyAname rakhakara tatvoMkA kathana jainAcAryoMne kiyA hai| ina tatvoMme yaha batAyA hai ki yaha AtmA vAstavame to zuddha hai parantu jar3a karmoke saMyogase
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50] ..... vidyArthI jainadharma zikSA azuddha horahA hai| ina karmoMkA kisa taraha saMyoga hotA hai aura kisa taraha ina kome viyoga hotA hai itanI hI bAta jaina tatvoM batAI hai| jaise rogI rogase pIr3ita ho jaba vaidyake pAsa jAtA hai taba vaidya rogIkI parIkSA karake yaha batAtA hai ki. tu amala meM to rogI nahIM hai parantu tere sAtha roga isa samaya lagA huA hai| taba vaha roga honekA kAraNa batAtA hai, roga na bar3hane pAve isakA paraheja batAtA hai tathA roga dUra karanekI auSadhi batAtA hai| jisase yaha rogase chUTa jaave| athavA eka malIna kapaDeko sApha karaneke liye hameM kapaDekA aura bhailakA alagara svabhAva jAnanA hogA / maila kisa taraha cipaTA hai, kisa taraha maila adhika na bar3he va kisa taraha maujUda mailako haTA diyA jAve va maila haTanepara yaha zuddha hojaavegaa| jo isa bAtoM ko jAnatA hai kI mainako dhokara kapar3eko sApha kara detA hai| haraeka malIna vastuko zuddha karanekA yahI tarIkA hai| isI svAbhAvika jAnane yogya bAtako jainAcAryoMne jaina tatvoMmeM batAyA hai / inakA jAnanA bahuta hI jarUrI hai| inako jAnanese hI hama apane AtmAko zuddha karanekA upAya kara sakte hai| ziSya -jainoMke tattva kitane haiM ? zikSaka-mukhya tatva sAta haiM, inameM do aura jor3anese nau tatva yA padArtha hojAte hai| ziSya-inako padArtha kyoM kahate hai ? zikSaka-padase samajhane lAyaka arthako padArtha kahate hai, akSaroMke samUhako pada kahate hai| jisakA nizcaya karanA jarUrI hai yA jo nizcaya kiyA jAsake use artha kahate hai| ye nau nizcaya karane
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke tattva / lAyaka bAteM haiM jo nau bhitrara padoMke dvArA jAnI jAtI hai / ilaliye.nau tatvoMko nau padArtha kahate haiN| - ziSya-sAta tattva yA nau tattvoMke nAma btaaiye| .'' zikSaka-ve sAta tattva haiM-1 jIva, 2 anIva, 3 Asrava, 4 baMdha, 5 saMvara, 6 nirjarA, 7 mokSa / * inameM puNya tathA pApa jor3anese nau tatva yA nau padArtha ho jAte haiN| zinya inakA kucha svarUpa banA diijiye| ' zikSaka-jo apane cetanA ( conscionsness ) lakSaNa (differeuti) ko rakhate hue sadA jItA rahe use jIva kahate haiN| cetanAko upayoga bhI kahane hai !x . ziSya lakSaNa kise kahate haiM ? zikSA-jisa ciha yA guNake dvArA eka padArthako dUsaroMse judA pahacAna sakeM use lakSaga kahate haiN| jaise nimaka va zakkara donoM sapheda sapheda dikhate hai| nimakakA lakSaNa khArApanA hai va zakarakA lakSaNa mIThApanA hai| jabAna para donoM ko rakhanese hama nimakako zakarase alaga pahacAna skeNge| nirdoSa lakSaNa usako kahate haiM jisameM tIna dopa na hoM-avyApti, ativyApti aura asaMbhava / jo lakSaNa yA pahacAna padArthake eka hisse meM pAyA jAve, sabameM na pAyA jAve vaha lakSaNa avyApti doSa sahita hai| jo saba padArthameM na ho use hI avyApti kahate haiN| jaise koI kahe ki jAnavara usako kahate hai jisake sIMga ho| isa lakSaNameM avyApti doSa hai, kyoMki *jIvAjIvAstratrabandhasaMvaranirjarAmokSAstatvaM // 41 // ta. sU.. x upayogo'lakSaNaM // 8 // 5 // ta. sU. - -
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jaina dharma shikssaa| sIMgake vinA bhI jAnavara milate hai| yA koI kahe jIvakA lkssnn| krodha karanA hai, isameM bhI avyApti Topa hai| kyoMki hara samaya jIvameM krodha nahIM miltaa| krodha vinA bhI jIva milate he| lakSaNa ume hI kahate hai jo sadA pAyA jaave| ___ ativyApti doSa use kahate hai jo usa padArthameM bhI rahe jisakA lakSaNa karate hai aura usake sivAya anya padArthoMmeM bhI pAyA jaave| jaise gaukA lakSaNa sIMga krnaa| kyoMki sIMga bhaisa. hirana, vakare Adime bhI pAe jAte hai, isalie isa rakSaName ativyApti doSa hai| kyoMki yaha lakSaNa usa padArthakI hadake vAhara calA gyaa| isase gaukI pahacAna nahIM hosktii| yA yaha kahanA ki jIva use kahate hai jo amUrtika ( Immaterial) ho / isameM bhI ativyApti doSa hai kyoMki amUrtika to AkAza bhI hai| isase jIvakI pahacAna na hosakegI, koI AkAzako hI jIva mAna legaa| asaMbhava doSa usako kahate hai jo sApha sApha na hotAsA dIkha pdde| jaise kahanA zakkara use kahate hai jo mITarTI na ho| jIva usako kahate hai jo jar3a ho| zipya-Apane jIvakA lakSaNa cetanA yA samajhanA btaayaa| kyA isameM tInoM doSa nahIM Ate hai ? samajhA diijiye| zikSaka-cetanAme avyApti doSa isaliye nahIM hai ki jitane jIva haiM sabameM kucha na kucha samajha pAI jAtI hai| kITame, cIMTIme, makkhImeM, morameM, kabutarame, mAnavame, sabameM cetanA hai| jitane sajIva prANI hai ve cetanA rakhate hai taba hI jIva sahita kahalAte hai / jaba cetanA nikala jAtI hai taba unako acetana, jar3a murdA kahate hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ janaka tatva / [53 vRkSoMmeM bhI cetanA hai| ve icchA karake bhUkha miTAnekoM kamatI yA jyAdA havA lete haiM, pAnI va miTTIko khIMcate hai| ativyAti doSa isaliye nahIM hai ki koI aisA aura padArtha jagatameM nahIM hai jo jIva na ho aura usameM cetanA pAI jaave| asaMbhava doSa isaliye nahIM hai ki yaha hamAre anubhavame yA jAnanemeM barAbara ArahA hai ki maiM samajha rahA hUM, jAna rahA hUM. yaha bAta sAphara sabako pragaTa hai| isaliye jIvakA lakSaNa cetanA nirdoSa hai / cetanA rakSaga jisameM ho vahI jIva tatva hai| saMsArameM sarva jIva ATha karmoMke saMyogameM haiM isaliye saMsArI jIvoMko azuddha kahate hai / jo karmoM ke baMdhanase chUTa jAte haiM unako zuddhaM, mukta va siddha jIva kahate haiN| - ziSya-ajIra tatva kise kahate haiM ? zikSaka jisameM jIvakA lakSaNa cetanA na ho usako ajIva kahate hai| ajIva isa lokmeM pAMca haiM-pugaTha, AkAza, kAla, dharmAstikAya, adharmAstikAya / zipya-pudala kise kahate haiM ? zikSaka-pudgalakA lakSaNa sparza, rasa, gaMdha, varNa hai / jisameM ye cAra guNa pAe jAveM usako pudgala kahate haiN| jo chuA jAsake, jisameM kucha svAda ho. jisameM koI gaMdha ho, jisameM koI varNa ho vaha saba pudgala hai| isIliye pudgalako mUrtIka (materul) kahate haiN| pudgalakA ulthA iMgrejImeM ( matter) maiTara kiyA jAtA hai| pudralameM hI paraspara milakara eka skaMdha yA samUharUpa piMDa hojAnekI va skaMdha yA piMDakA bigar3akara vichur3a jAnekI zakti hai / milanA va - *-sparzarasagadhavarNavantaH pudgalAH // 23 / 5 ta0 sU0 / / -
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jainadharma zikSA krinimum vichuDanA egalme hI hotA hai| dekhiye, hamAre sAmane zakara rakhI hai, isako hama isakte, isakA svAda lesakte, isako sUMgha sakte, isako dekha sakte he / isaliye isame sparza, 'gsa, gaMdha, varNa hai, isIliye yaha zakkara pudgala hai / ima zakkarako gholakara eka zakkarakA golA banA saMkte hai| phira cUrA karake eka eka dAnA alaga kara sakte hai| . hamArI pAMcoM indriyoMse jo grahya meM AtA hai saba pudgala hai| sparzana indriya yA tvacA yA carmase hama DhaMDA garama saza jAnate haiN| rasanA indriyase hama rasako jAnate hai| nAka indriyase gaMdhako jAnate hai / AMkhase varNako jAnate hai| kAnase zabdako jAnate haiN| zabda bhI pudgala hai, hama use dekha nahIM sakte hai parantu usakA kaThorapanA yA namrapanA mAlama karate haiM / yaha loka pudgalase bharA huA hai| sabase choTe pudgalako jisakA dUsarA bhAga nahIM hosaktA paramANu (particle) kahate hai| do paramANuoMke bane hue piMDako lekara kitanI bhI saMkhyAke paramANuoMke bane hue piMDako skaMdha ( molecule) kahate hai / * hamArI kisI bhI indriyame zakti nahIM hai jo hama paramANuoMko jAna skeN| skaMdhoko hama indriyoMse jAna sakte hai to bhI bahutase aise skaMdha haiM jinako hama indriyoMse nahIM jAna sakte hai kitu unakA anumAna unake kAryoMse karate hai| aise sUkSma skaMdhoMmeM hI kArmaNa vargaNAeM (Karmio molecules) hai jinase kArmaNa yA zarIra yA puNya pApakA saMcita zarIra banatA hai, jaisA hama Apako pahale batA cuke haiN| pudalakA lakSaNa hama mUrtimaya yA mUrtIka (material) bhI karasakte hai| kyoMki mUrtIkapanA (materiality) * 'aNavaH skandhAzra-1-250+ --su -
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke ttv| pudgalake sivAya aura kisImeM nahIM pAyA jAtA hai| jaise jIva amUtaka hai vaime AkAza, kAla, dharmAstikAya va adharmAstikAya bhI amUrtIka haiN| . zivya-maiM bhaleprakAra samajha gayA ki yaha apanA karmarUpa sUkSma zarIra, yaha sthUla dikhanevAlA zarIra, yaha mere zarIrake kapar3e kalama, dAvAta, kAgaja, vartana Adi saba pudgala haiM tathA maiM jAnanevAlA jIva huuN| aba cAra ajIvoMkA lakSaNa aura batAiye / zikSaka-AkAza eka akhaMDa anaMta sarvavyApaka dravya hai jo aura saba dravyoMko avakAza detA hai yA jagaha detA hai / hama mAkAzameM hI calate, baiThate, khaDe hote, hAtha paga phailAte haiN| pakSI AkAzameM ur3ate haiN| AkAza (space)ke do vibhAga haiM / anaMta AkAzake madhyameM jahAMtaka jIva, pudgala, dharmAstikAya tathA adharmAstikAya pAe jAveM vaha loka (universe) hai| jahAM cAroM tarapha mAtra AkAza hI hai use aloka (non-universe) kahate hai| kAla dravya vaha hai jisake nimittase saba padArthoM meM avasthAeM badalatI haiN| dravyako purAnA karanevAlA kAladravya hai| hamArA kapar3A kucha dinoMmeM purAnA par3ajAtA hai kyoMki kAladravyakI sahAyatAse vaha hara samaya hAlatoMko badalatA hai / hama bAlakase yuvAna tathA yuvAnase vRddha hojAte hai| hamAre zarIrako purAnA hone meM nimitta kAla (time) hai| jagata parivartanazIla hai, hara kSaNameM badalatA hai| koI vastu eka hI dazAmeM nahIM rahatI hai-badalAnevAlA kAla hai| minaTa, ghar3I, ghaNTA, * aakaashsyaavgaahH|| 18-5 // ta0 sU0 / 4 vartanApariNAmakriyA paratvA paratve ca kAlasya225.sa. sU.. - -
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jainadharme shikssaa| dina, rAta, saptAha, mAsa Adi vyavahAra kAla hai jo kAla dravyako avasthAeM hai| kAla dravyakI paryAya sabase kama kAla eka samaya (Instant) hai| samayoMse minaTa Adi vanane hai| isa vyavahAra kAlakA jAnapanA tIna tarahase hotA hai| (1) avasyAoMke badalanese, jaise cAvalakA bhAta bnaa| jitanA samaya bhAta bananeme lagA vaha vyavahAra kAla hai| (2) eka syAnase dUsare sthAname jAnese, jaise hama kalakattese dihalI gae, jitanA samaya lagA vaha vyavahAra kAla hai| (3) kaI AdamI eka prakArake kAmako kareM va kahIMpara jAveM isameM sabako ekasA samaya na lagegA kama va adhika lagegA, yahI vyavahArakAla hai| asalI yA nizvara kAladraya kAlANu (cme utors) hai jo sarva lokmeM bhinnara ratnoMke Dhegke samAna phaile hue hai / ye hI kAlANu usI taraha apane pAsake padArthoM ke badalane meM kAraNa hai jaise gADIke pahiyake palaTAneme kAraNa dhurI hotI hai| dharmAstikAya aura adharmAstikAya donoM alagara amUrtIka akhaMDa dravya hai / haraeka lokavyApI hai / dharmAstikAya (midrum of nction) jIva aura pudgaloMko gamana karate hue usI taraha madada detA hai jaise pAnI machalIko calaneme madada detA hai| adharmAstikAya (midium of rest) jIva aura pudgaloko ThaharanemeM madada detA hai jaise chAyA pathikako Thaharaneme madada detI hai| ye donoM calAne yA ThaharAnemeM preraka nahIM hai* ina donoM dravyoMkA jahAMtaka phailAvA hai vahIM. taka jIva pudgala jAsakte haiM aura phira Thahara jAte hai| ina hI donoM *-gatisthityupagraho dharmAdharmayorupakAraH // 175 ta0 sU0 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ nainIka tatva dravyoMke kAraNa loka apanI maryAdAmeM sthira hai, nahIM to anaMta AMkAzameM jIva pudgala cale jAte-sarva loka vikhara jaataa| zipya-inako Apane dravya kyoM kahA? . zikSaka- jo apane hI guNoMmeM avasthA kiyA kare use dravya kahate haiN| jIva aura ajIva tattvoMmeM chaH dravya garbhita haiN| eka jIva dravya, pAMca ajIva drvy| ye chahoM padArtha kUTastha nahIM haiM, apane2 svamAvoMmeM rahate hue kucha kAma kiyA karate haiM isIliye inako dravya (subs' ance) kahate haiN| chaH dravyoMke sivAya jagatameM kucha nahIM hai, ina hI kI sArI racanA hai| chaH dravyoMmeM kAma karanevAle (artors) saMsArI azuddha jIva aura pudgala haiN| ye cAra kAma karate rahate haiMcalanA, ThaharanA, jagaha pAnA tathA badalanA / inake ina caroM kAmoMseM kramase sahAyatA denevAle cAra dravya haiM--dharmAstikAya, adharmAstikAya zAkAza aura kAla / yaha niyama hai ki haraeka kAryake liye do kAraNoMkI jarurata hai-eka upAdAna yA mUla kAraNa (root ar primay cause ) dusaga nimitta yA sahAyaka kAraNa (auxiliary onus9) jaise raIse tAge bane / upAdAna kAraNa ruI hai, nimitta kAraNa' carakhA va carakhA calAnevAlA Adi hai| roTIkA upAdAna kAraNa gehUM hai, nimitta kAraNa cakkI, cakalA, Aga va banAnevAlI hai| ziSya-dravyakA bhI koI lakSaNa hai ? zikSaka-jo sadA banA rahe; na kabhI paidA ho na kabhI nAza ho usakI dravya kahate haiN| dUsarA lakSaNa yaha haiM ki usameM hara samaya tIna bAteM pAI jAve-utpati, vyaya tathA sthirapanA (rise, decay
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58] vidyArthI jaina dharma milaa| and Continnity) avasthAko badalane hue puganI avasthAkA vyaya"yA nAza hotA hai, navI AsthAkI utpatti yA paidAiza hotI hai taubhI mUla dravya apane guNoM ke sAtha banA rahatA hai / jaise sonekI DalIkI aMgUThI banAI gaI taba DalIkI dazAkA vyaya huA, aMgUThIkI dazAkI utpatti huI, suvarNa dravya banA huA hai / canekA dAnA hamAre hAthameM hai usako uMgalIse mala DAlA taba canekI dazA vigdd'ii| cUrekI dazA pragaTa huI to bhI jo kucha canemeM thA, so hI cUremeM haiN| krodhabhAva kisI jIvameM thA, vaha jaba miTA taba zAMtabhAva pragaTa huA tathApi jisameM bhAva palaTA vaha jIva vahI hai| yaha lakSaNa yadi dravyameM na ho to dravyase koI kAma na ho| koI vAjArase cAMdI kharIda karake lAtA hai, yadi cAMdIkA gahanA na bane avasthA nabadale to cAMdI kharIda karake na lAve tathA cAMdI apanI haraeka dazAme banI na rahe-nAza ho jAve to bhI koI cAMdIko na kharIde / dravyakA eka lakSaNa guNa paryAyavAna panA hai / jisameM guNa tathA paryAya sadA pAe jAve / guNa dravya ke sAtha sadA rahatA hai-paryAya badalatI rahatI hai| jaise cAdI pudgalameM sparza, rasa, gaMdha, varNa guNa hai, usakI hAlata kucha na kucha badalatI rahatI hai, yahI paryAya hai| koI dravya, guNa tathA paryAyake vinA nahIM mila sakatA hai| hama jIva hai, cetanA Adi hamAre guNa hai, hamArI avasthA jo kucha hai, yA hogI so paryAya hai / * - - - -sat dravyalakSaNam // 29 // utpAdavyayadhrauvyayuktaM st||30|| guNaparyayavat dravyam / / 3815 // ta0 suu0|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ vNP jainoMke ttv| Apa samajha gae hoMge ki ye chahoM dravya bahuta z2arUrI hai| ye chahoM hI dravya jIva ajIva tattrameM garbhita haiM / ziSya- hama ina do tatvoMko to samajha gae haiM, aba tIsareM tatvako smjhaaiye| zikSaka-zubha yA azubha karmoM ke baMdhane lAyaka kArmaNavargaNAoMke Aneke dvAra yA kAraNako tathA una karma-piDoMke AtmAke nikaTa Aneko Asrava kahate hai| jo karmapiMDake Aneke dvAra yA kAraNa haiM usako bhAvAsatra kahate haiM aura karmapiMDake AjAneko dravyAkhava kahate hai| jaise nAcameM cheda honepara pAnI AjAtA hai, cheda pAnI AnekA dvAra hai| isI taraha mAvAsana chedake samAna hai aura dravyAkhava nAvameM pAnI Aneke samAna hai| hamAre pAsa tIna kAraNa acche yA bure kAma karaneke haiN| ve hai-mana, vacana, kAya / manase hama socate hai, irAdA karate haiN| vacanase bAta karate haiN| zarIrase kriyA karate hai| ___hamArA AtmA zarIramAtrameM phailA huA hai| isaliye mana yA vacana yA kAyakI kucha bhI kriyA jaba hotI hai taba AtmAmeM halanacalana hojAtA hai, isIko yoga kahate hai / jo saMyoga karAve use yoga kahate haiN| yahI yoga karmavargaNAoMko khIMca letA hai| yahI karmapiMDIke AnekA dvAra hai| isaliye isIko bhAvAsava yA Asrava kahate haiM / * jaba mana vacana kAyakI kriyA zubha bhAvoMse yA irAdese kI jAtI hai taba usako zubha yoga kahate haiM aura jaba mana, vacana, *kAyavADmanaH karmayogaH // 116 t.suu.|| sa mAstravaH // 26 // ta.su.. -
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - 60 vidyArthI jaina dharma shikssaa| kAyakI kriyA azubha bhAvoMse yA bure irAdese kI jAtI hai taba use azubha yoga kahate hai / zubha yogase mukhyatAse puNya karma baMdhanelAyaka karmapiMDa Ate hai| azuna yogase pApa karma baMdhanelAyaka karmapiMDa Ate hai !x zipya-zubha bhAva tathA azuma bhAvoMke kucha namUne batA diijiye| zikSaka-zubha bhAvoMke namUne isa taraha hosakte hai jIvadayA, satya vacana bolanekA bhAva, ImAnadArIse paisA kamAnekA bhAva, saMtoSa bhAva, brahmacarya pAlanekA bhAva, devapUjA, guru-sevA, zAstra svAdhyAya, saMyama, tara yA dAnake bhAva, bhUmi dekhakara calanekA bhAva, paropakAra bhASa, svArthatyAga bhAva, dukha paTanepara samatAse sahalenekA bhAva, sukha honepara unmatta na honekA bhAva, kSamA, vinaya, saralatA, zucibhAva, mamatAkI kamI, prANImAtrapara maitrI, guNavAnovo dekhakara AnaMdabhAva, apanese viruddha jo ho unapara mAdhyastha bhAva yA kSobha rahita bhAva / azubha bhAvoMke namUne ye hosakte hai hiMsaka bhAva, asatya vacana bolanekA bhAva, corIkA bhAva, kuzIlakA bhAva, tIvra mamatA, mithyAdeva, mithyAguru, mithyA zAstra, va mithyA dharmakI bhakti, pratijJA yA vrata bhaMga karanekA bhAva. daSTa yA durjanatAkA bhAva, hisAke upakaraNa banAnekA bhAva, dUsaroMko saMtApita yA duHkhita va zokita karanekA bhAva, prANa lenekA bhAva, rAgI hokara ramaNIka rUpa dekhanekA bhAva, rAgI hokara ramaNIka strI Adike sparzanekA bhAva, zAstrAjJA yathArtha honepara bhI nirAdarakA bhAva, pari-- x zubhaH puNyasyAzubha: pApasya // 3 // 6 // ta. sU. -
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke ttv| graha bar3hAnekA bhAva, tIna krodha, tIvra mAna, tI mAyA, tIvra lobha, jihvA Adi indriyoMkI lampaTatA. zikAra khelanekA bhAva, madirA pInekA bhAva, abhakSya bhojanakI lAlasA, vezyAprasaMga va parastrI prasaMgake bhAva aadi| ziSya-ina azubha bhAvoMke honeke mUla kAraNa kyA haiM ? zikSaka-mithyAjJAna indriyoMkI icchAeM aura krodhAdi kaSAya hai| mithyAjJAna usa jJAnako kahate hai jo asatyako satya smjhe| maiM pahale batA cukA hUM ki hamArA AtmA svabhAvase pUrNa jJAnamaya, pUrNa zAMnimaya tathA pUrNAnandamaya hai| jo aisA na samajhakara yaha mAne ki AtmA rAgI dveSI hai, zarIrakI apekSA AtmA hI pazu. pakSI, mAnava. kITAdi hai, jo zarIrako aura AtmAko, pApapuNyamaI karmako aura AtmAko bhinnara na jAne, jo saMsArake kSaNabhaMgura sukhako saccA mukha mAne, jo AtmIka AnaMdako na jAne, jo saMsArake nAzavaMta dhanAdi va putrAdiko apanA hI jAna moha kare-unake mohame apane AtmAke guNoMkoM bhulAde, yaha saba mithyA jJAna hai| ise avidyA, ajJAna, mAha bhI kahate haiM / saMsArake jAlame phaMsAnekA yahI mUla hai / jisake bhItara yaha mithyAjJAna rahatA hai vahI apanI sparzana, rasanA, prANa, cakSu aura zrotra indriyoMse jina jina viSayoMko yA padArthoMko jAnatA hai unameM rAgadveSa kara letA hai| yadi acche mAlama hote hai to rAga karatA hai, bure mAlUma hote hai to dveSa kara letA hai| jinako acche jAnate hai, pyAre jAnate hai unake leneke liye yA pAneke liye lobha kaSAya tathA mAyA kapAya karatA hai / jaba ve mila jAte haiM taba mAna kaSAya karake dUsaroMko choTA bar3A dekhatA hai| jinako burA samajhatA hai
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ -62-1 - - - vidyArthI jainadharma shikssaa| unase krodha karatA hai| isa taraha avidyA ke kAraNase indriyoM ke viSayoMmeM lampaTatA hotI hai| aura indraya viSayoMkI lampaTatAse krodhAdi kaSAyoMmeM phaMsatA hai| basa, kapAyoMmeM uljhakara apanA svArtha sAdhaneko yaha hiMsA karatA hai, jhUTha bolanA hai, corI karatA hai, parantrImeM rata hojAtA hai, dhana di parigrahame tIvra mamatA karake unako baDhAtA hai| Upara kahe hue satra namUne viSaya kapAyame phaMjanake kAraNase hai| ziSya-zubha bhAvoke honemeM mUla kAraNa kyA hai ? zikSaka-mithyA jJAnakI jagaha samyagjJAnakA honA mUla kAraNa hai / taba samyagjJAnI indriya bhogoMkI tRpNA nahIM rakhatA hai| pAcoM indriyoMse jAnakara jina viSayoMke sevanase AtmonnatimeM bAdhA nahIM par3e unako manda rAgase sevana karatA hai / usake krodhAdi cAroM kRSAya manda hote hai / vaha jAnatA hai ki mere AtmAkA saJcAhita AtmIka sukhazAMtiko pAnA va AtmAko zuddha karanA hai| vaha jAnatA hai ki indriyoMke bhogoMse tRpti nahIM hosaktI hai| saccA jJAnI jagatako eka nATaka samajhatA hai / yadi sukhakI , sAmagrI milatI hai taba usameM unmatta nahIM hotA hai / yadi dukhakI sAmagrI milatI hai taba usame ghabaDAtA nahIM hai| sukha va daHkhako samatA bhAvase bhoga letA hai| donoMko dhUpa va chAyAke samAna nAzavaMta jAnatA hai| isIse samyamjJAnI nyAyamArgI hojAtA hai| vaha apane kaSToMke samAna dUsaroMke kaSToMko samajhatA hai isIliye usake maname cAra bhAvanAeM rahatI hai / 1 ziSya-kRpA karake cAra bhAvanAeM samajhA dIjiye / 4 zikSaka-maitrI bhAvanA-sarva prANI mAtrapara prema rakhanA ki mujhase yadi unakA kucha hita ho to ThIka hai /
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ anoMke tattva / pramoda bhAvanA-guNavAnoMko, sajjanoMko, dharmAtmAoMko dekhakara manameM prasanna hojaanaa| karuNA bhAva-duHkhitoMko dekhakara va jAnakara drayAmAMva rakhanA, unake kaSToMko dUra karane kA yathAzakti udyama karanA / madhyastha bhAva-jo apanI sammatise viruddha haiM unapara na rAgana dveSa rakhanA, unapara udAsIna bhAva (indifference ) rkhnaa| ' ' samyagjJAnI jIvake zubha mana, vacana, kAyoMkA vartana Upara pramANa hotA hai / mipya-mithyAjJAnIke bhI jagatameM zubha mana, vacana, kAyakA vartana dekhA jAtA hai vo kaise? bhikSaka-mithya jJAnI bhI jIva dayA pAlate haiM, satya bolate haiM, corI nahIM karate haiM, apanI strImeM saMtopa rakhate haiM, lAbhameM saMtoSa rakhate haiM, paropakAra karate haiM, dAna dete hai parantu unakA bhItarI Azaya Atmazuddhi va sukha zaMti lAbha nahIM hotA hai kiMtu kucha aura hI hotA hai / jaise hameM puNya karma bandhegA to saMsArakA sukha hogA athavA hamArA jagatameM yaza hogA / athavA samAjameM hama pratiThita mAne jaaveNge| isa taraha kisI bhItarI laukika Azayase bar3e 2 puNyake karma karate haiN| Apako hamane saMkSepase yaha batA diyA hai ki hama apane hI bhAvoMse karmapiMDako khIMcate hai, yahI Asrava tattva hai| - ziSya-acchA ! aba kRpA karake baMdha tattvako smjhaaiye| zikSaka-jaise nAvameM pAnI Akara nAvameM bhara jAtA hai taba nAva pAnIse bhArI hojAtI hai, usI taraha jo karmapiMDa AtA hai vaha
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jainadharma zikSA AtmAke kArmaNa zarIrake sAtha milakara Thahara jAtA hai, isIko vaMda kahate hai / baMdha cAra tarahakA hotA hai-prakRti vaMdha, pradeza baMdha, sthiti baMdha, anubhAga baMdha / yaha baMdha vAstabameM mana, vacana, kAya yogoMse tathA krodha, mAna. mAyA, lobha kapAyoMke kAraNa hotA hai, vadhake kAraNoMko bhAva baMdha kahate haiN| koke baMdhaneko vya baMdha kahate hai / jaba karma baMdhatA hai taba jaisI mana, vacana, kAyakI pravRtti hotI hai usIke anusAra una karmapiMDoMme jo baMdhane hai prakRti yA svabhAva paDa jAtA hai va usIke anusAra karmapiMDoMkI saMkhyA niyamita hotI hai ki itanA karmapiDa isa isa prakRtikA baMdhA use pradeza baMdha kahate hai| ye donoM prakRti aura pradeza baMdha yogoMse hote hai, karmapiMDa taba baMdhatA hai jaba usameM kAlakI maryAdA par3atI hai ki ye karmapiDa itane kAlataka baMdha raheMge va isa kAlake pIche na rheNge| isa kAlakI maryAdAko sthiti baMdha kahate hai / kayAyakI tIvratA va maMdatAke kAraNa karmome sthiti adhika yA kama par3atI hai| isI samaya una karmapiDoMme tIna yA manda phala-dAnakI zakti paDatI hai usako anubhAga baMdha kahate hai| yaha baMdha bhI kapAyake anusAra adhika yA kama hotA hai| sthitibaMdha aura anubhAgabaMdha kaSAyoMke anusAra hote hai| ____ vAstavame mana, vacana, kAya aura kaSAya hI baMdhake kAraNa hai| jaise hama bhItame lAla raMga pota deM to lAla raMgakA bhItake sAtha vandha hojAyagA, usame bhI cAra bheda mAlama paDeMge / usa raMgakA svabhAva to prakRti vaMdha hai, kitanA raMga cipaTA so pradeza bandha, hai, kitane kAlataka cipaTA rahegA vaha sthitibandha hai, usakI
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ noke ttv| tIvratA yA mandatA anubhAga vandha hai / karmokI prakRti yaha ATha tarahakI hotI hai jAnAvaraNa Adi, yaha hama Apako batA cuke hai| karma baMdhaneke pIche usI taraha pakate rahate hai jaise khetame vIja bonepara vRkSa pakatA hai| ve hI karma apanI maryAdAke bhItara phala dekara jhar3ate bhI jAte hai| jaise hama isa dikhanevAle zarIrameM havA, pAnI, bhojana khAte hai ve hI hamAre bhItara svabhAvase pakakara khUna Adi bana jAte hai una hIkA vIrya banatA hai, vIryase hI hama calate phirate va kAma karate hai, hamAre aMga upaMgameM zakti rahatI hai, vaise hI hama isa sUkSma zarIrameM Apa hI puNya va pApa karma bAMdhate hai va Apa hI usakA acchA yA burA phala bhogate hai / Asrava aura baMdha tattvoMse hameM yaha jJAna hotA hai ki hama kisa taraha hara samaya karmoko bAMdhakara azuddha hote rahate haiN| Apa samajha gae hoge ki ve donoM tattva kitane jarUrI hai| ziSya-vAstavameM bahuta jarUrI haiN| acchA kRpAkara Apha pAMcaveM saMvara tattvako batAiye / zikSaka-AsravakA virodhI saMbara hai| karmapiMDake AnekA ruka jAnA so saMvara hai| jina bhAvoMse karma rukate haiM unako bhAvasaMvara kahate haiM, karmoke ruka jAneko dravya saMvara kahate hai / + hama pahale batA cuke hai ki mana, vacana, kAyakI kriyAoMse karma piDoMkA Asrava hotA hai| azubha mana, vacana, kAyase pApakarma x sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa bandhaH / prakRtisthityanubhAga pradezAstadvidhayaH // 2,318 ta. sa. + AzravanirodhaH saMvaraH // 119 ta. sU. -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66] vidyArthI jana dharma zikSA / tathA zubha mana, vacana, kAyase puNya karma AtA hai| yadi hama cAhate hai ki pApa karma na Ane pAve to hame cAhiye ki hama azubha mana, vacana, kAyakI pravRttiko banda karadeM / jaise hamako jue khelanekI Adata ho to jueko tyAgarne / kisIko satAnekI va kisIke prANa ghAta karanekI Adata ho to hama matAnA va prANaghAta karanA choddddhe| jhUTha vacana bolanekI Adata ho to hama aTa vacana bolanA choDaDe, corI karanekI Adata ho to hama corI karanA choDadeM, madirA pInekI Adata ho to hama madirA pInA choDaDe, bhAMga pInekI Adata ho to hama bhAMga pInA choDaDe, vezyA prasaMga va parastrI prasaMgakI Adata ho to hama vezyA yA parastrI prasaMga choDaDhe / apane mana, vacana, kAyako pApake dvAroMse bacAneke liye hamako sacce bhAvase unake tyAgakI pratijJA lelenI cAhiye phira usa pratijJAko dRr3hatAse pAlanI cAhiye / mAnavoMkI burI AdatoMko sudhAraneke liye pratijJA vaDI Avazyaka bAta hai| __ hama yaha bhI batA cuke hai ki azubha bhAvoM ke mUlakAraNa mithyA jJAna, indriyoMkI icchAeM tathA krodhAdi kapAya hai| azubha bhAvoMse bacaneke liye hameM samyagjAna, indriyoMkA nirodha (control of senses) va kapAyoMkA vaza karanA yA zAta rakhanA ( peacefulness ) Avazyaka hai| hamako yaha saccA jJAna rakhanA cAhiye ki hama AtmA hai| hamArA asalI svabhAva karmabandha, rAgadveSAdi va zarIrAdise bhinna hai| saccA sukha va saccI zAMti hamAre hI AtmAme hai / hameM duHkha par3anepara Akulita va saMsArake sukha honepara unmatta na honA cAhiye / zarIrako eka dina chUTanevAlA samajhakara isa zarIrake rahate hue Atmonnati va paropakAra karalenA cAhiye / strI, putra, mitrAdiko mAtra
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainAMke ttv| [67 zarIrakA thor3e dinakA sAthI mAnanA cAhiye / AtmA akelA hI zarIrameM AtA hai va akelA hI maratA hai / akelA apane karmokA 'phala bhogatA hai| aisA samajhakara mohameM paDakara apane AtmAko pApoMmeM nahIM phaMsAnA cAhiye / dharma va nItise calakara jagatake nehameM apaneko na ulajhAnA cAhiye / indriyoMko apane AdhIna rakhanA caahiye| unake vagameM par3akara anucita kAma nahIM karanA cAhiye / krodha, mAna, mAyA, lobhako apane AdhIna rakhakara gAMta bhAva, komala bhAva, sarala bhAva tathA saMtoSa bhAva rakhanA cAhiye / jIvoMke bhAva tIna tarahake hote he-azubha upayoga, zubha upayoga, zuddha upayoga | bad thought-activity, good thoughtactivity. pure thought-sctivity. azubha upayogase pApa kama vaMdhatA hai, zubha upayogase puNya kameM baMdhatA hai, zuddha upayogase karmAkA nAza hotA hai| pApakarmase bacaneke liye hameM azubha upayoga choDanA caahiye| zubha upayogameM vartanA cAhiye / jaba hamako zuddha upayogakA lAbha hogA taba puNya karmakA AnA bhI baMda ho jAyagA / AtmAko sarve karmabaMdhase bacAnekA upAya zuddha upayoga hai| ziSya-kRpAkara nirjarAtatvako batAiye / zikSaka-karma apane samayapara phala dikhalA karake jhar3ate hai| isako savipAka nirjarA kahate haiN| AtmadhyAnako lie hue- tapakaranese va icchAoMko nirodha karanese jaba bhAvoMme vItarAgatA hotI hai taba bAMdhe hue karma apane pakaneke samayake pahale hI vinA phala diye
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68] vidyArthI janadharma zikSA hue jhaDanAte hai / isako avirAka nirjarA kahate haiN| jaise nAvake. bhItara bhare hue pAnIko dhIre dhIre nikAla diyA jAye aura nave pAnIke AnekA cheda banda kara diyA jAve to vaha nAva calane lAyaka hokara sIdhI apane sthAnapara calI jAyagI, isI taraha savarake dvArA jaba nae karmoko roka diyA jAtA hai aura AtmadhyAnake dvArA dhIre 2 smokI nirjarA kI jAtI hai to baMdhe hue karma dUra kiye jAne hai taba AtmA kabhI na kabhI karmose khAlI yA mukta hojAtA hai| zipya-mokSa tatva kise kahate hai|| zikSaka-AtmAkA sarva kamose chUTa jAneko va navIna karma baMka honeke kAraNoke miTa jAneko mokSa tattva kahate hai / mokSa hojAnepara AtmA zuddha hojAtA hai| isI zuddha AtmAko siddha kahate hai| ina sAta tattvoMse yaha maleprakAra jAnaliyA jAtA hai ki AtmA azuddha kaise hotA hai va zuddha kaise hosaktA hai| isI liye inakA jAna lenA jarUrI hai| ziSya-puNya pApakA kyA svarUpa hai ? zikSaka-puNya karmako puNya va pApa karmako pApa kahate hai| sAta tatvoMke bhItara inakA svarUpa garmita hai| Asrava tatva aura baMdha tatvameM ye donoM AjAte hai| ziSya-phira inako alaga kahanekA kyA prayojana hai ? zikSaka-kyoMki jagatame puNya va pApa prasiddha hai, isIliye * tapasA nirjarA ca // 39 baMdhahetvamAvanirjarAmyA kRtlakarma vipramokSo mokSaH // 2 // 10 // ta0
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke tattva / inako kahA gayA hai ki jagatake prANI samajha sakeM ki puNya karmakA va pApa karmakA bandha kaise hotA hai| tathA unakA phala kyA hotA hai| ziSya-ATha karmomeM kauna pApa hai kauna puNya hai ? zikSaka-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya tathA aMtarAya ye cAra pAtIya karma to pApa rUpa hI hai, gaMpa cAra aghAtIyameM pApa puNya do bheda hai| zubha Ayu, zubha nAma, ucca gotra va sAtAvedanIya puNya karma he tathA azubha Ayu, azubha nAma, nIca gotra tathA asAtA cedanIya pApa karma hai| ina nau tatva yA padArthokA vizepa svarUpa Age vtaaeNge| ziSya-mujha jaina tatvoMko jAnakara bar3A hI Ananda huA / maiM geja eka ghaMTA Apako dNgaa| aba kala AUMgA, Apa kucha aura, vizeSa bAta btaaveN| Jn ALMARA -
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] vidyArthI jainadharma zikSA / cauthA adhyaay| tatvajJAnakA sAdhana / zipya-kRpAkara yaha vatAiye ki ina sAta tatvaka jAnane ke upAya jaina zAstrame kyA 2 ka hai ? ___ zikSaka-yaha prazna bahuta hI jarUrI hai / vahutame upAya kahe hai| mai jarUrI 2 Apako btaauuNgaa| hama apane vacanoMse kisI bhI padArthako sarvAga eka sAtha nahIM kaha sakte hai| jisa dRSTi yA apakSAse eka armA kayana kiyA jAtA hai usako naya (Standpoint) kahate hai| jaina siddhAtameM do naya vahutajarUrI hai-eka nizcayanaya yA dravyArthika naya (Real or substantial point of View) dUsarA vyavahAra naya yA paryAyArthika naya (practical or point of moaification). jo naya asalI, mUla, zuddha svabhAvako batAye usako nizcayanaya kahate hai| jo mUla svabhAvako na batAkara zuddha yA azuddha avasthAoMko yA bhedoMko batAveM so vyavahAranaya hai| jagatake sAdhAraNa prANI vyavahAranayakA jJAna to rakhate hai parantu nizcayanayase hai / jAnakAra nahIM hai| isIliye unako mUla tatva hAtha nahIM lgtaa| azuddha vastukozuddha karanekA yahI upAya hai ki hama usa vastuko do dRSTiyoMse jAne / eka ruIkA banA sapheda kapaDA mailake saMyogase mailA hai| isako nizcayanayase hama ruIkA banA sapheda dekheMge tathA vyavahAranayase isako mailase milA mailA dekheNge| taba hamArI yaha buddhi paidA hogI ki maila
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA sAdhana / [71 kapar3ese alaga hai. isako dUra kiyA jAsaktA hai| taba hama masAlA lekara kapaDeko ghoddaaleNge| yadi hama eka hI dRSTi se dekheM to kapar3A kabhI sApha nahIM hosaktA hai| yadi hama maile kapar3eko mailA hI dekheM yA hama use sapheda hI dekheM taba hama kabhI use sApha nahIM kara sakte hai| isItaraha hama AtmAko nizcayanayase zuddha va vyavahAranayase karma mailase milA azuddha jAneMge taba hI yaha buddhi hamAremeM paidA hogI ki hama isa karma mailako jo azuddha hai dUra kara sakte hai| eka miTTIkA ghar3A hamAre sAmane hai yaha nizcayanayase pudgala dravya hai, vyavahArase miTTIkA ghaDA hai| eka vRkSako hama vyavahAranayase vRkSa kahate hai, nizcayanayase dekheMge to usa vRkSameM jitanA pudgala hai usako pudgala dekheMge / aura usake sivAya jo zuddha jIva hai use zuddha jIva dekheNge| ina donoM nayoMse jAnanekI rIti hI hamAre mohako yA rAgadveSako ghaTA saktI hai| hamAre kuTumbameM strI putrAdi hai| hama vyavahAranayase unako zarIrase hamArA sambandha honeke kAraNase strI, putrAdi kaheMge parantu nizcayanayase ve saba hame jIva aura pudgala do rUpa dikhalAI pdd'eNge| uname cetanAlakSaNadhArI jIva alaga eka zuddha svabhAvameM dIkha pddegaa| zepa sthUla va sUkSma zarIra saba pudgala dIkha pdd'egaa| hama strI putrAdiko vyavahAra meM aisA kahate hue bhI yaha jAneMge ki ye mUlameM hamAre strI putrAdi nahIM hai| ye to saba zuddha AtmA hai| jaisA nizcayanayase merA AtmA zuddha hai vaisA inakA AtmA zuddha hai| hama saba ekarUpa hai, yaha jJAna hamAre bhItara samatAbhAva paidA kara degA, rAgadveSako miTA degaa| nizcayanayase dekhate hue jagatameM na koI mitra yA baMdha dikhalAI par3egA aura na koI zatru dIkha
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72] vidyArthI jaina dharma shikssaa| pddegaa| saba ekampa dIkha pddeNge| AtmadhyAnake samaya isI nizrayanayase dekhanekA abhyAsa karanA cAhiye / vyavahAranayako baMda kara denA cAhiye / jaba AtmadhyAna na ho aura vyavahAra meM calanA ho taba vyavahAranayase dekhakara yathAyogya paraspara kAma karanA cAhiye / yadyapi vyavahAranayase dekhane hue rAgahepa hogA tathApi bhItarase moharUpa na hogaa| prayojana mAtra hI hogA, kyoMki vaha jAnatA hai ki ye saba jIva merese bhinna hai, apanera koko bAdhakara yahAM Ae hai aura karmoko vAdhakara apanI2 bhinna gatime cale jAyaMga, inase merA nAtA kucha nahIM hai / vyavahAranayame jaba bheSoMkA jJAna hotA hai taba nizrAya nayase mUla padArthokA jJAna hotA hai| bhepa baDhalate rahate he TasIme inako paryAya yA avasthA karane hai| mUla dravya kabhI vigaDatA nahIM usIme usako nitya kahate hai* ina donoM nayoMke dvArA jabataka tatvoMko na samajhA jAyagA tabataka saccA jAna nahIM hogaa| aura jinavANIke upadegakA phala prApta na hogaa| kitu unako samajhanese pUrA phala prApta hoskegaa| ziSya-maiM ina do nayoMko to samajha gyaa| kyA koI aura bhI upAya hai? zikSaka-eka upAya yaha hai ki hama paryAyoMke sambandhame nIce *nizcayamiha bhUtArtha vyavahAra varNayantyabhUtArtham / bhUtArthabodhavimukhaH prAyaH sarvopi sasAraH // 5 // vyavahAranizcayo yaH prabudhya tatvena bhavati madhyasthaH / prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSyaH // 6 // pu.si.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA saadhn| { 73 likhI chaH bAteM samajhaM tathA dUsaroMko batAneke liye inheM samajhAveM / ve chaH bAtex ye hai-- 1 nirdeza, yA svarUpa kahanA (definition) 2 svAmitva yA mAlika batAnA ( ownership ), 3 sAdhana yA usakI utpattikA kAraNa batAnA (cause), 4 adhikaraNa yA AdhAra (support) batAnA, 5 sthiti yA kAlakI maryAdA (duration) batAnA, 6 vidhAna yA bheda (kinds) batAnA / tatvoMke jAnanekA yaha eka acchA kAyadA hai| kisI bhI viSayapara vyAkhyAna karanA ho to hama ina cha* vAtoMko socakara vyAkhyAna ThIkara banAsakte hai| jaise ahiMsA para kahanA ho to hama pahale nirdeza kareM ki pramAda sahita mana, vacana, kAyakI pravRtti rokakara jahAM pUrNa zAtabhAva ho vaha ahiMsA hai| ahisAkA svAmI vicAravAna mAnava hotA hai| ahisAkA sAdhana dekhakara calanA, rakhanA, uThAnA, kAma karanA Adi hai| ahiMsAkA AdhAra saba jagahapara hai, jahApara bhI hama kAma kara, hameM dayAbhAvase kAma karanA cAhiye / ahiMsAkI sthiti yaha hai ki hameM haravakta ahiMsAkA dhyAna jabataka hama koI kAma karate hoM rakhanA cAhiye / ahimAke meMDha do he--eka svaahiMsA, eka prahisaa| apane Apako krodhAdise bacAnA svaahisA hai| parakI rakSA karanA paraahiMsA hai| isItaraha hama yadi samyagdarzanake Upara smjhaa| to kaheMge ki tatvoMkA zraddhAna karanA nirdeza hai, samyagdarzanake svAmI saba hI mana sahita paMcendriya jIva hosakte hai, samyagdarzanakA sAdhana tatvoMkA manana va usake rokanevAle karmokA haTanA hai| samyagdarzanakA AdhAra vaha 4 nirdeSasvAmitvasAdhanAdhikaraNasthitividhAnataH // 71 // ta.sU. - - -
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 74 ] vidyArthI jaina dharma shikssaa| saba jagaha hai jahA2 pAca indriya manavAle jIva paidA hote hai| samyagdarzanakI sthiti thoDI bhI he ba anaMtakAla hai| samyagdarzanake bheda tIna hai--aupazamika kSAyopazamika, va kSAyika / jo vAdhaka karmoke upazamase ho vaha aupazamika hai| yaha karIba 48 minaTase jyAdA nahIM rahatA hai| isa samayako aMtarmuharta kahate haiN| jo vAdhaka karmoke kSayase, upazamase yA kucha udaya yA asarase ho vaha kSayopagamika hai| isakI sthiti adhikase adhika vyAsaTha sAgara ( asaMgvya cokA hotA hai) jo bAdhaka karmoMke nAgase ho vaha kSAyika hai| yaha kabhI chUTatA nahIM, anaMta kAlataka rahatA hai| ziSya-yaha tarIkA to bahuta acchA hai| isame hama haraeka viSayapara lekha banA sakta hai| zikSaka-kisI viSayapara lekha likhane hue cha se kamame bhI kAma cala saktA hai / jisa kisIme chaho bAteM hama kaha deMge vahA pUrA varNana ho jAyagA / acchA, Apake pAsa yaha koTa hai isakA varNana kara jaao| ziSya-koTa vaha hai jisase zarIrako zaradI, garmI va havAse bacAyA jAtA hai, yaha nirdeza hai| koTakA svAmI mai hUM. yaha svAmitva hai| yaha koTa kapar3ese va darajIse banA hai, yaha sAdhana hai| koTa mere zarIra para rahatA hai yA kamareme TaMgA rahatA hai yA gaTharImeM baMdhA rahatA hai yaha AdhAra hai| koTa do varSase jyAdA calatA nahIM mAlUma hotaa| yaha isakI sthiti hai| koTake bheda do kaha sakte hai--mailA yA ujlaa| ujalA sApha dikhatA hai, mailA burA mAlama hotA hai| zikSaka-acchA, Apa manuSya hai isIpara bhASaNa kara jaaiye|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA sAdhana / [75 ziSya-hama manuSya hai, hamArA kAma vicArapUrvaka haraeka kAma karanekA hai yaha nirdeza hai / hamAre svAmI hama hai yA hamAre pitA mAtA hai| hamArA sAdhana-yA hamArI utpattikA kAraNa hamArA bAdhA karma hai tathA hamAre mAtA pitA hai| hamArA AdhAra yaha nagara hai jahAM hama paidA hue yA vaha kula sthAna hai jahA hama jAsakte hai / / . hamArI sthiti hamArI umra hai jabataka hama jiiveNge| hamAre bheda bAlakapana, yuvApana, vRddhapana hosakte hai| yA vidyArthI va gRhastha, Adi hosakte hai| maiM samajha gayA / aura koI upAya hai ? zikSaka-tatvoMke samajhanekA eka aura upAya hai| sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, aMtara, bhAva, alpabahutva / ina ATha bAtoMse bhI hama varNana kara sakte hai / * (1) kisI vastuko siddha karanA ki vaha hai yaha sat (existence ) hai| (2) usakI ginatI bacAnA va usake bhedoko batAnA saMkhyA ( number) hai| (3) vartamAnakAlame usake rahanekA ThikAnA batAnA-kSetra ( present place) hai| (4) kahAMtaka vaha vastu sparza kara saktI hai yA jAsaktI hai| batAnA sparzana (extent of going) hai| (5) usa vastu ke ThaharanekI maryAdA batAnA kAla (duration) hai| * satsaMkhyAkSetrasparzanakAlAntarabhAvAlpabahutvaizca // 1 // ta0 su0 - -
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76] vidyArthI jainadharma shikssaa| (6) eka avasthAse dUsarI avasthA hAnepara phira umI apasthAme Anetaka jo vIcakI judAIkA kAla hai use batAnA so antara (Intorval) hai| (7) usa vastukA svabhAva batAnA mo bhAva (nature) hai / (8) usa vastukI prApti sma kahA va kahAnI hai. adhika kahA vakva hotI hai yaha batAnA alpavahutva comparative quantilsil jaise jIva dravyakA vyAgnyAna karanA ho to hama Tana taraha ATa bAtoMse batA sakte hai (1) jIva hai kyoMki cetanAlakSaNa pragaTa hai. hama dekhane jAnane he jaDame yaha bAta nahIM milanI hai| yaha san hai| (2) jIvoMke bheda mukhya maMsArI aura middha hai. va indriyAnI apekSA pAca maMda hai| sakhyA anaMta hai, yaha saMkhyA hai| (3) jIvakA vartamAna nivAsa apane2 nehameM hai va agnIra gatime hai va jahA vaha pAyA jAye vahA hai yaha kSetra hai| (4) jo jIva jahAtaka jAsattA hai vaha usakA sahana hai| jana. hama paidA to bambaIme hue hai parantu jahAtaka jahAja, rela yA havAI vimAna dvArA jAnekA mArga hai vahAtaka jAsakte hai. yaha svarzana he / (5) jisa jIvakI jo umra jisa garIrame hai vahI usakA kAla hai| (6) eka jIva mAnava thA, marakara ghoDA huA phira mAnava huaa| vIcame jo 40 varSa cIte vaha virahakAla yA aMtara hai| (7) jIvakA bhAva jJAna darzana, zuddha azuddha, aneka prakArakA hai, yaha bhAva hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ A tatvajJAnakA saadhn| [77, (8) jIva kahIM thor3e va kahIM adhika pAe jAte hai / jaise bambaImeM bahuta mAnava haiM-dihalImeM kama hai| kyA Apa ajIvapara ATha bAteM kaha sakoge ? ziSya-maiM koziza karatA hUM (1) ajIva hai kyoMki yaha kalama yA dAvAta, kAgaja saba / ajIva hai| inameM jIvapanA nahIM hai, hama dekha rahe hai| yaha sat hai| (2) ajIvake bheda pAca hai, pudala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kAla, yaha saMkhyA hai| (3) ajIvoMkA kSetra sarvaloka hai, vizeSa karake isa dAbAtakA vaha kSetra hai jahAM yaha isa vakta hai| yaha kSetra hai|| (4) ajIvoMkA sparzana AkAzakI apekSA anaMta hai| vizeSa karake yaha dAvAta jahAMtaka hama lejAve vahAMtaka jAsaktI hai, isakA yaha sparzana hai| megha jahAM bane vaha to unakA kSetra hai| jahAMtaka ke uDake jAsakta hai vahAMtaka unakA sparzana hai| (5) ajIvoMkA kAla sAmAnyase anaMta hai| vizeSase eka caukI jahAMtaka TUTe nahIM vahAMtaka usakA kAla hai| eka makAna jahAMtaka gire nahIM vahAMtaka usakA kAla hai / (6) ajIvoMmeM vizeSakI apekSA aisA jAnanA ki yaha nagara pahale vasA thA phira ujAr3a huA bAdameM basa gayA, vIcameM 500 varSe lage yaha aMtara hai| (7) ajIvoMke guNoMko batAnA bhAva hai, jaise pudgala use kahate hai jahAM sparza, rasa, gaMdha, varNa pAe jaaveN| - (8) ajIvoMmeM vizeSa karake kisI jagaha kATha bharA hai so
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ A .78] vidyArthI jainadharma shikssaa| bahuta hai, dUsarI jagaha kATha thoDA hai| yaha alpavahutva hai| vAstavame yaha bhI acchI rIti hai / isase hama kisI viSayakA ThIka varNana kara sakte hai| kyA aura bhI koI rIti padArthoM ke jAnanekI hai ? zikSaka-pramANa aura nayoMse bhI padArthokA jJAna hotA hai|x ziSya-pramANa nayakA svarUpa samajhAiye / zikSaka-jisa jJAnase padArthako pUrA jAna sakeM vaha pramANa hai va jisase kucha aMza jAna sakeM vaha naya hai| jaise yaha nAraMgI hai aisA jAnanA pramANase huaa| yaha lAla hai aisA jAnanA nayase huaa| pramANa jJAnake pAca bheda he-matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana paryaya jJAna aura kevalajJAna / * jo jJAna pAca indriya va manake dvArA sIdhA padArthako jAna sake vaha matijJAna mental .knowledge hai| jaise sparzana indriyase chUkara jAnanA ki yaha cikanA patthara hai, yaha garma lohA hai, yaha ThaMDI caddara hai| rasanA indriyase svAda lekara jAnanA ki yaha nIMbU khaTTA hai / yaha nAraMgI mIThI hai| yaha imalI khaTTI hai / prANa indriyase sUMghakara jAnanA, ki yaha gulAba sugaMdhita hai, yaha havA durgadhamaya hai| cakSuiMdriyase dekhakara jAnanA ki yaha AdamI gorA hai, yaha kAlA hai, yaha makAna sundara hai, yaha kapaDA gandA hai| kAna indriyase sunakara jAnanA ki yaha zabda ghor3AkA hai yaha vRSabhakA hai| zrutajJAna (soriptural knowledge) vaha hai jo matijJAnase jAne hae padArthake sambandhase dasare padArthako jaane| jaise kAnase zabda sunakara usake arthakA jJAna kara lenA / jIva zabda sunakara x pramANanayairadhigamaH // 6 // 1 // ta. sU. * matizrutAvadhimanaHparyayakevalAni jJAnam // 9-1 ta0 sU0 /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA saadhn| [79 cetanAlakSaNa jIvako jAna lenA / ThaMDI havAko mAlUma kara yaha rogakAraka hogI aisA jAnanA zrutajJAna hai| zAstroMko par3hakara yA sunakara artha samajhanA zrutajJAna hai| jo jJAna dravya, kSetra, kAla, bhAvakI maryAdA liye hue vinA indriya aura manakI sahAyatAke pudala dravyakA tathA saMsArI AtmAoMkA hAla jAna sake vaha avadhijJAna Visual Knowledge hai jaise apane yA dUsare pUrva janma va Ageke janmakA hAla jAna lenaa| kitane moTe yA mahIna padArthako jAne vaha dravyakA jJAna hai, kitanI dUra takake bhItarakI bAta jAne vaha kSetrakA jJAna hai| kitane samaya AgekI va pIchekI vAta jAne vaha kAlakA jJAna hai| kitane guNoMko va svabhAvoMko jAne vaha bhAvakA jJAna hai| bahutase sAdhu yogabalase ima jJAnako pAlete hai taba unase koI pUche ki hamAre pUrva janmoMkA hAla kahiye to vaha usa jJAnase usI taraha saba hAla dekhakara jAnate hai jaise kisI citrase saba hAla jAnA jaaske| avadhijJAnavAleko apanI maryAdAke bhItarake padArtha pratyakSake samAna dIkha jAte hai jaise kisIko cAra kosa takakA jJAna hai to vaha yahAM baiThA huA kosa takakA saba hAla jAna saktA hai| ___manaHparyaya jJAna Mental Knowledge use kahate haiM jo avadhijJAnakI taraha dravya, kSetra, ka la, bhAvakI maryAdA liye hue dUsaroMke manameM vicAra kiye jAnevAle pudgala va saMsArI jIvoMko vinA indriya va manakI sahAyatAke Apa hI jAna le / yaha jJAna yogiyoMko yoga balase hotA hai| eka AdamI 1000 mIlakI dUrIpara kisI gaNitake prazakA vicAra kara rahA hai| manaHparyaya jJAnavAlA sAdhu
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8.] vidyArthI jainadharma shikssaa| usa bAtako jAna jAyagA / jo jJAna sarva padArthoke sarva guNoMko va sarva paryAyoko ekasAtha vinA kisI Alambanake jAna sake vaha kevalajJAna Perfect Knowledge hai| isIko sarvajJapanA kahate hai| nayoMke do bheda hama batA cuke he--nizcayanaya aura vyvhaarny| aba dUsare jarUrI bheda batAte hai / nayIMke sAta bheda jarUrI hai| naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samamirUr3ha, evaMbhRta; inamese pahalI tIna nayoMko dravyArthika kahate hai kyoMki vaha dravya yA sAmAnyako jAnatI hai| pichalI cAra nayoMko paryAyArthika kahate haiM kyoMki ve paryAya yA avasthA--vizeSako jAnatI hai| ina nayoMko jAnanekI AvazyaktA isaliye hai ki jagatameM vyavahAra taraha ke vAkyoMse hotA hai, ve vacana kisa apekSAse satya hai, isa bAtako jAnA jAsake, tathA kahanevAlA jhUThA na kahalAve / / naigamanaya-jisa nayase eka nizcita vAtapara na jAkara vikalpa uThAyA jaave| yA saMkalpa kiyA jAve aura usI saMkalpakA grahaNa ho so naigamanaya hai| isake tIna bheda hai (1) atItanaigamanaya-bhUtakAlakI bAtameM vartamAnakAlakA saMkalpa jisase ho, jaise kahanA ki Aja bAdazAhakA janmadivasa hai| yaha kathana isa nayase ThIka hai kyoMki hamane Anake dina yaha mAna liyA ki bAdazAhakA janma huA, yadyapi janma to vAstavameM 60 varSa pahale huA thaa| yA yaha kahanA ki Aja zrI mahAvIra bhagavAna mokSa gae haiAja unakA nirvANadina hai, aisA dIvAlIke dinako kahate hai so kahanA isa atItanaigamanayase ThIka hai, vAstavameM ThIka nahIM hai kyoMki janmako to karIba 2500 varSa hue|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA saadhn| [81 (2) bhAvinagamanaya-jo bAta Age honevAlI hai usako vartamAnameM hogaI aisA saMkalpa karanA / jaise-koI daphtarame ummedavArI karatA hai, abhI niyata nahIM huA hai taubhI yaha samajhakara yaha aba jarUra niyata hojAyagA, aisA kahanA ki Apa to niyata hocuke ho kyoM ghabar3Ate ho, aisA vacana isa nayane ThIka hai| (3) vartamAna nagamanaya-jo bAta vartamAname prArambha kI ho va prArambha karanekA saMkalpa ho va usakA prabandha karatA ho to bhI kahanA ki vaha horahI hai, vaha hogaI hai, so aisA saMkalpa isa nayase TIka mAnA jAtA hai| jaise koI AdamI lakaDI cIra rahA hai usake maname yaha saMkalpa hai ki kurasI bnaauugaa| usase koI pUchatA hai bhAI kyA kara rahe ho to vaha kaha detA hai kurasI banA rahA huuN| vAstavame dekhA jAve to vaha lakaDI kATa rahA hai| kurasIkA kucha bhI kAma nahIM kara rahA hai| parantu lakaDI kATanA kurasIkA eka prAraribhaka kAma hai, isaliye yaha vacana ThIka hai| (2) saMgrahanaya-vaha naya jo eka jAtike padArthoko eka sAtha grahaNa kare saMgrahanaya hai| jaise kahanA ki yaha upavana harAbharA hai| yahA upavana zabda bahutase vRkSoko batAtA hai| yA kahanA ki jIva cetanA lakSaNadhArI hotA hai, yahA jIvase sarva jIva jAtikA grahaNa he ye dono bAta saMgrahanayase ThIka hai| (3) vyavahAranaya-saMgrahanayase grahaNa kiye hue padArthako jo maMta karake jAne so vyavahAranaya hai| jaise kahanA ki isa upavaname Ama, kelA, nAraMgI, aMgUra, anArake vRkSa hai| yA kahanA jIvake do bheda hai--
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82] vidyArthI jaina dharma shikssaa| saMsArI aura mukt| yA saMmArI jIvoMke pAca bheda hai-keMdriya, dvendriya. teMdriya caundriya. pNcndriy|| (2)RjumUtranaya-jo padArthakI vartamAna paryAyako yA avasthAko grahaNa kare so RjumUtranaya hai| jame kahanA ki yaha AdamI bRDhA hai yaha lar3akI rogI hai yaha Ama paka gayA hai. AnakA maunama ThaNDA hai| (5) gandanaya-jo gakaraNa va sAhityake niyamake anusAra zabdoMkA vyavahAra kare vaha gandanaya hai| kahIMpara ekavacanameM bahuvacana. bahuvacaname ekavacana vIliMgame pulpliNg| vartamAnakAlameM bhRtakAla AdikA vyavahAra gannAme ho to vaha gandanayase ThIka mAnA jAyagA / jaise eka mAnavako dekhakara kahanA Apa no kabhI kabhI Ane hai, yahA ekako bahuta kahanA gahanayame TIka hai / yA rAvaNa rAmase yuddha karaneko menA ekatra kara rahe hai| yahA mRtakAlame vanamAnakI kriyA hai mo gandanayame TIka hai| saMskRtame vIke liye dArA puMliMga gaLakA vyavahAra karate hai, gandanayame yaha ThIka hai| (6) samamilTanaya--gabdoMke aneka artha honepara bhI eka kisI padArthameM usa zaDake eka arthakA vyavahAra karanA jisase ho vaha samabhirUr3ha naya hai| jaise gauko go kahanA. go zandake artha pRthvI. jala, vANI. calanevAle aneka hai. unameme calanevAlI artha lekara gauko gokAnDa kahanA, sotI huI dazAme bhI use gau hI kheNge| yaha vAta samabhirur3anayase ThIka hai| yA jaise kisIko bar3haI yA muhAra kahake pukAranA cAhe vaha roTI khAtA ho va zayana karatA ho / (7) evaMbhUtanaya-jisa zaLakA jo artha ho usIke samAna kriyA karate hue padArthako jo jAne yA grahaNa kare so evaMbhRtanya hai|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA saadhn| jaise jaba bar3haI bar3haIkA kAma karatA ho taba hI bar3haI kahanA, DAkTara jaba DAkTarI karatA ho taba hI use DAkTara kahanA / ___ ina pichale tIna nayoMko zabdanaya bhI kahate haiM, kyoMki ina tInoMmeM gandakI mugnyatA hai| maiM samajhatA hUM ki Apa pramANa aura nayakA matalaba samajha gae hoNge| ziSya-maiMne Apake kathanako likha liyA hai| abhI to maiM samajha gayA hUM, maiM isapara aura vicAra kruuNgaa| kyA aura bhI koI tarIkA samajhanekA hai| zikSaka-padArthoke sambandhame cAra prakArakA lokameM vyavahAra hotA hai / unako nikSepa kahate haiM / inako bhI samajha lIjiye (1) nAma nikSepa-lokameM padArthako pahacAnaneke liye aisA nAma rakhanA jisake guNa padArthameM na hoM, jaise kisI bAlakakA nAma mahAvIra rakha diyA yA devasiMha yA pArzvanAtha yA pannAlAla rakha diyaa| yaha nAma likhane par3hane bulAneme bahuta jarUrI hai, nAmake vinA kisIke sambandhameM varNana karanA kaThina hai| isIse jagatame haraekakA nAma rakhA jAtA hai| (2) sthApanA nikSepa-kASTa, miTTI, pASANa AdimeM kisIkI sthApanA karake yaha bhAva karanA ki yaha vahI hai so sthApanA nikSepa hai| isake do bheda hai--tadAkAra sthApanA, atadAkAra sthaapnaa| jaisI jisakI sUrata ho vaisI hI usakI mUrti yA citra banAkara mAnanA ki yaha vahI hai yaha tadAkAra sthApanA hai| jaise lAlA lAjapatarAyakA putalA yA lokamAnya tilakakA putalA banAkara mAnanA yaha ve hI haiM yA zrI mahAvIra bhagavAnakI mUrti banAkara mAnanA ki yaha zrI mahAvIra
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84] vidyArthI jainadharma zikSA hai| isa mUrtikA sammAna yA apamAna usIkA manmAna yA apamAna samajhA jAtA hai jisakI vaha mUrti hai| kisI bhI vastume vinA vaise AkArake kisIkA mAnanA anAdAkAra sthApanA hai| jaise bhUgolame kalakaneka nakAme kalakI ko gaMgA nadI mAna lenaa| kisI dUsarI lakIrako relagADIkA mArga mAna lenaa| kisI tIsarI lakIrako harisana roDa mAna lenA / jagatameM ina donoM prakArakI sthApanAkI jarUrata par3atI hai| makAna banAneke pahale nakasA khIMcanA par3atA hai| mRtaka prANiyoMke citroM ne unakI yAdagAra banI rahatI hai| (3) dravya nikSepa-jo avasthA bhUtakAlame zrI va bhavipyameM honevAlI hai usako vartamAname usa paDhArthame vyavahAra karanA mo dravya nikSepa hai / jaise koI jaja thA aba jajI nahIM karatA hai. penganapara hai. taubhI usako jaja kahanA yA koI maeNjisTreTa honevAlA to bhI pahalese hI usa majisTreTa khnaa| (4) bhAva nikSepa-vartamAna avasthA jisa padArthakI jaisI ho usako vaisA kahanA / jaise rAjya karate hueko rAjA kahanA, vaidyakakA kAma karate huyeko vaidya khnaa| zipya- vAstavame ye nikSepa bhI bahuta jarI mAlama paDane hai / kRpA karake batAiye ki niraMpa aura nayame kyA aMtara hai| zikSaka-naya to usa jJAnako kahate haiM jo paDhArthake eka aMgI svarUpako jAnatA hai / nikSepa usa padArthako kahate hai jisako nayame jAnA jAtA hai| jaise evaMbhUta ca nasUtra nayame bhAva nikSepakSI jAneMge naigamanabase nyanikSepako jaaneNg| samabhilr3ha nayase
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA sAdhana / { 85 nAma nikSepako jaaneNge| naya dekhanevAlI hai nikSepa dekhane yogya hai| ziSya-syA aura koI vAta aisI jarUrI hai jisase paDhAthoMkA va tatvokA ThIka 2 jJAna ho| zikSaka-niyome prasiddha syAdvAda (manysided doctrine) middhAta hai yA saptabhaMgI naya hai, usako jAnanA jarUrI hai| gipya- jarUra smjhaaiye| zikSaka-eka padArthameM bahutase ApekSika svabhAva pAe jAte hai| jinameM eka dUsarekA virodha dIkhatA hai, syAdvAda unako bhinna 2 apekSA (staurlprint ) se ThIka ThIka batA detA hai| sarva virodha miTa jAtA hai / myAdvAdakA artha hai syAd--kimI apekSAse (hou FOut point of view ) bAda--kahanA (to des-cribe ) / kisI apekSAse kisI bAtako jo batAve yaha syAdvAda hai| eka mAnava pacAsa varSakA hai| vaha apane bhItara aneka sambandha rakhatA hai| vaha apane pitAkA putra hai| apane putrakA pitA hai| apane cAcAkA bhatIjA hai, apane mAmAkA bhAnajA hai| apane bhAIMkA bhAI hai ityAdi / parantu ina sabako eka hI sAtha hama zabdoMse kaha nahIM skte| jaba hama eka saMbaMdhako kahate hue syAt zabda pahale lagA deMge to samajhanevAlA jAnegA ki isameM aura bhI saMbaMdha hai| jaise hamane kahA syAda pitA-kisI apekSAse yaha pitA hai, taba sunanevAlA samajha jAyagA ki isame aura bhI sambandha hai| syAda putra-kisI apekSAne putra hai| harAeka padArtha jagatame nitya bhI hai anitya bhI hai, eka rUpa bhI hai aneka rUpa bhI hai; bhAva rUpa bhI hai abhAvarUpa bhI hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jainadharma zikSA / ye tIna joDe virodhI svabhAvoMke hai tathApi ye bhinna 2 apakSAme pAye jAte hai, isame koI virodha nahIM rahatA hai| inameMse nitya, anitya ina do svabhAvoMko padArthame batAte hue. sAta bhaMga kaise banate hai unako hama batAte hai| haraeka padArtha manrUpa hai. avinAzI hai. isase to vaha nitya hai| vahIM paDhArtha avasthAkI utpatti va vyayakI apekSAse anitya hai| dravyakA lakSaNa hama pahile vatA cuke hai ki jo utpAda vyaya dhrauvyarUpa ho vaha dravya hai| dUsare zabdoMme jo anitya va nityarUpa ho vaha dravya hai| yadi ye donoM svabhAva eka hI samayame kisI bhI dravyame na pAe jAve to una dravyase kucha bhI kAma nahIM liyA jaasktaa| hama suvarNakA dRSTAta lete hai| yadi suvarNa nitya hI ho to usameM koI avasthA nahIM hosaktI hai| vaha sadA ekasA banA rahegA tava usako koI buddhimAna na kharIdegA / kyoMki usame AbhUpaNakI avasthA to vanegI hI nahIM / yadi suvarNako anitya hI mAnale taubhI use koI kharIdegA nahIM kyoMki vaha to kSaNabharame vilakula na rhegaa| so aisA suvarNakA svabhAva nahIM hai / suvarNa suvarNarUpase rahatA huA bhI apanI avasthAoMko badala saktA hai| suvarNakI DalIme bAlI, vAlI tor3akara aMgUThI. aMgUTI tor3akara kaMThI vanajAtI hai| yadi nitya anitya ubhayarUpa suvarNa na ho to suvarNase koI kAma nahIM hosaktA / isI taraha jIva dravya bhI mUla dravyakI apekSA nitya hai parantu avasthAoMke badalanekI apekSA anitya hai| eka jIva krodhI dIkha rahA hai| vahI kucha kAla pIche zAMta hojAtA hai / usakI avasthA palaTI taba bhI jisame avasthA palaTI vaha dravya to vahIM hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA saadhn| [87 jo krodhI thA hI gAMta hai| jIvameM bhI nitya anitya donoM svabhAvoMko mAnanA hogA taba hI vaha saMsArIse siddha hosakegA / avasthA badalegI parantu jIva vahI saMsArI thA, vahI siddha hojAtA hai| kisI zipyako samajhAneke liye usako sAta tarahase samajhAeMge 1-syAt nityaM-kisI apekSAse arthAta mUla dravyakI apekSAme padArtha nitya hai| 2-syAt anitya-kisI apekSAse arthAt avasthAke badalaMnakI apekSAse padArtha anitya hai| 3-syAta avaktavyaM-kimI apekSAse padArtha bacanase eka sAtha nahIM kahane yogya hai / padArthame nitya anilya do svabhAva eka hI. samaya he parantu hama apane mukhase ekake pIche dUsarA kaheMge, eka sAtha donoMko eka hI samaya nahIM kaha sakte, isaliye vastu avaktavya bhI hai| tIna svabhAvoMse sAta bhaMga bana jAte hai| jaise hamAre pAsa lAla, pIlA, kAlA raMga ho inake bheda sAta hI baneMge kama va adhika nhiiN| ve isa tarahapara (2) lAla (2) pIlA (3) kAlA (4) lAla pIlA (5) lAla kAlA (6) pIlA kAlA (7) lAla pIlA kAlA / isI taraha Upara kahe tIna svabhAvoMke sAta bhaMga bneNge| tIna to alaga 2 kaha cuke haiM, cAra isa prakAra hoMge--- (4) syAt nityaM anityaM yadi donoM dharmoko hama batAveM to esA kaheMge ki donoMko kahanekI apekSAse dravya nitya bhI hai anitya bhI hai| (5) syAt nityaM avaktavya ca-kisI apekSAse dravya nitya bhI hai avaktavya bhI hai| yadi eka samayameM donoM svabhAvoMko kaheM
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ -88] vidyArthI jaina dharma shikssaa| to vastu avaktavya hai tathApi mUladravyakI apekSA no nitya avazya hai| (6) syAta anityaM avaktavyaM ca-kinI apakSAse dravya anitya bhI hai avaktavya bhI hai| yadi eka samayame donoM svabhAvoMko kahane lage to vastu avaktavya hai tathApi abamdhAre badalanekI apekSA vastu anitya avazya hai| (7) syAt nityaM anityaM avatanyaM ca-kisI apekSAne vastu nitya bhI hai anitya bhI hai aura avaktavya bhI hai| yadi dAnoM svabhAvoMko eka sAtha kahanA cAhe to vasnu avaktavya hai| yadi kramame kaheMga no vaha nitya bhI hai anitya bhI hai| isa taraha sAta maMgAme nitya anitya mvabhAvoMkA pAyA jAnA ekahI samayame siddha kiyA gyaa| vastu aneka guNa va paryAyAMkA piMDa hai isaliye eka rUpa hai| bhinna 2 guNoMkI va paryAyoMkI apekSA grahI aneka rUpa hai| eka AmakA phala hai vaha eka piMDakI apekSA eka rUpa hai taba hI sargakI apekSA pAlpa rasakI apekSA gmarUpa gaMdhakI apekSA gaMdharUpa varNakI apanA varNampa hai| isaliye Ama anekampa hai| ye donoM hI svabhAva Amame eka hI samayame hai| ina donoM svabhAvako samajhAneke liye -bhI mAta bhaMga Upara pramANa bneNge| (1) syAt ekaM (2) syAt aneka (3) syAt avaktavyaM (2) syAt ekaM anekaM (5) syAt ekaM avaktavyaM ca (6) syAt anekaM avaktavyaM ca (7) myAt ekaM aneka avaktavyaM ca / / ___padArtha apane svarUpakI apekSA bhAvarUpa hai taba hI parake svapakI apekSA abhAvalpa hai / eka rAmacaMdra manupya hai usame rAmacandrakA svarUpa no hai parantu usame usake sivAya anya padArthokA
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA saadhn| [89 svarUpa nahIM hai vaha rAmacaMdra hai, lakSmaNasiha nahIM hai durgAsiha nahIM hai| caukI nahIM hai / kurasI nahIM hai, AkAza nahIM hai| isaliye padArtha bhAva abhAva donoM rUpa hai| jIvameM jIvapanA hai pudgalapanA nahIM, AkAgapanA nahIM; pudgalameM pudgalapanA hai jIvapanA nahIM, AkAgapanA nahIM / ina bhAva abhAva mvabhAvoMke bhI nIce pramANa sAta bhaMga hoMge (1) syAt bhAva (2) syAt abhAva (3) myAt avaktavya. (4) syAt bhAvaH abhAva (5) syAt bhAva. avaktavyaH (6) syAt abhAva. avaktavya. (7) syAt bhAva. abhAva avaktavyaH / ___ yaha saMsArI AtmA zuddha bhI hai azuddha bhI hai| yadi mUla svabhAvakI apakSAse vicAra kiyA jAye taba to yaha zuddha hai, kintu karmoke baMdha va rAgadveSAdi bhAvAMkI apekSA vicAra kiyA jAya to yaha azuddha hai| yadi ekAtame eka hI bAta mAne to kabhI bhI jIva zuddha nahIM hosktaa| yaha vAta hama pahale bhI maile kapaDAkA dRSTAta dekara batA cuke hai| isIko sAta bhaMgarUpa kaheMge jisame gipya samajha jAve / (1) syAt zuddhaH (2) rayAt azuddha. (3) syAt avaktavyaH (4) rayAt zuddha azuddhaH (5) sthAt zuddhaH avaktavya. (6) syAt azuddha avaktavyaH (7) syAt zuddha azuddha. avaktavyaH / zipya-bahuta hI bar3hiyA tarIkA hai| maine eka daphe kisI apane sahapAThIko kahate sunA thA ki zaMkarAcAryane jainiyoMke syAdvAdakA khUba khaMDana kiyA hai| zikSaka-maiM samajhatA hUM ki zaMkarAcAryajIne yA to acchI taraha samajhanekA udyama na kiyA hogA yA usa samayakI paddhatike anusAra jAnabUjhakara doSa batAyA hogaa| kyoMki usa samayame jainoMke sAtha
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI jaina dharma zikSA 90] anya manoMkA bahuta kucha vaimanasya thaa| eka dUsarekA khaMDana kiyA jAtA thaa| Ajakalake ajaina vidvAnAne syAdvAdako samajhakara isakI bahuta prazaMsA likhI hai| mai kucha mata aise vidvAnoka batAtA huuN| DAkTara bhaMDArakara bambaI kahate hai There are two ways of looking at things--one called Dravyarthianaya and the other Paryayarthanaya The production of a jar is the production of something, not pre viously existing, if we take the latter point of view, 1 e as Paryaya or modification, rhile it is not the production of something not previously existing, when we look at it from the former point of vier, L. e as a Drarya or substance. So then soul becomes through his merits or dements, a god, a man or a denizen of hell, from the first point of wew, the being is the same, but from the second he is not the same, i e, different in each case So that you can confirm or deny something of a thing at one and the same time, This Leads to the celebrated Sapta Bhangi Naya or the seven modes of assertion. You can confirm existence of a thing from one point of Few (Syad Asti), deny it from another (Syad Nasli, and affirm both existence and non-existence wih' reference to it at different times (Sayd Astinasti , If you should think of affirming both exstence and non-existence at the same time from the same point of view, you must say that thing can not be spoken of (Syad Araltarya) .. It is not mesnt by these modes as there is no certainty or that ye have to deal with probabilities only, as some scholars have thought. All that is implied is that erery assertion which is true is true only under certain conditions of space, time etc bhAvAtha-padArthoke vicAra karaneke do mArga hai-eka dravyArthika naya, dUsaga paryAyArthika naya / jaise miTTIkA ghar3A banA, taka,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA saadhn| [91 jo pahale na thA so canA aisA kheNge| yaha bAta hama paryAya yA avasthAkI apekSA kheNge| tathA jaba hama use dravya dRSTi se vicAreMge to kaheMge ki yaha pahale na thA so nahIM hai kintu vahI miTTI hai| isI taraha jaba koI jIva apane puNya, pApake kAraNa deva, manuSya, yA nArakI hotA hai taba dravyakI dRSTise vahI hai kitu paryAyakI dRSTise bhinna bhinna hai / isa taraha Apa eka hI samayameM kisI vastumeM vidhi niSedha siddha karasakte hai| isIko samajhAneke liye saptabhaMgI naya hai yA kahaneke sAta mArga hai / Apa kisI apekSAse kisI vastukI sattA kaha sakate hai, yaha syAdasti hai| vidhi niSedha donoM kramase kaha sakate ho yaha syAdastinAsti hai| yadi donoM asti nAstiko eka sAtha eka samayame kahanA cAho to nahIM kaha sakte ho yaha syAdavaktavya hai. / ina bhaMgoke kahanekA matalaba yaha nahIM hai ki inameM nizciti nahIM hai yA hama mAtra saMbhavita kalpanAeM karate hai, jaisA kucha vidvAnoMne samajhA hai| isa sabakA yaha prayojana hai ki jo kucha kahA jAtA hai vaha kisI dravya, kSetra, kAlAdikI apekSAse satya hai| (dekho jainadharmakI mAhitI hIrAcaMda nemacaMdakRta chapI 1911 pRSTha 59) (2) jarmanIke vidvAna tatvajJAnI DAkTara harmana jaikobI sAhaba kahate hai "isa syAdvAdase sarva satya vicAroMkA dvAra khula jAtA hai|" (dekho jainadarzana gujarAtI jainapatra bhAvanagara saM0 1970 pRSTha 133). (3) prophesara phaNibhUSaNa adhikArI ema0e0 hindU vizvavidyAlaya vanArasa apane tA0 26 apraila 1925ke bhASaName kahate hai
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92] vidyArthI jainadharma shikssaa| It is this intellectual attitude of impartiality, without which no scientific or philosophical researches can be successful, is that Syadvad stands for Even learned Shankaracharya is not free from the charge of injustice that he lias done to the doctrine It emphasis the fact that no single vict of the universe or of any part of it would be complete by itself There will always remain the possiblities of viewing it from other stand-points bhAvArtha-syAbATa eka niSpakSa buddhivAda hai| isake vinA koI vaijJAnika yA saiddhAtika khoje pUrNa nahIM hosaktI he / vidvAna zaMkarAcArya bhI usa anyAyake dopase mukta nahIM hai jo unhoMne dama siddhAtake sAtha kiyA hai| yaha syAdvAna isa bAtapara jora detA hai ki vizvakI yA isake kimI bhAgakI eka hI dRSTi apanese pUrNa nahIM hai| usa padArthame dUsarI apekSAose dekhanekI saMbhAvanAga sadA rhegii| (4) zrIyuta esa0 rAdhAkRSNana prophesara karakattA yUnivarsiTI apanI pustaka Indinu pilosoplay vol 1 me likhate hai ___It is a logical corollary of the anekantavada, the doctrine of the manyness of reality (P. 304) bhAvArtha-yaha nyAyayukta siddhAta anekAtavADhakA hai, jisase bahutase matyoMkA jJAna hotA hai / zipya-maine apane kisI mitrase kabhI sunA thA ki jainiyoMne isa syAdvAdake siddhAtako dUsare matoke khaNDana karaneke liye banA liyA hai / yaha koI asalI purAnA siddhAta nahIM hai / zikSaka-Apake mitrakI samajha ThIka nahIM hai / yaha syAdvAda
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvajJAnakA saadhn| [93 tukA svarUpa hai| yaha to jaina - . 'nA' hai !* isIko anekAtavADha kahate hai / yaha siddhAMta hI hamako apane jIva dravyakA saccA jJAna kagatA hai / hamAre jIvame hamAre jIvapanekA bhAva hai usI samaya gare jIva sivAya anya sabakA mereme abhAva hai / merA jIva apane zuddha dravyarUpa va guNarUpa Apa akelA hai| isameM dusare koI jIva nahIM hai na isame pudgala Adi koI pAca dravya ajIva hai / na isame rAga, dveSAdi hai / ina sabakA jIvame abhAva hai| merA jIva bhAvarUpa bhI hai, abhAvarUpa bhI hai / isIke sAta bhaMga bana jaayNge| AtmAke AnaMdakA bhoga karaneke liye AtmAke zuddha svarUpakA saJcA jJAna honA ucita hai / vaha bhAva abhAvarUpa svabhAvo va dharmoke jJAnase hI hogaa| haraeka vastu nitya anitya donoM rUpa hai yaha hama Apako batA cuke hai| inhIM vastu-svabhAvoMko samajhAnevAlA syAdvAda hai| isakA saMketa saMvata vikrama ikyAsI 81me prasiddha zrI umAsvAmI mahArAjane tatvArthasUtrame isa sUtrase kiyA hai" arpitAnarpitasiddheH" arthAt jaba nitya va anitya dono svabhAva vyame hoM aura unako siddha karake batAnA ho taba ekako mukhya karake samajhAo taba dUsareko gauNa krdo| ziSya-maiM samajha gyaa| acchA aba kala hAjira houuNgaa| 'paramAgamasya bIja niSiddhajAtyandhasindhuravidhAna | sakalanayavilasitAnA virodhamayana namAmyanekAntam // 2 // bhA0-yaha anekAta paramAgamakA bIja hai, eka 2 aMgako hAthI mAnanevAloMke virodhako meTanevAlA hai, sarva apekSAoMke paraspara anamelako haTAnevAlA hai| isako namaskAra ho /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ - . .94] vidyArthI jainadharma shikssaa| pA~cavA adhyAya / jIva tatva / __ziSya-jIvatatvake sambandhameM kucha aura jarUrI bAte hoM to batAiye / zikSaka-jIvoMke prANa pAe jAte hai jinase ye jIte the, jIte hai, va jIte raheMge nizcayanayase yA mUladravyake svabhAvame to isa jIvakA eka cetanA (consciousness) prANa hai to kabhI chUTanevAlA nahIM hai| vyavahAranayase saMsArI jIvake mUla cAra prANa pAe jAte hai-iMdriya. bala, Ayu, zvAsozvAsa jinake dvArA hama sparza rasa gaMdha varNa zabda jAna sakeM unako idriya kahate hai ve pAca haisparzana iMdriya, rasanA iMdriya, ghrANa iMdriya, cakSu iMdriya, karNa iMdriya / jinase hama zaktipUrvaka kucha kAma kara sakeM usako bala kahane hai ve tIna prakAra hai-kAyavala jisase calate, uThate, uThAte. dharate hai / vacanavala jisase jabda nikAlate yA bAta karate / manavala jisase hita ahitakA ba kAraNa kAryakA vicAra karate hai| jisake asarase hama eka sthUla zarIrame bane rahate hai vaha Ayu hai| jisase hamAre zarIrame rakta AdikA saMcAra hotA hai aisI havAko lenA va nikAlanA so zvAsochvAsa hai| ina cAra prANoM (Vitalities ) ke daza bheda hojAte hai| ___ saMsArI jIvoMke mUla do bheda hai-sthAvara, trasa / eka sparzana indriyake dvArA sparzako jAnanevAle sthAvara hote hai| ve pAca prakArake he
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [95 1-pRthvIkAyika-jIva sahita pRthvI-jaise khetakI vkhaankii| 2-jalakAvika-jIva sahita jala-jaise kUpakA, nadIkA / 3-agnikAyika-jIva sahita Aga-jaise agnikI lau| 4-vAyukAyika-jIva sahita pavana-jaise ThaMDI samudrakI havA / 5-vanaspatikAyika-jIvasahita vRkSa, phUla, phala, zAkhA, patte aadi| ina pAca tarahake ekendriya jIvoMke cAra prANa hone hai| sparzana indriya, kAyabala, Ayu, zvAsochvAsa / do indriya jIvase lekara pAMca indriya taka jIvoMko trama kahane haiM / trasoMke pAMca bheda nIce prakAra hoMge (1) dvendriya jIva-jinake sparzana aura rasanA aisI do iMdriyA pAI jAtI hai / jaise-laTa, zaMkha, sIpa, kecuA Adi / inake chaH 'prANa pAe jAte hai| spargana iMdriya, rasanA iMdriya, kAya bala, vacana bala, Ayu, zvAsozvAsa / ziSya-inake vacana bala hotA hai to kyA ye zabda karane he? zikSaka-jinake bala hotA hai unake zabda karanekI zakti hotI hai| koI 2 volate mAlUma paDane hai jaise samudrake zaMkha va sIpa / (2) tendriya jIva-jinake sparzana, rasanA, ghrANa tIna iMdriyeM hotI hai jaise cIMTI, khaTamala, jaM, vicchU, kuMthu Adi / inake sAta prANa hote hai| tIna indriya, kAya bala, vacana bala, Ayu, shaasochvaas| (3) caundriya jIva-jinake sparzana, rasanA, prANa, cakSu cAra
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96] vidyArthI jainadharma zikSA indriyeM hotI hai jaise-macchara, makkhI, bhaurA, bhiMDa, Adi inake ATha prANa hote hai-cAra indriya, do bala Ayu, zvAsojhvAma / (4) paMcendriya jIva asainI (mana vinA) jinase pAcI indriyeM hotI hai kAna bhI hote hai jaise koI 2 pAnIme upajanevAle sApa / inake mana bala vinA nau prANa hota he| (5) pacendriya sainI-(manasahita) jisame pAco indriya mana sahita hotI hai aise jIva tiryaca gatime tIna prakArake hone hai (1) thalacara-jaise hiraNa, gAya, bhaiMsa bakarI, siha, kuttA. billI, ghoDA, hAthI, UMTa Adi / (2) jalacara-jaise magaramaccha. maccha, kacchaya, machalI aadi| (3) nabhacara jaise kabUtara, mAra, muragA, totA, mainA, tItara. kAka, cIla Adi / manuSya gatime sarva hI mAnava, narakagatime sarva nArakI. deva gatime sarva deva / ina sabake daza prANa hote hai| zipya-mana kisako kahate hai ? zikSaka-eka kamalake AkAra sUkSma cihna pugaloMkA banA huA hRdayame hotA hai isake balase kAraNa kAryakA tarka buddhi ke sAtha vicAra kiyA jAtA hai| ziSya-ina prANAke jAnanekA kyA prayojana hai / / zikSaka-hisA tathA ahiMsAko samajhaneke liye inakA jAnanA jarUrI hai| Apako hama batA cuke hai ki jIva svabhAvAne avikArI hai usakA maraNa nahIM hotaa| zarIra to jaDa hI hai| isIliye prANokI hisAko hisA kahate hai| prANokI rakSAko ahiMsA yA dayA kahate
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva tl| [97 hai| haraeka prANIke pAsa jitane prANa hai ve usake liye bar3e kAmakI, cIjeM hai| ina hIke dvArA ve prANI isa sthala urI meM rahate hae apanA apanA kAma karate hai| yadi hama unako mAra DAleMge, hamane unake prANoMko nAzakara unake kAmameM vighna DAlA yahI arAdha kiyaa| jitane adhika va jitane mUlyavAna prANoMkA ghAta kiyA jAyagA va unake vigAr3ase prANIko kaSTa diyA jAyagA utanA hI adhika apagadha hogaa| jitane kama va kama mUlyavAna prANoMkA ghAta kiyA jAyagA va unake vigAr3ase prANIko kaSTa diyA jAyagA utanA hI kama aparAdha hogaa| sabase kama aparAdha sthAvaroMke ghAtakA hai, usase bahuta adhika dvendriyoMke ghAtakA, usase bahuta adhika nendriyoM ke ghAtakA, usame bahuta adhika caundriyoMke ghAtakA, usase bahuta adhika paMceMdriya asainIke ghAtakA, usase bahuta adhika paMvendriyasainIke ghAtakA, unameM pazuke ghAtase mAnavake ghatakA adhika pApa, mAnavoMmeM bhI sAdhuke ghAtakA. paropakArIke ghAtakA sAdhAraNa mAnavakI apekSA adhika doSa hai| pazuoMmeM bhI isI taraha upayogitAke vicArase kama va adhika aparAdha hai| isIliye yaha upadeza hai ki dayAvAna prANIko dayA to sabapara rakhanA caahiye| apane jarUrI kAmoMke liye jitanI kama hisAse kAma cale vaisA bartAva karanA cAhiye / sthAvaroMke bhItara do prakArake bheda haiM-sUkSma tathA bAdara / trasa saba bAdara hote hai / jo kisI bhI indriyase na mAlUma paDe va jo itane mahIna hoM ki bAdaroMse unakA ghAta na ho na ve paraspara ghAta kara sake unako sUkSma sthAvara kahate haiN| aise pAMcoM tarahake sthAvara sarva lokame bhare
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 vidyArthI jainadharma shikssaa| hai| vAdara ruka bhI jAta he va ghAte bhI jAna hai va parampara bhI ve ghAta karate hai| isa taraha Apako yaha mAlama honA cAhiye ki isa sarva lokame sAta tarahake saMsArI jIva he-ekendriya sakSama, ekendriya bAdara, dvendriya, tendriya, caundriya, paMceMdriya apainI, pacendriya sainI / inake bhItara do 2 bheda hote he-paryApta developable aparyApta pon-developable ziSya-paryApta aparyAptako samajhA dIjiye / zikSaka-paryApta unako kahate hai jo garIrAdi bananekI zaktiko pUrNa karate hai| aparyApta unako kahate hai jo zarIrAdi bananekI zaktiko vinA pUrNa kiye hI eka zvAsake aThArahaveM bhAga samayame avazya marajAte hai| yahA zvAsa eka tandurusta mAnavakI nADI calaneko kahate hai| 48 minaTa yA eka muhUtemeM aise 3773 zvAsa hote hai| jaba koI jIva kahIM janmatA hai taba jo pudgala sthUla zarIrake bananeke liye grahaNa karatA hai unameM zarIrAdi bananekI zakti paDatI hai| jaise bIja khetame DAlanepara jo bIja jama jAtA hai usame vRkSa honekI zakti bana gaI aisA mAnanA hogaa| aisI paryAptiyA cha* hotI hai-AhAra, zarIra, indriya, zvAsochavAsa, bhASA va mana / ekendriyoMke pahalI cAra. dvendriyase paMcendriya asainItaka bhASAko lekara pAca, sainI paMcendriyoMke chahoM paryApti hotI hai| jo pudgala zarIra bananeke liye letA hai usako sthUla va taralarUpa karanekI zaktikI prAptiko AhAraparyApti kahate hai, isI taraha aura pAcoMko bhI samajha lenA caahiye| jaise zarIrarUpa karanekI zaktikI prApti zarIraparyApti hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [99 sAtoM prakArake prANI yAto paryApta hote hai yA apryaapt| bahutase pApI prANI janmate hI mara jAte hai| yadi hama jagatake sarva prANiyoMke bhinnara samUha kareM to caudaha hoNge| arthAt caudaha jagaha , unako bAMTakara Dhera kara sakeMge / ina samUhoMko jaina siddhAtameM caudaha jIva samAsa (Soul classes) kahate hai| kyA Apa caudaha samUhoMke nAma lesakeMge? ziSya-maiM samajha gayA, caudaha jIva samAsa isa taraha kaheMge1-ekendriya sUkSma aparyApta, 2-ekendriya sUkSma paryApta, 3-ekendriya bAdara aparyApta, 4-ekedriya bAdara paryApta, 5-dvedriya apa ryApta, 6-dvedriya paryApta, 7-teMdriya aparyApta, 8-teMdriya paryApta, 9-cauMdriya aparyApta, 10-caudriya paryApta, 11-paMcedriya asainI , aparyApta, 12-paMceMdriya asainI paryApta, 13-paMcedriya sainI aparyApta, , 14-paMcedriyasainI paryApta / ziSya-jIva tatvake sambandhame aura koI jarUrI bAta hai ? zikSaka-jIva saba apanI unnati va avanati ke liye Apa hI svataMtra hai| ye jIva Apa hI pApa puNyakarma bAdhate hai va Apa hI unakA phala sukha duHkha bhogate hai| ye svayaM kartA hai va svayaM bhoktA haiN| nizcayanayase ye jIva apane zuddha bhAvoMke karanevAle hai va apane zuddha AtmIka Anandake bhoganevAle haiM parantu karmasahita avasthAmeM azuddha nizcayanayase ye jIva rAgadveSAdi bhAvoMke kartA hai va maiM sukhI va maiM duHkhI isa bhAvake bhoktA haiM; kyoMki ye bhAva jJAna zaktidhArI jIvake hI haiN| ye bhAva svAbhAvika nahIM hai, azuddha haiM, isaliye azuddha nizcayanayakI apekSAse ye jIvake haiN| zuddha nizcayanayase ye jIvake
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100] vidyArthI jaina dharma shikssaa| nahIM hai, kyoMki yadi jIvake svabhAvakA vicAra kareM to ye bhAva nahIM mileNge| vyavahAra nayase yaha jIva karmoko bAdhanevAle va ghaTapaTa makAnAdike karanevAle hai va karmoke phalako bhoganevAle hai| nizcayase jIva apane bhAvoMke hI karanevAle hai| kyoMki una bhAvoMke nimittase karma Apa hI baMdha jAte hai yA hAtha paira Adi calakara ghaTapaTa makAnAdi bana jAte haiM isaliye vyavahArase kartA kahalAte hai / yA jIva nizcayase apane bhAvoMko hI bhogate hai kyoMki sukha yA dukharUpa bhAva karmoke phalase yA bAharI kAraNase hotA hai| isaliye vyavahAra nayase hI jIva inake bhoktA hai aisA kahanemeM AtA hai / jIvoMkI unnati karaneke liye caudaha zreNiyAM hai inako guNasthAna (epiritual stages) kahate hai / ina zreNiyoMko pAra karake jIva paramAtmA hotA hai| ziSya--kyA Apa inako nahIM samajhAeMge ? zikSaka--yadi Apa dhyAna deke suneMge to hama jarUra btaaeNge| kyoMki inakA jAnanA bahuta jarUrI hai, ye hamArI unnatike mArga hai| ziSya--maiM Apake vacanoMpara bahuta dhyAna derahA hUM, Apa avazya btaaveN| zikSaka--pahale inake nAma samajha lo va likhalo--1--mithyAtva guNasthAna, 2--sAsAdana gu0, 3--mizra gu0, 4--avirata samyagdRSTi gu0, 5-dezavirata, 6-pramattavirata, 7--apramattavirata, 8-- apUrvakaraNa, 9.-anivRttikaraNa, 10--sUkSmasAparAya, 11--upazAta
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ N jIva ttv| [101 moha, 12 -kSINamoha, 13--sayogakevalI, 14--ayogakevalI !* mAnava jIvanakI unnatikI tIna avasthAeM hotI haiM--1--gRhastha, 2. sAdhu, 3--arahaMta (puujy)| ina caudaha guNasthAnoM se pahalese lekara dezavirata guNasthAna taka arthAta pAMca guNasthAna gRhoMke hote hai| pramattavirata chaThese lekara kSINamoha bArahaveM guNasthAnataka sAta guNasthAna sAdhuoMke hote hai| do aMtake guNasthAna arhatoMke hote hai| ina guNasthAnoMkA sambandha mohanIyakarma tathA yogoMse hai| moha aura mana, vacana, kAyake yoga hI saMsArake mUla hai| jitanA jitanA mohakA asara ghaTatA jAtA hai utanA utanA guNasthAnakA darajA bar3hatA jAtA hai| jaba ye donoM moha aura yoga bilakula nahIM rahate hai taba AtmA paramAtmA, mukta mA siddha hojAtA hai / mohanIya karma AThI koMmeM baDA hI balavAna hai, isa karmake aTThAisa (28) bheda samajhanekI jarUrata hai, Apa likhleN| zipya-Apa kahiye mai barAbara likhatA jArahA huuN| zikSaka-mohanIya karmake mUla do bheda he-(1) darzana mohanIya jo AtmAke samyagdarzana guNako yA Atma pratItiko bigADe / (2) cAritra mohanIya jo AtmAke gAMta bhAvako yA vItarAgatA rUpa cAritra guNako vigaadd'e| darzana mohanIyake tIna bheda hai-(1) mithyAtva karma / jisake *-midhyAhaksAsano mizro saMyato dezasayataH / pramattaitaro'pUrvAnivRttikaraNoM tathA // 16 // sUkSmopazAtasaMkSINakaSAyA yogyayoginau / guNasthAnavikalpAH syuritisarve caturdaza ||17||2||t. sAra / -
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102] vidyArthI jaina dhama shikssaa| udaya yA asarase saccA zraddhAna bilakula na ho| (2) samyakta mithyAtva karma-jisake udayase saccA jhUThA milA huA mizra zraddhAna 'ho jaise dahI guDakA milA svAda Ave / samyakta karma-jisake udayase sanyagdarzana yA sacce vizvAsameM kucha mala yA doSa lage-nirmala samyakta na ho| cAritra mohanIyake paccIsa bheda he-solaha kapAya aura nau nokapAya yA ISat kapAya yA halake kpaay|| 4-anaMtAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha jo mithyAtvako madada de, jisake udayase samyagdarzana aura svarUpAcaraNacAritra (AtmalInatArUpa bhAva) na ho / 4-apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / jisake udayase apratyAkhyAna arthAt thoDA tyAga yA zrAvakake vrata na hosakeM--jo dezaviratako roke / 4--pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / jisake udayase pUrNatyAga yA munike vrata na hosakeM, jo munike mahAvratoMko rokeN| 4--saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / jisake udayase yathAkhyAta cAritra yA pUrNa vItarAgatA na ho| jo yathArtha va namUnedAra cAritrako rokeN| 9.nokaSAya--hAsya, rati. arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puveda, napuMsakaveda (tIna prakArakA kaambhaav)| isaprakAra 25 kaSAya hue| - Uparake kathanase Apane jAnA hogA ki krodha, mAna, mAyA, loma cAra cAra prakArakA hotA hai| arthAta anaM0 krodha, apra0 krodha, pratyA0 krodha, saMjva0 krodha / ityaadi|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| cAra prakArake krodhake dRSTAMta hai--1.-pattharakI rekhAke samAna bahuta kAlameM miTe, 2. pRthvIkI rekhAke samAna kucha kAlameM miTe, 3--dhUlameM rekhAke mamAna jaldI miTe, 4--jalameM rekhAke samAna turna mitte| cAra prakAra mAnake dRSTAta hai--1.-pattharake khaMbheke samAna jo na nameM, 2-haDDIke samAna kaThinatAse name, 3. kAThake samAna jaldI name. 4..vetake samAna turta nama jaave| cAra prakAra mAyAke dRSTAta hai..1 vAMsakI jaDake samAna TeDhApana, nisakA sIdhA honA kaThina ho / 2--mer3heke sIMgake samAna kaThinatAse sIdhA ho / 3 -gomUtrake samAna TaMDhApana jaldI miTe / 4--khuraveke samAna turta mitte| cAra prakAra lobhake dRSTAMta hai 1 mirca ke raMga samAna na mittnevaalaa| 2. rathake pahiyeke raMga samAna kaThinatAse miTe / 3.-zarIrake malake samAna jaldI miTe / 4. haldIke raMgake samAna turna ur3a jaay| aba Apa guNasthAnokA svarUpa jaldI samajha jAyeMge / 1-mithyAtva guNasthAna-jisa darajeme rahate hue jIvako apane AtmAkA vizvAsa na ho ki yaha asalameM paramAtmAke samAna zuddha hai / isakA svabhAva jJAtAdRSTA avinAzI vItarAga va paramAnaMda maya hai| na AtmIka AnaMdakI zraddhA ho| indriya sukhako hI sukha jaane| sacce deva, zAstra, guru va dharmapara va sAta tatvopara zraddhAna na ho| isa darajemeM mithyAtva karma aura cAra anaMtAnubandhI kapAyakA udaya rahatA hai | sarva saMsArI prANI isI darajemeM par3e haiN|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104] vidyArthI janadharma shikssaa| isa zreNIvAlA mana sahita paMceMdriya jaba guru va zAstra dvArA sAta tatvoMpara vizvAsa lAtA hai-AtmAko yathArtha jAnatA hai, bAravAra AtmAkA manana karatA hai taba isake ye pAcoM hI karma mithyAtva aura anatAnubaMdhI kapAya upazama hojAne hai. aMtarmaharnake liye daba jAte he taba upazama samyagdarzana paidA hojAtA hai / 48 minaTame kamako atarmuhUrta kahane he / taba pahale guNasthAnase ikaTama cautha avirata samyagdarzaname AjAtA hai / yahA Akara mithyAtva karmake tIna vibhAga hojAte hai| mithyAtva, samyaktamithyAtva yA mizra aura samyakta prakRti karma / atarmuharta pIche yadi anatAnubaMdhI kapAyakA udaya AjAtA hai to dUsare gaNasthAname gira paDatA hai| yadi mizrakA udaya AjAtA hai to cauthese tIsaremeM AjAtA hai| yadi tIsare samyakta karmakA udaya hojAtA hai to upazamame kSayopazama namyadarzana hojAtA hai| jo kucha malIna hotA hai taba guNasthAna cauthA hI banA rahatA hai| 2--sAsAdana--yaha guNasthAna cauthene girakarake hI bahuta thoDe kAlake liye hotA hai| jaise vRkSase phala bhRmipara gire| vIcameM bahuta thoDA kAla lagatA hai| jisako AMdhakAme adhika cha AvalI kahate hai| yahAMse turta niyamase pahale guNasthAname AjAtA hai| yahA mithyAtvakA udaya nahIM hotA hai kintu anatAnubaMdhI kapAyakA udaya hotA hai| isa darajese koI Upara nahIM car3ha saktA hai| 3--mizra--yahA mizra darzanamohanIyakA udaya hotA hai, anaMtAnubaMdhI kaSAyakA udaya nahIM hotA hai| yahA sacce jhUThe mile hue zraddhAna hote hai| 4--avirata samyagdarzana--yahA saccA tatvoMkA zraddhAna, sacce
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [105 deva, gAla, guru dharmakA zraddhAna hotA hai| yahAM AtmAkI saccI pratIti hotI hai| isa darajeme jIva svAdhInatAkA premI hojAtA hai| AtmIka AnandakA rocaka hojAtA hai / saMsArakA sukha virasa dIkhatA hai / yadyapi yaha ahiMsAdi pAca aNuvratoMko nahIM svIkAratA hai usase avirata hai tathApi isake bhAvoMmeM cAra guNa paidA ho jAne haiN| (1) prazama- zAMtabhAva, (2) maMvega -dharmAnurAga va saMsArase vairAga, (3) anukampA--prANI mAtrapara DhayA, (4) Aritakya -nAstikatAkA abhAva, paralokame zraddhA / yahAge mokSamArgakA calanavAlA honAtA hai| yahAMse dharmadhyAnakA prArambha hojAtA hai| yahAse tatvajJAnI, aMtarAtmA yA mahAtmA kahAne yogya hojAtA hai / yaha tatvajJAnI sukhadaHkha paDanepara samabhAva rakhatA hai| svArtha tyAga karake jagatakI mevA karatA hai| yaha gRhasthake yogya sarva laukika kAma kara saktA hai| rAjyaprabandha, menAprabandha, dezarakSArtha yuddha, vyApAra, zilpakArya aadi| dezaparadeza bhrmnnaadi| upagama samyagdarzanadhArI aMtarmuharna va kSayopagama samyagdarzanadhArI dIrghakAlataka Thahara saktA hai / yadi koI darzanamohanIyake tInoM karmoko aura cAra anaMtAnuvadhI kapAyAko sarvathA kSaya kara DAle to vaha isa darajemeM kSAyika samyaktIdhArI honAtA hai jo phira kabhI chUTatA nahIM, mokSAvasthAmeM bhI rahatA hai| __5 dezavirata--jaba zrAvakake eka deza tyAgako rokanevAle apratyAkhyAnAvaraNa kapAryoMkA upazama hojAtA hai taba pAMcamA darjA prArambha hotA hai| yahAM zrAvakakA cAritra zurU hojAtA hai| hisA, asatya, corI, kuzIla, parigraha ina pAMca pApoMko tyAgakara ahiMsAdi pAMca aNuvrata dhAra letA hai aura sAdhuke cAritrakI yogyatA bar3hAneke
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106] vidyArthI jainadharma shikssaa| liye gyAraha zrAvakakI zreNiyome cAritrako baDhAtA calA jAtA hai| yahA jaba AtmAnubhavake abhyAsase pratyAkhyAnAvaraNa kapAyoMkA bhI upazama hojAtA hai taba yaha sarva parigraha tyAgakara mAdhu hojAtA hai| dhyAnameM baiTha jAtA hai taba pAcavese sAtamA guNasthAna apramattavirata hojAtA hai| isakA kAla aMtahata hai| isake pIche vaha girakara pramattavirata chaMTa guNasthAname AtA hai| isakA kAla bhI aMtarmuharta hai| sAdhu puna. puna chaThaM sAtaveme AvAgamana karatA rahatA hai, jabataka Ageke guNasthAname na caDhe / 6--pramattavirata-yahAM mAtra saMjvalana cAra kapAya aura nau nokapAyoMkA tIvra udaya rahatA hai| isa darajeme sAdhujana AhAra, vihAra, upadeza, zAstra paThana Adi vyavahAra kAma karate hai| yadi ina kAryoMke karane meM aMtarmuhUrtase adhika samaya lage to bIca bIcameM sAtamA guNasthAna kucha derake liye hojAyA karatA hai| cAhe eka minaTa ke liye kyoM na ho| yahAMtaka kucha AtmadhyAname pramAda yA Alasya rahatA hai| isaliye isa guNasthAnako pramattavirata kahate hai / nIceke pAca pAMca guNasthAnoMme bhI pramAda rahatA hai| nIce2 adhika pramAda hotA hai / 7--apramattavirata-yahA pramADha nahIM hotA hai| dhyAnamama avasthA rahatI hai| yahA cAra saMjvalana va nau nokapAyoMkA maMda udaya hai| yahAse Age do zreNiyA he -eka upazama zreNI jahA cAritra mohanIyako upazama kiyA jAtA hai| dUsarI kSapaka zreNI jahA usakA kSaya kiyA jAtA hai| upazama zreNIke 8, 9, 10, 11 cAra guNasthAna haiN| kSapakazreNIke 8, 9, 10, 12 cAra guNasthAna hai| AThavese bArahaveM taka haraeka guNasthAnakA kAla aMtarmuhUrta hai| ye saba
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [107 dhyAnamaya guNasthAna hai| gyArahavese lauTakara pIche krama kramase nIce AtA hai / gyArahavese vArahaveme nahIM jAsaktA hai| 8.-apUrvakaraNa--yahAM una cAra kapAya va nau nokapAyoMkA atimaMda udaya hojAtA hai / yahAM bar3e nirmala bhAva hote hai| 9-anivRttikaraNa-yahAM sAdhuke aura bhI bar3e zuddha bhAva haiN| yahA dhyAnake pratApase nau nokapAya aura krodha, mAna, mAyA ina tIna kapAyoMko upazama zreNIvAlA upazama kara detA hai va kSapakazreNIvAlA kSaya kara detA hai| 10-mukSmasAMparAya-yahAM sAdhuke mAtra sUkSma lobhakA udayA rahatA hai| 11-upazAMta moha-yahAM sAdhakA sarva cAritra mohakarma upazama hogayA hai, vItarAgabhAvameM rahatA hai | 12--kSINamoha--grahAM sAdhuke sarva mohanIyakarma pUrNapane nAza hogayA hai| yathArtha vItarAgatA pragaTa hojAtI hai| yahAM dhyAnake valase jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya karmoko nAza karake terahaveM guNasthAnameM jAtA hai| 13--sayogakevalI--yahAM ahaMta paramAtmA hojAtA hai| cAroM ghAtIya karma kSaya hojAte hai / anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtasukha, anaMtabala ye cAra mukhya guNa pragaTa hojAte hai| isa dazAme ahatakA upadeza va vihAra unakI Ayu paryaMta huA karatA hai| kucha kAla Ayuke zepa rahanepara caudahavAM guNasthAna hotA hai| 14--ayogakevalI-yahAM mana, vacana, kAyakA koI halanacalana nahIM hotA hai| Ayuke aMtameM vedanIya, Ayu, nAma, gotra ina
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 108] vidyArthI jaina dharma zikSA cAroM aghAtIya karmokA bhI nAza hojAtA hai taba AtmA bilakula zuddha hokara jaDa pudgalame rahita siddha paramAtmA hojAtA hai| aba koI zarIra nahIM rahatA hai ! kyA Apa samajha gae / zipya-mai acchI taraha samajha gayA. vAstavame ye guNasthAna baDe hI upayogI hai| zikSaka--aba maiM Apako caudaha mArgaNAeM batAtA huuN| saMsArA jIvoMko jahA talAza kiyA jAve va jina avasthAAme ye pApa jAve unako mArgaNA ( soul quert ) kahate hai| ye mArgaNAeM caudaha hai.-1- gati, 2--indriya, 3- kAya. 4-yoga, 5--veda 6-kaSAya,7-jJAna, 8 -saMyama... dargana, 10-- lezyA, 11. bhavya, 12--samyakta. 13--sainI, 14..AhAraka 17 - gati cAra hotI he-naraka, tiryaca (pazu) manuSya, deva / sarva saMsArI jIva ina cAra gatiyomese kisI eka gatime pAe jAne hai| vRkSAdi ekendriyase caudrI taka satra tiryaMca gatime hote haiN| paMceMdriya cAroM hI gatiyoMme hote hai| 2--iMdriya pAca hotI hai / spargana. rasanA, prANa. cakSu, karNa / sarva sasArI jIva koI ekendriyavAle koI do indriyabAle, koI tIna indriyavAle, koI cAra indriyavAle, koI pAca indriyavAle mileNge| 3- kAya cha. hotI hai| pRthvIkAyika, jalakAyika, agnikAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, sakAyika / sarva ekedriya *-gatyakSakAyayogeSu vedakrodhAdivittiSu, vRttadarzanalezyAsu bhavyasamyaktvasajJiSu / AhArake ca jIvAnA mArgaNAH syuzcaturdazaH // 371 ta. saar|| - -
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [109 jIva pAMca sthAvara pRthvI AdimeM tathA dvendriyame paMcaMdriya taka saba, trasakAyameM mileNge| 4--yoga tIna hote hai mana, vacana, kAya / ekeMdriyoMke kAya yoga hotA hai, dvendriyoMse lekara asainI paMceMdriya taka vacana aura kAya do yoga hote hai, paMceMdriya sainIke tInoM yoga hote hai| 5-veda- (kAmabhAva,--strI veda, puruSa veda, napuMsaka veda / cAra indriya taka sabake napuMsaka veda hotA hai, paMceMdriyoMke sabake tInoM veda hote hai / parantu nArakiyoMke mAtra napuMsaka veda hotA hai / devoMke strI va puruSa do hI veda hote hai| 6-kapAya-cAra--krodha, mAna, mAyA, lobha / ye cAroM kaSAya sarva saMsArI jIvoMke naume guNasthAnataka pAI jAtI hai| lobha dasaveM guNasthAnataka rahatA hai| 7--jJAna-ATha-mati, zruta, avadhi, mana.paryaya, kevala, kumati, kuzruta, kuavadhi / sarva mithyAdRSTi jIvoMke kumati va kuzrutajJAna do jJAna hote hai parantu nArakI aura devoMke kuavadhijJAna bhI mithyASTi avasthAmeM hotA hai| samyakSTi sarva jIvoMke mati va zruta do jJAna hote hai| aise manuSya va tiryacoMke kinhIMrake avadhijJAna bhI hotA hai| deva nArakI samyagdRSTiyoMko bhI avadhijJAna hotA hai| sAdhuoMke mati, zruta, avadhi va manaHparyayajJAnataka hote hai| ahaMtoMke eka kevalajJAna hI hotA hai| 8-saMyama-sAta prakAra--asaMyama, dezasaMyama, sAmAyika, chedoparathApanA, parihAravizuddhi, sUkSmasAparAya, yathAkhyAtacAritra / pahale cAra guNasthAnoMtaka asaMyama hotA hai vrata nahIM hote hai| pAMcame guNa
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110] vidyArthI jainadharma shikssaa| sthAname dezasaMyama hotA hai| chaMTa sAtaveme sAdhuoke sAmAyika, cheTopasthAnA. parihAra vi0 nIna saMyama hone hai| AThave naume guNasthAnoMme mAmAyika va cheTopasthApanA do saMyama hone hai / sAmasAparAya Dhasarva guNasthAname / phira gyArahase caudaha gurU naka yathArakhyAna cAritra hotA hai| 9. darzana--cAra / cakSu, acakSu, avadhi, kevala / acakSudarzana ( Akhake sivAya aura indriyoMse sAmAnya jAnanA ) yaha pAcoM indriyavAloMke hotA hai / cakSudarzana cauiMdrI aura paMceMdriyoMke hotA hai| avadhidarzana avadhi jJAniyoMke va kevaladarzana kevalajJAniyoMke hotA hai| 10-lezyA--cha---kRSNa, nIla. kApota, pIta, padma, zukra / saMsArI jIvoMkI jo mana vacana kAyakI pravRtti kapAya sahita hotI hai usako lezyA ( thouglt point ) kahate hai / pahalI tIna azubha hai / kRSNa azubhatama (worst), nIla azubhatara (Forse) kApota azubha ( bad ); tIna zubha hai pIta-zubha (good ) padmazubhatara ( bettri, zukla zubhatama ( test ) ina bhAvoMke anusAra pApa puNya vaMdhatA hai / cauindrI takake jIvoMke sarva nArakiyoMke tIna azubha lezyAeM hotI hai| paMceMdrI asainIke pItataka cAra legyAaiM hotI hai| paMceMdriyoMke cauthe guNasthAna taka chahoM lezyAeM hotI hai| pAMcaveMse sAtaveM guNasthAna taka tIna zubha lezyAeM hotI hai| AThaveMse terahaveM taka zuklalelyA hotI hai / yadyapi 11,12,13 me guNasthAname kaSAyeM nahIM hotI hai tathApi mana, vacana, kAya yoga hai isase zuklalezyA hotI hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| . . . [111 11--bhavya-do prakAra--bhavya, abhvy| jinameM AtmajJAna prAptikI yogyatA hai ve bhavya jIva haiN| jinameM samyakUdarzana yA AtmapratIti honekI yogyatA nahIM hai ve abhavya hai| 12--samyakadazana--isa mArgaNAke chaH bheda hai--upagama samyakta, kSAyika samyakta, kSayopazama samyakta, mithyAtva, sAsAdana, mizra / yahAM tIna pahale guNasthAnoMko bhI isaliye liyA gayA hai ki zraddhAnakI ye tIna azuddha jAtiyAM hai| ina chahoMmeMse saMsArI jIvake koI na koI eka vakta pAyA jaaygaa| 13-sainii-do| sainI tathA asainii| manasahita sainI hai, manarahita asainI hote hai| 14--AhAraka-do prakAra--AhAraka, anAhAraka / sthUla zarIra banane yogya pudgala / jo grahaNa kareM ye AhAraka hai, jo na grahaNa kareM ve anAhAraka haiM / jaba jIva eka zarArako choDakara dUsare zarI ke liye jAtA hai taba yaha Ter3hA vidizAoMmeM nahIM jAtA hai kintu sIdhA pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara, Upara, nIca ina cha. dizAoMke dvArA jAtA hai| eka daphe muDaneme eka samaya, do daphe muDanemeM do, tIna daphe mur3anemeM tIna samaya lagate hai / samaya itanA sUkSma hai ki palaka mAranemeM bahutase samaya bIta jAte hai| koI jIva kahIM bhI jAve usako tIna samayase adhika samaya bIcame na lgegaa| bIcakI avasthAko vigrahagati kahate hai| jitane samaya bIcame lagate hai utane samayataka anAhAraka kahalAtA hai phira AhAraka hojAtA hai| yadi koI kisI sthAnameM vinA moDA liye sIdhA jAtA hai to vaha anAhAraka nahIM hogA kyoMki bIcameM koI samaya nahIM lgaa| eka konese dUsare konemeM
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 ] jAnemeM bIcame eka moDA hogaa| moDA lagegA | caudahaveM ayoga guNasthAname bhI jIva anAhAraka hotAhai / vahA kisI pudgala ko nahI grahaNa karatA hai kyoMki vahA khIMcanevAlA yoga nahIM hai / vidyArthI jainadharma zikSA (1) gati - tiryeca gati / (2) indriya-paMcedriya / -a isa zakalameM ako eka sarva saMsArI jIvoMke ina caudaha mArgaNAoMmeMse koI na koI mArgaNA avazya hotI hai| jabaki caudaha guNasthAnomeMse eka hI guNasthAna eka jIvake eka samayame hotA hai| jaise eka mithyAdRSTi kutteke Upara vicAra kareM jo hamAre sAmane baiThA huA roTI khArahA hai / to nIce prakAra caudaha mArgaNAeM hoMgI (3) kAya - trasa kAya | (4) yoga - mana, vacana, kAya tInoM yoga 1 (5) veda - tInoM saMbhava hai. yadyapi vaha bAhara se pulliMga hai parantu usake bhAvoMme tInoM prakAra ke bhAva hosate hai / eka daphe eka prakArakA kAmabhAva hogaa| napuMsakaveda donoMkA mizrita kAmabhAva hotA hai| (6) kaSAya--kocAdi cAro hosaktI hai / eka samayame eka koI hogI / (7) jJAna -- kumati, kuzruta do jJAna hai / yaha ajJAnI hai| eka samayame eka jJAna hogA | (8) saMyama - asaMyama hai kyoMki ahiMsAdi vrata nahIM hai ! (9) dazana--acakSu, cakSu do darzana hai / eka daphe eka hogaa|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [113 (10) lezyA- cha ho hosaktI haiN| eka daphe eka hogii| (11) bhavya--bhavya, abhavya domeMse eka homaktA hai| (12) samyakta-mithyAtva eka prakArakA zRddhAna hai| yadi kabhI samyakta hojAve to kSAyikake sivAya pAMcoM mArgaNAoMmeM eka samayameM eka hogI, taba jJAna mati, zruta, avadhi, kuavadhi cAra bhI. saMbhava hai| (13) sanI-sainI manasahita hai / (14 AhAraka-AhAraka haiM kyoMki pudgalako samaya2 grahaNa karatA hai| ziSya-Apane bahuta upayogI bAta batAI / acchA batAIye kutteke guNasthAna kitane haiM ? zikSaka-kuttA pazugatime hai / pazuoMmeM pahale pAca guNasthAna hosaktaM he / guNasthAna eka samayameM eka hI hogA / isa kutteke to pahalA guNasthAna hai| acchA, aba Apa vRkSakI caudaha mArgaNAeM kaha jaayeN| ziSya -vRkSakI caudaha mArgaNAeM nIce prakAra hoMgI--- (1) gati-tiryaca gati / (2' indriy-ekendri| (3) kAya-vanaspati kAya! (4) yoga-kAyayoga eka / (5) veda-napuMsaka veda / (6) kapAya-cAroM kapAya (7) jJAna-kumati, kuzruta :
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 114] vidyArthI jainadharma zikSA / (8) saMyama-asaMyama / (9) darzana-acakSudarzana kyoMki yaha sparzana indriyase hI sAmAnyapane jAnatA hai| (10) lezyA-tIna hosaktI hai-kRSNa, nIla, kApota / (11) bhavya-bhavya, abhavya domeMse eka hosaktA hai / (12) samyakta-mithyAtva hai| (13) sanI-asainI hai| (14) AhAraka-AhAraka hai, sthUla pudgaloMko lerahA hai| ziSya-bahuta ThIka btaayaa| acchA, eka vratI zrAvakake jo dezavirata guNasthAname hai caudaha mArgaNAeM kaha jAveM / zikSaka-maiM kahatA hUM(1) gati-manuSya gti| (2) iMdriya-paceMdriya / (3 kAya-trasakAya / (4) yog-tiinoN| (5) veda-tInoM bhAvoMkI apekSA / (6) kaSAya-cAro kaSAya / (7) jJAna-mati, zruta, avadhi tInoM saMbhava hai| (8) sayama--deza saMyama eka / (9) dazana-cakSu, acakSu avadhi tInoM saMbhava hai| (10) lezyA-tIna zubha hoNgii| (11) bhavya-bhavya jIva hai, abhavya dezavratI nahIM hosaktA hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [ 115 (12) samyakta-upazama,kSayopazama, kSAyika x tInoMmeMse eka (13) snii-sainii| (14) AhAraka-AhAraka / yaha to mai samajha gayA / kucha aura samajhAiye ? zikSaka-Apako hama yaha batA cuke hai ki yaha jIva apane zarIrake AkAra rahatA hai, yadyapi isakA mUla AkAra lokAkAza pramANa asaMkhyAta pradezI he arthAt lokAkAzameM vyApaka hosakatA hai parantu isameM nAma karmake udayase saMkoca vistAra hotA hai / isliye jaisA zarIra pAtA hai, usI pramANa rahatA hai| yadi zarIra phailatA hai to jIvakA AkAra bhI phailatA hai / zarIrake pramANa AkAra rakhate hue bhI samudaghAtake samaya yaha jIva apane mUla zarIrase phailakara kucha dUra bAhara jAtA hai phira garIra pramANa hojAtA hai / ___ mula zarIrako na choDakara taijasa kArmaNarUpa do sUkSma zarIroM ke sAtha jIvake pradezoMkA zarIrase bAhara nikalanA usako samuddhAta kahate hai / ve samudghAta sAta haiMvedanA, kaSAya, vaikriyika, mAraNAMtika, taijasa, AhAraka, kevlii| ziSya-kyA inakA svarUpa samajhAyeMge ? ___x kevalI, zrutakevalIke nikaTa kSAyika samyakta paidA hotA hai| isaliye isa kAlameM nahIM hotA hai| do hosakate hai| + mUla zarIrama chaMDiya, uttara dehasya jIva piDassa | NiggamaNa dehAdo hoTi samugghAda NAmatu // 667 // veyaNA kasAya ve gundhi yoya magNati yo samugdha do| tejAhAro chaTo sattamamao kevalINa tu // 666 // go. jI.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116] vidyArthI jaina dharma shikssaa| zikSaka-avazya, ye baDe kAmakI bAteM hai / (1) vedanA yA zarIrame kaSTa honepara AtmAke pradegokA kucha dUra bAhara nikalanA, vedanA samudghAta hai / (2) krodhAdi kaSAyoMkI tIvatAme AtmAkA kucha dUra phailakara nikalanA kapAya samudghAta hai| (3) jinako garIra bar3hAnekI va eka zarIrake aneka garIra banAnekI zakti hai unake AtmAke pradeza nAnA prakArake bane hue garIroMmeM phaila jAte hai. isako vaikriyika samudghAta kahate hai / jitane deva haiM ve kabhI mUla zarIrase kahIM nahIM jAte hai, ve dUsare zarIra eka sAtha eka va kaI banA sakte hai, uname AtmAke pradeza phailA sakte he. una hI zarIroko bhejakara kAma lesakta hai| deva aneka tarahake pazu pakSI AdikA zarIra bhI banAsakte hai| unake zarIrake pudgala aise hote hai jiname nAnA rUpame badalanekI zakti hotI hai| nArakI bhI apane garIrako bhinna 2 rUpoMmeM badala sakte hai| ve aneka garIra nahIM banA sakte hai| sAdhuoMko bhI yogAbhyAsame apane zarIrako bar3hAne ghaTAne va badalanekI zakti hotI hai| (4) koI koI jIva maraneke aMtarmuhUrta pahale jahA unako mara kara janma lenA hai usa yonisthAnako phailakara sparza kara Ate he phira marate hai ise mAraNAtika samudghAta kahate hai| (5) yogAbhyAsase jinako Rddhiya siddha hojAtI hai ve sAdhu zubha yA azubha taijasa samudghAta karate hai / kisI sAdhuko roga va durbhikSa AdikA pracAra dekhakara dayA AjAtI hai| taba usake dAhane kaMdhese taijasa zarIra (electric body) ke sAtha AtmAke pradeza
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [117 phailate hai aura saMkaTake kAraNako meTa dete hai| yaha zubha tejasa samudghAta hai| kimI sAdhuko kisIke dvArA durvacana sunanepara va prahArAdi kaSTa diye jAnepara krodha AjAtA hai aura vaha vazameM nahIM rahasattA hai taba sAdhuke bAeM kandhase azubha taijasa garIrake sAtha AtmAke pradeza phailakara nikalate hai jisase krodhakA lakSya phailakara bhasma kara diyA jAtA hai aura sAdhu bhI usase bhasma hokara durgati pAte hai| (6) AhAraka samudghAta kisI RddhidhArI sAdhuke mastakame puruSAkAra eka mRTama putalA AtmAke pradezoMke sAtha kevalI yA zruta kevalIke nikaTa jAkara unake darzana karake turta lauTa AtA hai| jisase kabhI mAdhuko koI zaMkA hotI hai vaha dUra hojAtI hai| (7) kevalI samuddhAta-usako kahate hai ki jaba kisI arhatakI Ayu kama ho va anya karmokI sthiti adhika ho to usake AtmAle pradeza tIna lokame phaila jAte hai aura phira zarIrAkAra hojAne haiM jisase sarva karmokI sthiti Ayu karmake barAbara hojAtI hai| zikSaka--kyA inameMse kisI bAtakI parIkSA kI gaI hai ? ziSya--isa samaya parIkSA honA bahuta hI durlabha hai; kyoMki mahAna yogIzvara nahIM milate hai| parantu ye saba bAteM saMbhava pratIna hotI haiM, kyoMki AtmAmeM anaMta bala hai va dhyAnase bar3I bar3I yogyatAeM jhalaka jAtI haiN| yaha to Apako mAlUma hogA ki vijalIkI zakti Ajakala baDA bar3A apUrva kAma karatI hai| kaI hajAra mIlapara bajanevAlA bAmA yA gAnA yahAM sunAI desaktA hai / vinA tArake sambandhake vijalIke jorase hI phaurana zabda dUra dUra phaila jAtA hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118] vidyArthI jaina dhama shikssaa| ziSya--jIvatatvake sambandhameM kucha aura jAnanekI jarUrata hai| zikSaka--jIvoMke bhAva pAca tarahake hote hai--aupagamika, zAyika, kSayopazamika, audayika aura pAriNAmika / ziSya-kyA inakA svarUpa smjhaaeNge| zikSaka-inakA svarUpa jAnanA bahuta jarUrI hai| AtmA aura kaukA sambandha pravAhakI apekSA anAdikAlase calA ArahA hai| karmokA asara AtmAke bhAvoMpara par3atA hai aura AtmAke azuddha bhAvoMse karmokA baMdha hotA hai| hama Apako batA cuke hai ki ATha karmokA baMdha isa jIvake sAtha hai unake kAraNase jaise jaise bhAva jIvake hote hai unako batAneke liye pAca bheda jIvoMke bhAvoMka prasiddha hai| inako samajhaneke liye eka dRSTAta jAna lenA cAhiye / jaise pAnImeM miTTI milI ho taba yadi hama nirmalI phala DAla deM to miTTI pAnIke nIce baiTha jAyagI, Upara pAnI sApha dikhalAI pdd'egaa| parantu jarA hilanese phira miTTI Upara aajaaygii| isa pAnIkI dazAko upazama pAnI kaheMge arthAt aisA pAnI jisame miTTI DhavI huI hai. dUra nahIM huI hai| yadi miTTIko jo nIce baiTha gaI hai usase pAnIko alaga kara dUsare bartana meM leleM to vaha pAnI vilakula sApha dIkhegA. usame miTTIkA sambandha bilakula nahIM rahA, isase yaha pAnI hilAnese bhI mailA nahIM hogaa| ise kSAyika pAnI kheNge| yaha aisA pAnI hai jisamese miTTI bilakula dUra hogaI hai| yadi miTTI mile pAnImese nIce baiThI huI kucha miTTIko nikAla pheMka deM, kucha miTTIko nIce baiThe rahane de va hilAnese kucha miTTI pAnIme ghulIgaI bhI ho aise kucha malIna pAnIko kSayopazama pAnI kheNge|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [119 jisa pAnImeM miTTI vilakula milI huI hai usa pAnIko audayika pAnI kaheMge kyoki miTTIke asarase pAnI mailA horahA hai / isItaraha pahale cAra bhAvoMko Apa samajha lIjiye / / (1) karmoke upazama yA davanese jo bhAva pragaTa hoM unako aupazamika bhAva kahate hai| (2) karmoke nAzase jo bhAva pragaTa ho unako kSAyika bhAva kahate hai| (3) karmoke kucha kSaya kucha upazama kucha udaya yA asarase jo bhAva hoM unako kSayopaziyaka bhAva kahate hai| (4) karmoke udayase yA asarase jo malIna bhAva ho usako audayika bhAva kahate haiM / ina cAroMke cAra dRSTAta samajhalIjiye(1) upazama samyagdarzana-yaha AtmapratIti bhAva mithyAtva aura anantAnubandhI kapAyake upagamase pragaTa hotA hai| (2)kSAyikasamyagdarzana-yaha zuddha Atma pratIti rUpa bhAvadarzana mohakI tIna prakRti aura cAra anaMtAnubandhI kapAyake kSayase hotA hai / (3) matijJAnayaha kSayopazama bhAva hai| matijJAnAvaraNa karmoke kSaya yA upazamase tathA usIke kucha udayase matijJAna paidA hotA hai| (4) krodhabhAva-yaha krodhake udayase hotA hai| (5)pAMcavA pAriNAmika bhAva kisI khAsa karmakI apekSAse nahIM hai, isako svAbhAvika bhAva bhI kahate hai| daiva va puruSArtha-hama isa sambandhameM pahile batA bhI cuke hai| yahA yaha samajhalenA cAhiye ki jitanA AtmAkA guNa, karmoke upazama, kSaya yA kSayopazamase pragaTa hotA hai usako puruSArtha kahate haiN| koMke udayako daiva kahate haiN|
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120] vidhArthI jainadharma shikssaa| ATha komese jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa va aMtarAyakA sadA hI kSayopazama rahatA hai, kabhI iname bilakula upazama nahIM hotA hai na kabhI inakA sarvathA udaya hotA hai| inakA kSaya hokara kevalajJAna, kevaladarzana, anata bala pragaTa hotA hai / kSayopagama hote hue jitanA udaya hai vaha udaya bhI hotA hai / arthAt kSaya, upazamake sAtha udaya hotA hai, akelA udaya nahIM hotA hai| isaliye ina tIna kA~ke sambandhase kSayopazayika aura kSAyika do hI prakArake jIvake bhAva hote hai| udayakI apekSA audayika bhI lesakte hai parantu aupagamika bhAva iname na hogaa| mohanIya karmame upazama, kSayopazama, kSAyika va audayika cAroM bhAva hoNge| ___Ayu, nAma, gotra, vedanIya ina cAra aghAtIya kome do hI bhAva hoMge-audayika aura kSAyika / iname aupazamika aura kSayopazika bhAva nahIM hote hai / ye karma udaya hokara phala dete hai yA nAza kara diye jAte hai| cAra aghAtIya karmoke udayako daiva kahate hai| isI taraha cAra ghAtIya karmokA jitanA udaya hai usako bhI daiva kahate hai / jitanA ghAtIya karmoke upazama, kSaya yA kSayopazamase AtmAkA gaNa 'pragaTa hogA usako puruSArtha kahate hai| yaha puruSArtha prANImAtrame kama yA adhika pAyA jAtA hai| isIke sahArese sarva prANI apane kAmake liye udyama kiyA karate hai| vRkSa bhI isI puruSArthase pAnI va miTTI khIMcatA hai| prANiyoMkI unnati va avanatike jimmedAra prANI hote hai| unako apane jJAna darzana va Atmabalase vicAra karake haraeka
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva talA . [121 laukika yA pAralaukika kAma karanA cAhiye / kamoMkA udaya kaisA honevAlA hai, use hama nahIM jAna sakte hai ataeva hameM apane puruSArthase dharma, artha, kAma, mokSa cAroM puruSArthoMkA sAdhana karanA caahiye| vinna honepara apane daivako dopa denA cAhiye / daivake meTanekA bhI puruSArtha hameM dharma sevana dvArA karanA caahiye| isase hama bhaviSyame udaya AnevAle pApoMko ghaTA satte hai va puNyako bar3hA sakte hai| gAMtimaya va jJAnamaya bhAvoMse Atmavala lagAkara yadi hama dharmako pAle-AtmadhyAnAdi kareM to pApako ghaTA karake puNyako bar3hA sakte hai| ina ATha karmomese sabase prabala karma mohanIya hai jisakI aTThAIsa prakRtiyoMko hama batA cuke hai| hameM ucita hai ki hama apane jJAna va Atmabalake puruSArthase isa karmako jItanekA sadA udyama kreN| isako jitanA jitanA jIteMge utanA utanA mAga bhAva nirmala hotA jAyagA va hamArA guNasthAna (darjA) bar3hatA calA jAyagA / sAre karmoko bAMdhanevAlA moha hai, mohake kSaya hote hI sarva karma kSaya ho jAte hai| ziSya- yaha to maiM samajha gayA, kucha aura bhI jarUrI bAta jAnanekI hai| zikSaka--aba maiM yaha Apako batAtA hUM ki saMsArI prANiyoMke mUla garIra kitane prakArake hote hai| garIra pAMca tarahake hote hai- (1) audArika, (2) vaikriyaka, (3) AhAraka, (4) taijasa, (5) kaarmnn| inameM se taijasa zarIra sarva saMsArI jIvoMke sadA pAe jAne hai| jaba koI maratA hai taba ye do zarIra sAtha2 jAne hai ye bahuta hI sUkSma haiM, indriyoMse jAnanemeM nahIM aate| kArmaNa zarIra to ATha karmarUpa hai| yaha zarIra kArmaNa vargaNAoMse
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122] vidyArthI jainadharma shikssaa| banatA hai yaha bAta hama batA cuke hai| tejasa zarIra eka prakArakI bijalIkA zarIre hai| jo taijasa vargaNAoM (electric molecules) se banatA hai / zeSa tIna zarIra prApta hote hai tathA chUTate hai / audArika zarIra vaha sthUla zarIra hai jo manuSya gati va tiyeca gativAloMke hotA hai| ekendriyase paMcendriya paryaMta sarva jIvoMke yaha sthUla zarIra hotA hai / isIke milaneko janma va isake chUTaneko maraNa kahate hai| vaikriyika garIra aise pudgaloMse banatA hai jisameM rUpa badalanekI zakti hotI hai| yaha sthUla zarIra devA aura nArakiyoMko hotA hai / AhAraka zarIra eka vizeSa zarIra hai jo AhAraka samudghAtake samaya kisI vizeSa munike puruSAkAra mastakase nikalatA hai| hamAre pAsa isa samaya tIna zarIra hai-audArika, taijasa, kArmaNa / vRkSoMke bhI ye hI tIna zarIra hai| kIToMke va pazu pakSiyoMke bhI ye hI tIna zarIra hai| pudgaloke aneka bheda hote hai isaliye ina zarIroMkI racanAmeM aneka bheda hai| jIva tatvake sambandhameM yaha bAta khAsa dhyAname rakhanekI hai ki nizcaya nayase yA mUla dravya svarUpakI apekSA yaha jIva bilakula zuddha hai / siddha bhagavAnake samAna hai| isameM koI bhI sAsArika avasthAeM nahIM hotI hai| hame ucita hai ki hama apane AtmAko AtmArUpa dekhA kareM / vyavahAranayase yA avasthAkI dRSTise karmoke sambandhake kAraNa jIvoMmeM caudaha guNasyAna va caudaha mArgaNAeM caudaha jIva samAsa, pAca prakArake zarIra, rAgAdika azubha bhAva ye saba bAteM pAI jAtI hai| bahirAtmA ajJAnI ina karmoke sambandhase honevAlI avasthAoMko hI AtmAkA mUla svabhAva mAna letA hai| jaba ki aMtarAtmA jJAnI yA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva ttv| [ 123 samyakdRSTi jIva mula AtmAke svabhAvako zuddha jAnatA hai aura karmoke saMyogase honevAlI avasthAoko vaisA hI jAnatA hai| paramAtmA bilakula zuddha karma rahita AtmAko kahate hai| hamako yogya hai ki hama vahirAtmApanA chor3akara aMtarAtmA hojAveM tathA paramAtmA honekA puruSArtha kreN| MPLEASE
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 124] vidyArthI jaina dharma shikssaa| chaThA adhyAya / ajIva ttv| zikSaka-hama Apako batA cuke ha ki ajIva tatvame pAca garmita he--pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza aura kaal| pudgalakA kucha svarUpa aura jAnanA jarUrI hai| hama pudgalake vizeSa guNa batA cuke hai ki uname sparza, rasa, gaMdha, varNa cAra guNa hone haiN| inake vIma bheda jAnane caahiye| 8 prakAra sparza- narama, kaThora, bhArI, halakA, gIta. upNa. cikanA, ruugvaa| 5 prakAra rasa-kaDaA, khaTTA. tIgvA, mIThA. kyaaylaa| 2 prakAra gaMdha--mugadha dugNdh| 5 prakAra varNa-kAlA, nIlA, pIlA. lAla. sapheTha / 20 guNa pudgaloMke do bheda he--paramANu aura skaMdha / jisakA dUsarA bhAga na ho usako paramANu kahate hai| paramANuoMse bane hue piDako skaMdha kahate hai| paramANumeM eka sAtha Upara kahe hue vIsa guNoMmese pAca guNa pAe jAyage, ATha sparzamese do sparza, upNa. gItamese eka koI tathA cIkane rukhamese eka koI / eka koI rasa, eka koI gaMdha va eka koI varNa hogA. isa taraha pAMca guNa hoNge| jaba ki skaMdhameM eka sAtha sAta guNa pAe jaayge| ATha sparzamese cAra sprsh| upNa gItamese eka, cIkane rUkhemese "eka, narma kaThoramese eka, halake bhArImeme eka /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva ttv| [125. eka koI rasa, eka koI gaMdha va eka koI varNa isa taraha sAtaH, guNa hoNge| pRthvI, jala, agni, vAyu saba paramANuoMke bane skaMdha hai| ye ApasameM badala bhI jAte haiM jaise--sIpake bhItara jala monI pRthvI rUpa bana jAtA hai, do prakArako vAyu milakara jala hojAtA hai / ziSya-pudgalake piMDa yA skaMdha kitane prakArake hote hai ? zikSaka-inake bheda aneka tarahase hai| ati prasiddha cha: maMda hai unheM aba dhyAnameM le lIjiye uname saba tarahake, skaMdha yA piDa garbhita hai-ve cha bhada haiM 1-sthUla sthUla (solid things) kaThora vastue~ jinake do ikar3e kiye jAnepara ve Apa apanese na mileM jaise--kAgaja, lakaDI, patthara, aadi| (2) sthUla ( lipuid things) bahanevAlI cIja jaisepAnI, dudha, garavata Adi / ye apanese milajAtI haiN| (3) sthUla sUkSma (solhd fine things) jo dekhanese moTI mAlama ho parantu hAthoMse pakar3I na jAsakeM jaise--prakAza, dhUpa, chaayaa| (1) sUkSma sthUla ( fine solid things) jo dekhaneme na A aisI sUkSma hoM parantu bhArI kAma kara sakeM jaise havA, zabda, aadi| (5) sUkSma ( fine matter) jo pudgala pir3a itane sUkSma ho ki ve kisI bhI indriyase na grahaNa hosake jaise kaarmnnvrgnnaaeN| (6) myUkSma sUkSA (very fine matter) do paramANuokA skaMdha yA eka paramANu / sUkSma skaMdhoMke bahutase bheda he / unameM pAca sUkSma skaMdha saMsArI jIvoMke liye bahuta upayogI hai|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ www 126 vidyArthI jainadharma zikSA / ___(1)AhAra vargaNA ( assimilative molecules ) iname audArika, vaikriyika, tathA AhAraka tIna garIra banane hai / (2) tejasa vargaNA (eletrne molecules) vinalIke piMTa inase taijasa zarIra banatA hai jo saba saMsArI jIvAphe sadA pAyA jAtA hai| __(3) bhApA vargaNA ( voes! n olecules ) iname ganna banate hai| (4) mano vargaNA (mind molecules) inase hRdayasthAnameM ATha pattoMkA kamalAkAra mana banatA hai| (5) kArmaNa vargaNA (karmae molecules) inase mRkSma kArmaNa zarIra banatA hai, jo saba saMsArI jIvoMke sadA pAyA jAtA hai| AhAraka vargaNAke bhItara jitane paramANu he unake bahuta adhika taijasa vargaNAmeM, taijasase bahuta adhika bhASA vargaNAme, bhASAme bahuta adhika mano vargaNAme, manase bahuta adhika kArmaNa vargaNAme he isIse haraekakI zakti apane pahalese bahuta adhika hai| sarvase adhika baliSTa kArmaNa vargaNA hai / ye pAcoM hI prakArakI vargaNAeM sarvatra phailI huI hai / koI jagaha inase khAlI nahIM hai / ye vargaNAe. paramANuoMke vichuDanese bigaDatI hai va unake milanese banatI rahatI hai| ziSya-kyA paramANuoMke milanekA koI niyama batAyA gayA hai ? zikSaka-paramANuoMke bandha honeke sAdhaka cikanA va rUkhApanA hai| cikanepaneke va rUkhepaneke aMza aneka hote hai / jaise bakarIke dUdhase adhika cikanaI, gauke dUdhame, gauke dUdhase adhika cikanaI bhaisake dUdhame hotI hai, bhaisake dRdhase adhika cikanaI UMTanIke dUdhameM va dhase
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva ttv| [127 ghImeM adhika cikanaI hotI hai vaise paramANuoMke bhItara cikanaIke aneka bheda hote hai, koI kama cikanA koI adhika cikanA hotA hai| isI taraha jaise dhUla, vAla, va kaMkaDameM rUkhApanA adhikara hai, vaise paramANuoMme rUkhApanA kisIme kama va kimImeM adhika hotA hai| niyama yaha hai- makhA paramANu rukhase va cikanA cikanese tathA rUkhA cikanese bandha saktA hai, yadi paraspara do aMgakA aMtara ho| isase kama va adhika aMtara honepara vandha na hogA isI taraha jisa paramANume sabase kama cIkanApanA yA rUkhApanA hogA vaha paramANu kisIme hI baMdhegA parantu bAharI nimittoMse yadi usImeM aMza bar3ha jAyeMge to vaha bandha ho skegaa| jaise eka paramANumeM 50 aMza cikanAI hai to vaha 52 aMzavAle cikane, yA rUkhe paramANuse hI bNdhegaa| 53 aMzavAle yA 52 aMgavAlese nahIM baMvegA / eka paramANu se rUkhApanA 55 aMga hai to vaha 57 aMgavAle cikane yA rUgve paramANuse vandha jaaygaa| 54 yA 58 aMzavAlese nahIM bandhege / jaba paramANu paraspara bandhakara eka piMDa yA skaMdha bana jAte hai taba jisa paramANumeM adhika aMza hoMge vaha kama aMzavAleko apane rUpa kara legaa| jaise 15 aMzavAlA paramANu cikanA hai tathA 17 aMzavAlA paramANu rUkhA hai taba donoMkA banA huA piMDa rUkhA hojaaygaa| inameM aisI zakti hai ki adhika aMzavAlA apane rUpa dUsare paramANuko kara letA hai| ziSya-kyA isakA prayoga karake Ajakala kisIne dekhA hai ? zikSaka-yaha jina zAstrakI likhita bAta hai| jahAtaka hameM mAlama hai abhItaka kimIne prayoga karake nahIM dekhA hai| jo jaina chAtra vijJAnake UMce jJAtA hoM unako isakA prayoga karake jAMcanA caahiye|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 ] vidyArthI jainadharma zikSA / ziSya-yadi skaMdha skaMdhase milakara eka piMDa bane naubhI kyA yahI niyama hogaa| zikSaka-maiM samajhatA hai ki aisA hI niyama skaMdhake liye bhI honA cAhiye / yadi kisI skaMdhame 500 aMza cikanaI hogI va dUsare skaMdhame 502 aMza cikanaI yA rUkhApana hogA to ve do skaMdha bhI milakara eka piDa ho jAyage yadyapi isa bAtakA adhika vistAra mujhe jaina zAstrame dekhaneko nahIM milA / kaThinatA to yaha hai ki cikane va navapanake aMgoMkI jAca kaise kI jaave| isahIke liye Ajakalake vaijJAnikoko khUba vicAranA cAhiye / ziSya-bAta bahuta jarUrI hai| maiMne dhyAname lelI hai, kinhIM vaijJAnika prophesarose bAna kregaa| pudalake sambandhame aura koI vAta jAnanekI hai| zikSaka-jo jarurI 2 bAteM thA ve Apako batA dI hai / isa sarva jagatakI racanA pudgaloke dvAga hotI rahatI hai va bigar3atI rahatI hai| Ajakala ( science) sAyaMsa (vijJAna ) jo kucha bhI khoja kara rahA hai vaha saba pugalakI apUrva zaktike kAraNase hai| tathA jahAtaka merA anumAna hai mai kahasaktA hUM ki yadi vaha mAyaMsakI khoja satya hogI to usakA milAna jaina sidvAtase hojaaygaa| ziSya-Apane kahA thA ki AkAgake do bheda hai- lokAkAza tathA alokAkAga inakA kucha vizeSa batAIye / / zikSaka-AkAga eka akhaNDa anaMta dravya hai / isakI sImA nahIM hai / isIke madhyame jitane AkAzake bhAgame jIva, pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA kAla pAe jAte hai usako
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva tl| [129 lokAkAza kahate hai| lokAkAga eka maryAdAke bhItara hai isa maryAdA kAraNa dharmAstikAya aura adharmAstikAya hai / ye donoM dravya lokAkAza vyApI hai| jahAMtaka dharma dravya hai vahAMtaka hI jIva tathA punaloMkA gamana ho sakatA hai va vahIMtaka padArtha Thahara sakte hai / isa jagatameM koI bhI sthAna nahIM hai jahAM pAco dravya na pAe jAveM / / pula paramANu tathA skandha rUpase sarvatra bhare hai, sUkSma jAtike ekendriya jIva bhI sarvatra bhare hai, bAdara jIva kahIM kahIM hai / dharma aura adharma dravya vyApaka hai hI, kAlANu bhI sarva tarapha ratnoMke Dharake samAna phaila he / unakI gaNanA asaMkhyAta hai kyoMki lokAkAzake pradeza bhI asaMkhyAta hai| haraeka pradezapara eka eka kAlANu vyApaka hai| zipya-pradezakA matalaba batAiye tathA asaMkhyAtase kyA matalaba hai| zikSaka -jitane AkAgake saSTama bhAgako vaha paramANu jisakA bhAga nahIM hosakatA hai rokatA hai usako pradeza (poin ) yA (epatitl unit ) kahate he | jainasiddhAMtameM tIna prakArakI gaNanA. batAI gaI hai--saMkhyAta, asaMkhyAta aura anaMta / hama mAnavoMkI samajhame jahAtaka ginati Asake vaha sakhyAta hai| usase adhika asaMkhyAta hai| usase bhI bahuta adhika anaMta hai| pradeza eka tarahakA gaja hai jisase dravyoMke AkArako mApA jAtA hai / yadi lokAkAgako isa pradeza rUpI gajase mApA jAve to usake asaMgcyAta pradeza hoNge| itane hI pradeza dharmAstikAyake ___ varatane hA adharmAstikAyake hoMge / va itane hI pradeza eka jIvake
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 vidyArthI jainadharma shikssaa| bhItara bhI asalame hote hai kyoMki ekajIva lokAkAza bharame phaila -saktA hai / kAlANu bhinna 2 eka eka pradezapara hai isaliye kAlA'NuoMkI gaNanA asaMkhyAta hai / AkAza ananta hai isase usake ananta pradeza kahalAeMge / pudgala yadyapi tIna lokameM paramANu va skaMthake rUpame phaile he tathApi paramANuoMke milanesa jo skaMdha banane hai ve tIna prakArake hote hai--kinhIM skaMdhoMkI racanA saMkhyAta paramANuoMse hotI hai, kinhIMkI asaMkhyAta paramANuoMse tathA kinhIMkI unase bhI anaMta paramANuoMse hotI hai / isaliye pudgalake skaMdhoMke pradeza saMkhyAta, asakhyAta tathA anaMta aise tIna tarahake kahalAte hai| nyahA pradezase matalaba paramANukA lenA cAhiye / ____ kAlANu asaMkhyAta hai ve kabhI eka dUsarese milate nahIM hai, ve alaga 2 eka eka hI pradezako gherate hai / zeSa pAca dravya eka pradezase adhika sthAna gherate hai / isaliye jIva, pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA AkAzako asti kAya yA paMcAstikAya kahate hai| ziSya-parantu pudgalakA eka paramANu to eka hI pradeza gheratA hai usako kAya to nahIM kahanA cAhiye / zikSaka-yadyapi paramANu eka hI pradeza gheratA hai parantu usameM paraspara milanekI zakti hai jaba ki kAlANume paraspara milanekI zakti nahIM hai isaliye paramANuko zaktikI apekSA kAya kahate hai| eka bAta aura jAnanA cAhiye ki chahoM dravyame do prakArake guNa hote hai--sAmAnya (geveral ) vizeSa (special )-vizeSa guNa to hama batA cuke hai, sAmAnya guNoMko samajha liijiye|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajIva ttv| [131 ziSya--kRpA karake chahoM dravyoMke vizeSa guNa phira batA dijiye / zikSaka-jIva dravyake vizeSa guNa jJAna, darzana, sukha, vIrya. samyakta, cAritra Adi hai, pudgalake vizeSa guNa sparza, rasa, gaMdha, varNa hai, dharmAstikAyakA vizeSa guNa jIva va pudgalako gamanameM sahAya karanA hai, adharmAstikAyakA vizeSa guNa jIva va pudgalako, ThaharanemeM sahAya karanA hai, AkAzakA vizeSa guNa, sarvako jagaha denA hai, kAlakA vizeSa guNa sarvakI avasthAoMko palaTanemeM sahAyatA denA hai| sAmAnya guNa chahoM dravyoMmeM pAe jAte hai| jabaki vizeSa guNa khAsa apane apanemeM pAe jAne haiN| sAmAnya guNa cha: bahuta hI Avazyaka hai| (1) astitva guNa-jisa zaktike nimittase dravyakA kabhI nAga na ho, dravya sadA banA rahe / (2) vastutva guNa-jisa zaktike nimittase dravya kucha kAma kare vyartha na rhe| (3) dravyatva guNa-jisa zaktike nimittase dravyameM ekasI va minna prakArakI avasthAaiM badalA kreN| (4) agurulaghutva-jisa zaktike nimittase dravya apanI maryAdAmeM rahe kabhI kama yA adhika na ho na vaha badala kara dUsarA dravya hosake na isakA koI guNa anya guNarUpa badala sake / jisa dravyameM jitane guNa hoM ve usameM bane rheN| koI nayA guNa usame Akara na mile| (5) pradezatva guNa-jisa zaktike nimittame dravyakA kucha na kucha AkAra avazya ho|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] vidyArthI jainadharma shikssaa| (6) prameyatva guNa-jisa zaktike nimittase dravya kisI na kisIke jAnakA viSaya ho / anIva tatvake sambandhame jo jarUrI jAnane yogya bAteM thIM unakA kathana maiMne kara diyA hai| Apa inapara vicAra kareMge to Apako mAlUma hogA ki dharma, adharma. AkAga, kAla ye cAra dravya sadA svabhAvame rahate hai / iname halana calana kriyA nahIM hotI hai / saMsArI jIva aura pudgala halana calana kriyA karate hai| indIkI racanA yaha dRzya rUpa jagata hai / inakI avasthAeM nAnA prakAra vanatI vigaDatI dikhalAI par3atI hai / yaha loka cha mUla dravyokA samudAya hai / ye sadAse hai va sadA bane raheMge isaliye yaha loka nitya hai| avasthAoMke badalanekI apekSA yaha jagata anitya hai / yaha loka, kabhI nayA banA nahIM na kabhI vilakula lopa hogA / avasthAse avasthAtara huA kregaa| jJAnIko ucita hai ki vaha kSaNika jagatakI avasthAoMme moha na kare, mUla dravyapara dRSTi rkhe| cha hoM dravyoMme eka nija Atma dravya hI sAra hai| usapara dRSTi rakhake va usIkA dhyAna karake hame mAtmAnanda prApta karanA caahiye| PORN RANJIRI ISL IA MAYATIMIT R
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha ttv| sAtavAM adhyaay| Asrava aura baMdha ttv| zikSaka-hama Apako sAta tatvoMme Asrava va bandha tAtvoMkA kucha masvarUpa banA cuke hai, Aja kucha vizeSa bAteM batAeMge___Amrava aura baMdha karmokA eka sAtha hotA hai| AnA aura baMdhanA do bhinna 2 kriyAke kAraNase inake do nAma hue hai| asalameM azuddhatAkI dRSTi se donoM bAteM eka hai / ina donoMke kAraNa bhAva Atrava aura bhAva baMdha eka hI haiN| jina bhAvoMme karma vargaNAeM AtI hai unahI bhAvoMse unakA baMdha bhI hotA hai| donoMkA samaya yA Asrava va baMdha zraNa bhI eka hI hai| ____ yaha hama Apako batA cuke hai ki karmoke ATha mUla prakRti bheda he inamese sAta mUla karmokA sadA hI baMdha naume guNasthAna taka huA karatA hai| Ayu karmakA baMdha sadA nahIM hotA hai| jainasiddhAMta meM yaha kAyadA batAyA hai ki eka jIvanameM ATha Taphe Ayuke ATha vibhAgome baMdhakA avasara AtA haiN| yadi ATha tribhAgoMmeM AyukA baMdha nahIM huA to maraNake aMtarmuhUrta pahale paralokake liye Ayu karmakA baMdha avazya hogaa| jaise kisIkI Ayu 81 varSakI hai taba pahalA tribhAga 54 varSa bItanepara aMtarmuhUrtake liye AyagA / dUsarA tribhAga 27mese 18 varSa bItanepara 9 varSakI zeSa AyumeM aMtarmuhUrta ke liye aaygaa| isI taraha tIsarA tribhAga 3 varSa Ayuke zepa rahanepara aaygaa| cauthA eka varSa bAkI rahanepara aaygaa| pAMcavA tribhAga 1
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134] vidyArthI jaina dharma zikSA mAsa vAkI rahanepara chaThA tribhAga 40 dina bAkI rahanepara. sAtavA tribhAga 13 dina 8 ghaMTe bAkI rahanepara.AThavA tribhAga 4 dina 10 ghaMTe 40 minaTa bAkI rahanepara aaygaa| inamese kisI tribhAgameM Ayu baMdha jaaygii| jaba eka daphe baMdha jAyagI taba Ageke tribhAgoMmeM bhAvoMke anusAra unakI sthitime kama va adhikapanA hosaktA hai| AyukA baMdha sAtaveM gaNasthAna taka hI hotA hai isaliye sAtaveM gaNasthAna takake jIvoMke Ayu baMdhake samaya ATho karmokA baMdha hogaa| jaba Ayukarma nahIM badhegA taba sAta karmokA baMdha hogaa| dasaveM guNasthAnameM mohanIya karmako choDakara cha. karmokA hI baMdha hogaa| 11. 12 va 13me guNasthAnameM kevala eka sAtA vedanIya karmakA hI badha hogaa| ziSya-Apane batAyA ki zubha upayogase puNya baMdha hotA hai, azubha upayogase pApa baMdha hotA hai, jJAnAvaraNAdi cAra ghAtIya karma pApa hai yaha bhI Apa batA cuke hai taba zubha upayogase pApakarma kaise baMdhegA ? zikSaka--yaha bAta dhyAname lelIjiye ki cAra ghAtIyakarmokA bandha zubha yA azubha donoM upayogoMme hotA hai| aghAtIya karmomese jaba zubha upayoga hotA hai, sAtAvedanIya, zubha nAma. uccagotra tathA zubha AyukA bandha hotA hai aura jaba azubha upayoga hotA hai taba asAtA vedanIya, azubha nAma, nIca gotra, azubha AyukA bandha hotA hai| kyoMki zubha yA azubha donoM hI upayoga azuddha hai, kaSAya sahita hai, AtmAke svAbhAvika jJAnadarzana Atmabala va zAtabhAvake bAdhaka hai isaliye cAroM ghAtIyakarmokA bandha' avazya hogaa| zubha bhAvoMmeM bhI kaSAya hai jo AtmaguNoMkA ghAMta karatA hai| yaha hama batA cuke hai ki bandha cAra prakArakA hotA hai, unameMse sthiti va anu
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha ttv| / [135 bhAgabaMdha kapAyoMke dvArA kama yA adhika hotA hai| isame vizeSa bAta' jAnanekI yaha hai ki jaba kaSAya tIvra hotI hai taba Ayuko chor3akara sarva karmoMmeM sthiti adhika par3atI hai aura jaba kayAya maMda hotI hai taba sAtoM karmoM meM sthiti kama par3atI hai| Ayu karmakA hisAba yaha. hai ki jaba kaSAya tIvra hotI hai taba narakAyukI sthiti adhika kA tIryaca, manuSya va devAyukI sthiti kama paDatI hai aura jaba kaSAyaH maMda hotA hai taba naraMkAyumeM sthiti thor3I va tIryaca manuSya va deva AyumeM sthiti adhika par3atI hai| anubhAga bandhakA niyama yaha hai ki tIvra kaSAyoMse sarva pApa kA~meM anubhAga adhika va puNya karmoM meM kama par3egA tathA maMda kapAyoMse puNyakarmameM anubhAga adhika va pApa karmoM meM anubhAga kama pdd'egaa| AyukarmameM mAtra naraka Ayu hI azubha yA pAparUpa kahalAtI hai / isa kathanase Apa samajha gae hoMge ki jaba kisIke maMda kaSAyarUpa zubha upayoga hogA taba ghAtIya karmoM meM sthiti bhI kama paDegI va anubhAga bhI kama par3egA tathA aghAtIya puNya prakRtiyoMmeM bhI sthiti kama paDegI parantu anubhAga jyAdA pdd'egaa| jisakA phala yaha hogA ki java una ghAtIya kokA udaya hogA taba phala maMda hoMgA parantu yadi puNyarUpa aghAtIya karmokA udaya hogA to phala tIvra hogA / sukhakI sAmagrI acchI prApta hogii| ___karmoMke Ane va baMdhaneme kAraNarUpa bhAva sAmAnyase pAca hai(1) mithyAdarzana, (2) abirati, (3) pramAda, (4) kaSAya, (5) yoga / * *-mithyAdarzanAvirati pramAdakaSAyayogA baMdhahetavaH ||148t.suu.|| ___
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vvvvvv 136] vidyArthI jainadharma shikssaa| ziSya-kRpA karake inakA kucha vizeSa batAiye? zikSaka-sAta tatvoMke zRddhAna na karaneko yA sacce deva, zAstra, guruke zRddhAna na karaneko yA apane AtmAko yathArtha rUpase zrRddhAna na karaneko va AtmIka atIndriya AnaMdakA zRddhAna na karaneko mithyAdarzanabhAva kahate hai| isa mithyAdarzanake pAMca bheda hai (1) ekAMta mithyAdarzana-vastume aneka svabhAva hote hue unako na mAnakara eka hI yA kucha hI svabhAvoMke rahanekA haTha karanA ekAta mithyAdarzana hai| jaise koI puruSa apane pitAkI apekSA putra hai, putrakI apekSA pitA hai, bhAIkI apekSA bhAI hai, bhAnajekI apekSA mAmA hai, ye sava sambandha usa puruSame eka hI sAtha hai| yadi koI usa puruSako putra hI mAne, pitA na mAne to vaha ekAtako mAnanevAlA mithyA dRSTi hogaa| haraeka vastu apane mUla svabhAvakI apekSA nitya hai| avasthAke badalanekI apekSA anitya hai| donoM svabhAvoMko eka sAtha mAnanA yathArtha hai satya hai / yadi inameMse eka hI svabhAvako mAnA jAye ki vastu nitya hI hai yA anitya hI hai to yaha mAnanA ekAta mithyAdarzana hogA isase vastuke svarUpakA saccA jJAna na hogaa| (2) viparIta mithyAdarzana-jo dharma nahIM hosakatA hai usako dharma mAnalenA, jo deva nahIM hosaktA hai usako deva' mAnalenA, jo gurU nahIM hosakatA hai usako guru mAnalenA viparIta mithyAdarzana hai / jaise pazuoMkI bali karanese dharma mAnanA, rAgI, dveSI devoMko deva mAnanA, parigrahadhArI saMsArAsakta garuko gaha mAnanA /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ _Asrava aura baMdha ttv| [137 (3) saMzaya mithyAdarzana-dharmake nirNayame eka mata na hokara saMzaya rakhanA jaise-AtmA hai yA nahIM, paraloka hai yA nahIM, mokSa hai yA nahIM, karmabandha hai yA nhiiN| (4) vainayika mithyA darzana-bholepanase sarva prakArake ekAta va anekAta dharmoko dharma mAna lenA, sarAgI vItarAgI sarva devoMko deva mAna lenA, sagraMtha nigraMtha sarva prakArake sAdhuoMko sAdhu mAna lenA / yaha bhAva rakhanA ki hama to saMsArI hai loga kucha samajha kara hI deva dharma guruko mAnate hai, sarvakI bhakti karanese kisIse kucha kisIse kucha lAbha hojaaygaa| aisA mithyAtvI viveka rahita satya va asatya sarvako dharma mAnake zraddhAna karatA hai|| (5) ajJAna mithyA darzana-apane hita va ahitakI parIkSA kiye vinA va parIkSA karanekI zaktike vinA paryAya buddhi bane rahanA, zarIrako hI AtmA mAna lenA, iMdriyoMke sukhako hI sukha mAna lenA, dharmake jAnanekI kucha icchA na karanA, jaisI rIti calI AI hai usIko satya dharma mAnakara baiThe rahanA, nirNaya karanekA prayatna nahIM karanA / inameM se kisI bhI mithyAdarzanameM phaMsA huA prANI nirmala __ samyakudarzanako nahIM prApta kara sakatA hai| satyadharmakI zRddhA nahIM kara pAtA hai, mAnavajanmako vRthA hI kho baiThatA hai, mithyAdarzanake kAraNa prANI indriyoMke viSayoMkA mohI hotA huA rAtadina viSayavAsanAkI tRptike liye tRSNAmeM phaMsA rahatA hai| isIke kAraNa sarva tarahakA anyAya karatA hai va abhakSya bhojana karatA, hai| hiMsAdi pApoMke karanese lAbha nahIM kara pAtA hai| avirati bhAva 12 prakArakA bhI hai, 5 prakArakA bhI hai|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138] vidyArthI jaina kama shikssaa| pAca indriya tathA manako vaza na rakhanA tathA pRthvIkAyika, jalakAyika. agnikAyika, vAyukAyika tathA vanaspatikAyika aura trasakAyika prANiyokI dayA na paalnaa| jo cAhe so vicAre vinA indriya bhoga karanA va jaise cAhe vaise vartAva karanA, prANiyoMkI DhayAkI taraphase bekhabara rahanA, yaha bAraha prakAra avirati hai| hisA, asatya, corI, kugIla. va parigraha ina pAca pApoMkI mamatAmeM phaMse rahanA bhI avirati hai| pramAda-AtmAke dhyAna va zuddha bhAvoMkI prAptime anAdara ka asAvadhAnI rkhnaa| dekhakara calanemeM, zuddha vacana bolaneme, zuddha bhojana karanemeM, dekhakara rakhane uThAnemeM, mala mUtra karaneme pramAda sahita asAvadhAnIse vartanA pramAda hai| mana vacana kAyako dharmamArgame calAnemeM Alasya rakhanA, uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama satya, uttama zauca, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga. uttama AkiMcanya, uttama brahmacarya ina daza prakAra dharmoke pAlanameM pramAda rkhnaa| strI kathA, bhojana kathA, deza kathA, rAjA kathAme samaya vRthA gamAnA / ____ kaSAya-krodha, mAna, mAyA, lobha 16 prakAra ka. nau kaSAya aise 25 prakAra kaSAya hai| jinake nAma hama pahale mohanIya karmake bhedoMme batA cuke hai| * yoga-mana, vacana, kAyakA halana calana tIna prakAra hai isIke pandraha bheda hai cAra manayoga-satya, asatya, ubhaya, anubhaya / cAra vacana yoga-satya, asatya, ubhaya. anubhaya / satya, asatya mile hue vicAra va vacanako ubhaya mana ka kacana .
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ [139 Asrava aura baMdha ttv| kahate haiM / jisako satya va asatya kucha bhI kahA jAsake aise vicAra va vacanako anubhava mana yA vacana kahate hai| sAta kAyayoga-kAyakI kriyAke nimittase AtmAke pradegoMkA halana calana kAya yoga hai / sAta prakArakI kAyakI kriyA hotI hai ve sAta kAya hai (1) audArika kAya yoga (2) audArika mizra kAya yoga, (3) vaikriyika kAya yoga, (4) vaikriyika mizra kAyayoga, (5) AhAraka kAya yoga, (6) AhAraka mizrakAya yoga, (7) kArmaNa kAya yog| ___manuSya tathA tIryacoMke paryApta avasthAmeM audArika kAyayoga hotA hai| aparyApta avasthAmeM audArika mizrakAya yoga hotA hai| audArika kAyakA kArmaNa kAyase mizraNa hotA hai| deva tathA nArakiyoMke paryApta avasthAmeM kriyika kAyayoga hotA hai / aparyApta avasthAmeM vaikriyika mizra kAyayoga hotA hai / vakriyika kAya aura kArmaNakAyakA mizraNa hotA hai| ___AhAraka samudghAtake samaya AhAraka zarIra banatA hai, usake banate hue AhAraka mizra kAyayoga hotA hai, bana jAnepara AhAraka kAyayoga hotA hai| vigraha gatimeM kArmaNa kAyayoga hotA hai| jaba eka zarIrase dUsare zarIrameM jIva jAtA hai, taba bIcameM taijasa kArmaNa do sUkSma zarIra sahita jIva jAtA hai| unameM se kArmaNakAyake nimittase AtmAkA halanacalana hotA hai, isase vahAM kArmaNa kAyayoga hotA hai| karmoke Atraka aura bandhake kAraNa pAMcoM bhAva pahale guNasthAnase lekara terahaveM guNa
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140] vidyArthI jainadharma shikssaa| sthAnataka yathAsabhava pAe jAte hai| caudahaveM ayoga guNasthAnameM yoga bhI nahIM rahate hai, isase vahA karmoMkA Ava va baMdha bilakula nahIM hotA hai| pahale guNasthAna miyAdarzaname mithyAdarzana, avirati, pramAda, kapAya aura yoga pAcoM hI karmoke Amava aura baMdhake kAraNa maujUda hai / dUsare tIsare cauthe guNasthAnoMme mithyAtva chUTa gyaa| nIsare cautheme anatAnubadhI kapAya bhI TUTa gyaa| pAcaveM deza saMyata guNasthAname eka deza avirati bhAva Tala gyaa| apratyAgvAnAvaraNa kapAya bhI nahIM rhiiN| ___ chaThaM pramatta vigtame pramAda, kapAya va yoga tIna kAraNa hai| yahA pratyAkhyAnAvaraNa kapAya bhI nahIM rhii| apramatta sAtaveM guNasthAnameM pramAda bhI chUTa gayA, mAtra kapAya aura yoga hai| naume guNasthAna taka sarva kapAya calI gaI mAtra sUkSma lobha raha gyaa| dasaveM taka kapAya va yoga hai phira 11me 13 taka mAtra yoga hI raha gyaa| ... jaise 2 guNasthAna baDhatA jAtA hai vaise 2 Asava baMdhake kAraNa bhI ghaTate jAte hai| ziSya-Apane bahuta hI upayogI bAta btaaii| Asava baMdhake saMbaMdhame kucha aura vizeSa jAnanA jarUrI hai| zikSaka-Apako yaha jAna lenA jarUrI hai ki saMsArI jIva koI bhI acchA yA burA kAma karate hai uname jIvake bhAva bhI lagate hai tathA zarIra va bAharI ajIva padArthokA bhI sambandha hotA hai-jaise hamane kisI pazuko lAThI mArI isame jIvakA krodhabhAva kAraNa hai|
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha ttv| [141 tathA garIra, lAThI ajIva pudgalakA sambandha bhI hai| isaliye Alaka va baMdhake do adhikaraNa batAe gae hai--eka jIvAdhikaraNa dUsaga ajIvA-- dhikaraNa / jIvAdhikaraNa yA jIvarUpI AdhArake ekaso ATha bheda hai---- ziSya-kyA Apa 108 bheda batAeMge ? / zikSaka haraeka kAmake karanekA irAdA kiyA jAtA hai|' isako saMrambha kahate hai, phira usa kAmake karanekA prabaMdha kiyA jAtA hai isako samArambha kahate hai| phira usa kAmako zurU kiyA jAtA hai isako Arambha kahate hai / jaise dAna denekA bhAva yA irAdA karanA saMrambha hai| dAnake liye cIjakA lAnA samArambha hai / dAna pAtrako denA so Arambha hai / isa harAekake liye mana, vacana, kAya tInAkA prayoga jIva dvArA hosaktA hai / jaise-manase irAdA karanA, vacanase use kahanA, kAyake aMgase usako prakAza karanA, taba saMrambha samArambha, Arambhako mana, vacana, kAyase guNanese nau bheda hoNge| koI kAma svayaM kiyA jAtA hai, koI karAyA jAtA hai, kisI kAmakI anumodanA kIjAtI hai / jaise-svayaM karanekA vicAra karanA Adi, kisIse karAnekA vicAra karanA Adi, kisIne koI kAma kiyAhai usapara prasannatAkA bhAva manameM karanA, vacanase kahanA, kAyase vatAnA tathA prasannatAkA irAdA karanA, prasannatAvatAnekA prabaMdha karanA, prasannatA batA denA / isa taraha nauko kRtakArita va anumodanAse guNA karanese sattAIsa 27 bheda hote hai| acche yA bure kisI bhI kAma karaneke liye kapAyakI preraNA hotI hai| koI kAma, krodhavaza, koI mAnavA, koI mAyAcArIse va koI lobhavaza kiyA jAtA hai| isa taraha 27 ko 4 se guNA karanepara 108 bhAva jIvake hosakte hai
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ "142] vidyArthI janadharma zikSA / jinase pApa yA puNya kiyA jAtA hai| jaise samarambhAdi 3xmana, vacana. kAya 3xkRta Adi 34kapAya 4%108 jIvAdhikaraNake bhaMTa hai| - ajIvakaraNake 11 gyAraha bheda hai--- 1-mUla guNa nirvartanA-zarIra, vacana. mana, vAmAcyAmakA bnnaa| 2-uttara guNa nirvartanA--kAThakI caukI. miTTIke vartana, citrakarma Adi kAma garIrake aMgoMse banAnA / 3-apravekSita nikSepa--vinA dekhe hue padArthako rkhnaa| 4- duSTaprabhRSTa nikSepa-duSTatAse krodhame Akara rakhanA / 5-sahasA nikSepa-jaldIse yakAyaka jahAtahA paTaka denaa| 6--anAbhAga nikSepa--jahAse vastuko uThAnA vahAM na rakhakara kahIM aura rakha denaa| 7-bhaktapAna saMyoga rAgavaza bhojanameM pInekI vastu milaanaa| 8--upakaraNa saMyoga-TaMDe vartaname garma vasta, garma varnanameM ThaMDI vastu rakhanA aadi| 9 kAya nisarga-kAyakA hilaanaa| 10 vacana nisarga--vacanoMkA kahanA / 11 manonisaMga-manakA hilAnA / / noTa-yahA manase matalaba dravya manase hai jo hRdayasthAnameM ATha patteke kamalake AkAra hai / yaha hama pahale batA cuke haiM ki sAdhAraNa rItise eka sAtha sAtoM karma va kabhI ATho karma baMdhane hai| tau bhI jisa karmake kAraNa bhAva vizeSa tarahake hote hai usa karmakA vizeSa anubhAga vandhatA hai|
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ - RAN Arava aura baMdha ttv| [143 ziSya -kyA haraeka karmake bandhake liye vizeSa bhAva bhI hota hai ? kRpAkara unako batA diijie| zikSaka-inakA jAnanA bhI jarUrI hai / (1)-jJAnAvaraNa darzanAvaraNake vandhaka vizeSa bhAva 1-pradoSa-kisIne sacce tatvoMkA upadeza kiyA ho nau bhI manameM prasanna hokara duSTabhAva yA IrpAbhAva rkhnaa| 2-ninhava-apaneko kisI vAtakA jJAna honepara bhI AlasTa Adi kAraNase dusareke pUchanepara kahanA ki hama nahIM jAnate hai / apane jJAnako chipAnA tathA apane jJAnadAtA gurukA nAma chiyaanaa| 3-mAsaya IpIbhAvase dusareko nahIM batAnA / yaha bhAva rakhanA ki yadi yaha jAna jAyagA, to hamArI pratiSThA ghaTa jaaygii| 4-antarAya--jJAnakI unnatike kAraNoMme vinna krnaa| 5.-AsAdana-jJAnako prakAza karanese kisIko manA karanA / 6. upaghAta--sacce jJAnako bhI khoTI yuktise gvaMDana karanA / zipya-jJAnAvaraNa va darzanAvaraNake kAraNa eka kyoM hai ? zikSaka-darzanapUrvaka jJAna hotA hai| isaliye donoMke vAdhaka kAraNa ekase hI kahe gae hai| (2) asAtA vedanIya karmaka vizeSa vaMdhake bhAva / (1) duHkha pIDA rUpI pariNAma, (2) zoka-iSTa ktuke viyogapara malIna citta honA. (3) tApa--nidA Adike nimittase tIvra pachatAveke duHkhita pariNAma yA kisI vastu ke na milane para pachatAvA (4) AkaMdana--Asu nikAlate hue klega bhAvakI nInAse rudana, karanA, (5) vadha- Ayu indriya bala zvAsochvAsa prANoMkA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144] vidyArthI jaina dharma shikssaa| viyoMga karanA. prANa lelenA, (6) paridevana-saMkleza bhAvase aisA rudana karanA jisase dUsaroMke dilame dayA paidA hojAve / ina cha bAtoko svaya karanese va dUsaroMke bhItara paidA karadenese va Apa va dUsaroMme donoMke bhItara paidA karA denese asAtA vedanIyakA vizeSa bandha hotA hai| ziSya--yadi koI vairAgyavAna hokara ghara choDa kara sAdhu hojAve aura isa kAraNase usake gharavAle kaSTa pAveM to ghara choDanevAleko asAtA vedanIyakA bandha hogA yA nahIM / zikSaka-kyoMki ghara choDanevAloMke pariNAma gharavAloko kaSTa deneke nahIM hai kitu Atma kalyANa karaneke hai| gharavAle apane svArthavaza mohase dukhI hote hai / isa liye use asAtA vedanIyakA bandha na hogaa| jahA bhItarase pariNAma dukhita karaneke hoMge va apanA aisA svArtha sAdhana karaneke hoMge jisase dUsaroMko kaSTa pahuca jAve to asAtA vedanIyake baMdhakA vaha bhAgI hogaa| (3) sAtA vedanIya karmake vizeSa vaMdhake bhAva / (1) bhUtAnukampA--sarva prANI mAtrapara karuNAbhAva (2) vRtyanukampA-vratI zrAvaka va muniyoke liye vizeSa dayAbhAva ki ve kisI taraha kaSTa na pAveM (3) dAna- upakAra vicAra kara AhAra, auSadhi, abhaya va vidyAdAnakA denA dharmake pAtroMko bhaktipUrvaka denA du khita prANiyoMko dayAbhAvase denA / (4) sarAga saMyama--dharmake anurAga sahita munikA cAritra pAlanA (5) saMyamAsaMyama--zrAvakakA cAritra dharmapresase pAlanA (6) akAma nirjarA-samatAbhAvase karmoke phalako bhoga lenA (7) bAla tapa--AtmajJAna rahita maMda kaSA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha ttv| [145 yame tapa karanA (8) yoga- samAdhi yA dhyAnameM premI honA (9) zAnti--krodhako jItakara kSamAbhAva rkhnaa| (10) zauca-lobhako manda karake saMtoSa rkhnaa| ityAdi parahitakArI kAryoMse sAtA vedanIya karmakA vizeSa bandha hotA hai| (4) darzana mohanIya karmake bandhake vizeSa bhAvaH (1) kevali avarNavAda-kevalI arahanta bhagavAnakI niMdA karake mithyA doSa lagAnA, (2) zrutaavarNavAda-arhata bhagavAna praNIta AgamakI kubhaktise nindA karanA, (3) saMgha avarNavAdamuni saMghako mithyA doSa lagAnA, ( 4 ) dharma avarNavAda-ratnatrayamaI mokSamArga rUpa sacce dharmakI mithyA nidA karanA, (5) deva avarNavAda-devagatike jIvoMko mithyA doSa lagAnA jaise kahanA ki deva zarAba pIte hai yA mAMsa khAte hai| (5) caritra mohanIyake vandhake vizepa bhAva-kaSAyoMke udayase jo tIvra kaSAyarUpa bhAva hote he unase cAritramohanIyakA bandha hotA hai| jaise--apane bhItara va dUsaroke bhItara kapAya paidA karanA, tapasvI janoMke cAritrameM jhUThA Topa lagAnA,dukhI hokara sAdhu hojAnA va vrata dhaarnaa| nau no kapAyoMke bandhake vizepa bhAva noca prakAra hai--(1) dInoMkI va satya dharmakI haMsI uDAnA, vahuta bakavAda sahita haMsI karanekA svabhAva rakhanA, hAsyake bandhakA kAraNa hai, (2) bahuta khela kRdameM rati karanA va gIla va vratoMse aruci karanA, ratike bandhakA kAraNa hai, (3) dusareko arati paidA kara denA, pApoMme 10
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146] vidyArthI jaina dharma zikSA rati karanA, kusaMgati karanA, aratike baMdhakA kAraNa hai, (4) apane Apa zoka karanA va dUsaroMko zokita dekhakara prasanna honA zokake baMdhakA kAraNa hai / (5) svayaM bhayabhIta rahanA va dUsaroMmeM bhaya paidA karadenA bhayake baMdhakA kAraNa hai / (6) zubha kAmoMse ghRNA karanA jugupsAke baMdhakA kAraNa hai / (7) asatya bhASaNa, dUsaroM ko ThaganA, dUsaroMke chidra dekhanA, kAmabhAvakI vRddhi rakhanA strIvedake baMdhakA kAraNa hai / (8) alpa krodha rakhanA, ghamaDa na karanA, sva strIme saMtoSa rakhanA puruSa vedake baMdhakA kAraNa hai / (9) tIna rAga rakhanA, gupta iMdriyako chedanA, 'parastrIse AliMgana Adi napuMsaka vedake baMdhakA kAraNa hai / (6) narakAyuke baMdhake vizeSa bhAva (1) bahu AraMbha-nyAyako choDakara anyAyase prANiyoMko pIDAkArI vyApAra va anya AraMbha krnaa| (2) bahu parigraha-nyAyako choDakara anyAyase bhI parigrahako ekatra karanekA tIna rAga rkhnaa| ina donoM hetuoMse hiMsAdi duSTa kAryome zIghra pravartanA, paradhana hara lenA, pAcoM iMdriyoMke bhogoMkI ati gRddhatA rakhanA, kRSNa lezyA sambandhI hiMsAnaMdI, mRSAnaMdI, cauryAnaMdI, parigrahAnaMdI raudradhyAna karanA tathA raudradhyAnase maranA / / (7) tiryaMca Ayuke baMdhake vizeSa bhAva mAyAcAra karanA, mithyAtva sahita dharmakA upadeza denA, zIla vrata na pAlanA, dUsaroMke ThAneme rAga bhAva, nIla kapota lelyA sambandhI ArtadhyAna karanA va ArtadhyAnase mrnaa| (8) manuSya Ayuke baMdhake vizeSa bhAva(1) alpAraMbha-nyAya sahita va saMtoSa sahita vyApArAdi
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha ttv| [147 Arambha karanA / (2) alla parigraha-nyAyase parigrahako ekatra karaneme saMtopa rakhanA / (3) vinayarUpa svabhAva rkhnaa| (4) svabhAvase bhadra honA / (5) saralatAse vyavahAra karanA / (6) maMdakapAyase saMkleza bhAva rahita maraNa krnaa|| (9) deva Ayu baMdhake vizeSa bhAva (1) sarAga saMyama-munikA cAritra pAlanA, (2) saMyamAsaMyama-zrAvakake bAraha vrata pAlanA / (3) akAma nirjarA-samatAbhAvase bandhanakA, bhUkha pyAsakA, rogAdikA duHkha sahana krnaa| (4) cAlatapa-mithyA darzana sahita AtmAnubhava rahita kAyakleza karate hue bahuta tara karanA / (5) samyaka darzana-Atmatatva Adi sAta tatvoMmeM dRr3ha zraddhAna rakhanA / noTa-trA rahina bhI samyagdRSTI svargameM jAne lAyaka devAyukA bandha karatA hai / jo samyakadarzanase rahita ho aura bAharI vana maMyama pAle to vaha bhavanavAsI, vyaMtara, jyotipI devoMmeM bhI paidA hosatA hai va phAra naugraiveyika taka bhI jAsaktA hai| (10) azubha nAma karmake baMdhake vizeSa bhAva-(1) yogavakratA-mana vacana kAyako vakra yA kuTila rakhanA, mAyAcAra sahita vartanA, dUsaroMko cir3AnA, nakala karanA, (2) visambAda--jo koI zubha kAmoM ko karatA ho usako jhagaDA karate hue manA karanA va paraspara bakavAda va gAlI dete hue laDanA, (3) mithyAdarzana, (4) paizUnya cugalI karanA, (5) asthira cittatA--manakI caMcalatA, (6) RTa mAna tulA kAnA-jhUThe bAMTa gana rakhanA (7) paraniMdA, (8) Atma prshNsaa| (11) zubha nAma kake vanya vigepabhAva --(1, yoga
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 148] vidyArthI jainadharma shikssaa| saralatA-mana, vacana, kAyako saralatAse kapaTa rahita vartAnA, (2) avisambADha-dharma kAryase na rokanA, paraspara jhagaDA na karanA, (3) dhArmika prema, (4) saMsArase bhaya, (5) pramADha na karanA / (12) tIrthakara nAma karmake vandhake vizeSa bhAva-por3A kAraNa bhAvanAoMkA vAravAra vicAranA / ve solA bhAva nIce prakAra hai (1) darzanavizuddhi-mokSamArgakI zraddhAko vizepa paalnaa| (2) vinayasaMpannatA-dharma tathA dharmAtmAokA vinaya krnaa| (3) zIlavatepvanaticAra-ahisAdi vratoMke pAlanameM va krodhAdi rahita svabhAvame doSa na lagAnA / (4) abhIkSNa jJAnopayoga-zAstrake vicArame va tatvajJAnameM nitya citta jodd'naa| (5) saMvega -saMsArake duHkhoMse vairAgya karanA, dharmameM prema rkhnaa| (6) zaktitastyAga--zaktiko na chipAkara AhAra, auSadhi, abhaya va vidyAdAna denaa| . (7) zaktitastapa-zaktiko na chipAkara zAstrAnusAra tapa krnaa| (8) sAdhu samAdhi-sAdhuoMpara upasarga yA kaSTa paDanepara use dUra krnaa| (9) vaiyyAmRtya-dharmAtmA va guNavAnokA du kha yA kaTake samayameM nirdoSa upAyase sevA karake bheTa denaa| (10) arhatbhakti-zrI arahaMta bhagavAnakI pUjA, bhakti, stuti krnaa| (11) AcArya bhakti-AcArya gurukI zuddha bhAvase bhakti krnaa| (12) bahuzruta bhakti--upAdhyAya va bahuvratI sAdhukI bhakti krnaa|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha ttv| [149 (13) pravacana bhakti-jinazAstroMke paThana pAThanakA vizeSa anurAga rkhnaa| (14) AvazyakAparihANi-nityake chaH karmoko na chor3anAroja paalnaa| sAdhuke cha. karma hai-sAmAyika, vaMdanA, stuti, pratikramaNa (pichalA dopa haTAnA), pratyAkhyAna ( AgAmI doSa na karanekI pratijJA), kAyotsarga (dhyAna ) / gRhasthake chaH karma hai:devapUjA, gurubhakti, svAdhyAya, saMyama, tapa ( sAmAyika ) tathA daan| (15) mArga prabhAvanA--jJAnapracAra, vizeSa tapa, jinapUjA, Adike dvArA dharmakA prakAza karake prabhAva jamAnA / (16) pravacana vatsalatva-dharmAtmAoMke prati gauvatsake samAna prema rkhnaa| (13) nIca gotrake vandhake vizeSa bhAvaH (1) paraniMdA-parake doSa kahanekI icchA karanA, (2) Atma prazaMsA-apane guNoMkI- prazaMsA karanA, (3) parasadguNocchAdanadusaroMmeM pAe jAnevAle guNoMko chipAnA, (4) AtmaasadguNodbhAvana--apanemeM na hote hue guNoMkA prakAza karanA-zekhI maarnaa| (14) UMca gotrake baMdhake vizeSa bhAva-(1) AtmanindA, (2) para prazaMsA, (3) Atma sadguNocchAdana--apane guNoMkA DhakanA, (4) para sadguNodabhAvana-dUsareke guNoMko pragaTa karanA, (5) nIcedRtti-vinayase vartAva karanA, (6) anutseka-vidyA, dhana AdimeM mahAna honepara bhI ahaMkAra na karanA / (15) antarAya karmake baMdhake vizeSa bhAva
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150] vidyArthI jaina dharma zikSA / (1) kisIko dAna dete hue vighna karanA dAnAtarAyake baMdhakA kAraNa hai| (2) kisIke lAbha honeme vinna karanA, lAbhAMtarAyake vaMdhakA kAraNa hai| (3) kisIke bhogoMmeM vighna karanA, bhogAtarAyake bandhakA kAraNa hai| (4) kisIke upabhogoMme vighna karanA, upabhogAtarAyake baMdhakA kAraNa hai| (5) kisIke utsAhako bhaMga kara denA, vIryotarAyake vaMdhakA kAraNa hai| ziSya-karmoke ATha bheda Apane vatAeM hai, ina ATha prakRtiyoke bheda bhI hai ? zikSaka-karma prakRtiyoMke ekasau aDatAlIsa bheda hai, Apako thai batAtA hUM Apa dhyAnameM leleN| (1) jJAnAvaraNa karmake pAMca bheda mati, zruta, avadhi, manaHparyaya tathA kevl| ina pAcoM jJAnoMko AvaraNa karanevAle pAMca karma hai| (1) matijJAnAvaraNa, (2) zrutajJAnAvaraNa, (3) avadhi jJAnAvaraNa, (4) mana paryayajJAnAvaraNa, (5) kevalajJAnAvaraNa / (2) darzanAvaraNa karmake nau bheda(6) cakSu darzanAvaraNa-cakSu darzanako rokanevAlA / (7) acakSu darzanAvaraNa-acakSu darzana, (Akhake sivAya aura indriya tathA manase honevAle darzanoko rokanevAlA /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha ttv| [151 (8) avadhi darzanAvaraNa-avadhijJAnaka pahale honevAle avadhi darzanako roknevaalaa| kevala darzanAvaraNa-kevala darzana (anaMta darzana)ko roknevaalaa| (10) nidrA-jisake udayase nIMda Ave, (11)nidrAnidrAjisake udayase gAr3ha nidrA Ave, (12) pracalA--jisase UMgha Ave (13) pracalApracalA-jisase vAravAra UMgha Ave / (14) styAnagRddhi-aisI nIMda jisameM svamameM kucha kAma karale phira so jaave| (3) vedanI karmake do bheda(15) sAtAvedanIya-jisase sukhakA lAbha hosake / (16) asAtAvedanIya--jisake phalase aneka prakAra duHkha hoN|| (4) mohanIyake ahAisa bheda--hama pahale ginA cuke hai| tIna darzanamohake, (17) mithyAtva, (18) samyaktva, (19) smykprkRti| pacIsa cAritramohake (20 )se (24) anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha / (25)se (28) apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / (29) se (32) pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / (33) se (36) saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / (37), se (45) hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puMveda, npuNskved| (5) Ayu karmake cAra bheda- . (46) nAraka Ayu, (47) tiryaca Ayu, (48) mAnuSa Ayu, (49) deva aayu| (6) nAma karmake 93 bheda -jinake phalase zarIra bane /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152] vidyArthI jainadharma shikssaa| cAra gati (19) naraka gati, (50) niyecagati, (51) devagati, (52) manuSya gti| pAMca jAti (53) ekeMdriya, (54) dvaMdriya, (55) teMdriya, (56) caudriya, (57 ) paMceMdriya / pAMca garIra (58) audArika, (51.) vaikriyika, (60) AhAraka, (61) nejasa (62) kArmaNa / tIna aMgopAMga tIna garIra hImeM aMga va umaMga banate hai / (63) audArika, (64) vaikriyika, (65) AhAraka, (66) nirmANa-jisase aMga upaMgakA sthAna va pramANa bane / baMdhana "pAMca prakAra (67) audArika vaM0, (68) vaikriyika vaM0,(69) AhAraka va0, (70) taijasa vaM0, (71) kArmaNa baMdhana / saMghAta pAMca prakAra-ekameka hokara pudgalakA mila jaanaa| (72) auThArika saM0, (73) vaikriyika saM0, (74) AhAraka saM0, (75) taijasa saM0, (76) kArmaNa sN0| chaH saMsthAna (garIroMke AkAra) (77) samacaturasra saMsthAna-suDaula garIra, (78) nyagrodha parimaMDala saM0-vaTavRkSake samAna Upara baDA nIce choTA, (71) svAti saM0 Upara choTA nIce baDA, (80) kujaka saM0-kUbaDA, (81) vAmana saM0--baunA, (82) huMDaka saM0--beDaula / chaH saMhanana (83) vajrapama nArAca saMhanana--vajrake samAna majabUta noMke jAla kIle va haDDI (84) vajra nArAca saM0- vajrake samAna kIle va haDDI, (85) nArAca saM0- donoM tarapha kIledAra haDDI. (86) ardhanArAca saM0--eka tarapha kIledAra haDDI, (87) kIlaka saM0- haDDI haDDIse kIlita ho, (88) asamprAzAsapATikA saM0-haDDI mAsase milI ho / ATha sparza-89) karkaza, (90) namra, (91) guru--bhArI, (91) laghu--halakA, '93) snigdha-cikanA, (94) rakSa--rUkhA, (15) upNa, (96) zIta /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ NA Arava aura baMdha ttv| [153 pAMca rasa--(97) tikta- tIkhA,(98) kaTuka--kaDavA, (99) kapAyakaSAyalA, (100)Amla--khaTTA, (101) mdhur| do gaMdha, (102) "sugaMdha (103) durgaMdha, varNa pAMca, (104) zukla, (105) kRSNa, .(106) nIla, (107) rakta, (108) pIta / AnupUrvI cAra--jisase vigraha gatimeM pUrva zarIrake AkAra AtmA rahe, jabataka dUsare zarIrameM na pahuMce / ( 109 ) narakagatyAnupUrvI-naraka gati jAte hue pUrvakA AkAra, ( 110) tiryaggatyAnupUrvI, ( 111) manuSyagatyAnupUrvI, * (112) devagatyAnupUrvI, (113) agurulaghu--na bahuta bhArI na __ halakA, (114) upaghAta--jisase apanese apanA ghAta kare (115) 'paraghAta-jisase parakA ghAta ho, ( 116 ) Atapa--dhUpa jo parako tApa kare, (117) udyota--prakAza, (118) ucchvAsa, (119) prazasta vihAyogati--zubha cAla, (120) aprazastavihAyogati -azubha cAla, (121) pratyeka zarIra--eka zarIrakA eka svAmI, (122) sAdhAraNa zarIra- eka zarIrake aneka "svAmI, (123 ) trasa-dvendriyAdi, (124 ) sthAvara--ekendriya, (125) subhaga--parako prItikArI, (126) durbhaga--parako aprItikArI, (127) susvara (128) dusvara, (129) zubha- sundara, (130) azubha--asundara, (131) mUkSma--abAdhAkArI, (132) __ vAdara--bAdhAkArI, (133) paryApti -AhArAdi paryApti pUrNa ho, (134) aparyApti, (135) sthira, (136) asthira, (137) Adeya-prabhAvAna zarIra, (138 ) anAdeya-prabhArahita zarIra, (139) yaza kIrti, (140) ayaza kIrti, (141) tIrthakara / (7) gotrakarma do prakAra--(142) uccairgotra-jisase loka
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154] vidyArthI jainadharma shikssaa| pUjita kulame janma ho. (143) nIcairgotra--jisame niMdita kulameM janma ho| (8) aMtarAya karma pAMca prakAra--(145) dAnAMtarAya-dAnameM vighna kare, (145) lAbhAMtarAya, (146) bhogAMtarAya, (147) upabhogAMtarAya, (148) vIyAMtarAya--Atmabala ghAne / __ yaha hama Apako batA cuke hai ki baMdha hone samaya kamomeM * sthiti par3atI hai| yadi kapAya adhika hotI hai, to adhika kapAya. kaSAya kama hotI hai to kama / Ayu karmakA vizeSa bhI batA cuke hai / AThoM karmoMkI utkRSTa va jaghanya sthiti hama batAte hai, madhyamake anaginatI bheda hai| sthiti bhett| karmanAma utkRSTa jaghanya (1) jJAnAvaraNa-- tIsa koDAkoDI sAgara - antarmuhurta (2) darzanAvaraNa-- (3) vedanIya -bAraha marta (4) mohanIya- sattara ., --aMtararmuhUrta (5) Ayu - tetIsa sAgara .. " (6) nAma- vIsa koDAkoDI sAgara .-ATha muhUrta (7) gotra(8) antarAya-- tIsa , ___.aMtarmuhUrta noTa-eka sAgara anaginatI varSoMkA hotA hai| kor3ako kor3ase guNA karanese koDAkoDI hotA hai| 48 minaTakA eka muhUrta hotA hai / usase kama antarmuharna hotA hai| "
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha ttv| [155 anubhAga baMdhakA kucha vizeSa hAla yaha hai ki ghAtIya karmomeM kapAyoMkI tIvratA yA maMdatAse cAra prakArakA rasa yA phala dAna bala par3atA hai| latA (vela) ke samAna komala, 2 dAru (kATha)ke samAna kaTora, 3 asthi (haDDI) ke samAna kaThora, 4 pASANa (patthara) ke samAna ati ktthor| . aghAtIya karmokI puNya prakRtiyoMmeM cAra prakArakA rasa yA phala dAna bala par3atA hai / 1-gur3ake samAna kama mIThA, 2-khAMDake samAna adhika mIThA, 3-zarkarA (mizrI)ke samAna bahuta mIThA, 4-amRtake samAna bahuta miitthaa| aghAtIya karmokI pApa prakRtiyoMme cAra prakArakA rasa yA phala dAna bala par3atA hai| 1-nImake samAna kaDuvA, 2-kAMjIrake samAna kaDavA, 3-viSake samAna khurA, 4-hAlAhala viSake samAna bahuta buraa| pradeza baMdhameM itanA jAnanA cAhiye ki harasamaya yogoMke anusAra karmavargaNAeM khiMcakara AtI hai| aura ve usa samaya baMdhanevAle kamoMmeM yathAsaMbhava baMTa jAtI haiN| yadi yogazakti teja calatI hai to adhika karma pudgala Ate haiN| yadi maMda calatI hai to kama karma pudgala Ate haiN| ziSya-karmake phala denekI koI vizeSa vidhi hai ? zikSaka-karma kaise phala dete hai, isakA kucha hAla Apako batA denA jarUrI hai| jaba karma bandhate haiM taba unake liye kucha
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156] vidyArthI jaina dharma shikssaa| kAla pakaneko lagatA hai| isa bIcake kAlako AvAdhA kAla kahataM hai| isakA dRSTAta aisA hI samajha liyA Ave jaise-ravetameM boe hA Amako kucha kAla pakaneme lagatA hai / isa AvAdhA kAlakA himAtra yaha hai ki yadi eka koDAkoDI mAgarakI sthiti paDe to AvAdhAkAla 100 varSakA hotA hai / sattara koDA koDI sAgarakI sthiti ho to 7000 varSa AvAdhA kAla hogA / isIkA ausata hisAba nikAlA jAya to eka karoDa sAgarakI sthitike liye AvAdhA kAla mAtra eka antarmuharta ke liye hI hogA / isake Apa yaha bAta jAna sakte hai ki jitane kama sthitike karma bandhege ve jaldI phala deneko taiyAra hojAyage / isase yaha bAta Apa samajha leveM ki karma ima janmake bAMye hue bhI isa janmame udaya Ane lagate hai| dUsarI bAta yaha jAnanI cAhiye ki AvAdhA kAlako nikAla kara jitane karmokI jitanI sthiti vAkI rahatI hai, usame karmapudgala prati samayake hisAvase baMTa jAne he| pahale2 adhika karma aDate hai phira kama kama hote hue atima samayame sabase kama aDane hai / isa adhika va kama karmoke jhaDanekA eka dRSTAnta Apako dete hai jisase Apa samajha leNge| jaise kisI jIvane 6300 karma 49 samayakI sthitivAle bAdhe aura 1 samaya usakA AvAdhAkAla rakkhA jAye to 48 samayame ve kisa taraha aDeMge usakA hisAva nIceke nakose samajhame AyagA / isakA vizeSa khulAsA zrI gomaTasAra karmakAuse jAnanA yogya hai
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha ttv| [157 6 - 144 * saSTama saptama SaSThama 160 352 paMcama 384 416 caturtha tRtIya dvitIya prathama 176 192 208 104 224 240 120 256 / 128 448 480 512 112 * * - - jor3a.... 3200 1600 800, 400, 200, 100 isa nakose vidita hogA ki 48 samayoMke ATha ATha samayoMke chaH vibhAga kiye gaye hai| pahale bhAgameM pahale samayameM 512 karma' jhaDeMge, phira 32, 32 kama hone hai / AThaveMmeM 28 jhaDeMge, dUsare bhAgake pahale samayame 256, AThavameM 144 isa taraha chaThe bhAgake AThaveM samayame kevala 9. hI addege| isa bhAgako guNahAni kahate hai| usake kAlako guNahAni AyAma kahate hai| yaha hisAba Ayu karmake vinA sAta karmoM ke liye hai| Ayu karmakI AbAdhA bandhaneke pIche jahAMtaka mare nahIM vahAM taka hai, phira usa Ayu karmakA baTavArA usa Ayuke samayoMmeM hojAtA hai aura karma samaya2 jhar3ate haiN| ____karma bandhaneke pIche AbAdhA kAla pIche jhaDane lagate hai / ahaMta samaya yadi nimitta anukUla hotA hai to phala dikhAkara aDate hai nahIM to vinA phala dikhAe aDate haiN| jaise cAroM kapAyoMkA bandha eka sAtha kiyA thA va unakI sthiti bhI barAbara par3I thI taba
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ '158 ] vidyArthI jainadharma zikSA | I cAroM kaSAyoMke karma abAdhA kAlake pIche jhaDanA zurU hoMge unamese eka koI kapAyake karma to phala deke aMge bAkIke tIna kaSAyake karma vinA phala diye jhaDeMge, kyoMki eka samaya eka hI kaSAya bhAvoMme hotI hai / krodha, mAna, mAyA, lobha cAroMkA eka sAtha jhalakAva nahIM hotA hai / athavA jaise koI mAnava ekAta meM baiThakara zAstrakA pATha baDe premase Adha ghaMTAnaka kara rahA hai usa samaya usake dharmakA lobha hai isase lobha kapAya karma to phala dekara jhaDa rahe hai, zeSa tIna kapAyake karma vinA phala dviye jhaDa rahe hai / karmakA phala honeme bAharI nimitta bahuta Avazyaka haiM / jaise kisI mAnavake kAmabhAva jAgRta karanevAlA veda nokapAya karma harasamaya jhar3a rahA hai parantu vaha mAnava eka pavitra sAdhuke Azraname rAtadina svAdhyAya va dhyAna karatA huA va dharmacarcA karatA huA rahatA hai, vahAM koI strIkA sambandha nahIM hai na vahA koI kAma bhAvakI carcA hai taba jabataka aisA sambandha banA rahegA usake bhAvame kAma bhAva jAgRta na hogA / yadi kadAcit usako kahIM suMdara strIkA darzana hojAya to nimitta honese usake vedakA udaya phalaDhAI ho jAyagA / isaliye yaha ucita hai ki hama loga apane Atmabalame haraeka kAma vicArapUrvaka kareM, khoTe nimittoMko bacAyeM to hama bahutase azubha karmake udayake phalase baca sakte hai / isI taraha yadi hama dhana kamAnekA koI nimitta na banAveM to dhanAgamakA sahakArI puNya bhI vinA phala diye jhaDa jAyagA -- nimitta honese phaladAyI hojAyagA / kabhI koI pApa yA puNya karma ati tIvra hotA hai to unakA phala avazya hojAtA hai vaisA nimitta milajAtA hai| jaise koI samhAla kara
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asrava aura baMdha tatva [159 kisI acchI gADIpara jArahA hai / mArgame gADI ulaTanese coTa laga jAtI hai, yahA tIvra asAtAkA udaya samajhanA caahiye| yA koI mAnava kimI garIba kuTumbame paidA huA aura vaha kucha umra bItanepara kisI dhanavAnake ghara goda calA jAtA hai aura dhanavAna hojAtA hai| usa samaya usake nItra puNya kA udaya samajhanA cAhiye / ziSya- maiM isa bAtako samajha gayA ki kisa taraha karma apanA phala dete hai / jaisA koI karma bAMdhatA hai vaisA hI usakA phala hotA hai yA usame kucha tabadIlI yA parivartana hosakatA hai| zikSaka-karma bandhaneke pIche nIce likhI hAlateM hosaktI hai| jIvoMke pariNAmoMke nimittase parivartana hojAtA hai ? (1) utkarpaNa-jIvoMke bhAvoke nimittase pahale bAdhe hue karmokI sthiti yA unake anubhAgakA baDhajAnA / (2) apakarSaNa-jIvoMke bhAvoMke nimittase pahale badhi hae karmokI sthiti va anubhAgakA ghaTa jaanaa| (3) saMkramaNa-jIvoMke bhAvoMke nimittase pApakA puNyameM yA puNyakA pApame badala jaanaa| (4) udIrNA-kinhIM kmoM ko kisI nimittake vaza apanI ThIka sthitike pahale hI udayame la kara ADa denA / jaise hama kisI bhojana yA auSadhiko khAcuke hai, phira koI aura auSadhi yA bhojana khAleM to usa pahale bhojana yA apadhikI zaktiko bar3hA sakta hai yA bure bhojanakA asara acchA kara sakte hai| yahI vAta karmake baMdhake sambandhameM bhI jAnanA cAhiye / kabhI koI auSadha khAkara bhojanako
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ] vidyArthI jainadharma zikSA / jaldI pakA sakte hai | jaise sthUla zarIra meM bhinna 2 kriyAeM hotI haiM 1 vaine mauke bane hue sUkSma zarIrame jAnanA cAhiye / karmo ke Asava aura bandhake sabaMdha meM jo jo jarUrI bAteM jAnane lAyaka thIM so Apako batA dIgaI hai / AThavAM adhyAya / saMvara, nirjarA aura mokSa / zikSaka - aba hama Apako savarake sambandhameM kucha vizeSa batAnA cAhate hai / AsravakA virodhI saMvara hai / jina bhAvoMse karma Ate haiM inako roka denA saMvara hai / kyA Apa batAeMge ki Asava bhAva kyA kyA hai ? ziSya - pahale Apa batA cuke hai ki karmoke Aneke bhAva arthAta bhAvAsruva mithyAtva, avirata. pramAda kaSAya, yoga hai / zikSaka- una hIke virodhI sanyakUdarzana. trana, apramAda, niSkapAya tathA yogarahitapanA hai / mithyAtvake dUra karane ke liye hame samyakudarzana prApta karanA cAhiye | nizcaya samyakdarzana apane AtmAke asalI svarUpakA vizvAsa hai ki yaha AtmA pUrNa jJAtAdRSTA AnandamaI vItarAga va amRtaka hai / yaha bhAvakarma rAgadveSAdi, dravyakarma jJAnAvaraNAdi, nokarma zarIrAdise bhinna hai / isa nizraya samyakdarzana ke liye vyava
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMcara, nirjarA aura mokSa / [161 vahAra samyakdarzanakI jarUrata hai| sacce deva, zAstra, gurumeM vizvAsA karanA tathA sAta tatvoMme vizvAsa karanA vyavahAra samyakadarzana hai| ____ hama dUsare adhyAyameM NamokAra maMtrakA artha samajhAte hue batA cuke haiM ki arahaMta va siddha deva hai| AcArya, upAdhyAya sAdhu guru hai| unake racita grantha zAstra hai| sAta tatvoMkA saMkSepa svarUpa bhI hama batA cuke haiN| jaba koI zrI jinendradevakI bhakti karatA rahegA, zAstroMkA abhyAsa karatA rahegA, dharmajJAtA guruse samajhatA rahegA va ekAMtameM nitya baiThakara manana karegA ki AtmAkA svabhAva bhinna hai va karmAdi bhinna hai taba abhyAsa karate karane kabhI aisA avasara AsaktA hai jaba samyakdarzanake rokanevAle karma darzanamoha tathA anantAnubaMdhI kaSAya upazama hojAte hai aura upazama samyakdarzana paidA hojAtA hai / taba mithyAtva aura anaMtAnubaMdhI kapAyoMke kAraNa jo karma Ate the unakA AnA banda honAtA hai| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya tathA parigraha tyAga ina pAMca vratoMko pUrNa pAlanese avirata bhAva vilakula chUTa jAtA hai va inhIMko, thor3A pAla lenese jaisA gRhasthoMke saMbhava hai kucha avirata bhAva dUra hotA hai| pramAdake dUra karaneke liye apramAda bhAva prApta karanA cAhiye / dharma kAryoMmeM kabhI Alasya na karanA cAhiye / kaSAyoMke dUra karaneke liye vItarAga bhAva baDhAnA caahiye| yogoMkI pravRtti miTAneko mana vacana kAyako vaza rakhanA cAhiye / sAdhAraNa upAya karmoke AsavoMke rokanekA yaha hai ki jisa jisa bAtakI apanI . Adata par3I ho usako tyAga denA cAhiye / jaise kisIko juA
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162] vidyArthI jaina dharma shikssaa| khelanekI Adata ho use jUA tyAga denA cAhiye / taba jUeke bhAvase jo karma Ate the ve ruka jAte hai| bhAvoMko nirmala rakhaneke liye va karmoM ke Agamanako rokaneke liye saMvarake upAya isa prakAra jaina zAstroMme batAe he (1) gupti, (2) samiti, (3) dharma, (2) anuprekSA, (5) parIpaha jaya, (6) cAritra, (7) tapa tapame kAMkI nirjarA bhI hotI hai / tapase bahutase karma vinA phala diye hue jhaDa jAte hai / isako avipAka nirjarA kahate hai| jo karma phala dekara jhar3ane hai usako savipAka nirjarA kahate hai| ziSya-inakA kucha svarUpa batAdIjiye / zikSaka-hameM bahuta saMkSepase batAnA hai / kyoMki Apa buddhimAna hai jalda samajha jaaveNge| (1) gupti-mana, vacana, kAyake halana calanako gemakara dhyAnamagna rahanese va AtmAkA anubhava karanese bahuta karmoMkA AnA rukatA hai| yaha gupti saMvarakA sanase pravala upAya hai| jo koI tInoko rokakara hara samaya dhyAna na kara sake usake liye pAca samiti batAI hai ki vaha samhAla kara varne jisase pApokA AnA na ho| (2) samiti-bhale prakAra vartaneko samiti kahate hai / ye pAca hai| (1) IryA-cAra hAtha bhUmi dekhakara diname jaMtu rahita hue mArga para calanA / (2) bhASA--zuddha sarala mIThI vANI kahanA / (3) epaNA--gRhasthakA diyA huA zuddha bhojana lenaa| (4) AdAna* sa guptimamitidharmAnuprekSAparISahajaya cAritrai. // 2 // tapasA nirjarA ca / / 309 // ta0 sU0
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara, nirjarA aura mokSa / [163 nikSepaNa--kisI vastuko dekhakara rakhanA uThAnA / (5) utsarga yA pratiSThApana--mala mUtra jaMtu rahita bhUmime krnaa| pAca prakAra samitiko pAlate hue pramAda va kaSAyako jItaneke liye Dhaga vidha dharmakA bhAva rakhanA caahiye| (3) daza dharma-(2) uttama kSamA-kaSTa pAne va hAni kiye jAnepara bhI krodha na karake kSamA rkhnaa| pariNAmoM ko malIna na karanA uttama kSamA hai| (2) uttama mArdava-adhika tapasvI va vidvAna honepara bhI va AmAna pAnepara bhI kabhI mAnabhAva na lAkara komala bhAva va vinIta bhAva rakhanA uttama mArdava hai| (3) uttama Ajiva--aneka kaSTa honepara bhI mAyAcAra karake svArthako siddha karanekI bhAvanA na karanI / saralatAse mana, vacana, kAyako dharma lAbhArtha mAyA rahita vatAMnA uttama Arjava he | (2) uttama zauca--lobhame pariNAma mailA na karake, pUrNa saMtopa pAlanA / lAma, alAmameM samabhAva rakhanA uttara gauca hai| (5) uttama satya -dharma vRddhi ke hetu zAstrokta vacana khnaa| kabhI bhI paramAgamake viruddha nahI kahanA uttama satya hai / (6) uttama saMyama--pAca indriya manako apane AdhIna rakhanA tathA pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati, va trasa kAyika prANiyokI rakSA karanA uttama saMyama hai| (7) uttama tapa-karmo ke nAzake liye AtmAko dhyAnase tapAkara zuddha karanA uttama tapa hai| (8) uttama tyAga-paropakArake liye jAna dAna va abhaya dAna Adi denA uttama tyAga hai / (9) uttama AkiMcanya -sarva para padArthome mamatA tyAgakara
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 164] vidyArthI mainadharma vikssaa| nirmamatva bhAva rakhanA uttama Akicanya hai| (10) uttama brahmacarya-kAma bhAvako tyAgakara brahmacarya pAlakara brahma svarUpa AtmAkA manana karanA uttama brahmacarya hai| ina daza dharmoke pAlanese pApa karmokA bahuta adhika maMvara hotA hai| (4) vAraha anuprekSA yA bhAvanA--Upara kahe hue daga dharmoke pAlaneke liye bAraha bhAvanAoMkA citavana bAra bAra karanA jarUrI hai / ye bhAvanAeM vairAgyakI vRddhike liye bahuta Avazyaka hai (1) anitya bhAvanA-zarIra, bhoga sAmagrI, kuTumba saMyoga, jIvana saba jalake bulleke samAna yA bijalIke samAna nAgavaMta hai| inako nAzavanta mAnakara moha karanA mUrkhatA hai| (2) azaraNa bhAvanA-jIvoMko maraNase va tItra karmoke udayase koI bacA nahIM saktA aisA vicAra kara nirantara nija AtmA yA arahaMta Adi pAMca parameSTIkI zaraNa lenA azaraNa bhAvanA hai| (3) saMsAra bhAvanA--saMsArI jIva karmoke udayase cAroM gatiyoMmeM bhramaNa karate hue tRpNAkI dAhako zamana nahIM kara pAta hai| isa liye saMsArAsakta ajJAnIko kahIM bhI sukha nahIM hai| gArIrika va mAnasika du khoMse saMsArI jIva sadA pIDita rahate hai / sukhazAMti AtmAke jJAnase hI hosaktI hai| (4) ekasva bhAvanA--isa jIvako akele hI janmanA, maranA va apane vAdhe hue pApa puNya karmokA phala bhoganA par3atA hai / yaha AtmA vAstavame sarva karmose va rAgAdi bhAvoMse rahita hai / isa apane eka svabhAvakA manana karanA, apaneko apanI unnati va avanatikA jimmedAra samajhanA ekatva bhAvanA hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara, nirA aura mokss| [165 (5) anyatva bhAvanA-yaha zarIra pudgalamaya jar3a hai, AtmA merA cetana hai, usase jaba yaha judA hai taba zarIrake sambandhI strI putrAdika dhana rAjyAdi mere kaise hosakte hai ? yaha rAgAdi bhAvakarma, jJAnAvaraNAdi dravyakarma bhI anya hai| inakA sadA hI parivartana hotA rahatA hai-maiM anya huuN| (6) azuci bhAvanA-yaha merA mAnava deha vIrya va rudhirase utpanna mala, mUtra, kITa rudhira, asthi mAMsAdikA piMDa mahAna apavitra hai| gaMdhamAlA vastrAdi sarva padArthoM ko malIna karanevAlA hai, Ayu karmake AdhIna kSaNamAtrameM chUTa jAnevAlA hai| isako naukarake samAna rakhakara dharma artha kAma mokSa cAroM puruSArtha sAdha lenA caahiye| isake mohameM aMdha ho pavitrAtmAko apavitra va kaidameM na rakhanA caahiye| (7) Asrava bhAvanA-mana vacana kAya, viSaya kaSAyoMke AdhIna hokara jo kriyA karane hai unase karma Akara baMdhate haiM, una karmoke uDhayase jIva bhava bhavameM bhaTakatA phiratA hai| ye karmAstava miTAne lAyaka hai| (8) saMvara bhAvanA-jina 2 kAraNoMse karma Akara baMdhane haiM unako hameM roka denA cAhiye / isI upAyase AtmA apaneko zuddha kara sakatA hai| (9) nirjarA bhAvanA-savipAka nirjarA sarva jIvoMke sadA huA karatI hai / usase AtmA zuddha nahIM hosaktA / kyoMki navIna karma phira bandha jAte hai / saMvara pUrvaka avipAka nirjarA karanekA upAya vItarAgatA sahita icchAko roka kara tapa sAdhana karanA hai so mujhe karanA cAhiye /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166] vidyArthI jaina dharma shikssaa| (10) loka bhAvanA-yaha loka ananta AkAgake madhya jIvAdi chaha dravyoMse sarvatra bharA hai| ye dravya nitya hai AkRtima hai / isase yaha loka bhI akRtima hai| dravyoMme paryAya hotI rahatI hai isase dravya anitya bhI hai, isase loka bhI anitya hai / isakA koI kartA hartA nahIM hai / hame lokame rAga na karake Atma zuddhi karanI caahiye| ___ (11) bodhidurlabha bhAvanA- ratnatraya dharmakA lAbha bar3I kaThinatAse hotA hai / mAnava janma, dIrghAyu, uttama saMyoga, subuddhi milanA hI durlabha hai / tisapara bhI saccA upadeza milanA, tatvajJAna milanA va ratnatrayako samajhanA atizaya kaThina hai / aba mujhe jo isa ralatraya dharmakA lAbha ho gayA hai, to isako bhale prakAra pAlakara AtmoddhAra karanA caahiye| (12) dharma bhAvanA--satya dharma AtmAkA svabhAva hai, ahiMsAmaya hai / uttama kSamAdi daza dharma rUpa hai, muni va zrAvakake bhedase do prakAra hai| dharma hI prANIkA saccA mitra hai, yahI uttama sukhako sadA denevAlA hai tathA AtmAko pavitra karanevAlA hai| isaliye mujhe dharmakA sAdhana bar3e premase karanA cAhiye / / (5) 22 parISaha jaya-karmoMke udayase nIce likhI 22 parISahomese eka va aneka kaSTa Ana par3e to unako samatAbhAvase shnaa| dhyAnase va sAmAyika bhAvase na haTanA parISaha jaya hai| (1) kSudhA (2) pyAsa (3) zaradI (4) garamI (5) DAsa macchara (6) namapanA (nama rahate hue lajjAbhAva na Ane denA) (7) arati (8) strI dvArA manana DigAnA (9) calanekI (10) baiThanekI(11)
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara, nirjarA aura mokSa / [167 sonekI (12) gAlI sunanekI (13) vadha yA mAre jAnekI (14), yAcanA (bhojanakA alAbha honepara bhI mAganekA bhAva na karanA) (15) alAbha (meM kheda na karanA) (16) roga (17) tRNa sparza (jhADiyoMkA kaTina sparza) (18) mala zarIrako mailA dekhakara glAni na lAnA) (19) ADhare nirAdara (20) jJAnakA mada (21) ajJAna (para kheda na karanA) (22) adarzana (vizepa lAbha tapAdise na honepara zraddhAna na bigADanA) (6) cAritra pAMca prakAra hai-(1) sAmAyika--samatAbhAvameM lIna rahanA (2) chedopasthApanA--sAmAyikake bhAvase calita honepara phira apaneko sAmAyikameM sthApita karanA (3) parihAravizuddhijahAM prANiyoMkI hiMsA vizeSarUpase bacAI jaave| (4) sUkSmasAMparAyadesaveM guNasthAnameM honevAlA cAritra (5) yathAkhyAta-Adarza vItarAgatA jo 11veM guNasthAnase siddhoM taka pAI jAtI hai| isa cAritrase vizeSa karmokA saMvara hotA hai| (7) vAraha prakAra tapa-cha: bAharI tapa haiM jo dUsaroMko pragaTa hoN| (1) anazana-rAgako dUra karaneke liye khAdya, svAdya, lehya, peya cAra prakAra AhAra tyAgakara upavAsa karanA / (2) avamodarya-pramAdake vijayake liye bhUkhase kama khaanaa| (3) vRttiparisaMkhyAnabhikSAko jAte hue eka do cAra gRha jAnekI va anya pratijJA deza kAlake anusAra lenA jisase gahasthoMko vizeSa Arambha na karanA par3e, pratijJA pUrNa honepara AhAra lenA / (4) rasaparityAga--dhI, dUdha, dahI, tela, mIThA, nimaka ina cha: rasoMmese sabakA yA kuchakA tyAgaH, karanA / (5) vivikta zayyAsana-ekAMtameM zayanAsana krnaa|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168] vidyArthI jainadharma shit| (6) kAyakleza--zarIrake mukhiyApana meTaneko kaTina 2 sthAnoMpara tapa krnaa| cha: aMtaraMga tapa hai (1) prAyazcitta -pramAdame lage hue dopoMkA daMDa guruse lekara zuddhi karanA / yaha ThaMDa nau prakArase hotA hai-- (1) AlocanA-guruse apane dopako kaha denA / (2) pratikramaNamere doSa mithyA hoM aisI bhAvanA karanI / (3) tadubhaya- pahalI donoM bAtoMko krnaa| (4) viveka-kisI anupAna rasa AdikA tyAga denA / (5) kAyotsarga-nau NamokAra maMtrako sattAIsa zvAsame paDhanA aise kAyotsargokA daMDa / (6) tapa-upavAsAdi / (7) cheda-dIkSAke dina kama karake darjA ghaTA denaa| (8) parihAra--kucha kAlake liye saMghase dUra rakhanA / (9) upasthApana-phirase dIkSA denaa| __ (2) vinaya-cAra prakAra- (1) jJAnakI vinaya, (2) samyakdarzanakI vinaya, (3) cAritrakI vinaya, (4) upacAra yA vyavahAra vinaya-daMDavat praNAma Adi, (3) vaiyyAtya--daza prakArake sAdhuoMkI sevA karanA, (1) AcArya, (2) upAdhyAya. (3) tapasvI, (4) zaikSa-nae dIkSita sAdhu, (5) glAna-rAgI, (6) gaNa--eka paripATIke (7) kula eka dIkSAdAtA AcAryake ziSya, (8) maMgha--muni samUha, (9) sAdhu-dIrghakAlakA dIkSita, (10) manojJa--lokaprasiddha / (4) -svAdhyAya-isake pAca bheda hai-(1) vAcanA, (2) pracchanA- pUchanA, (3) anuprekSA--bAravAra cintavana karanA, (4) AmnAya-zuddha pATha va artha kaMThastha karanA, (5) dhrmopdesh| (5) vyutsarga--do prakAra--(1) bAhya upadhi vyutsarga--bAharI dhana dhAnyAdi parigrahakA tyaag| (2) abhyaMtara upadhi vyutsarga--aMtaraMgake krodhAdi parigrahakA tyAga / (6)
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMbara, nirjarA aura mokSa / [ 169 dhyAna- eka tarapha upayogakA yA cittakA roka denaa| yaha cAra prakArakA hai / (1) ArttadhyAna, (2) raudrdhyAna, (3) dharmadhyAna, (4) zukladhyAna | do pahale dhyAna saMsArake bar3hAnevAle hai, do pichale dhyAna -mokSake kAraNa hai| ArtadhyAna cAra prakAra - duHkhita bhAvoMko rakhanA ArtadhyAna hai| yaha cAra kAraNoMse hotA hai / (1) aniSTa vastuke saMyoga honepara, usase chUTane kI cintAse / (2) iSTa vastu ke viyoga honepara, usase milanekI ciMtAse, (3) rogAdi hone se, (4) AgAmI bhogAbhilApa karanese / raudradhyAna duSTa bhAvoMko kahate he / duSTa bhAva cAra kArase hotA hai / (2) hiMsA meM Ananda mAnanese, (2) asatyameM Ananda mAnanese, (3) corImeM AnaMda mAnane se, (4) parigrahameM AnaMda mAnaneme / dharma dhyAna cAra prakArakA hai / (1) AjJA vicaya--jinAgamake anusAra tatvoMkA vicAra karanA. (2) apAya vicaya - apane va dUsaroke rAga, dveSa, mohake nAgakA upAya vicAranA, (3) vipAka vicayaapane va dUsaroMke duHkha sukha dekhakara karmokI pakRtiko vicAranA jinake udayase sukha yA duHkha horahA hai, (4) saMsthAna vicayalokakA svarUpa vicAranA ki yaha chaH dravyokA samudAya hai / mukhyatAse AtmAkA svarUpa vicAranA / isa dhyAnake cAra bheda aura haipiMDastha, padastha, rUpastha, rUpAtIta / AtmAke svarUpakA dhAraNAoMke jamA (1) piMDastha dhyAna - zarIra meM sthita vicAra karanA | isake abhyAsake liye pAMca nekA abhyAsa karanA cAhiye / (1) pRthvI bhArI nirmala samudra madhyalokake samAna vicArA jAve, usake dhAraNA -- eka bar3A
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 ] vidyArthI jainadharma shikssaa| madhyame jaMbUdvIpake samAna eka lAkha yojanakA cauDA eka kamala tAe hue soneke samAna raMgakA va eka hajAra patra sahita vicAga jAve / kamalake vIcame karNikAke sthAname suvarNa raMgakA pIlA meru parvata eka lAkha yojana UcA vicArA jAve / usa meru parvatake Upara pAGaka vaname eka pAka zilA vicArI jAve / usapara eka sphaTikamaNikA sihAsana vicArA jaave| usa siMhAsanapara maiM AtmAko. zuddha karaneke liye padmAsana baiThA hUM aisA socA jAve / itanA dhyAna vAravAra karanA pRthvI dhAraNA hai / (2) agni dhAraNA-apaneko vahIM baiThA huA vicArA jaave| phira yaha socA jAve ki mere nAbhikamalake sthAnapara bhItara Uparako uThA huA solaha patroMkA eka sapheDha raMgakA kamala hai| usapara pIta raMgake solaha svara likhe hai-a A, i I, u U, RR, la la. e ai, o au, aM a. vIcameM hai akSara likhA hai| dUsarA kamala hRdaya sthAnapara nAmi kamalake Upara ATha patroMkA AdhA vicAsa jAve / isa kamalako jJAnAvaraNAdi ATha karmokA kamala mAnA jaave| phira soceM ki haike rephase dhuMA nikalA, phira agnikI lau nikalI vaha Upara uThakara ATha karmake kamalako jalAne lgii| kamalake bIcase agnikI lau phUTakara Upara mastakapara AgaI, phira usakI eka lakIra zarIrake eka tarapha dUsarI lakIra zarIrakI dUsarI tarapha AgaI nIce donoM kone mila ge| agnimaya trikoNa zarIrako saba tarapha ver3ha kara bana gyaa| isa trikoName rararararara akSaroMko agnimaya phaile hue vicAre arthAt tInoM kone agnimaya rara akSaroMse bane hai| isa trikoNake bAharI tInoM konoMpara amimaya sAthiyA vicAre va bhItara
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara, nirjarA aura mokss| [171 tInoM konopara agnimaya U~ ra likhA vicAre / phira soce ki bhItarI agnikI jvAlA karmoko va bAharI amikI jvAlA zarIrako jalA rahI hai| jalatera rAkha vana rahI hai| jaba sava rAkha hogaI taba agni vujha gaI yA pahaleke rephame samA gaI, jahAMse vaha Aga uThI thii| itanA abhyAsa karanA agni dhAraNA hai| (3) vAyu dhAraNA-phira vahIM baiThA huA soce ki mere cAroM tarapha bar3I pracaMDa pavana cala rahI hai / pavanakA eka gola maMDala bana gayA hai| usa maMDalameM kaI jagaha svAya svAya likhA hai| yaha pavana maMDala kamakI va zarIrakI rajako uDArahA hai, AtmA svaccha horahA hai, aisA soce| (4) jaladhAraNA--phira vahIM baiThA huA yaha soce ki meghokI ghaTAeM AgaI, vijalI kaDakane lagI, bahuta jorase pAnI varasane lagA, pAnIkA apane Upara eka ardha caMdrAkAra maMDala bana gayA jisapara papapapa kaI jagaha likhA hai| yaha pAnIkI dhArAeM AtmAke Upara lagI huI rajako dhokara AtmAko sApha kara rahI hai aisA soce| (5) tatvarUpavatI dhAraNA--phira vahI soce ki merA AtmA siddha sama zuddha hai, aba isameM na to karma haiM na zarIra hai| aisA apaneko puruSAkAra zuddha vicArake usImeM jama jAnA piDastha dhyAna hai| isa dhyAnakA abhyAsa sAdhakake liye bahuta hI Avazyaka hai| (2) padastha dhyAna -maMtrapadoMke dvArA arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya va sAdhukA tathA AtmAkA svarUpa vicAranA padasya dhyAna hai| isake bahutase bheda haiN| U~ yA hai maMtrako nAzikAke agra bhAgameM yA donoM bhauhoMke madhyameM yA hRdayakamalake Upara camakatA huA vicAra kara dhyAna kre| kabhI kabhI pAMca parameSThIke guNa vicaare| kabhI kabhI
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172] vidyArthI jaina dharma shikssaa| apane AtmAko pAca parameSThIrUpa vicaare| hRdayasthAnapara ATha pattoMkA kmala vicAre / pAca pattoMpara kramase Namo arahatANaM, Namo siddhANa, gamo AiriyANaM, Namo uvajJAyANaM, Namo loga savvasAhaNaM likhA vicAre, zeSa tIna pattoMpara samyakDharzanAya nama., samyagjJAnAya nama , mamyakcAritrAya nama likhA vicAre / phira eka eka pattepara ligva hue maMtrakA dhyAna kare va usake arthakA manana kre| (3) rUpastha vyAna--arahaMta bhagavAnakA svarUpa vicAre ki ve samavazaraName vAraha sabhAoMke madhyame dhyAnastha virAjamAna hai| ve anaMtacatuSTaya sahita hai, paramavItarAga hai / athavA kisI jinendrakI dhyAnamaya mUrtiko vicAra kara usakA dhyAna kare, phira usake dvArA zuddhAtmApara manako lejaave| (4) rUpAtIta dhyAna--eDhakamase puruSAkAra amUrtIka siddha buddha zuddhAtmAkA vyAna karanA rUpAtIta vyAna hai| dharma dhyAna cauthe guNasthAnase lekara sAtaveM taka hotA hai| AThaveMse zukladhyAna zurU hotA hai| isake bhI cAra bheda haiN| pahalA zukladhyAna gyArahaveM taka va vArahaveke prArambhame, dUsarA zukladhyAna bArahaveme. tIsarA terahaveke aMtame. cauthA zukladhyAna caudahaveM guNasthAname hotA hai| (1) pRthaktva vitarka vIcAra-pahalA zukladhyAna hai| yahAM avuddhipUrvaka tIna prakArakA parivartana hotA hai| (1) mana vacana kAyamese kisI yogakA (2) eka zabdase dUsare zabdakA (3) eka dhyeya padArthase dUsare dhyeya pdaarthkaa| jaise Atma dravyase AtmAke kimI guNa yA paryAyakA / (2) ekatvavitarka avIcAra-kisI eka yogake dvArA kisI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara, nirjarA aura mokss| [173 eka zabdake dvArA kisI eka dhyeya padArthapara upayogakA ruka jaanaa| (3) sUkSmakriyA pratipAti-jaba kAyayoga bahuta sUkSmatAme calatA hai| jaba yaha tIsarA zukladhyAna hotA hai| (4) nyupurata kriyAnivarti-isa cauye zukladhyAnameM yogoMkA halanacalana banda hai| isakA kAla itanA kama hai jitanI derame a.. i, u, R, la ina pAMca laghu akSaroMkA uccAraNa kiyA jaaske| basa isa zukladhyAnake pratApase yaha jIva sarva karmose va zarIrase chUTakara mukta va siddha hojAtA hai| mokSatatva-jaba Asravake kAraNabhAva mithyAtva, avirata, pramAda, kapAya tathA yoga dhIre dhIre miTa jAte haiM taba sayogakevalI guNasthAna taka karmokA AnA hotA hai| ayoga guNasthAnameM karma nahIM Ate hai| udhara zukladhyAnake pratApase kaukI nirjarA hotI jAtI hai, basa yaha AtmA parama zuddha hokara mukta hojAtA hai taba isako siddha kahate hai| siddha bhagavAnake AtmAkA AkAra aMtima zarIrake pramANa dhyAnAkAra rahatA hai| nakha, kezoMmeM AtmAke pradeza nahIM haiM, itanA hI AkAra siddha aghasthAmeM kama hojAtA hai| jaise agnikI lau Uparako jAtI hai vaise siddhakA AtmA Uparako lokake aMtataka calA jAtA hai / Age dharmAstikAya na rahanese vahIM Thahara jAtA hai / paramAtmA rUpa hokara nijAnaMdako bhogatA huA anaMta kAlataka svarUpamama sthita rahatA hai| phira karmoMkA vandha na honese mukta jIva pIche lauTakara nahIM AtA hai, na kabhI azuddha hotA hai| zipya-Apane bahuta kucha jarUrI kathana kara diyA hai| maiM isapara manana kruuNgaa| kRpAkarake zrAvakoMkA AcAra vizeSarUpase batA diijiye|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 ] vidyArthI jainadharma shikssaa| navamA adhyAya zrAvakoMkA aacaar| zikSaka-zrAvakoMkA AcAra yadi Apa sunanA cAhate hai to dhyAnapUrvaka suneN| jaina siddhAntame pAca bata mugnya hai. inhIMko pUrNapane jaina sAdhu pAlane he va inhIMko apanI zakti anusAra thoDepase zrAvaka pAlate hai| ve pAca vrata he--ahiMsA satya. asteya, bamacarya, aprigrh| ina banoMkI pAca pAca bhAvanAeM haiM unako vicArane hue broMkA pAlana hotA hai / sAdhu ina bhAvanAopara pUrNa dhyAna ragvana hai natra zrAvaka yathAzakti apanA dhyAna jamAte hai| ____ ahisAvatakI pAMca bhAvanAeM-1 vacanagupti- vacanoMko samhAlakara kahanA jisase himA na ho| 2 ganogupti--maname visIkA buga na vicaagnaa| 3 iryAsamiti-bhUmi dekhakara clnaa| 4 AThAnanirUpaNa samiti--vastuko dekhakara uThAnA rkhnaa| 5 sAlokita pAna bhojana--dekhakara bhojana karanA va pAnI pInA va bhojanapAnakA prabandha karanA / kyoMki hisAke kAraNa mana vacana kAya he. isaliye inakI samhAla rakhanA jarUrI hai| satya vratakI pAMca bhAvanAeM-1 krodha svAga-krodhale na karanekI samhAla, 2 lobha tyAga--lobha na karanekA vicAra, 3 bhIrutva tyAga-bhaya na karanekA sAhasa, 4 hAsya tyAga-haMmI maskarIkA tyAga, 5 anuvIci bhASaNa -jina Agamake anukUla vacana
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakoMkA AcAra | [ 175 L kahanA / kyoMki krodha, lobha, bhaya va hAsyake vazIbhUta hokara jhUTha bolA jAtA hai, isase inake vegase bacanA aura yaha dhyAna me rakhanA ucita hai ki koI vacana jaina siddhAtake pratikUla na bolA jAve / acaurya vratakI 5 bhAvanAeM - 1 zUnyAgAra - parvata, guphA canAdi zUnya sthAnameM rahanA, 2 vimocitAvAsa - dUsaroMme chor3e hue UjaDa makAna meM rahanA, 3 paroparodhAkaraNa - dUsaroMko Ane hue nanA na karanA, yA jahAM dUsare manA kareM vahA na rahanA, 4 bhaikSazuddhizAstroM ke anusAra bhikSA yA bhojana karanA, aticAra lagAkara bhojana -na karanA, 5 saddharmAcisaMvAda - apane sAvarmI jIvoMke sAtha merA terA karake jhagar3A na karanA / dhArmika paDhArthako apanA na mAna baiThanA, kisI taraha dUsare ke dvArA cogekA dopa na lage isa bAtakI samhAla ina bhAvanAome acchI taraha hojAtI hai / brahmacarya vratakI pAMca bhAvanAeM ? - strI rAgakathA zravaNa tyAgatriyoMmeM rAga bar3hAnevAlI kathA vArtA karanekA va sunanekA tyAga / 2 -- tanmanoharAMga nirIkSaNa vyAga una khiyAke manohara aMgoMke dekhanekA tyAga | 3 - pUrvaratAnustaraNa yA pahale bhogoko yAda karanekA tyAga / 4 -- vRpyaSTagsa tyAga - kAnoI paka iSTa rasa khAnekA tyAga | 5 -- svazarIra saMskAra tyAga - apane ko zRMgArita karanekA tyAga | jo strI va puruSa pUrNa brahmacarya pAle unako ina bAtoMkI samhAla bahuta jarurI hai / javanaka nimittAMko nacAyA na jAyagA brahmacaryako pAlanA durlabha hai| zrAvakoM ko strI ke sivAya parastriyoM ke sambandhameM ina bhAvanAoko vicAranA cAhiye / bhognapAna sAdA zuddha saMyamame rakhane" vAlA pauSTika karanA cAhiye tathA vastra bhepa zAtabhAva pradarzaka va
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 176] vidyArthI jainadharma shikssaa| zIlabhAva varddhaka rakhanA cAhiye / bheSa va vastra va garIrakI ceSTAkA baDA bhArI asara par3atA hai| aparigrahavratakI pAMca bhAvanAeM-sparzana, rasanA. ghANa, cakSu tathA karNake grahaNameM AnevAle viSaya yadi manojJa hoM to rAga nahIM karanA va amanojJa hoM to dveSa nahIM karanA caahiye| saMtoSake sAtha jo Avazyaka yogya vastu mile usako bhoga lenA cAhiye / Akulita na honA caahiye| ziSya-ina bhAvanAoMko hamane samajha liyA, bahuta jarUrI hai| kRpAkara aba ina vratoMkA svarUpa batA dIjiye / zikSaka-inakA svarUpa saMkSepame isa bhAti hai: kaSAya sahita hokara apane yA dUsaroMke bhAva va dravya prANoMkA ghAta karanA va unako kaSTa denA hiMsA hai / hiMsAkA na honA ahiMsA hai / AtmAkA svabhAva jJAna, zAtabhAva, kSamA Adi bhAva prANa hai / / jabaki dravyaprANa dasa hai-ekendriyake cAra, dvendriyake chaH, tedriyake. sAta, caudriyake ATha, asainI paMceMdriyake nau. sainI paMceMdriyake dsh| inakA varNana jIvatatvake adhyAyameM kara cuke hai| jaba kabhI krodhAdi kapAya hotA hai taba pahale usIkA hI bigADa hotA hai, usakI AtmAke jJAna zAti Adi bhAvoMkA nAza hotA hai tathA usake dravya prANoMko bhI nirbalatA prApta hotI hai| phira jaba vaha dUsaropara durvacana pheMke va prahAra kare to dUsaroke bhI bhAva va dravyaprANakA ghAta hosaktA hai| yadi vaha hisya prANI dharmAtmA hai va gAlI AdikA khayAla nahIM karatA hai to isakA bhAva kucha bhI nahIM bigaDegA / yadi vaha mArA pITA jAyagA to dravya prANa biga
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakoMkA aacaar| ddeNge| tathApi jisane dUsaroko kaSTa TanekA vicAra kiyA va yatna kiyA vaha no hisAkA aparAdhI hogayA cAhe dusarA kaSTa pAve yA na pAve / jitanA adhika kapAyabhAva hogA, utanA adhika vaha prANI hiMsAkA aparAdhI hogaa| jitanA adhika prANadhArI jIva hotA hai; utanA adhika usake ghAta karanemeM va kaSTa dene meM kaSAya karanA par3atA hai / sAdhAraNa niyama yahI hai jaise eka mAnavako mAraneke liye eka bakareke mAranekI apekSA adhika kArya ho AtA hai|isiise mAnava ghAtakA pApa bakarake ghAtake pApase adhika hai| ekeMdriya jIvoMke ghAtameM veMdriyAdike ghAtakI apekSA kama kaSAya honeme kama pApa hai| vandha 'kapAyakI mAtrAke anusAra adhika' yA kama pdd'egaa| jo sarva rAgAdi bhAvoMkA tyAgI hogA vaha bhAvameM ahiMsAkA pAlanevAlA hogA | usase dravya prANoMkI bhI hiMsA na homI / ataeva vahIM pUrNa ahiMsaka hogA / hisAse bacaneke liye hameM rAgAdi bhAvoMko dUra karanekI ceSTA karanI cAhiye / bhAva hiMsA hI dravyahiMsAkI kAraNa hai / kaSAya sahita hokarake prANiyoMko pIDAkArI azubha bacanoMko kahanA asatya hai / asatyakA tyAga matya vrata hai| kapAya sahita hokarake vinA dI huI vastukA lenA corI hai / cArIkA tyAga acaurya vrata hai / kapAya sahita hokarake rAga bhAvase mrI va puruSakA sparza so maithuna hai / maithunakA tyAga brahmacarya hai| jagatake cetana va acetana padArthoMmeM mUrchA yA mamatva bhAva rakhanA paggriha hai / parigrahase vacaneke liye parigrahake nimittabhUta bAharI kSetra makAna strI putrAdikA tyAga karanA aparigraha vrata hai / ina pAMca vratoMko sAdhugaNa pUrNapane pAlate hai /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178] vidyArthI jainadharma shikssaa| '..ziSya-kRpA karake AvakoMko kitanA aMga hana vratAko kamase kama pAlanA cAhiye so batAiye / . .... zikSaka-mai zrAvakoMkI apekSA Tana pAca. aNuvatIko va unake rakSaka-mAta gIloko batAtA hUM, Apa samaya leN| __ . pAMca aNuvata-eka sAdhAraNa zrAvaka ahimA vratakI bhAvanA rakhatA huA-prathama maMkalpI hiMsAko mana vacana kAyame tyAgatA hai| ArambhI hiMsAko tyAgakA prayatna apanI anaraMga icchAke anumAra karatA hai jisase laukika vyavahArame hAni na Ave usa taraha AraMbhAdi kArya gRhasthI karatA hai| saMkalpI hiMsA-vaha hai jo hisAke saMkalpa yA dagademe kI nAve aura vaha vyartha hI ho / jaise dharmake nAmame pazuoMkI bali caDhAnA. zikAra khelake mRgAdiko mAgnA, mAMsa ke liye pazu ghAta karanA yA karAnA, maujazaukake liye himA kaganA / __ AraMbhI hiMsA-prayonana bhRta hiMsA hai| usake nIna bheDha he - (1) udyamI hiMsA-jo gRhastha yogya cha AjIvikAke sAdhanoMme kI jAtI hai-(1) asikarma-sipAhIkA kAma. (2) masikarmalikhanekA kAma, (3) kRSikarma-gvanI, (4) vANijya vyApAra, (5), zilpa-nAnA prakArake udyoga, (6) vidyArma-gAnA, bajAnA, citrakalA Adi / (2) gRhAraMbhI hiMsA-jo gRhake kAmakAjame, bhojanapAnake prabaMdhameM, makAna banAneme, kuA khudAneme, bAga lagAne AdimeM kIjAtI hai| (3) virodhI hiMsA-koI anyAyI yA duSTa puruSa apanA sAmanA kare, apanI jAna lenA cAhe, apanA mAla chInanA cAhe,
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakoMkA aacaar| / 179 apane 'kuTumbakA nAza karanA cAhe, dezapara 'AkramaNa karake sAdhu pumpoM va sajjanoMko kaSTa denI cAhe to usase apanI rakSArtha, deza rakSArtha, mAla jAyadAdake rakSArtha prayatna krnaa| yadi koI prayatna na cala sake to zastra prayogadvArA usako haTAnA / 'isameM jo prANiyoMkA cAta hogA vaha virodhI hisA hai| . ' - : eka sAdhAraNa zrAvakako saMkalsI hiMsAkA tyAga hotA hai| AraMbhI hiMsAkA tyAga nahIM hotA hai / yahI ahiMsA aNuvrata hai| rAjya yA paMca daMDa yogya amatya nahIM khnaa| karkaza. kaThorai, cugalIke vacana na kahanA. krodha, zoka, vaira, kalaha kaganevAle vacana na kahanA, jo vastu ho usako nahIM hai aisA na karanA, jo vastu nahIM hai usako hai aisA na kahanA / vastu kucha hai kahanA kucha hai aisA nahIM khnaa| aisA vacana bhI na kahanA jisase dumake prANa cale jAveM jaise-kimI zikArIne jAnavaroMkA hAla 'chAM ki amuka jaMgalameM mRgAdi he yA nahIM ? Apa jAnate he nau bhI na batAnA kyoMki aisA matya vRthA hI prANokA ghAtaka hogA / jisameM apanA va dusaroMkA hita ho aisA vacana bahuta samhAlakara kahanA matya aNuvrata hai / kabhI bhI zAstra ke viruddha vacana na kahanA, jisame apanA vizvAsa jagatameM bar3he aisA vacana khnaa| stimita miSTa vacana khnaa| thor3e gAme bahuta matalaba pragaTa karanevAlA hitakArI mIThA vacana kahanA satya aNuvrata hai| rAjya yA paMca daMDa yogya corI na karanA / dusarekI vastu mulI, par3I huI, girI huI nahIM uThAnA / vizvAsaghAta karake kisIkA dhana na chInanA / nyAyase dravya kmaanaa| anyAyame dravya
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] vidyArthI jaina dharma zikSA / kamAnekA tyAga + ranA acaurya aNuvrata hai| jo vastueM sabake kAmameM 1 AsakatI hai va jisake liye rAjyakI va anya kisIkI manAI nahIM 1 hai usako binA Dhiye yaha zrAvaka lesaktA hai| jaise nahI, kRpakA yadi manAI ho to / pAnI, miTTI, jaMgalakI lakar3I, banake phalAdi vinA AjJAke na lenI caahiye| yaha zrAvaka nyAyake Upara cala karake pariNAmoMko corIke bhAvase bacAegA / apanI vivAhitA strI saMtoSa rakhake parastrI yA vezyA AdikA 7 1 - tyAga karanA brahmacarya aNuvrata hai| apanI strI bhI niyamita kAma bhoga karanA jisase zarIra nirbala na ho, tathA dharma, artha, kAma * puruSArthake sAdhanameM vighna na pdd'e| balavAna yogya santAnake bhAvase strI prasaMga karanA / mitravat strIke sAtha rahakara donoM milakara dharma sAdhana va paropakAra karanA. eka dUsarekI unnati cAinA va paraspara sahAI honA / Ajanmake liye tRSNAke ghaTAneke liye apanI bhAvanA ke anusAra sampattikA niyama kara lenA ki itanI saMpatti hojAnepara hama adhika nahIM kamAyeMge - usIke bhItara bhItara hI rakheMge / jaise- koI dasa hajAra, pacAsa hajAra, eka lAkha, dasa lAkha, eka karor3a, dasa karor3a yA adhikakA pramANa karale / phira isa saMpattiko taphasIlavAra nIce ligve 10 prakAra parigrahakA pramANa karake bAMTa leveM / 1 kSetra - kheta kitanA, 2 vAstu- makAna kitane, 3 hiraNyacADhI kitanI yA kitanA rupayA, 4 suvarNa- sonA javAharAta. 5 dhana - gAya, bhaiMsa, ghor3a Adi, 6 dhAnya- anAja itane manase adhika - nahIM yA eka mahIne ke kharcake lAyaka, 7 dAsI - itanIse adhika
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakoMkA aacaar| [ 181 naukara na rakkhUgA, 8 dasi-itane dAsase adhika na sakhUgA, 9 kupya-kapar3e itane jor3ase adhika na ravavRgA, 10 bhAMDa-vartana itane cajanake va itane jor3ase adhika na ravalU~gA / jitanese kAma cala sakeM utanA rakhale, zepakA tyAga karade / parigraha pramANa saMtoSa bhAvako bar3hAnevAlA hai va adhika hiMsAdi pApoMse bacAnevAlA hai / ___cakravartI, rAjA, dhanika, seTha apanIra yogyatAnusAra parigrahakA pramANa kara sakte hai| tIna guNavrata-jinase aNuvratoMkA mUlya bar3ha jAve unako guNavata kahate hai / jaise 5 ko 5 se guNanepara 25 hojAte hai| (1) digvirati-pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara cAra dizAoMmeM cAra vidizAoM yA konoMmeM yA Upara va nIce daza dizAoMmeM jahAMtaka jAnakA prayojana mAlama hotA ho vahAMtakake liye janmabharake liye pramANa karale ki itanI dUrase adhika laukika kAmake liye jAUMgA nahIM va isase bAharase mAla maMgAUMgA nahIM va bAhara bhejanA nhiiN| isaprakAra haz2Aro kosakA bhI pramANa kara saktA hai / yadi saMtoSa ho to bahuta thor3A kSetra rakha sakatA hai| kisI nadI, parvata, samudrakI hadase pramANa kara saktA hai / usa vratase pAMca vratoMkA mUlya isaliye bar3ha jAtA hai ki vaha maryAdAke bhItara hI prayojana bhUta Arambha karegA, maryAdAke bAhara bilakula Arambha hiMsA na kregaa| (2) dezavirati-eka dina, saptAha, pakSa, mAsa' AdikI maryAdAke liye janmaparyaMta kiye hue kSetrake pramANameMse ghaTAkara prayo jamabhUta kSetra Arambhake liye rakha lenA, zepa kSetrako utane kAlo' liye tyAga denA dezavirati hai| isase yaha aura bhI bratoMkA mUlyA, bar3hA letA hai / kabhI isa zrAvakako apane grAmase bAhara kucha kAma
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182. ] vidyArthI jainadharma zikSA + - nahIM rahatA hai taba vaha kisI dina grAmakI haddamarako hI rakha letA hai. bAkIkA tyAga kara letA hai / kabhI eka muhalle va eka bAjArakA hI niyama kara letA hai / kabhI eka gharame hI vizrAma karanekA niyama kara letA hai / icchAoke rokanekA yaha bar3hiyA sAdhana haiM / (3) anarthadaNDa virati - maryAdA ke bhItara bhI prayojanabhRta Arambha karanA ve matalaba ArambhakA tyAga denA anarthadaNDa virati hai / isase taka mUlya aura bar3ha jAtA hai / vaha bematalaba pApose baca jAtA hai / anarthadaNDake pAca bheda hai (1) apadhyAna - dUsaroMkI hAra jIta. vadha, bandhana, aMgacheda, ghana haraNa Adi vicAranA, (2) pApopadeza - jisase pazuoM ko dukha ho aise vyApArakA va hiMsAkArI ArambhakA dUsareko upadeza denA ki jisase vaha pApame laga jAve / (3) pramAdacaryA - prayojana vinA Alasyase vRkSa chedanA. patte toDanA phala phUla nocanA, jamIna khoTanA, pAnI pheMkanA. Aga jalAnA. havA karanA. va anya koI kAma karanA / ( 4 ) hisA dAna - hisAkArI viSa, khar3aga, rassI. lakar3I, agni Adi mAge denA, (5) du:zruti - hisAme pravartAnevAlI., rAgabhAva bar3hAnevAlI kathAoko sunanA par3hanA banAnA / ina pAcoMse-kucha apanA matalaba nahIM hotA hai kintu vRthA hI saMkalpa kiye hue bhAvoMme va vacana va kAyakI pravRttise pApa karmokA bandha hojAnA hai / eka zrAvaka ina vRthAke pApoMko tyAga detA hai kyoMki vaha aisA dharma vyApArI hai jisase apanI vRthA hAni na uThAkara vaha puNya karmokA saMcaya kiyA karatA hai / . (3) cAra zikSAvrata - ina bartoke pAlanese muni dharmakI zikSa
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakoMkA aaNcaar| [183 immmmmmmmmumin milatI hai / sAdhu 'avasthAmeM jina kAryoMko vizepa karanA hotA hai unako abhyAsa karake zikSA lenA zikSAvata haiN| ' * (1) sAmAyika-samaya AtmAko kahate hai| AtmA sambaMdhI vItarAga vijJAnamaya zuddha bhAvAkI yA samatA bhAvoMkI prApti karanA mAmAyika hai| sAmAyika dhyAnakA sAdhana hai, bahuta hI upayogI hai. manakI zuddhikA upAya hai. pApoMko kSaya karanevAlA hai| ' sAmAyikI vidhi-prAta:kAla, madhyAnha kAla, sAyaMkAla tIna samaya cha* chaH ghaDI kAla sAmAyikakA hai| madhyama cAra ghar3I jaghanya do ghaDI hai| eka bar3I 24 minaTakI hotI hai| jitanI dera sAmAyika karanI ho usakI AdhI dera pahale va AdhI dera pIche leve / jaise-28 miniTa sAmAyika karanI ho to sUryodayase 24 minaTa pahalene 24 minaTa sUryodaya taka kare / yadi kAryavaza na bana sake nA 72 minaTa pahaleme lekara 72 minaTa pIThataka 144 minaTake vIcameM kabhI bhI do ghar3I yA 48 minaTa sAmAyika karale / ekAta sthAnameM baiThe, jahA manako DigAnevAle zabda va kAma na hoM / / caTAI, pATA, pattharakI zilApara kare / manako utanI derake liye sarvaH kAmoMme rokale / garIrapara jitanaM kama bamba hoM utanA ThIka hai| ___ pUrva yA uttarako tarapha muMha karake kAyotsarga khaDA hokara hAtha laTakAke nauTaphe NamokAra maMtra par3hakara daMDavata kre| tava pratijJA karale ki jabataka sAmAyika karatA hUM jo kucha mere pAsa hai va cAroM tarapha thor3I jagahake aura saba mujhe tyAga hai| phira usI dizAkI tarapha khar3A ho naudaphe yA tIna daphe NamokAra maMtra par3hakara tIna Avarta eka gironati kre| jor3e hue hAthoMko vAse dAhane dhumAneko Avarta kahate haiM va jor3e hue hAthoMpara
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ - vidyArthI jaina dharma shikssaa| mastaka jhukAkara lagAneko gironani kahate hai| phira khaDe 2 dAhane hAthakI tarapha mur3a jAve / ivara bhI naudaphe NamokAra maMtra par3hakara tIna Avarta va eka zironati kre| aisA hI dusarI do digAoMmeM karake pUrva yA uttarako mukha karake padmAsana yA arddhapadmAsana vaiTa jaaNv| pahale koI sAmAyika pATha par3he phira japa kare. phira kucha dhyAna kre| aMtame phira khaDA hokara naudaphe NamokAra maMtra par3hakara daMDavat karake sAmAyika pUrNa kre| cAroM tarapha ghUmakara tIna Avarna va eka zigenati karanekA prayojana yaha hai ki haraeka digAmeM jo tIrtha sthAna madira muni Adi hoM unako namana kiyA jaave| abhyAsa karane vAlA eka yA do yA tIna daphe va jitane samayake liye kara nake sAmAyika kre| usa samaya sarva prANI mAtrapara samatA bhAva rakhale, apane doSakA pachatAvA kare va kSamAbhAva gvaM / isa gAthAkA bhAva vicAra "khammAmi savva jIvANaM savve jIvA khamaMtu me / micI me saba bhUdesu varaM majjhaM na keNavi / " maiM sarva jIvApara kSamA karatA hai, sarva jIva mujhapara kSamA kare / merI maitrI sarva prANiyoMme ho / mega vaira kisIse bhI na rahe / (2) propadhopavAsa-proSava parvako kahate hai / mahIne meM cAra parva dina prasiddha hai-do aSTamI va do coDhasa / ina cAra dinoMmeM cAra prakAra AhAra chor3akara upavAsa karanA cAhiye / apanA samaya dharmadhyAname vitAnA cAhiye / dharmasthAname baiThakara samaya sAmAyika, sAmAyika pATha zrI amitagati bhAcArya kRta bhASA chanda va bhASA ThIkA sahita ) meM dijaina pustakAlaya-suratase milatA hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvanekA AcAra [15 imes svAdhyAyadharmacarcA, pUjanAdimeM bitAnA caahiye| upavAsa karanese zarIra zuddha hotA hai. rogoMke kAraNa miTate hai,- vacana va mana zuddha hotA hai, AtmA pavitra hotA hai| utkRSTa proSadha saptamI va naumIko ekAsana, aSTamIko upavAsa kare, 16 pahara yA 48 ghaMTe dharmadhyAnameM lgaave| madhyama proSadha saptamIkI sadhyAye naumIke prAtaHkAlaMtaka 12 pahara dharmadhyAnameM gmaave| jaghanyaM proSadha aSTamIke 8 pahara dharmadhyAnameM vitaave| bhojana tyAga to saptamIko bhI rhegaa| dUsarI vidhi madhyama yA jaghanyakI yaha hai ki 16 pahara dharmasAdhana kare / AvazyaktAnusAra jala leve yaha madhyama hai / jalake sivAya aSThamIko eka bhukta bhI karale, parantu 16pahara dharmadhyAna kare / abhyAsa karanevAlA anupravAsa bhI kara saktA hai arthAta 12 ,paharake upavAsameM bIcameM eka daphe , jala bhI leve athavA 12 paharake madhyameM ekAsana kara saktA hai / zaktike anusAra isa zikSAbatako pAlanA caahiye| (3) bhogopabhoga parimANa-bhoga aura upabhogake padArthokA AvazyaktAnusAra roja bhavare 24 ghaTeke liye pramANa kara lenaa| jo eka hI daphe kAmameM Ama vaha bhoga hai| jaise bhojana, sugaMdha / jo vAsra kAmameM Asake yo upabhoga hai| pAMco indriyoMkI icchAoMko vA karaneke liye anAvazyaka bhAMga aura upabhoga padArthoM kA tyAga karadeza nI / prakAra satraha 17 niyama lenese yaha zikSAbata maleprakAra pala jAtA hai 1 bhojana-bhojana ke daphe karUMgA, 2 pAna-bhojanake sivAya ! pAnI ke daphe pIU~gA; 3 paTarasa-dadha, dahI, ghI, tela, nimaka, mIThA inameMse amukara rasoMkA tyAga, karatA hUM, 4 kuMkumAdi vilepana, caMdana telAdi, lagAUMgA yA nahIM, 5 puSpa-phUla sUMdhUMgA- yA: nahIM,
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARJUNA vidyArthI jainadharma zikSA 6 tAmbUla-khAuMgA yA nahIM yA kitane khAU~gA, 7 laukika gAnA" bajAnA karUMgA yA sUnUgA yA nahIM, yA ke dphai|' 8 laukika nAca' nATaka dekheMgA yA nhiiN| * brahmacarya pAlaMgA yA nahIM ? 10 snAna kai daphe karUMgA ? 11 AbhUSaNa kitane pahanUgA ? 13 vastra kitane' joDa 'kAmameM lUMgA ? 14 vAhanapara caDhaMgA yA nahIM yA kaunarapara caDhUMgA 114 kitane prakArake AsanoMpara baiThagA ? 15 kitane prakA-' rakI zayyApara soUMgA / 16 hara phala tarakArI itanI khaauuNgaa| 17 kula khAnapAnakI itanI vastu laMgA jaise DhAla, cAvala kar3hI aadi| ___ isa zikSAvatake pAlanevAlekA kinhIM vastuoko yama rUpa janmabhagke liye tyAga karadenA caahiye| jaise-mAsa. madirA,madhuko va trasa sahita phloNko| jaise-vaDa phala, pIpala phala. gUlara, pAkara, aMjIra, gomI, ketakI Adike phUloko va Ala. ghuIyA Adi kNdmuuloNko| phUloMmeM trasa jaMtu bhI baiMTha rahane hai| tathA kaMdamUla yA phUloMmeM sAdhAraNa kAyakA doSa AtA hai| eka zarIrake svAmI aneka ekeMdriya jIva hoM, unako sAdhAraNa kAya kahate hai| makkhanako na khAkara usako 48 minaTake bhItara garma karake ghI banA leve / / (4) atithi saMvibhAga-jo saMyamako pAlane hue pramaNa karane hai unako atithi yA sAdhu kahate hai / unako apane hI liye banAe huye AhArameMse vibhAga karake denA / sAdhuko nau prakAra bhakti karake dAna deve| 1-pratigraha-yahA AhArapAna zuddha hai, aisA tInavAra hakara sAdhuko bhItara lejAnA / 2. uccasthAna-virAjamAna karavA, 3 . pAda-prakSAlana karanA, 4 pUjana karanA, " tIna pradakSiNA de nama
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ wom zrAvakoMkA aacaar| . [ 187. skAra karanA,6 vacana zuddhi rakhanA, 7 kAya zuddhi rakhanA, 8 manaH zuddhi manA, -AhAra zuddha denaa| . . . muni uttama patra hai / zrAvaka madhyama pAtra hai / vana rahita zraddhAvAna jainI jaghanya pAtra hai / unako bhakti pUrvaka AhAra, opadhi. Azraya va zAstra yA vidyA dAna denA pAtra dAna hai / duHkhita bhukSita kisI bhI mAnava yA pazuko dayAbhAvase AhArAdi denA karuNAdAna hai / dAna dekara phira bhojana karanA yaha cauthA zikSAta hai| zrAvakoko maccA zraddhAna yA samyakadarzana rakhate hue pAca aNuvratoMko, Ina guNavrata aura cAra zikSAbata aise sAta zIloMke mAtha bAraha vrata pAlane cAhiye / sallekhanA-bAraha vratoMka mitrAya yaha bhAvanA bhAnI cAhiye ki hamArA maraNa zAtipUrvaka ho / jaba maraNakI saMbhAvanA ho taba dhIre2 AhArapAna chor3e va dhyAna va tatvavicArameM zAMtabhAvase rahakara prANa choDe / prANAkI jokhama jaba kabhI dikhatI ho taba samAdhimaraNake sAtha prANa tyAga, dharmadhyAnase mare, jisase bhaviSyakI gati acchI ho| eka zrAvaka samyagdarzanake sAtha bArahavana aura sallekhanA vratako pAlatA hai / ina caudaha bAtoMme pAca pAca atIcAra yA doSa pramAda yA kapAyake udayase laga jAnA saMbhava hai| una doSAMko jAnakara unase bacanekA udyama karanA cAhiye / (1) samyagdarzanake pAMca atIcAra-(1) zaMkA-kimI tatvameM kabhI zaMkA hojAve, (2) kAMkSA-bhogoMkI icchA hojAve, (3) vicikitsA-duHkhI rogI dalidrIko dekhakara ghRNA paidA hojAve,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyArthI - jainadharma zikSA 188 ] (4) anyadRSTi prazaMsA - ajJAnI azraddhAlukI ajJAnamaI dharmakAryakI manase sarAhanA kare, (5) anyadRSTi saMstava - ajJAnI va azraddhAlu kI ajJAnamaI dharmakriyAkI vacanase prazasA kare / &g (2) ahiMsA aNuvratake pAMca atIcAra - kaSAya ke vaza (1) baMdha - kisIko bandhaname DAlade, (2) vadha - lATI cAbukAdise mAMge, (3) cheda--kAna nAka aMgopAga cheda DAle, (4) atibhArAropaNa - nyAyako ullaMghana karake adhika bhAra lAi de, (5) annapAnanirodha-apane AdhIna mAnava va pazuoMko samayapara bhojanapAna na de va kama deN| dayAvAnako ucita hai ki vaha krodha, mAna, mAyA, lobhake vazIbhUta hokara aisA kAma prANa pIDAkArI na kareM / daNDa va sudhAra ke abhiprAyase vadha bandhana Adi anIcAra na hogA / (3) satya aNuvrata ke pAMca atIcAra -- (1) mithyopadeza-dharmasAdhana Adime mithyA upadeza denA. ( 2 ) rahobhyAgyyAna -zrI purupakI ekAtame kI huI kriyAko prakAza kara denA. (3) kUTalekhakriyA- mAyAcArase jhUThA lekha likhanA. (4) nyAsApahAra - anAmatakA rupayA koI bhUlase kama mAge to use kama dedenA. (5) sAkAra maMtrabheda-- kinhIMkI ekAMtakI salAhako unake mukha AdikI ceSTA jAnakara pragaTa kara denA | (4) acaurya aNuvrata ke pAMca atIcAra - (1) snenaprayoga - corIkA upAya batAnA / (2) tadAhRtAdAna - corIkA lAyA huA mAla lelenA / (3) viruddha rAjyAtikrama - viruddha rAjya yA rAjyameM aprabandha honepara nyAyako ullaMghana karake lenadena karanA, alpa mUlyakI cIja bahuta dAmame vecanA / (4) hInAdhika mAnonmAna - taulane nApane ke
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakoM kA AcAra / [ 189 , bATa gaja Adi kamatI se denA bar3hatI se lenA / 5) pratirUpaka vyavahArabanAvaTI sikkA calAnA va kharI khoTI milAkara kharI kahakara becanA / (5) brahmacarya aNuvrata ke pAMca atIcAra -- (1) para vivAha karaNa - apane kuTumba ke sivAya dUsaroM ke putra putriyoMkI sagAI milAnA / . (2) itvarikA parigRhInAgamana--vivAhitA vyabhicAriNI, zrIse sambandha:rakhanA / 3 ) itvarikA aparigRhItA gamana- vyabhicAriNI ' vinA vivAhitA vezyA Adi sambandha rakhanA / ( 4 ) anaMgakrIDA- kAmake niyata aMgoMke sivAya anya aMgoMse kAmaceSTA karanA / ( 9 ) kAma tItrAbhiniveza- apanI zrI bahuta kAma sevanA / (6) parigrahapramANavratake pAMca atIcAra - dasa prakArake - parigraha meM dodoke pAMca jor3e karake haraeka jor3e meM eka vastuko ghaTAkara dUsarI vastu bar3hA lenA / jaise cAMdI, sonekI maryAdAmeM sonekI maryAdA bar3hAkara cAMdI kI kama kara denA / , { 7) digviratike pAMca atIcAra - pramAda yA mohase (1) UrdhvAtikrama - Upara kI haddase adhika cale jAnA, (2) adho'tikramanIcI haddako ullaMghanA, (3) tiryagvyatikrama --ATha dizAoMkI haddako lAMgha jAnA, (4) kSetravRddhi - eka tarapha maryAdA ghaTAkara dUsarI tarapha bar3hA lenA, (5) smRtyantarAdhAna - lI huI maryAdAko bhUla jAnA / , (8) dezaviratike pAMca atIcAra - (1) Anayana-maryAdAke bAhara se maMgAnA / ( 2 ) prepya prayoga - maryAdAse bAhara bhejanA / (3) zabdAnupAta - maryAdAse bAhara bAta kara lenA / ( 4 ) rUpAnupAta -maryAdAse bAhara rUpa dikhAkara batA denA / (5) pugalakSepa - maryAdAse bAhara kaMkaDa va patra pheMkakara batA denA / 1 -
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190] - ~ vidyArthI jaina dharma shikssaa| . ) anartha daMDa viratika pAMcaM atIcAra-(1) kaMdarpa-rAgakI tIvratAse bhaMDa vaicana vakanA, (2) koya-maDa banAka sAtha kAyakI kuceSTA bhI karanI, (3) mogvarya -vRthA bahuta bakavADha karanA, (4) asamIya adhikaraNa--prayojana vinA kAma karanA; (5) upabhoga paribhogAnarthakya--bhoga va upabhogake padArthoM ko vRthA ekatra krnaa| - ___ (10) sAmAyikake pAMca atIcAra-(1) kAyaduSpraNidhAnazarIrakI khoTI ceSTA kAnI, (2) vAmduSpraNidhAna-sAMsArika duSTa vacana kahanA (3) manoduSpraNidhAna-manakA duSTa bhAvoMmeM lejAnA, (4) smRtyanupasthAna-sAmAyika pATha japa Adi bhUla jAnA / .(11) propaoNpavAsake pAMca atIMcAra-apratyavekSita aM. mArjita-vinA deva vimA jhADe (1) utsarga- malamutrAdi kara denA, (2) ADhAna-AbAdiko uThAMnA, (3 maMstaropakramaNa-caTAI Adi vichA denA tathA (4) anAdare-utmAha na rakhanA (2) smRnyanuvasthAna-dharmakriyAoMko mRla jAnA / ' ' (12) bhaugopabhoga pramANake pAMcaM aticAra-11) macitta-- tyAgI huI sacitta vastuko pramADhame khA lenA, (2) sacina sambandhatyAgI huI maMcittame chuI huI vastuko khAnA. (3) nacitta manmizra-- syArgI huI macittame milAkara, kisIko khAnA, (4) abhiSatra--kAmodIpaka padArtha khAnA. (5) du pakAhAra -ThIka na pakA huA jalA yA kaccA bhojana karanA, jo ThIka hajama na hosake use khAnA / 1. (13) atithi 'saMvibhAgake pAMca aticAra-yaM munikI apekSAse hai / (1) sacitta nikSepa -sacinapara rakhI huI vastu denA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakakA AcAra- 4" [ 881 * (2) sacicApidhAna-sacittase DhakI huI vastu denA, (2) paravyapadeza - dUsare - dAtArako dAna ke liye kahakara Apa cale jAnA, (4) mAtsUrya dUsare dAtAra ke sAtha IrpA karake denA, (5) kAlAtikrama-isake kAlako TAlake va samaya denA / -- " - (14) sallekhanAke pAMca atIcAra - ( 1 ) jIvitAzaMsA- 1: . adhika jIne kI icchA karanA, (2) maraNAzaMsA-jaldI maraNa cAhanA, T 1 f 1 (3) mitrAnurAga- pUrva laukika mitroMse prema batAnA, (4) sukhAnu bandha - pichale indriya sukhoM kA yAda karanA, (5) nidAna - AgAmI bhogoMkI cAhanA kamnI | * + sAdhAraNa rAti caudaha bAteM zrAvakoM ke liye ina noMko krama kramase unnati karate hue pAlane kI pratimAeM yA zrAvakakI zreNiyAM batAI gaI hai / kyA 'pasanda kareMge 2 Avazyaka hai / apekSA, gyAraha Apa jAnanA / " 'ziSya-mujhe zrAvakakA cAritra jAnakara bahuta Ananda huA / isameM sandeha nahIM ki jo gRhastha unapara calegA vaha namunedAra dharmAtmA gRhastha hogA / vaha kisI rAjya ke aparAdhame kabhI nahIM AsaktA hai, vaha jagatameM pratiSThAkA pAtra hogaa| gyAraha pratimAeM bhI samajhA dIjiye / zikSaka -ye gyAraha zreNiyA isa DhaMgase batAI gaI hai ki Age 2 kI pratimAvAlA nIce ke cAritrako chor3atA nahIM hai kintu naI pratimAnA cAritra pAlatA hai / ye saba " " usako pAlatA huA pAMca guNasthAna meM hai | (1) darzana pratimA isame sammAnako Dhoparahita pAlane kA abhyAsa karanA cAhiye | manyaka pacIma dopoko bacAnekI samhAla 1 1 "
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192] vidyArthI jainadharma shikssaa| khanI cAhiye / (1) ATha 'mada jAti (nAnA mAmA Adi). kula ( pitA Adi), rUpa. bala. dhana, adhikAra. vidyA. 'tapa ina ATa bAtokA ghamaNDa karanA ATha mada doSa hai / (2 tIna mUDhatAeM.. mUrkhatAse dekhAdekhI rAgIdvapI deva pRjanA deva mRDhatA hai| parigrahadhArI guru mAnanA pAkhaDI mRDhatA hai| laukika kriyAoMko dharma mAnano lokmUr3hatA hai / (3) chaha anAyaMtana kudeva. kuMgurU. kuMdharma aura inake tIna sevakAkI sI saMgati karanI jisase zraddhAnameM kamI AjAya / / 4) ATha zakAdi dopa- inake virodhI nIce likhe ATha guNoMko yA samyaktake aMgoMko pAlanA / (2) niHzakate aga tatvoMme zaMkA na rakhakara 'nirbhaya hokara dharma pAlanA, (2) ni kAMkSita aga -indriya bhogoMme mukhI zraddhAna rakhanA, (3) nivicikitsita aga-rogI dukhI dalidrI Adisa ghRNA na karanI, (1) amRDhadRSTi aMga- mRr3hatAIse dekhAdekhI koI dharmakriyA na karanI, (5) upavahana yA upagRhana aMga -apane AtmIka guNoM ko bar3hAnA / parake doSoko prakAza na karake usake chur3AnekA udyama karanA, (6) sthitikaraNa aMga- apaneko va dUsaroMko dharmameM sthira karanA, (7) vAtsalya aga--sarva sahadharmI bhAI bahanoMme gauvasake samAna prema rakhanA, (8) prabhAvanA aMga- jisa taraha baneM ajJAna aMdhakArako meTakara sacce tatvajJAnakA pracAra karanA / samyaktI ina ATha aMgoMko pAlakara unake virodhI doSoMse bacatA hai / isa taraha paccIsa dopoMko bacAtA hai| yaha samyaktI devapUjA, gurubhakti, zAstrasvAdhyAya, saMyama, sAmAyika (tapa), dAna ina cha. nitya karmoMkA roja abhyAsa karatA hai / tathA ATha guNoMko pAlatA hai| 1--madirAkA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAvakoMkA aacaar| [193 tyAga. 2.-mAMsakA tyAga, 3..madhukA tyAga / madhuke liye makkhiyoMkA chattA noDakara unako kATa diyA jAtA hai va chattase ekatrita madhumeM bahutasI makkhiyAM mara jAtI haiM, 4 -sakalpI-nirarthaka hiMsAkA tyAga. 5 sthUla apatyakA tyAga, 6 -sthala corIkA tyAga, 7 -parastrIkA tyAga, 8--atitRSNAkA tyAga yA parigraha prmaann| ___(2) vrata pratimA-pahalI saba kriyAoMko pAlatA huA bAraha banoMko pAlatA hai / pAca aNuvratoMke paccIsa atIcAroMko bacAkara pAlanA hai| sAta zIlake anIcAroMke bacAnekA upAya rakhatA hai| sAmAyika jitanI dera hosake eka samaya bhI kara saktA hai / aSTamI caudayako upavAsa na hosake no ekApana bhI kara saktA hai / kabhI asamartha ho to sAmAyika va propadhopavAsa nahIM bhI kre| (3) sAmAyika pratimA--pahalI saba kriyAoko pAlatA huA nIna kAla savere dopahara va sAjhako 48 minaTa yA do ghaDI atIcAroMko TAlakara sAmAyika kre| kabhI 48 minaTase kucha kama aMtamuhUrta bhI kara sakatA hai| (4) mopadhopavAsa pratimA- pichalI saba kriyAoMko pAlatA huA mahInemeM cAra dina uttama. madhyama, jaghanya proSadha zaktike anusAra kare, pAMca anIcArAko TAle / (5) sacitta tyAga pratimA--pichalI saba kriyAoMko pAlatA huA ekendriya sahita sacitta pAnI na pIce na pilAve, sacitta tarakArI phalAdi na khAye na khilaa| yaha pAnIko garma yA prAzuka kara sakatA hai va phalAdiko prAzuka kara sattA hai / chinnabhinna karanese, garma karanese phalAdi sacittase acitta hojAne hai / yaha dayAvAna hai,
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ] vidyArthI janadharma zikSA / bahuta kama vanaspatikA vyavahAra karatA hai| isako sacina pAnI Adima nahAne AdikA tyAga nahIM hai| loga ilAyacI Adi karAyalA padArtha kuTakara DAlane se pAnI prAzuka hojAtA hai jinase raMga badala jAye | (3) rAtribhojana tyAga pratimA- pichalI va kriyAoko pAlatA huA gatriko na to svayaM kisI prakArakA bhojanapAna ko na dUsaroM ko karAve | yaha zrAvaka bahuta manopI hojAtA hai| rAtriko gRhake kuTumbiyoM kI samhAla dUsaroMke AdhIna kara denA hai| Apa adhikatara dharmadhyAnameM gatrikA samaya vitAtA hai, bhojanAnikI cacAM bhI nahIM karatA hai| (7) brahmacarya pratimA- pichalI maba kriyAoMko pAlanA huA apanI zrIkA bhI rAga choDadeveM / gharame rahe to ekAMta meM sodhe, udAsIna vairAgyayukta vastra pahare / yadi ghara tyAge to udAsIna zrAvake rUpameM bhramaNa karake dezATana kare -dharmapracAra kare | yaha mAyA rakha maktA hai. savArIpara car3ha saktA hai, apane hAthase bhojanapAnakA prabandha kara saktA hai, nimaMtraNa pAnepara bhaktisahita dAna diye jAnepara grahaNa karasaktA hai / I (8) AraMbha tyAga pratimA- pichalI yatra kriyAoM ko pAlatA huA khanI vyApArAdi rasoI, pAnI ADhikA saba Arambha choDade, saMtoSame rahe / gharame rahe to gharavAle jaba bhojanako bulAve nopame jImale dhArmika Arambha karamattA hai| dhyAnakA adhika abhyAsa karatA hai| (9) parigraha tyAga pratipA - pichalI saba kriyAoM ko karatA huA apanI jAyadAdako jisako denA ho DheDhe yA dAname lagAde, Apa rupayA paisA saba tyAgade, kucha vastra va eka do vartana rakhale. ghara chor3akara dezATana kare yA ekAtame bAga yA namiyAme rahe / nimaMtraNa pAne ra bhojana karale |
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAvakoMkA aacaar| (10) anumati tyAga pratimA-pichalI saba kriyAoMko pAlatA huA sAMsArika kAmoMmeM kisIko sammati denekA tyAga krde| bhojanake samayapara bulAnese nAve, pahalese nimaMtraNa na mAne / (11) uddiSTa tyAga pratimA-isa zreNImeM yaha bhikSAvRtime bhojana karatA hai| yaha usa bhojanako svIkAra nahIM karatA hai jo usake liye kiyA gayA ho| yaha usI bhojanako svIkAra karatA hai jo bhojana gRhasthane apane kuTumbake liye taiyAra kiyA ho| isa gyArahavIM pratimAmeM eka kSullaka va dUsare ailaka hote hai / pichalI kriyAoMko pAlate hue kSullaka eka laMgoTa va eka khaNDa vastra cAdara aisI rakhatA hai jisase pUrA zarIra na ddhke| yaha jIvadayAke liye morake paMkhakI pIchI rakhatA hai kyoMki morapaMkha bahuta komala hote haiN| upNa jalake liye kamaMDala rakhatA hai| kSullaka bhojanake samaya jAtA hai| isakI bhikSAkI do rItiye hai-koI zullaka eka bhikSAkA pAtra rakhate hai aura kaI gharoMse thoDA 2 bhojana saMgraha karake aMtima gharameM bhojana karake pAtrako sAphakara nagarake cAhara cale jAte hai / jo eka hI gharameM bhojana karate hai ve jaba bhakti karake svIkAra kiye jAte hai taba ve dAtArake ghara thAlImeM baiThakara AhAra karate haiN| ye dinameM eka hI daphe bhojanapAna karate hai| dUsare ailaka ve he jo kevala eka laMgoTa hI rakhate hai / yaha pIchI sivAya kAThakA kamaNDala rakhate hai / yaha kezoMkA loca karate haiM arthAt svayaM apane hAthoMse ukhADa DAlate haiN| bhikSA vRttise eka hI ghara baiThakara hAthapara grAsa lekara bhojana karate haiM / yaha sAdhuke cAritrakA abhyAsa zurU kara dete hai| maiMne Apake liye thoDAsA zrAvakAcAra kaha diyA hai, adhika jAnane ke liye zrAvakAcAroMko dekhanA ucita hai|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196] vidyArthI jaina dharma zikSA izAvAM adhyaay| jainoMke bhed| ziSya-kRpA karake yaha vatAiye ki jainoMmeM bheda kyoM hai ? ka inake siddhAtame kyA antara hai ? zikSaka-jainoMme vyavahAra kriyA AcaraNakI apekSA hI digaMbara zvetAMbara Adi bheda hai| yadi mUla siddhAMtako liyA jAye to sabakA eka hI mata hai / jaina dharmakA tatva yaha hai ki AtmAko svAdhIna kiyA jAye, zuddha kiyA jAye / isake sAtha jo karmokA baMdha hai vaha dUra kara diyA jAve / AtmAke zuddha bhAvako mokSa satra jainI mAnate hai / tathA mokSakA nizcaya upAya AtmAke dhyAnako saba mAnate hai / nizcayase AtmAke zuddha svarUpakA dhyAna hI mokSa mArga hai va zuddha bhAva hI mokSa hai / sAta tatva, nau padArtha. cha dravya, pAMca astikAya, caudaha guNasthAna, Adime koI matabheda nahIM hai / aMtaraMga svarUpa saba ekasA mAnate hai| cha dravyome koI 2 zvetAvara jainAcArya nizcaya kAla dravyako nahIM mAnate hai, kevala vyavahAra kAlako mAnane hai, koI zvetAbarAcArya kAla dravyako mAnate hai / yaha eka bahuta sUkSma bheda hai / karmoke bandha, udaya, sattAme ekamatapanA hai| koI bhI jainI cAhe digambara ho yA zvetAmbara ho vItarAga bhAvako hI dharma mAnegA / rAga, dveSa mohako saMsAra maanegaa| jaisA zrI kuMdrakuMdAcAryane samayasArameM kahA hai / isame koI matabheda nahIM hai|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke bheda / [197 ratto baMdhadi kammaM muMcadi jIvo viraagsmptto| eso jiNovadeso tahmA kammesu mA raja // 150 // bhAvArtha-rAgI jIva karmoko bAMdhatA hai parantu virAgI jIva karmoMse mukta hotA hai, aimAzrI jinendra bhagavAnakA upadeza hai| isaliye zubha azubha karmomeM raMjAyamAna mata ho| appANaM jhAyaMto saNaNANamao annnnnnmo| lahai acireNa apyANameva so kammapavimukkaM / / 189 // bhAvArtha-jo koI ekAgra manase darzanajJAnamaI AtmAko vyAtA hai vaha zIghrahI karmose chUTakara mAtra AtmAko hI pAtA hai| edimi rado NicaM saMtuho hohi nnicmettli| edeNa hohi titto to hohadi uttama sokkha // 206 // bhAvArtha -isI AtmAke svarUpameM nitya rata ho, isI saMtoSamAna, inIme hI tRpta raho to tujhe uttama sukha hogaa| jainiyoMkA eka mukhya sidvAMta Atmonnati hai va usakA upAya AtmAkA dhyAna hai, isameM koI jainI bhinna sammati nahIM rakhatA hai| dasarA jainoMkA tatva ahiMsA hai| isameM bhI saba jainoMkA eka mata hai / ahiMsAkA evarUpa aisA hI sava mAnate haiM jaisA zrI purupArthasiddhayupAyameM zrI amRtacandrAcArya kahate hai yahavatu kapAyayogAt prANAnAM dravyabhAvarUpANAm / vyavaropaNasyakaraNaM sunizcitA bhavati sA hiMsA // 43 // . bhAvArtha-jo krodhAdi kayAyoMke vaza hokara bhAva prANa aura anya prANoMkA ghAta karanA so nizcayase hisA hai / bhAva prANa A
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198] vidyArthI jainadharma zikSA / smAke guNa, jJAna, gAti Adi hai / dravyaprANa indriya, vala, Ayu. zvAsochvAsa hai, jinakA kathana kiyA jA cukA hai| ziSya-taba saba jainI ekatA kyoM nahIM rakhate hai ? digambara va zvetAbara aise jude mAlUma paDate hai jaise-hiMdU aura musalamAna | zikSaka-ekatA na honekA kAraNa yaha hai ki jainokA dhyAna adhikatara bAharI kriyAkADapara hai, jisame kucha matabheda hai| parantu asalI mokSa mArgapara nahIM hai / yadi asalI mokSa mArgapara ho to kabhI paraspara anamela na ho, saba asalI mokSamArgako eka hI jAne / vyavahArake tarIkoMpara matabheda honepara bhI usI taraha prema ramakheM jaise kapar3oMke va bhojanapAnake bhItara bheda honepara eka sabhAke sabhAsada paraspara ekatA va melase rahate hai| ziSya-taba haraeka AmnAyake upadezaka idhara jenokA lakSya kyoM nahIM dilAte hai| zikSaka-jo sAdhu, paNDita, upadezaka Adi hai unakA bhI adhikatara lakSya vyavahAra kriyAkAMDake Upara rahatA hai, ve bhI bahuta kama asalI jainadharmakI tarapha dhyAna dete hai| yadi ve sacce jainadharmakA anubhava kareM to unake pariNAmoMmeM sAmyatA AjAve taba unakA upadeza bhI aisA hI ho| ziSya--isa samaya jainoMme apanI2 AmnAyake anusAra bAharI AcaraNa pAlate hue ekatAkI baDI jarUrata hai taba kyA ina virakoMko. paNDitoMko va upadezakoMko samajhAyA nahIM jAsaktA hai ? zikSaka--yadi digaMbara tathA zvetAbara donoke paropakArI vidvAna lekhaka adhyAtmika sAhitya taiyAra kareM aura sAmyabhAvase sacce dharmapara
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ janAke bheda / [199 lakSya dilAyeM tathA vyavahAra cAritrame eka dUsarepara madhyastha bhAva rakhanekA saMketa kare aura aise sAhityakA pracAra upadezakartAoMmeM kiyA jAye to kucha kAlame ekatA avazya sthApita hosaktI hai| ziSya-kRpAkara vatAiye matabheda kyA kyA hai ? zikSaka-mai kucha thoDeme matabheda batAtA hUM unako jAnakara vicAra karanA haraeka buddhimAna jainIkA kartavya hai| digambara va zvetAmbarakA mata ina matabhedoMpara kyA hai va haraeka usakI puSTi kaise karatA hai yaha saMkSepase mujhe batA denA hai| isapara Apa svayaM vicAra leMge ki ApakI buddhi kyA svIkAra karatI hai| (1) eka matamaMda to yaha hai ki digambara kahate hai ki jabataka vamroko bilakula tyAgakara nagna bAlakake samAna na huA jAyagA, nabataka parigraha tyAga mahAvrata nahIM hosaktA hai, jo eka sAdhuke liye Avazyaka hai| isaliye sAdhu vahI hosaktA hai jo vastra rahita ho| jahAMtaka eka laMgoTa bhI hai vahAtaka vaha zrAvaka mAnA jAnA caahiye| zvetAmbaroMkA yaha mAnanA hai ki jitane vastra rakhanese garIrakI rakSA ho, sardI garmIkI bAdhA na ho, lajjA sadha sake utane vastra sAdhuko rakha lenA caahiye| vastra sahita sAdhu bhI unnati karake mokSakA sAdhana kara saktA hai| digambaroMkA kahanA hai ki vastra rakhanA pIchI kamaMDalake samAna dharmopakaraNa nahIM hai / zarIrake mAhake kAraNase vastra ravagvA jAtA hai / javataka mAha na chor3A jAyagA tabataka chaThe guNasthAna pramattavirata sambaMdhI vItarAgatAke pariNAma na hoge| jahAMtaka laMgoTa bhI hogA vahAMnaka lajjA kapAyake na jItanese pAMcaveM guNasthAna sambaMdhI bhAva hoNge| jo lajjA va garadI garmI Adi parIpahoMko nahIM
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 ] vidyArthI jaina dharma zikSA / l jIta sake usako gyArahavI pratimA vrata zrAvakake vrata pAlane cAhiye, vinA bAlaka sama prAkRtika pameM hue mAvukA cAritra nahIM homaktA hai / nigraMtha use kahate he jo sarva parigrahakA tyAgI nagna mAdhu ho / zvetAbaroMkA kahanA hai ki jo nagna raha saktA hai vaha nagna rahe, use jinakarUpI sAdhu kareMge va jo nagna nahIM raha saktA hai vaha ba rakhakheM, ume sthavirakalpI sAdhu kheNge| yaha bhI unakA kahanA hai ki jaise zarIra rakSA ke liye bhojana Avazyaka vaise vastra bhI avazyaka hai tathA jaba sAdhukA vyAna avika caDhaMgA taba usakA bhAva jisa taraha zarIra se mamatA haTA letA hai vaise bAse bhI mamatA haTA legA / isaliye va sahita hote hue bhI pariNAmoMkI unnati hosaktI hai, chaThA sAtavA Adi guNasthAna hosakatA hai tathA vaha arahaMta bhI hosakatA hai / ziSya - zrI mahAvIra svAmIne kima taraha dIkSA lI thI ? zikSaka - zrI mahAvIrasvAmIne nagna hokara dIkSA lI thI aisA digambara zvetAvara donA mAnate he / u0 itanA kahate hai ki indrane eka devadUNya vastra kavepara DAla diyA thA / vaha eka varSa eka mAsa taka par3A rahA, phira vaha giragayA / pIche 13 mAna kama bAraha varSa taka mahAvIra svAmIne nagna hI tapa kiyA / ziSya - nayA unake grathakA koI vAkya Apa batA sakte he ? zikSaka - unake mAnanIya zrI AcArAgasUtrame nIce likhe vAkya Ae hai saMvaccharaM sAhiyamAsaM, jaM na rikkAsi vatthagaM bhagavaM / acelao tabhocAI taM vosijja vantha maNagAre // 4 //
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke bhed| [201 saM0-tat indropAItaM vanaM saMvatsaramekaM sAdhikaM mocayannatyaktavAna bhagavAn tat sthitakalpa iti kRtvA tat UrdhvaM tatvastraparityAgI vyutsRjya ca tadranagAro bhagavAn acelo'bhUta / ( naumA a0 pR0 301 zIlAMkAcArya vihita vivaraNa yunaM mudrita mhesANA lallabhAI kizoradAsa san 1916) / ziSya-kyA ve nagnatvako savastradhArIye acchA samajhate he ? kyA isake bhI kucha zAstrIya pramANa hai ? zikSaka-umI AcArAMgameM sUtra 216-226 adhyAya 8 pR0 277-286 meM "jaM bhikkhu acele parivrasie tassa NaM bhikkhussa evaM bhavai cAemi ahaMtaNa kAsaM" arthAt jo bhikSu nagna raheMge unako yaha nahIM mAlUma hogA ki mere tRNa sparza horahe hai ve tRNa spazakI bAdhA shege| pravacanasAroddhAra bhAga 3 (chapI maMvat 1934) pR0134 " AuraNavajigaNaM visuddha jiNakappiyANaMtu" arthAt jo vastra rahita he ve vizuddha jinakalpI hai / ziSya-cyA savantra jaina sAdhukA cAritra zrI mahAvIrasvAmIke samayameM yA pahalema tAmbara jaina mAnate hai ? zikSaka-zvetAmbara jaina kalpasUtra Adi apane granthoMse yaha kahate hai ki zrI pArzvanAthake samayame vastra sahita sAdhu hote the, mahAvIrasvAmIne sudhAra kiyA, nagnatvakA pracAra kiyaa| ziSya-kyA koI aitihAsika pramANa isa bAtakI puSTikA hai? zikSaka-jahAMtaka mujhe mAlUma hai abataka koI aitihAsika
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 202] vidyArthI jainadharma zikSA / pramANa isa bAtakA nahIM milA hai ki zrI mahAvIrasvAmIke pahale yA unake samayame jaina sAdhu savastra the| ziSya--isa kAlame vastra rahita sAdhu honA bahuta kaThina mAlama hotA hai, kyA isIliye no zvetAmbaroMne savastra mAdhukA mArga nahIM calAyA ? zikSaka--yadi pratimAoke dvArA dhIre2 vastra tyAgakA abhyAsa kiyA jAve to sAvupada nagnAvasthAme ThIka pala saktA hai, vinA abhyAsake to vAstavame kaThina kAma hai| zaradI, gamI Adi sahanA va lajjA jItanA bahuta hI duSkara kArya hai, parantu abhyAsase sarala hai| ziSya-kyA zvetAmbara sAdhukI kriyAeM digambaroMkI kisI' pratimAse mila jAtI hai ? zikSaka-yadi hama kSullaphokA milAna kareM to, bahuta aMgameM mela baiTha jAtA hai| digambara jaina zAstroMme aneka gharoMse bhojana pAtrameM ekatra karake kSullakake liye bhojana karanekA vidhAna hai isIko zvetAmbara sAdhu pAlate hai| ziSya-kSullaka ganda myArahavIM pratimAdhArIko kyoM diyA gayA hai ? zikSaka-kSullaka choTeko kahate hai, vAstavameM ve choTe sAdhu hI hai| ve bhI sAdhuvat vyAnAdi karate hai, bhikSAvRttise bhojana karate haiM, morapicchikA rakhate hai| ___ ziSya-taba phira digambara zvetAmbaroko vastra rakhane na rakhanepara mana muTAva na rakhanA cAhiye / zvetAmbara zAstrameM uttama jinakalpI acela vastra rahita kahe gae hai| digambara sAdhuoMko isa dRSTise zvetAmbaroMko dekhanA cAhiye tathA digambaroMko ucita hai ki
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 203 jainoMka bhed| ve zvetAmbara sAdhuloko bhulakavata dekhakara isa viSayameM madhyastha bhAva gvakheM / paraspara unakA na kara. jimase jaisA sadhe vaha bAharI cAritra vaisA pAle / apanIra zraddhAnukUla pAle | aMtagna cAritrameM to Apane kahA hai ki bheda kucha nahIM hai / zikSaka--vAstavame aMtaraGga cAritrameM eka hI mata hai| digaMbara jaina zAstra bhI kahate hai ki jabataka svAtma ramaNa na hogA tabataka mokSamArga yathArtha nahIM hai, kevala bAharI bhepa mokSamArga nahIM hai| dekhiye zrI kuMdakuMdAcArya samayasArame yahI kahate hai.--- gAthA--Na vi esa prAkkhamaggo pAkhaNDIgihimayANi liMgANi / dasaNaNANacarittANi mokkhamaggaM jiNA viti // 410 // bhAvArtha-sAdhu va gRhIke bhepa mAtra mokSakA mArga nahIM hai| samyagdarzana, samyagjJAna. samyakacAritrakI ekatA jo AtmAnubhava rUpa hai. vahI mokSa mArga hai, aisA jinendra kahate hai| yahI bAta Upara likhIta zve0 grantha AcArAMgameM kahI hai| " baMdhayamukkho atsatyava itthavirae aNagAre dIhaNyaM titakkhae pamana bahiyA pAsa appamatto parivvae evaM moNaM samma aNuvAsijjA sitti vemi" (sU0 150 lokasArAdhyayane dvitIyoddeza 15/2 ) bhAvArtha-bandha yA mokSa bhItarI pariNAmoMme hai / virakta gRha rahita sAdhuko rAtadina paripaha sahanA cAhiye / jo pramAdI hai unako mokSamArgake bAhara jAnanA caahiye| apramAdI hokara vairAgyameM rahe, aise muniko bhaleprakAra mokSamArga pAlanA cAhiye / aura bhI vahIM kahA haiiha ANAkaMkhI paMDie aNihe rAga mappANaM saMvehAe kamehi
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] vidyArthI jainadharma zikSA / appANaM jarahi appANaM jahA junnAI khArDa havvavAho pamarAha evaM attamamAhie aNihe vigiMca kohaM avikaMpamANo" sa. 135 pR.190 bhAvArtha--AjJAkArI, paMDita. neharahita apaneko akelA eka rUpa dekha karake apaneko kRpa kare, apaneko napase jIrNa kr| jaise purAne kAThako Aga jalA detI he vaise mneharahita hokara krodhako taja niSkaMpa ho AtmAkA dhyAna karaneme karma gala jAna hai / TIkAkArane vahIM likhA hai ki aisI bhAvanA kare sadaikohaM na me kazcit nAhamanyasya kasyacit / na taM pazyAmi yasyAhaM nAsau bhAvI tiyo mama || bhAvArtha-mai sadA eka haM, merA koI nahIM hai maiM kisI anyakA nahIM huuN| na maiM kisIko dekhatA hU jisakA mai hU. na bhAvI kAlame merA koI hogaa| aura bhI kahA hai jaha khalu susira kaTaM suciraM mukaM lahuM Dahai agii| taha khalu khavaMti kamma sammacaraNe ThiyA sAhU // 234 // bhAvArtha -jaise gIlA kATha jaba dIrgha kAlame sUkha jAtA hai taba use agni zIghra jalA detI hai vaise hI jo sAdhu bhale prakAra svarUpAcaraNa cAritrame sthita hote he ve karmoko kSaya kara DAlane hai| prayojana yaha hai ki sarva jainoko samatAbhAva rakhakara ataraMga caritrapara lakSya denA cAhiye / usa cAritrakA bAharI sAdhana vyavahAra cAritra hai| usake liye digambaroMko apanI zraddhAke anukUla va zvetAmbaroMko apanI zraddhAke anukUla calanA cAhiye / mAdhyasthamAva rakhanA hI jinendrakI AjJA hai / paraspara dveSa na rakhanA cAhiye / jisakI
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ janoMke bhed| [ 205 samaameM jaisA Aye vaiyA vaha bAharI cAritra pAle / aMtaraGga pariNAmoMpara mugnyatAse lakSya denA cAhiye / ziSya aura kucha jarUrI aMgarakI bAteM batAiye / zikSaka--dRmarI bAta yaha hai ki digaMbara jaina apane zAstrAdhArase aisA banAne hai ki bIke garIra mokSa nahIM homatI hai, puruSake zarIrase hI mukti hotA hai / isakA kAraNa ve yaha batAte haiM ki jisa ucca dhyAnake karanese kaukA nAza hosake vaisA dhyAna zaktikI kamIse strI dvArA nahIM kiyA jAsaktA hai| bIke saMhanana arthAt haDDiyoMkI zakti vajravRpamanArAca rUpa nahIM hai| puruSoMmeM bhI jisake aisI zakti hogI vahI mokSaka sAdhanakI yogyatA rakha saktA hai / vajrake samAna huna nasoka jAla, haDDiyokI saMdhiye tathA haDDI ho usako vanavRSabhanArAca saMhanana kahate hai| striyA unnati karake molaha svarga taka va avanati karake chaThe narka taka jAsaktI hai / zvetAMbara mAtrakAra strIka garIrame mukti honA batAte hai| unake yahA unnIsaveM tIrthakara zrI malinAthako strI tIrthakara mAnA hai / yadyapi ve mokSakA lAbha strIke zarIrame mAnane he tathApi digaMbaroke samAna ve yaha mAnate hai ki vaha svargoga Upara graiveyika Adime nahIM jAtI, sAtaveM narka nahIM jAtI, cakravatI Adi nahIM hotI hai| zvetAmvara grantha pravacanasAroddhAra prakaraNaratnAkara bhAga tIjA maMvata 1934 chapA bhImasI mANaka bambaImeM kahA hai arahaMta cakki kesava bala saMbhinneya cAraNe puvvA / gaNahara pulAya AhAragaM ca nahu bhakyi mahilANaM // 52 / /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 vidyArthI pona dharma zikSA / arthAt arahata (tIrthakara). cakravartI, nAgayaNa, baladeva. saMminazrotRRddhi, cAraNaRddhi, pUrvokA jJAna gaNa para pulAka sAvupanA, AhAraka zarIra ye daza bAte vIke zarIrame nahI hAtI hai / TIkAkAra kahate hai ki mallinAtha strI kyoM hupa ? yaha eka sAsa bAta huI hai| niyama nahIM hai isako achega kahate hai| digambaroke samAna ve yaha mAnate hai ki deviyoMkI utpatti dUsare svargataka hI hotI he tathA ve vArahave svargataka jAsaktI he kyoMki zvetAmbarI vAraha svarga mAnate hai, digamvarI 6 svarga mAnate hai / saMgrahaNIsUtra panne 78 me kahA haiuvavAmo devINaM kappadugaM jA parA mahassArA / gamaNAgamaNaM nanchI aJcaya paraU surANaMpi // bhAvArtha-devI dUsare svarga taka upaje parantu bArahaveM sahasrAra taka jaay| zipya-Ajakala digambara yA zvetAvara nona kisako honA mAnate he ? zikSaka-isa bharata kSetrame Ajakala dAnoMkA yaha mata hai ki strI va purupako aisI zakti nahIM hai, jisase koI bhI mokSa jaaske| isI lie isa antarake rahate hue bhI mAnya nAva rakhanA cAhiye / buddhi balame vicArane hue jo vAta samajhame Aye, so mAnanA caahiye| tIsarA antara yaha hai ki digavarI aisA mAnate hai ki kevalI arahaMta jina garIgmeM rahate hue grAsarUpa bhojana jaisA sAdhu avasthAme karate the vaisA nahIM krte| kitu unake garIrako puSTi TanevAle pudgalake piDa (AhAraka vargaNAe ) svayaM Akara unake zarIrame usI taraha milane
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke bheda | 207 rahane haiM jaise--vRkSAdi miTTI pAnIko khIMca lete hai / kevalI vItarAga hai, anaMta banI hai, unake bhUkhakI icchAkA kleza nahIM paidA ho sakatA hai / unake tIvra puNyodayame va lAbhAtarAya karmake nAzase unakI yoga zaktike dvArA pula pis zarIra meM mila jAte haiM / tAvara loga kahate hai ki ve sAdhuke samAna bhojana karate hai / isameM bhI madhyastha bhAva rakhakara vicAra lenA cAhiye | AhAra kA honA dono mAnate hai | digambarI vRkSake lepAhAra ke samAna pugaloM kA grahaNa mAnane hai, zvetAMbarI kavalAhAra mAnane he / ziSya-kvA aura bhI aMtarakI bAteM haiM 2 1 zikSaka --tIna mukhya aMtarakI bAteM Apako batAI hai / aura bhI kucha bAteM batAtA hU / digaMbarI mAnane he ki kevalIko roga va nIhAra (malanatra ) nahIM hotA hai / zvetAvarI roga va nIhAra honA bhI mAnate hai| zrI mahAvIra bhagavAnane vivAha nahIM kiyA - kumArakAlameM dIkSA lI aisA digaMbarI mAnate he / zvetAvarI mAnate hai ki vivAha kiyA, kanyA janmI, phira dIkSA lI / zrI mahAvIra svAmI rAjA siddhArthakI rAnI trizalAke hI garbha meM rahakara janme aisA digaMbarI mAnane he / zvetAMbarI mAnate hai ki yaha pahale eka brAhmaNake garbha meM Ae phira indrane unako bahAse lAkara trizalAke garbhameM rakkhA / ityAdika atarakI aisI kucha bAte hai jo koI mahatvazAlI nahIM haiM / ziSya - digaMbara zvetAmbara bheTa kase huA ? zikSaka - dono mAnate hai ki ye bheTa vikrama saMvat 134 yA 136 meM par3A / digambara kahane hai ki itAmbara se taba sthApita huA /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ] vidyArthI jainadharma zikSA | zvetAvara kahate hai ki digambara saMgha tatra sthApita huA / yaha bAta. prasiddha hai ki jainadharmI mahArAja candragupta maurya ( san I0 me 320 varSa pahale ) ke samaya meM manya dezame vAraha varSakA duSkAla par3A usa samaya zrI bhadrabAhu zrutakebalI 24000 munimagha sahita bigajita the / zrutakevalIna duSkAlame munimaMyama palatA huA kaThina jAna kara saghako dakSiNakI tarapha calanekI sammati dI / 12000ne bAta mAnalI / ve to dakSiNa zravaNabelagolAkI tarapha clege| zilAlekhoMse yaha siddha hai ki bhadrabAhu dakSiNa gae, sAthame rAjA caMdragupta bhI munirupame thA / yahA jo 12000 nagna muni rahe unase sAdhukA cAritra na pala sakA tatra ve kaMdheme vantra rakhane lage, arddhaphAlaka mata calA | duSkAlake pIche ve muni lauMTa tatra unake upadeza se bahutoMne purAnI caryA dhAra lI / bahutoMne vastrakA tyAga nahIM kiyA / yahI honekI jaDa hai aisA digambaroMke bhadrabAhucaritra likhA hai | ziSya- kyA aura koI vizeSa aMtara hai? jise jAnanA jarUrI hai ? 1 zikSaka-digambarI loga tIrthakaroM kI mUrtiyA dhyAnAkAra vastra va alaMkAra rahita sthApita karane hai / jabaki zvetAmbarI loga mUrti to dhyAnAkAra banAne he parantu usame laMgoTakA cinha karate haiM. digambarI aisA nahI karate hai / tathA zvetAmbarI Uparase netra jaDate he. AbhUSaNAdi pahanAke mUrtiko sajAte hai / zvetAmbarome eka sthAnaka - vAsI paMtha hai jo mUrtiko nahIM pUjane he tathA unake sAdhu zvetAbaroMke samAna vastra rakhate hai va AhAra lAte hai parantu mukhapara paTTI vAghate hai / unakA aisA khayAla hai ki kahI koI jaMtu mukhame na
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke bheda / / 209 calA jAve / mUrtipUjaka zvetAbarI aisA kahate haiM ki ye unahImeMse 15 vIM zatAbdIse hue hai| sthAnakavAsI jainoMkA bahutasA kathana mUrtipUjaka zvetAMvaroMse milatA hai| maiMne thoDAsA matabheda batA diyA hai jisase digaMvara va zvetAMghara paraspara eka dUsareko pahacAna leveN| ziSya sthAnakavAsI jaina granthoMke bhItara asalI mokSamArgakA kaisA varNana hai ? kucha namUnA batAiye, jisase digambara va mUrtipUjaka va sthAnakavAsI inake kathanakI sAmyatA mAlama ho| zikSaka-ApakA prazna bahuta yogya hai / mujhe Aja hI sthAnakavAsI muni zrI cauthamalajI dvArA saMgrahIta "nigraMtha pravacana" nAmakI pustaka prApta huI hai / ( prakAzaka jainoMdaya pustaka prakAzaka mamiti ratalAma vIra saM0 2459) usameM se kucha kathana vatAtA huuN| appANameva jujjhAhi kiM te jujheNa vjjho| apyANameva appANaM jaittA suhamehae // 8-1|| bhAvArtha-AtmAke sAtha hI yuddha kara, bAhara yuddha karanese kyA? AtmA hIke dvArA apaneko jItanese sukha prApta hotA hai / rAgoya doso vi ya kammavIya kammaM ca mohappagavaM vayaMti / kammaM ca jAI maraNassa mUlaM dukkha ca jAImaraNaM vayaMti // 27-2 bhA0-rAga dveSa karma bandhake vIja hai| yaha karma mohase vaMdhate hai| karma janma maraNake mUla haiN| janma-maraNa hI dukha hai / aisA jJAnI kahate haiN| dukha iyaM jassa na hoi moho, moho hao jassa na hoi taNDA / taNhA hayA jassa na hoi loho, loho hao jassa na kiMcaNAI / /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210] vidyArthI jainadharma zikSA / bhA0-jipake moha nahIM hai usane dukhako naSTa kara ddaalaa| jisake tRSNA nahIM hai usane mohako naSTa kiyA, jisake lobha nahIM hai usane tRpNAko naSTa kiyaa| jisake dhanAdira mamantra nahIM hai usane lobhako naSTa kiyA / dhammo maMgala mukkiTa hisA sajamA nabo / devA vi taM narmasaMti jassa dhamme sayA maNe / / 5-3 // bhA0-ahiMsA, saMyama tapa ye dharma utkRSTa maMgala hai / jisakA mana sadA dharmameM hai usako deva bhI namana karate hai| thamme harae vaMbhe sati titthe aNAvile attapasanalese / jahisi hAo vimalo visuddho susIti bhUopanahAmidosa // 24 // 4 ___ bhA0-mithyAtvarahita. AtmAnaMdakAraka dharmarUpI draha aura brahmacaryarUpI zAtimaya tIrtha (nadI) hai| jisame snAna karanese yaha AtmA malarahita zuddha va zAta honAnI hai| isaliye maiM isIse Ane mailako chuDAtA huuN| nimmamo nirahaMkAro nissaMgo catta gAravA / samo a sababhUesa tasesu thAvaresu ya // 11-5 // bhA0-sAdhu vahI hai jo mamatA rahita, ahaMkAra rahita, bAharI bhItarI parigraha rahita, vaDappana rahita ho tathA trasa sthAvarAdi sarva prANiyoMpara samatA bhAva sahita ho / nAdasaNissa nANa, nANeNa viNA na hoti caraNaguNA / aguNissa nasthi mokkho, natthi amukkaspa nivANa // 7-6 // bhA0-samyakadarzana rahitake samyakajJAna nahIM hai / samyak
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke bheda / [211 jJAnake vinA samyakcAritra nahIM hai / cAritra rahitake karmoMse mukti nahIM hotI hai / karmarahita hue vinA nirvANa nahIM homaktA / jahA paumaM jale jAya, novalippai vaarinnaa| evaM alitaM kAmahi, taM vyaM vUma mAhaNaM / / 17-7 / / bhA0-jaise kamala jalameM paidA hotA hai to bhI jalase lipta nahIM hotA hai, vaise jo kAma bhogoMse lipta nahIM hotA hai use hama brAhmaga kahate hai| samayAe samaNo hoi, vaMbhacereNa vNbhnno| nANeNaya muNI hoI, taveNa hoi tAvaNe // 19-7 / / bhA0-samatAse zramaNa sAdhu hotA hai, brahmacaryame brAhmaNa hotA hai, jJAnase muni hotA hai, tapase tapastrI hotA hai| kammuNA bhaNo hoi kammuNA hoi khittio| kammuNA vaiso hoi sudo hoi kammuNA / / 20-7 // bhA0-karmase yA kriyA AcaraNase hI brAhmaNa hotA hai| kSatriyakI kriyAse kSatriya hotA hai| vaizya karmame vaizya hotA hai| zudga karmase zUdra hotA hai| sace jIvA vi icchati jIviuM na mrijj| tamhA pANivahaM ghoraM niggaMthA bajayaMti NaM // 1-9 // bhA0-sarva jIva jInA cAhate hai maranA nahIM cAhate haiN| isaliye nigraMtha sAdhu prANIvadharUpI ghora karmako nahIM karate haiN| na kammaNA kamma gvati vAlA ammaNA kampa gvati dhiiro| medhAviNo lobhamayAvatItA saMtosiNonopakareMti pAvaM // 18-14
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ 212] vidyArthI jainadharma shikssaa| bhA0-ajJAnI karmoko karate hue karmakA bhaya nahIM karane hai| dhIra puruSa kriyArahita AtmAnubhavake dvArA karmoko kSaya karane hai / lobharahita saMtoSI paNDitajana pApa nahIM karate hai / nANassa savvassa pagAsaNAya aNNANa mohassa vivajaNAe / rAgassa dosassa yatakhaeNaM egaMtasavikhaM samuveDa mokkha // 21-18 bhA0-sarva jJAnake prakAza honama, jAna va mohake chUTa __ jAnese, rAgadveSake kSaya ho jAnase parama sukharUpa mokSakI prApti hotI hai| AtmadhyAna va ahiMsAkI puSTi ina gAthAoMme hai| ziSya-kyA digambara jaina zAstroMse kucha aisA sAhitya batAyeMge? zikSaka-yadi ApakI icchA hai to kucha upayogI sAhitya nIce diyA jAtA hai yogasArameM zrI yogeMdrAcArya kahate haijo Nimmala appA muNai vayasaMjamujuttu / tau lahu pAvai siddha suhu iu niNaNAhaha buttu // 30 // bhAvArtha-jo vrata va saMyamako pAlate hue nirmala AtmAko anubhava karatA hai so zIghra hI siddhake sukhako pAtA hai aisA jinendra kahate hai| dhammarasAyaNameM zrI padmanaMdi muni kahate haijiyakoho jiyamANo jiyamAyAlohamoha jiymyo| jiyamaccharo ya jamhA tamhA NAma jiNo utto // 135 // bhAvArtha-jo krodha, mAna, mAyA, lobha, moha, mada, matsara Adiko jItatA hai vahI jina hai|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwww jainoMke bheda / [213 zrI kulabhadrAcArya sArasamuccayameM kahate haiMsamyaktajJAnasampanno jainabhakta jitendriyaH / lobhamohamadaistyakto mokSabhAgI na saMzayaH // 25 // bhAvArtha-jo samyakadarzana va samyakjJAna sahita hai, jinendrake mArgakA bhakta hai, indriyoMko vijaya karanevAlA hai, lobha, moha, madase rahita hai vaha maMzaya rahita mokSakA bhAgI hai| vahIM kahA hai samatA sarvabhUteSu yaH karoti sumAnasaH / mamatvabhAvanirmukto yAtyasau padamavyayaM // 213 // bhA0-jo buddhimAna sarva prANiyoMme samatA bhAva karatA hai tathA mamatAbhAva tyAgatA hai, vahI avinAzI padako pAtA hai / nirmamatvaM paraM tatvaM nirmamatvaM paraM sukhaM / nirmamatvaM paraM vIja mokSasya kathitaM budhaiH // 34 // nirmamatve sadA saukhya, saMsArasthiticchedanam / jAyate paramotkRSTamAtmanaH, saMsthite sati // 235 // bhA0-mamatA gahatapanA parama tatva hai| yahI parama sukha hai| yahI mokSakA parama vIja hai, aisA buddhimAnoMne kahA hai| saMsArakI sthitiko chedanevAlA paramotkRSTa surava parase mamatA tyAganepara tathA AtmAke bhItara sthiti karanese utpanna hotA hai| yaH santoSAmRtaM pItaM tRSNAtRTpraNAzanaM / taizca nirvANasaukhyasya, kAraNaM samupArjitaM // 247 // bhA0-jinhoMne tRSNAkI pyAsa bujhAneke liye saMtoSAmRtakA pAna kiyA hai unhoMne nirvANake sukhakA mArga pAliyA hai /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] vidyArthI jaina dharma zikSA / jJAnadarzanasa pana AtmA caiko dhruvo mama / zepA bhAvAca me vahyA sarva sayogalakSaNAH || 149 // bhA0 - jJAna darzana sahita eka avinAzI AtmA hI merA hai bAkI sarva rAgAdi bhAva mere nahIM hai karma saMyoga se utpanna hue h AtmAna strApayennityaM jJAnavIreNa cAruNA / 1 yena nirmalatAM yAti jIvo janmAntaregvapi // 314 // bhA0 - AtmAko sadA pavitra jJAnarUpI jalmeM snAna karAo jisase yaha jIva janma janma ke pApose chUTakara nirmala hojAtA hai / zrI nAgasena muni tatvAnuzAsana me kahate hai svAdhyAyAddhyAnamadhyAstAM dhyAnAtsvAdhyAyamAmanet / dhyAnasvAdhyAya saMpattyA paramAtmA prakAzate // 81 // bhA0- svAdhyAya karane 2 dhyAname AjAo / bhyAname chUTo taba zAstra manana karo / dhyAna svAdhyAyakI prApti hI paramAtmAkA pada pragaTa hojAtA hai / svayamiSTaM na ca dviSTa kintUpekSyamidaM jagat / nA'hameSTA na ca dveSTA kintu svayamupekSitA // 157 // bhA0- yaha jagata hai na iSTa hai na aniSTa hai, kintu vairAgyake yogya hai| maiM na rAgI hUM, na dvepI hUM. kintu svayaM vItarAgI hUM aisA bhAvai / AtmAyataM nirAbAdhamatIndriyamanazvaraM / ghAtikarmakSayodbhUtaM yattanmokSasukhaM viduH // 242 // bhA0--svAdhIna, bAdhArahita, atIndriya, avinAzI jo mokSa sukha kahA gayA hai vaha jJAnAvaraNAdi ghAtikamoMke kSaya se par3hA hotA hai /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ janoMke bheda | zrI pUjyapAdasvAmI iSTopadeza meM kahate haisvasaMvedana suvyaktastanumAtro niratyayaH / atyaMta sauvakhyavAnAtmA lokAlokavilokanaH // 21 // saMyamya karaNagrAmamekA pratvena cetasaH / AtmAnamAtmavAn dhyAyedvAtmanyevAtmani sthitaM // 22 // bhA0-- yaha apanA AtmA apane zarIra pramANa AkAradhArI nizvayase avinAzI, atyanta Anandamaya, lokAlokakA jJAtA dRSTA svAnubhavagamya hai / indriyoke grAmoMko saMyamame lAkara cittako ekAgra karake AtmajJAnI AtmAmeM Thahare hue apane AtmAko apane bhItara hI dhyAna meM lAve | vadhyate sucyate jIvaH samamo nirmamaH kramAt / tasmAtsarvaprayatnena nirmamatvaM vicitayet // 26 // [ 215 bhA0- mamatA sahita jIva karmose baMdhatA hai, mamatA rahita jIva karmoMse chUTatA hai| isaliye sarva prayatna karake nirmamatvabhAvakA dhyAna kre| AtmAnuSTAganiSTasya vyavahAravahiH sthiteH / jAyate paramAnaMdaH kazvidyogena yoginaH // 47 // Anando nirdahatyuddhaM karmaidhanamanArataM / na cAso khidyate yogIrvahirduHkheSvacetanaH // 48 // bhA0 - jo vyavahArake bAhara jAkara AtmAke dhyAnameM lIna hotA hai usa yogIke dhyAnake bala se koI paramAnaMda paidA hotA hai yahI Ananda niraMtara karmoMke kAThako bahuta adhika jalAtA hai / aisA yogI bAhara duHkhoMke par3anepara bhI unase bekhabara rahatA huA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216] vidyArthI jainadharma shikssaa| khedako nahIM pAtA hai| zrI amitagati sAmAyikagaThameM kahate haisarva nirAkRtya vikalpa jAlaM saMsArakAntAranipAtahetum / viviktamAtmAnamavekSyamANo nilIyase vaM paramAtmatatve // 21 // ___ mA0-saMsAravanameM girAnevAle sarva vikalpoMke jAlako dUra karake apane AtmAko sarvase bhinna2 anubhava karatA huA tu eka paramAtmAke svarUpame lIna ho| vairAgyamaNimAlAme zrIcaMdrajI kahata haiMmuMca parigrahahandamazepaM cAritraM pAlaya savizeSa / kAmakrozanipIlanayaMtraM dhyAnaM kuru re jIva! pavitraM // 21 // bhAvArtha-he jIva ' sarva parigraha samUhako tyAga yathArya cAritrako paal| kAma, krodhake dUra karaneko yaMtrake samAna pavitra vyAnako kr| viramavirama vAhyAdi pada ye rama rama moapade ca hitArthe / kuru kuru nija kArya ca vitaMdraH bhavabhava kevalabodha yatIMdraH / / muMca muMca vipayAmipabhoga lupa lupa nijatRSNAroga / ruMdha ruMdha mAnasa mAtaMgaM dhara dhara jIvavimalatarayoga // 69 // ___ bhAvArtha-bAharI mana padArthose virakta ho, virakta ho. parama hitakArI mokSa paDhame ramaNakara ramaNakara. Alasya tyAgakara AtmIka kAryako karale karale, kevalajJAnakA dhArI arahaMta hojA hojA, indriyoMkI abhilASArUpI mAsake bhAgako choDa choDa, apane bhItarake tRSNAmaI rogako dUrakara dUrakara, manarUpI hAthIko roka roka, atyaMta vimala yogAbhyAsako dhAra dhaar| zrI devasenAcArya tattvasArame kahane he
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ A jainoMke bheda / [217 jhANeNa kuNau bheya puggala nIvANa taha ya kammANaM / ghettanvo NiyaappA siddhasaruvo paro vaMbho // 25 // bhA0--dhyAnake dvAga pudgalase nathA karmose apane jIvako bhinna karake apane hI siddha svarUpI parama brahmarUpa AtmAko grahaNa karanA caahiye| sayalaviyaNe thakke upajaha kA vi sAsaA bhAvo / jo appaNo sahAvo mokkhassa kAraNaM soha // 61 // bhA0--manake sarva vikalpoMke ruka jAnepara koI eka avinAgI bhAva paidA hotA hai| jo AtmAkA mvabhAva hai vahI mokSakA kAraNa hai| DhADhasI gAthAme eka AcArya kahate hai---- maNa geheNa ya ruddha karaNasuhaM suhaviNA ya nniggyo| NiggaMNe akasAA akasAA hiMsao patthi // 7 // mA0 manako rokanesa Tandriyamukha ruka jAtA hai| nigraMtha hI sukhI hai| jo kavAya rahita hai vahI nigraMtha hai, jo kapAya rahita hai vaha hiMsaka nahIM hotA hai| jo jANai arahatI davyatya guNanya bajja yatthehiM / sojANaI appANaM mAho khalu jAi tassa layaM // 38 // mA0--jo zrI arahaMta bhagavAnako dravya, guNa, paryAyoMke dvArA samajhatA hai vaha apane Apako samajhatA hai, umIkA moha avazya dUra hojAtA hai| zrI padmanaMdi muni jJAnamArame kahate haijhANeNa viNA jAI asamattho hoI kammaNiDDahaNe / dADhANaharivihINo jaha sIho varagayaMdANaM // 7 //
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 218] vidyArthI jainadharma shikssaa| bhA0-yogI vyAnake vinA karmAko jalAneke liye usI taraha asamartha hai jaise dADha va nakharahita siha baDe2 hAthiyoMko vaza nahIM kara saktA / AtmAnuzAsaname zrI guNabhadrAcArya kahate hai jJAnasvabhAvaH syAdAtmA svabhAvAvAptiracyutiH / tasmAdacyutimAkAMkSan bhAvayej jJAnabhAvanAm // 174 // bhA0-AtmA zuddha jJAnasvabhAvI hai| apane svabhAvakI prApti mokSa hai isaliye mokSake athIko jJAnabhAvanA bhAnI caahiye| rAgadveSo pravRttiH syAnnittistaniSedhanam / tau ca vAhyArthasambaddhau tasmAttAMzca parityajet / / 237 / / bhA - rAgadveSa hI pravRtti hai / usakA choDanA nivRtti hai| ve rAgadveSa bAharI padArthoke sambandhame hote hai isaliye inako bhI tyaagde| zrI amRtacandra AcArya samayasAra kalazame kahate haivyavahAravimUhadRSTayaH paramArtha kalayati no jnaaH| tupayodhAvimugyabuddhayaH kalayantIha tuSaMna taMdulam // 49-10 // bhA0-jo jana vyavahAra hIme mUDhatAse magana hai ve nizcaya tatvako anubhava nahIM karate hai / jo bhUsIke leneme mUr3ha haiM ve tuSako hI taMdula jAnarahe hai| taMdulako taMdula nahIM jAnate hai / klazyatA svayametra dupakaratarai mokSInmukhaiH karmabhiH / klazyatAM ca yare mahAvata tamevamAreNa bhagnAMzciraM / / sAkSAnmokSa idaM nirAmayapadaM saMvedyamAnaM svayaM / jJAnaM jJAnaguNaM vinA kayamapi prAptuM kSamante na hi // 107 // mA0-koI mokSa virodhI kaThina kriyAkADase svayaM kleza
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke bhed| [-19 uThAveM to uThAve, yA dUsare koI mahAvrata va tapake bhArase cirakAla baMda karate hue kleza uThAveM to uThAveM / yaha mokSa to sAkSAt apanA hI eka avinAzI pada hai va apane hI dvArA apane anubhavameM AnevAlA hai tathA zuddha jJAnamaI hai so koI bhI AtmajJAnarUpI guNake vinA prApta karaneko samartha nahIM hosakta hai| ve hI amRtacaMdrAcArya puruSArthasiddhayupAyameM kahate hai-- aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpattihiMsAta jinAgamasya saMkSepaH // 44 // bhA-rAgadveSAdi bhAvoMkA pragaTa na honA hI ahiMsA hai tathA unahIkA pragaTa honA hisA hai| yahI jina AgamakA saMkSepa hai| __ zrI pUjyapAdasvAmI samAdhizatakameM kahate haiMsvabuddhayA yAvad gRhNIyAt kAyavAk cetasAM trayam / saMsArastAvadetepAM bhedAbhyAse tu nirvRtiH / / 62 / / bhAra--jabataka mana, vacana, kAya ina tInoMko AtmAkA svabhAva mAnA jAyagA yA apanA mAnA jAyagA vahItaka hI saMsAra hai| ina tInoMke bhedavijJAnake abhyAsase hI mokSa hojAtI hai / zrI padmanaMdi muni nizcayapaJcAzatameM kahate haizuddhAcchuddhamazuddhaM dhyAyannApnotyazuddhameva svam / janayati henno haimeM lohAllohaM naraH kaTakam // 18 // bhA0-jo mAnava zuddhAtmAkA dhyAna karatA hai vaha apaneko zuddha svarUpameM kara detA hai / jo azuddha svarUpakA dhyAna karatA hai
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220] vidyArthI jaina dharma shikssaa| vaha azuddha hI AtmAko pAtA hai| jaise suvarName suvarNake kaDe va lohese loheke kaDe banate hai| ahameva citsvarUpazcidrUpamyAzrayo mama sa eva / nAnyat kimapi jaDatvAt prItiH sadRzeSu kalyANI // 41 // mA0-mai hI caitanya svarUpa ha, mujha caitanya svarUpake vahI eka Azraya hai aura koI usake sivAya Azraya yogya nahIM hai| kyoMki aura sava jaDa hai| cetanako cetana hIme prIti karanI cAhiye / barAbaravAloM hIme prIti sugvadAI hotI hai| ziSya-kyA ye saba matabhera dara nahIM hosakte? kyA eka prakArakA jaina varma nahIM hosaktA hai| zikSaka -mai Apako batA cukA hUM ki digambara zvetAmbara sabakA nizcaya mokSa mArga ekasA hI hai| sarva hI AtmadhyAnama va nirvikalpa samAdhise hI mokSa mAnate hai| sarva hI ahiMsAko hI dharma mAnate hai, vyavahArame bahuta thoDA matabheda hai| yadi digambara, mUrtipujaka va sthAnakavAsI zvetAmbara tInoMke vidvAna va mAnanIya guru pakSa. Agraha va paramparAko tyAgakara sAmyabhAvase sammati kare aura yaha vicAreM ki nizcaya mokSamArgakA sAdhaka kitanA vyavahAra mArga rakkhA jAve to yaha taya hosaktA hai aura eka hI prakArakA vyavahAramArga bhI raha saktA hai-bahuta zIghra nirNaya kSesaktA hai| nippakSa vidvAnoMke sammelanakI jarUrata hai| parantu jabataka aisA na ho, hama saba par3he likhe bhAiyoMko nizcayadharma samajhakara vyavahAra dharma usake sAdhanarUpa jo apanA aMta karaNa gavAhI de use pAlanA cAhiye va jisa vyavahAra
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainoMke bheda | / 221 dharmama apanI sammati na mile usapara mAdhyastha bhAva yA rAgadveSa rahita bhAva rakhanA cAhiye kyoMki alpajJAnavAloMkI buddhi saba hI viSayoM meM ekasI nahIM hotI hai / nAnA apekSAoMse bhinnara vicAra kiye jAsakte hai / isIliye zrI amitagati mahArAjane tathA zrI umAsvAmI mahArAjane cAra bhAvanAoko rakhanekI AjJA dI hai| jinase sammati na mile unapara mayastha rakhanekI AjJA hai, dveSa bhAva karanekI nahIM hai | dekhiye kahA hai - 1 sattreSu maitrIM guNiSu pramodam, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthabhAvaM viparItavRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva // 1 // arthAta- he bhagavana | merA bhrAtmA sarva prANI mAtrapara maitrIbhAva rakhe, guNavAnoMpara pramoda bhAva rakkhe, du.khI jIvoM para dayA rakve va viparIta svabhAvavAloM para mAdhyastha bhAva rakkhe | 1 ziSya - mujhe Apake dvArA bahuta hI lAbha huA hai / maiM Apako kahAMtaka dhanyavAda dUM / ava kRpAkara yaha batAiye ki jainadharma aura bauddha dharmameM kyA sAmyatA hai va kyA aMtara hai ? bauddhoMkI saMkhyA saMsAra meM bahuta hai tathA ve prasiddha bhI bahuta hai /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - 222] vidyArthI jaina dharma shikssaa| zyArahavAM adhyAya / jaina aura bauddha dhrm| zikSaka-maine bauddhoMkI kucha pAlI bhASAkI pustakAko DhaMgrejI dvArA tathA unake igrejI utthAoko paDhA hai| usame maiM isa nirNayapara AyA hUM ki gautama buddhane koI nayA mata nahIM claayaa| jainamatako hI eka aisI sarala va pracalita paddhatise upadeza kiyA ki jisame duniyAke logoMne bahuta jaldI samajha liyA / jainadharma hI asalame bauddha dharmake rUpameM pracalita huaa| gautama buddhake bhAvAme jaina tatvajJAna hI bharA thA jise unhone dUsare Dhagase prakAza kiyA / gautama buddha ghara chor3aneke pIche apanI 29 varSakI Ayuse 35 varSakI Ayu taka 6 varSake vIcameM jaina muni bhI rheN| jaina munikI kriyAeM paalii| 35 varSakI AyumeM gayAjIme jAkara inhoMne jaina munikI kriyAko kaThina samajhakara sarala aura madhyama mArga pracalita kiyaa| Dhi0jainoMke darzanasAra granthase pragaTa hai ki zrI pArzvanAthasvAmIkI paramparA saMpradAyameM zrI pihitAzrava muni hogaye hai unake ziSya gautama buddha hue aura nagna rahakara tapasyA kii| pihitAtraya muni bahuta prasiddha the / yUnAnadezame prasiddha eka tatvajJAnI paithAgorasa Pythagoras pithAguru va pihitaguru hogae hai| yaha pakke zAkAhArI the| jainagajaTa aMgrejI julAI 1933me eka lekha DAkTara kAja Dr Charlotte Kause dvArA likhita hai / usase mAlUma huA ki yaha tatvajJAnI san I0 me 590 varSa pahale yUniyana mIke soyAsaTTIpame janme the
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dhrm| [223 va inhoMne jagatakI yAtrA kI thI va bhAratameM bhI Ae the| phira lauTakara dakSiNa iTalIke kroTonA nagarame sthira rahe / vahAMkA rAjA nUmA pompiliyasa unakA ziSya huA hai| leTina bhASAkA kavi ovida san 18 me huA hai| usane isa pithAgumkA caritra va unakI zikSAeM Tulamorphores nAmakI pustakameM dI gaI hai yaha (Samiun suge ) samiyAke sAdhu prasiddha the| eka vyAkhyAnakA iMgrejI meM ulthA isa jainagajaTameM diyA huA hai jo pithAgurune iTalIke rAjA nUmAko diyA thaa| usake par3hanese isameM saMdeha nahIM raha jAtA ki unakA tatvajJAna vahI thA jo jainokA thaa| isake kucha vAkya nIce diye jAte hai / bahuta saMbhava hai ki yaha piyAguru hI pihitAsrava muni hoN| (1) maranepara zarIra naSTa hojAyagA parantu AtmAeM kabhI nahIM mara sakto hai| AtmAoko purAnA ghara choDakara nae gharoMmeM jAnA par3atA hai| (2) sarva vastueM pariNamanagIla hai, kisIkA sarvathA nAza nahIM hotA haiM All tihunya chaye, there is no death anywhere AtmA pazume mAnava va mAnavase pazu ho jAtA hai / yaha kabhI maratA nhiiN| jaise moma bhinnara zakalomeM badalA jAsaktA hai / tathApi vaha utanA hI moma banA rahatA hai| isI taraha AtmA bhinnara paryAoMmeM bhinnara zakaloMko rakhatA huA sadA vahI banA rahatA hai| noTa-ina vAkyoMse sApha pragaTa hai ki pithAguru dravyako nitya va anitya mAnate the, utpADhavyayadhrauvyarUpa mAnate the tathA aneka AtmAoMko mAnate the va AtmAko eka prakAraka akAgvArI hokara
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224] vidyArthI jainadharma shikssaa| sakoca vistAra karanevAlA mAmake mamAna jAnane the. yahI jainoMkA vizeSa siddhAta hai| (3) apane jihAke lobhame dharmakA lopa mana karo, apane sAthI prANiyokI hiMsA mata karo, rudhira rekara basara mata kro| (4) mAma khAnA hiMsAkAraka hai / isase apane zarIrako A. citra mata karo, vRkSAsa phalAdi milane he. dRdha milatA hai| isa pRthvIpara bahuta adhika pavitra bhojya padArtha hai jo vinA rudhira vahANa mila sakte hai / jo mAsa khAte haiM ve pazutulya hai / bahutase pazu mAga nahIM khAte hai| ghoDe, bheDa. gAya bhaima ghAsapara vasara karate hai| pithAgurukA janma san I0 se 500 varSa pahale huA thA, jaba ki zrI mahAvIrasvAmIkA janma sana I0 se 599 varSa pahale huaa| mahAvIra svAmIne 42 varSakI Ayume zikSA denA prArambha kI tava piyAguru 33 varSake the| isase mAlama paDatA hai ki piyAguru bIsa varSake anumAnameM hI bhAratame Ae hoMge aura zrI pArzvanAthakI sapradAyake AcAryose hI zikSA dIkSA lI hogii| tathA ve yahA kaI varpataka sAdhupadame rahe hoNge| bauddha sAvu mahApaNDita tripiTakAcArya rAhula sAkRtyAyana dvArA sapAdita 'buddhacaryA hiMdI pustakase pragaTa hai ki gautamabuddha jaba 76-77 varSake the taba pAvApurIme zrI mahAvIra bhagavAnakA nirvANa huA thA arthAt gautamabuddha java 4 varSake the taba zrI mahAvIra bhagavAnakA janma huA thaa| zrI mahAvIrakI Ayu 72 varSakI thii| gautamabuddhane 29 varSakI Ayume ghara choDA tava mahAvIra bhagavAna ghara hI me the| 6 varSataka gautama buddha bhinna bhinna prakArakA tapa karane raheM / usIke mavyame
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dharma / [225 jaina munikA tapa bhI pAlA, aisA vaiddha granthoMme pragaTa hai| pithA guru taba yahA munipadameM 20.-21 varSakI Ayume hoge, yadi janma 590 varSa pUrva mAnA jAve / isaliye pihitAzrava muni va pithA gurukA sambandha bahuta kucha mila jAtA hai| pithA guru alpavayahImeM bhAratame Apa hoge aisA jhalakatA hai| jaba 35 varSAke gautama buddha the taba zrI mahAvIra bhagavAna 31 varSake the / aura tapa avasthAmeM the kyoki 30 varSakI AyumeM dIkSA lI thii| aura 12 varSataka tapa sAdhA phira upadeza zurU kiyaa| isase siddha hai ki gautama buddhakA upadeza zrI mahAvIrasvAmIke upadezase 12 varSa pUrva zurU hogayA thaa| taba gautama buddha 47 varSake the| zipya-yoM pAlI granthoMme yaha kathana milatA hai ki gautama buddhana jaina munikI tapasyA ghara chor3aneke vAda pAlI thI ! zikSaka- majjhimanikAya pAlI grAtha ke bArahaveM mahAsIha nAda, muttame nIce likhe vAkyoMse digaMbara jaina muni honA siddha hai| "acelako homi hatthApale khano ..nAbhihataM na uddissakata na nimattaMnaM sAdiyAmi. nagamaniyA na pAyamAnayA na paya makSikA saMDa saMDa caarinii| na macche na mAMsaM na suraM na bheyiM na pusoDhakaM piyAmi / so ekAgAriko vA hAmi ekAlopikA, dvAgAriko homi, dvAlopiko, sattAgAriko vA homi sattAlopiko, ekAhapi AhAraM AhAremi, dvIhikaMpi AhAraM AhAremi, sattAhikaM pi AhAraM aahaaremi| iti eyarUpaM addhamAsikaMpi parimAyabhana bhojanAnuyogaM anuyutto viharAmi. kessamassulocakopihomi yAva udubindumhi pi me dayA paccupahitAhoti mAhaM khuddake pANe pi samagate saMvAte appAdessaMti /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ A 226 ] vidyArthI jaina dharma shikssaa| so tatto so sIno eko bhisanake bane / naggo na ca aggi AsIno esanApasuto munIti // bhAvAtha- maiM vastrarahita rhaa| hAthapara bhojana karatA thaa| na lAyA huA khAtA thA, na uddiSTa bhojana karatA thA, na nimatraNase khAtA thA / garbhiNI strI va dUdha pilAnevAlI strIke hAtha nahIM khAtA thaa| na jahA makviyA bhina2 karatI ho. na machalI na mAsa madiga na ghAsakA pAnI pInA thaa| kabhI eka gharame eka grAsa khAtA thA, kabhI do ghara jAne kA niyama rakhakara do grAma khAtA thaa| isa taraha sAta ghara jAnekA niyama rakhake sAta grAsa taka khAtA thaa| kabhI eka dina bAda, kabhI do dina pIche AhAra letA thA. kabhI paMdraha dina pIche AhAra karatA thaa| isa taraha vihAra karatA thA / sirake kegoMkA va DADhIke kezoMkA hAthase loca karatA thaa| eka jalakI bUMda bhI na ghAta karUM esI mereme dayA thI, merese koI choTA bhI prANI ghAta na hojAve aisA dhyAna rakhatA thaa| garmI zarTI sahatA huA bhayAnaka vaname nama rahatA thA, Aga nahIM tApatA thA, vyAnameM magna muni thaa| ye saba digambara munikA cAritra zrI vorasvAmI kRta mUlAcAra di0 jaina graMthase milatA hai| jo kucha siMhanAdasuttameM varNita hai vaha gautamabuddhane ghara choDaneke vAda buddha hone ke pahale pAlA thaa| isake sambandhame pUchanepara eka vidvAna bauddha bhikSu zrIyuta nAgna thega vanAgama Azrama vajirAroDa vamvalapiTiyA (sIlona ) se apane patra 5 gaI 1933 me likhate hai
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dharma / | 227 1 referred to the Sihanada Sutaa. I am inclined to agree that these abservances were gone through after the Bodhisatta had left his home In another place it is stated "Aham Bodhistato simano which clearly shows that he practiced these austerities, whilst he was struggling for Buddhahood 33 bhAvArtha maine siMhanAda sUna dekhA, mai isa bAta se sahamata hUM ki ye saba kriyAeM bodhisatvane ghara choDanepara kI thIM / dUsare sthAnapara likhA hai "maiM bodhisatva zramaNa " isase sAphara pragaTa hai ki unhoMne ina tapasyAoko usI samaya abhyAsa kiyA thA jaba ve buddhatva ke liye udyama kara rahe the / aisA anumAna kiyA jAtA hai ki gautamabuddhane zaktise adhika tapa kara liyA thA / jaina zAstroMkI AjJA hai ki zaktike anusAra T utanA bAharI tapa kare jisase AtmAmeM Ananda varte, klezabhAva na paidA | AtmadhyAnakI siddhike liye bAharI tapa kiyA jAtA hai / jaisA zrI amRtacaMdra AcArya puruSArthasiddhayupAyameM likhate hai - cAritrAntarbhAvAt tapo'pi mokSagamAgame gaDhitam / anigUhita nijavIryaistadapi niSevyaM samA hitasyAntaiH // 197 bhA0-tapa bhI cAritra ke bhItara garbhita hai / AgamameM ise bhI mokSamArga kahA hai| apane manako samatAbhAvameM rakhanevAloM ko apanI zaktike anusAra use pAlanA cAhiye / adhika tapa karane se gautamabuddhakI samajhameM isa bAharI kaThina tapasyA se AkulatA hogiiN| unakI samajhameM yahI AyA ki vasa rakhake bAharI sugama mArgapara calate hue bhI AtmAkA dhyAna kiyA jAsaktA hai / isIse gau mabuddhakI pAlI pustakoMmeM bhI lina hai ki buddhane SUP
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] vidyArthI jaina dharma shikssaa| apanI 35 varSakI Ayume madhyama mArgakA upadeza sabase pahale banArasa sAranAtha para diyA, jahA zrI zreyAsanAtha gyArahaveM jaina tIrthakarakI janmabhUmi hai / buddhake aMtaraMgameM jaina tatvajJAna bharA thA usIko ve svayaM pAlate the va usIkA upadeza unhone itanI sugama rItise diyA ki janatAne sugama samajhakara zIghra grahaNa kara liyA / aura bahumatakA pracAra bhAratame va videzoMme bahuta adhika phaila gyaa| Aja isa matake mAnanevAle 40 yA 50 karoDa isa jAnI huI duniyAme hoNge| inake sabase purAne graMtha pAlI bhASAke he jo prathama zatAbdIme sIlonameM likhe gae the| unase jo bauddha dharma jhalakatA hai usakA tatvajJAna jaina tatvajJAnase milatA hai| (1) mokSakA svarUpamajjhima nikAya ariya pariesana sutta 26 meM vAkya hai - " nivvAnaM pari yesamAnaM ajAtaM anuttaraM yogakkhemaM ninvAnaM ajjhagamaM / ajaraM avyAghi amataM asokaM asakieM / adhigamo kho me ayaM dhammo gaMbhIro duddaso, duranuvodho, saMto, paNIto atakkAvacaro nipuNo paMDitavedanIyo / " bhAvArtha-jo nirvANa khojaneyogya hai vaha kisIse utpanna nahIM hai ajanmA hai arthAt svAbhAvika hai, usase bar3hakara koI nahIM hai isaliye anuttara hai, yoga arthAt dhyAnadvArA anubhava gamya hai isaliye yogakSema hai, jarArahita hai, vyAdhirahita hai, maraNarahita hai, zokarahita hai, klezarahita hai / maiMne vAstavame isa dharmako jAna liyA / yaha dharma gaMbhIra hai, kaThinatAse jAnane yogya hai, zAMta hai, uttama hai, tarkake gocara nahIM hai, nipuNa hai tathA paMDitoMke dvArA anubhava karane yogya hai|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dharma / [229 suttanipAta kappamAnavapukkhAmeM kahA haiMakiMcanaM anAdAnaM etaM dIpaM anAparaM / nivyAnaM iti tam brUmi jarA miccu parikkhayam // bhA.-maiM use nirvANa kahatA hUM jo eka anupama dvIpa hai| jahA na kucha parapadArtha hai, na kucha icchA hI hai, jahA na jarA hai, na maraNa hai| ina vAkyoMse siddha hai ki nirvANa asti rUpa hai| koI vahAM aisA hai jo janmA nahIM hai na maregA va jo anubhavagamya hai va AnaMdamaya hai| isase yahI matalaba nikalatA hai ki vaha eka paramAtma pada hai, AtmAkA svAbhAvika bhAva hai / sarva saMskAroMke chUTa jAnepara jo kucha zeSa raha jAtA hai vahI mokSa hai / jo gupta thA, baha prakAza hojAtA hai| aisA hI svarUpa jainAcAryoMne mokSakA batalAyA hai| zrI samantabhadrAcArya ratnakaraMDameM kahate haizivamajaramarujamakSayamavyAvAdhaM vizokabhayazaMkaM / kASThAgatasukhavidyAvibhavaM vimalaM bhajati darzanapUtAH // 40 // bhA0-nirmala samyaktI jIva aise nirvANako pAte hai jo ziva hai, ajara hai, roga rahita hai, akSaya hai, avyAbAdha hai, zoka, bhaya va zaMkAse zanya hai, utkRSTa sukha va jJAnakI vibhRti sahita hai va nirmala hai| (2) AtmAkA svarUpa nirvANakA aisA svarUpa mAnate hue yaha svataH siddha hai ki AtmAkA astitva mAnA gayA hai| jabataka koI padArtha na hogA nirvANa kisako hogaa| majjhima nikAyake prathama sUtra mUla pari
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230] vidyArthI jainadharma zikSA / yAyake paDhanase vidita hogA ki sarva pRthvI Adi padArthose 3 kSaNika jJAna, sukha Adise rahita jo hai usIpara lakSya dilAyA hai| usake kucha vAkya hai ____ "ariyadhammassa akovido pathavI pathavito saMjAnAti . ___ pathavi me ti maNNati aparijJAta tassa yopi so arahaM khINa savo cusitavA katakaraNIyo sammaDhaajJAvimutto pathavi meti na maNNati / " bhAvArtha-jo Aryadharmako nahIM jAnatA hai vaha pRvIko pRthvI jAnatA hai / pRthvIko apanI mAna letA hai, kyoMki usako jJAna nahIM hai / jo koI arhan kSINa Amrava hai, brahmacArI hai, kRtakRtya hai. samyakjJAnI hai, vairAgI hai, vaha pRthvI Adi merI hai aisA nahIM mAnatA hai| _saMyuktanikAya (cuMdo 13) me ye pAlI vAkya haitasmAdiha AnaMda attaDhIpA viharatha attsrnnaa| anaNNasaraNA dhammadIpA dhammasaraNA annnnnsrnnaa|| bhA0-isaliye he Ananda ! AtmArUpI dIpame vihAra kara. AtmA hI zaraNa hai, dUsarA koI zaraNa nahIM hai| dharma hI dvIpa hai| dharma hI zaraNa hai / anya koI zaraNa nahIM hai| vuddha pAlI sAhityame spaSTa AtmAkA varNana karake sarva saMskAroMko anitya vatAkara va nirvANako ajAta, ajara, amara batAkara middha kara diyA hai ki jo nirvANarUpa hai vahI AtmA hai| aisA hI jaina siddhAta mAnatA hai ki AtmA va nirvANa eka anubhavagocara padArtha hai, AtmA nirvikalpa hai|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dharma / [ 231 samAdhigatakame pUjyapAdasvAmI kahane he-- yatparaH pratipAdyo'haM yatparAn pratipAdaye / unmattaceSTitaM tanme yadahaM nirvikalpakaH // 19 // bhA0-mai dUsaroMke dvArA samajhAyA jAUM yA maiM dUsaroMko samaAUM yaha merI unmana ceSTA hai, kyoMki mai (AtmA) nirvikalpa huuN| gautamabuddhane bhI saMyuktanikAya anyAkata mutta naM0 10 me baccha gotra parivAjakake AtmA sambandhI praznapara mauna dhAraNa kiyA hai| una pAlI vAkyokA hindI bhAva yaha hai-eka daphe vacchagotra paritrAjakane bhagavAn gautamase prazna kiyA ki kyA AtmA hai ? bhagavAna mauna rahe, phira usane pUchA kyA AtmA nahIM hai ? phira bhI bhagavAna mauna rhe| Anandane jaba monakA kAraNa pUchA taba bhagavAna ne kahAki yadi mai AtmA hai aisA kahatA to nityavAdIkA sAthI hotaa| yadi AtmA nahIM hai aisA kahatA no anityavAdIkA sAthI hotaa| isa kathanase bilakula sApha pragaTa hai ki jaise jainI AtmAko nitya tathA anitya ubhayarUpa bhinna 2 apekSAse mAnate hai usI tarahakI mAnyatA gautamabuddhakI thii| yadi vaha jaDavAdI hotA to aisA kabhI nahIM kahatA / mauna rahanese buddhane batA diyA thA ki AtmA bacanokA viSaya nahIM hai, anubhavakA viSaya hai| (3) mokSakA mArga jaina siddhAMtane samyagdarzana samyagjJAna samyakcAritrako mokSamArga mAnA hai| usI taraha bauddha pAlI sAhityameM ATha tarahakA mokSamArga mAnA hai jo jainoMke ratnatrayameM garbhita hojAtA hai| majjhimanikAyake naumeM sammAditisuttameM kahA hai
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 ] vidyArthI jainadharma zikSA / " ayameva ariyo aTuMgiko maggo AsavanizedhagAminI paTipadA seyyacida- sammAdiTThi, sammAkappo, sammAvAcA, sammakammaMto, -sammAAjIvo, sammAvAyAmo, sammAmati, sammA samAdhi / " bhA0-he Aryo / Asava ke rokanekA upAya yaha ATha prakArakA -mArga hai / (1) samyaSTi (2) samyak maMkalpa ( 3 ) samyakavacana, (4) samyakkarma, (5) samyak AjIvikA, (6) samyak vyAyAma. (7) samyak smRti, (8) samyak samAdhi / jainoM dvArA mAnA huA samyakdarzana samyak dRSTike sAtha samyakjJAna samyak saMkalpa ke sAtha va zeSa chahoM samyak cAritrake sAtha mila jAte hai / vAta eka hI hai| cAhe ratnatraya mokSamArga kaho yA aSTAga mokSamArga kaho / jaba nirvANa svarUpa AtmAvara zraddhAna lAyA jAyagA usIkA jJAna hogA, va usIkI tarapha ceSTA yA vyAyAma hogA / usIkA hI smaraNa hogA, usIko samAdhibhAvame ghyAyA jAyagA taba hI mokSamArga hogA / vyavahArame vartane hue vacanayogya, kAyakI kriyA yogya va bhojana zuddha hojAnA cAhiye / jaina aura bauddha donAMkA eka hI kahanA hai / jaise jainoMme AtmadhyAnako bheda vijJAnake dvArA karake mokSakA sAdhana batAyA hai aisA hI bauddha graMthoMme hai / I majjhimanikAya (2) mahAmAlumbasuttaM catutthaM (64) ' soyadeva tattha hoti vedAnAgataM, saMjJAgataM, saMkhArAgataM vijJAnAgataM te dhamme ani to dukkhato rogato gaDato sallato appato AvAdhato parato palokato sunnato anattatto samanupassati, sotehi dhammehi ciMtta pariyAyeti, sotehi dhammehi ciMtaM paTivAyetvA amatAya dhAtuyA ciMttaM
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dharma / [233 upasaMhatiH / etaM sataM etaM paNItaM yaditaM sabbasaMkhAra samayo sanupAdhi 'paTinissaggo tahakhayo virAgo nirodho nivyAnati-so tatthahito AsavAnaM vayaM pAyunAti // 3 // bhA0 -jisake bhItara aisA hove ki vedanA, saMjJA, saMskAra vijJAna ( azuddha, jJAna ) saMbaMdhI vibhAva dharma nitya hai, duHkha hai, roga hai, ghAva hai, zalya he, pApa hai, bAdhA hai, para hai, dekhaneyogya nahIM haiM, zUnya hai, anAtmA hai, jo aisA samajhatA hai vaha una vibhAvoMse cittako haTAtA hai / ina dharmose cittako haTAkara va amaradhAtu arthAt mokSapadakI tarapha cittako lagAtA hai| yaha nirvANa hI gAta hai, uttama hai, jahA sarva saMskAra zAta hojAte hai, sarva upAdhi dUra hojAtI hai. tRSNAkA kSaya hojAtA hai, vItagagatA hotI hai, AsravokA virodha ho jAtA hai. isa taraha vaha isa bhAvameM ThaharA huA AmravoMkA kSaya kara DAlatA hai| digbanikAya (3) 33 saMgIta sunaMta / isame kathana hai ki eka dharma brahmacarya hai| do dharma smRti va samAdhi vala hai. yA vidyA aura vimukti haiM, yA indriyoMkA nigraha aura bhojaname mAtrArupa saMyama hai / yA avidyA, tRSNAkA kSaya hai yA nAma-rUpakA viyoga hai / tIna dharma hai moha, lobha, dveSakA kSaya / cAra dharma haiM-gIla, samAdhi, prajJA, vimukti| daza vibhAva dharma haiMprANAtipAta, danAdAna, ( corI), kAmesumithyAcAra (kAmabhAva), mRpAvAda, pimana vacana (cugalI), pharusAvAcana (kaThora vacana), samyaka AlApa (vRthA vakavaka), abhijJA (lobha), vyApAda (krodha) mithyAdRSTi / inase virakta rahanA caahiye|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ VAN 234] vidyArthI jainadharma shikssaa| (4) karma baMdha jaise jainiyoMme karmoke Amrava arthAt Aneke bhAvoMkA varNana hai vaise bauddhoMke pAlI sUtroMme hai| majjhimanikAyakA pahalA mUtra hI Asrava sUtra hai| jisame yaha varNana hai ki kAma bhAva aura avidyAke bhAva Asrava hai / mithyAdRSTi Asrava hai, arthAta apaneko nirvANarUpa na mAnakara aura rUpa mAnanA, pAca indriyome AsaktapanA, krodhAdi bhAva Asrava hai / Amavako rokane ke liye jaise saMvara zabda jaina zAstroMme AtA hai vaise isI Asrava satrame savarakA vaisA hI kathana hai / namUnA-" idha bhikkhave bhikkhu parisakhA yoniso caghudriya savara sajjato viharati / yaM hissa bhikhave cakAvudiya saMvara asaMvRttassa viharato uppajeyyuM AsavA vighAta parilAhA cakkhundiya saMvaraM saMyutamsa viharato evaM sane AsavA vidhAta parilAhA na hoti / " bhAvArtha-he bhikSuo / jo bhikSu Azravake kAraNoMko dhyAnameM letA huA cakSu indriyako rokakara vihAra karatA hai usa sAdhuke cakSuindriyako na rokakara vihAra karanese jo ghAtaka Azrava hote ve nahIM hote hai unakA saMvara hojAtA hai / bhAvokI apekSA koke Asrava va baMdhakA kathana bilakula milatA hai / karmoMke piDa hai yA karma vargaNAeM hai jo Akara bandhatI hai, ve rUka jAtI hai / inakA yadyapi kramavAra sApha 2 kathana abhItaka nahIM dekhaneme AyA tathApi kucha vAkya aise mile hai jinase siddha hotA hai ki karmoMkA bandha bhI jainakI taraha bauddhamatameM svIkAra thaa| usakA pIche vipAka honA, pakanA yaha saba svIkAra thaa| nIce likhe zabdoMse pragaTa hogaa|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dharma / [235 (1) digdhanikAya AgannA sunaMta 27 / " khattiyopi khovAseTha, kAyena duccaritaM caritvA, vAcAya duccaritaM caritvA, manasA ducaritaM caritvA micchaadissttiko|" micchA diThikamA samAdAna hetu kAyassabheDA paraM maraNA apAya duggati nirayaM uppjjti| . mA0-he vaziSTa ! kSatrI bhI yadi mizyAdRSTi ho va mana vacana kAyase duSTa AcaraNa kareM to mithyASTi karmako liye hue zarIra chUTanepara maraNake pIche durgatimeM jAtA hai, narkame upajatA hai ! (2) digbanikAya 3 saMgIta sutaMta jaise jaina zAstroMmeM darzanamAhakarmake tIna bheda hai vaise vauddhoMmeM bhI tIna aise nAma milate hai " tayorAsi-micchatta niyatI rAsi, sammatta niyato rAsi, aniyato rAsi-yahAM rAsi zabda pragaTa karatA hai ki koI samUha hai-jise karma samUha hI mAnanA upayukta hogaa| arthAt mithyAdarzana karmarAzi, samyakta karmarAzi, mizra karmarAzi / (3) maMskRtameM ayarimitAyu sUtra hai-"ya idam satraM likhiSyati tasya paJcAntarAyANi karmAvaraNAni parikSayaM gcchnti|"(pR0289 Manuscript remaios of Budhist literature in East Turkastan by Hoernle 1916) arthAt jo isa sUtrako likhegA usake pAca aMtarAya karmAvaraNa nAza hojaayge| una vAkyoMse jainoMke samAna pAca aMtarAya karmoke hI saMbaMdhakA kathana hai / (5) ahiMsA-jaise jainiyoMmeM kahA hai ki sthAvara va trasakI rakSA karo aisA hI bauddha pAlI graMthoMmeM hai|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ] vidyArthI jaina dharma zikSA | suttanipAta dhammika sutta / pANaM na hAne na ca ghAtayeyya na cAnumanyAhanataM paresa / savvesu bhUtesu nidhAya daNDa ye thAvarA ye ca tasaMti loke // kataMhi nAma samaNA sakyaputtiyA hemaMtaMpi gidyati vassepi / carika parissaMti haritAni tinAni mahataH ekeMdriyajIye || vihedvitaH vahu khudake pANe saMghAtaM ApAdayaMtaH / .. bhA0- sthAvara va trasa sarva prANiyAme se kisI prANIko na to mAro na ghAta karAo, na kisI hisAkI anumodanA karo / koIra zAka putrake ziSya hare tRNoko mardana karate hue calate haiM, ekendriya jIvoMko ghAta karane hai, bahuta kSudra jantuoMko mArate he / vinaya piTaka mahAvagga (3 - 1 ) me lekha hai ki aikeMdriyAdi kSudra prANiyoMkA ghAta na ho isaliye sAdhuoko varSAme eka hI sthAnapara rahanA cAhiye / lakAvatAra sUtrame haraeka bauddhadharmapara vizvAsa lAnevAleka vAste mAsAhArakA niSedha hai / kucha vAkya hai - isa sRtrake AThaveM adhyAyameM mAsa khAnekA hI niSedha hai madyaM mAMsaM palANDuM ca na bhakSayeyaM mahAmune / vodhisatvairmahAsatvairbhApaTi bhojinapuMgavaiH // 1 // lAbhArthaM hanyate satvo mAMsArtha dIyate dhanam / ubhau tau pApakarmANau pacyete rauravAdipu // 9 // yo'tikramya munervAkyaM mAMsa bhakSati durmatiH / lokayavinAzArthaM dIkSitaH zAkyazAsane // 10 //
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dharma / [237. trikoTizuddha mAMsa vai akalpitamayAcitaM / acoditaM ca nAsti tasmAnmAMsa na bhakSayet // 12 // yathaiva rAgo mokSasya antarAyakaro bhavet / tathaiva mAMsamadyAdya antarAyakaro bhavet // 20 // bhAvArtha-jinendroMne kahA hai ki madirA, mAsa, pyAja he mahAmuni ! kisI bauddhako na khAnA cAhiye / lAbhake liye pazu mArA jAtA hai, mAMsake liye dhana diyA jAtA hai| donoM hI pApakarmI hai| narakameM du.kha pAte hai| jo koI durvaddhi munike vAkyako ullaMghana karake mAMsa khAtA hai vaha zAkya zAsanameM donoM lokake nAgake liye dIkSita sAdhu huA hai, vinA kalpanA kiyA huA va vinA mAgA huA va vinA preraNA kiyA huA mAsa ho nahIM saktA isaliye mAMsa na khAnA caahiye| jaise rAga mokSame vighnakAraka hai vaise mAMsa madirAkA khAnA bhI aMtarAya karanevAlA hai| sAdhuoMke liye itanI sugamatA de dI hai ki ve brahmacArIke samAna vastra pIle Avazyaka rakha sakte haiM, sAna bhI kara sakte haiM / nimaMtraNase yA bhikSAse do prakArase dinameM 12 bajese pahale bhojana kara lete haiN| pIche bhojana nahIM karate haiM, pAnI Adi lete hai| ___ aMguttaranikAya nikanipAta ke (19) rathakAra paggameM haibhikSu prAtaHkAla, madhyAhnakAla va sAyaMkAla bhaleprakAra AtmadhyAna kre| isIke mahAvagga (70) meM kahA hai-sAdhu rAtriko nahIM khAte hai va dinameM ekavAra bhojana karate hai| jaise jaina loga jagatakA kartA va phaladAtA Izvarako nahIM mAnate vaise bauddha loga bhI nahIM mAnate, bau-- ddhoMke mandiroMmeM dhyAnamaI mUrtiyAM vedImeM usI taraha virAjamAna hotI.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238] vidyArthI janadharma shikssaa| he jaise jainiyome hotI hai / ye loga kevala vastrakA cinha divAne hai. Age puSpa, dIpa va dhUpase pUjana karane ha / daNTavat karake janoMkI taraha namaskAra karane he / bahuyA ye par3hane hai ' buddhaM saraNa gacchAmi, dhamma zaraNa gacchAmi, magha gaNaM gacchAmi / " varmA, sIloname inake vizAla madirAme chaDI 2 avagAhanAkI pazAsana, kAyotsarga va leTe nirvANa AmanakI mUrtiye hai / na barmA) me eka mUrti nirvANakI 181 phuTa lambI hai / 45 phuTanakakI bahutamI mUrtiyA raMgUname he jo vaDI mundara padmAsana hai / kevala hApa kabhI he| sIlonakI eka pahADIpara guphAke bhItara dhyAnamaya baDI mUrtiyA hai / ye loga nage paira vinayame yAtrA karate hai| ziSya-taba to jaina aura bauddhakA baDA bhArI ghaniSTa saMbaMdha hai| zikSaka-donoMkA tatvajJAna ekasA hI hai / jainoko ucita hai ki bauddhoMke grantha dekheM tathA bauddhoMko ucita hai ki janoMke grantha dekheM / ziSya-parantu maine yaha sunA hai ki bauddha sAdhu va gRhastha donoM mAsAhArI hai, taba ahiMsAkA to kucha pAlana huA hI nhiiN| zikSaka-sava to nahIM hai, bahutase sAdhu va gRhastha mAma machalI __ nahIM khAte hai, bahutase khAte bhI hai / jo khAte hai unako yaha mithyA zraddhAna hai ki mAsa kharIdanese hisAkA doSa nahIM lagatA hai jabataka mAsake liye pazu ghAta kiyA na ho, karAyA na ho, va pazu ghAta karanekI anumodanA na kI ho / isItaraha sAdhuko jo bhikSAme mila jAvegA vaha lekara khaalegaa| yadi vaha mAsa mAge va yaha bhAva kare ki mAMsa mile va kisI prakArakI mAsakI preraNA kare jisase pazu ghAta ho taba to usako hiMpa kA dopa lagegA, nahIM to sAdhuko mAsa mAtra
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dharma / [ 239 mikSAmeM lenepara pazu ghAtakA doSa nahIM lagegA / ve kahate hai ki yadi I sAdhune pazu ghAta hote dekhA ho vA sunA ho yA yaha kalpanA kI ho ki usake liye pazughAta kiyA gayA ho to use mAMsa machalI na khAnA cAhiye, anyathA Topa nahIM hai| ina sarva kalpanAokA javAba yaha hai / jaise saMskRta laMkAvatAra sUtrame hI bauddha granthakartA ne bhaleprakAra samajhA diyA hai - jo bAjArame mAma kharIdegA, dhana degA, mAMsa legA, vaha jAnatA hai ki isa kasAIne kasAIkhAne me pazu ghAta karAyA hai yA kiyA hai / vaha yaha bhI jAnatA hai ki mAsa khAnevAle mAsa na kharIdeM to vaha mAsakI dUkAna na rakheM tathA dhana diyA jAvegA tau phira dUsare dina pazu ghAta karake mAMsa bAjArame lAvegA / aisA jAnate hue bhI yadi vaha mAsa kharIdatA hai to vaha pazu ghAta karAne ke yA pazughAtakI anumodanAke dopame mukta nahIM hotA / - isI taraha sAdhu bhI yaha jAnate hai ki pazu ghAtake binA mAMsa nahIM AtA hai| gRhasthIkA mAMsa khAnA pazu ghAtakI utejanA denA hai / tathA yadi bhikSAme maiM mAMsa svIkAra varUMgA taba avazya gRhasthako yahI uttejanA migI ki mAma khAne meM va leneme jaise sAdhuko dopa nahIM hai, vaise gRhasthako bhI bAjAra se kharIdane va khAne meM dopa nahIM hai / isaliye sAdhuko hiMsA ke karuNa rUpa mAmako svIkAra karate hue hisAkI pasaMdagI (approv. ) kA dopa avazya lagatA hai / jaise koI deza hitaiSI yaha saMkalpa ko ki mai svadezI vastra pahanUMgA, jisase mere dezakI kArIgarIko uttejanA mile | taba vaha yadi videzI vastrako jo khAsa usake liye nahIM hai, na usase banavAyA hai, svIkAra karatA hai to vaha apane saMkalpako khaNDana karatA hai va mpa
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240] vidyArthI jainadharma shikssaa| deza hitase bAhara jAtA hai va videzI vastra vyavahArakI uttejanA detA hai| aiseko svadeza bhakta nahIM kahA jAyagA kitu svadeza drohI mAnA aaygaa| isI taraha jaba mAsa bahudhA pazu ghAtake vinA nahIM AtA hai, isaliye jagaha 2 kasAIkhAne khule hai| pazu nirdayatAse mAre jAte hai| yadi mAsAhArI mAsa na khAve tau pazu kabhI bhI na mAre jAve aisA gRhastha va sAdhu donoM jAnate hai / jAnane hue bhI yadi mAsa svIkAra karate hai to unake manake bhItara mAsakI pasaDhagI honese hisA karAnekI uttejanAkA doSa avazya AyagA / yadi koI mAla bAjArameM bika rahA hai aura hamAre maname yaha zaMkA hotI hai ki yaha mAla corIkA mAlama hotA hai kyoMki bahuta hI alpa dAmame yaha beca rahA hai, aisI zaMkA honepara yadi hama usako kharIda lene he to hama avazya corIko uttejanA deneke bhAgI honese corIke dopase vilakula mukta nahIM hoskte| ___ jo koI mana, vacana, kAya va sta kArita anumodanAse corIkA tyAgI hogA vaha kaThApi corIkA mAla nahIM khriidegaa| isI taraha jo mana, vacana, kAya va kRta kArita anumodanAse hiMsAkA tyAgI hogA vaha kadApi mAMsa svIkAra na karegA , na khAyegA / yadi yaha kahA jAve ki svayaM mare hue pazukA mAMsa gRhastha loga khAve va sAdhuko bhikSAmeM mile to to koI pazu ghAta karane, karAne va pazu ghAtakI pasaMdagIkA doSa nahIM AtA hai / to isakA uttara yaha hai ki mAsAhArakI Adata na paDane pAve / isaliye aisA mAMsa bhI nahIM svIsvIkAra karanA caahiye|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dharma / [241 jo Adata par3a jAyagI to use pazughAtase lAyA huA bhI mAsa svIkAra karanA pdd'egaa| tathA bAjArameM kharIdate hue va bhikSAmeM lete hue yaha jAnanA kaThina hai ki yaha mAMsa svayaM mare hue prANIkA hai / zaMkA avazya rhegii| jisameM zaMkA rahe usako nahIM hI svIkAra karanA cAhiye / jaise madirAko kisI bhI tarahase mile svIkAra na karanA cAhiye kyoMki madirAkI Adata acchI nahIM hai usI taraha mAMsako kisI bhI tarahase mile svIkAra na karanA cAhiye, kyoMki mAsAhArakI Adata hisAkI uttejanAkA kAraNa honese acchI nahIM hai| svayaM mare hue prANIke mAMsase kabhI durgava nahIM jAtI hai| isakA kAraNa yaha hai ki usame saDAna paidA hojAtI hai, jisase bahutase kIDa usame paidA hote hai| jo mAMsa khAegA vaha una kIr3oMkI hiMsAse vaca nahIM saktA hai| jainAcArya zrI amRtacaMdrane purAvArtha siddhayupAyameM mAsAhAra nidhAra nIce prakAra likhA hai-- na vinA prANavighAtAnmAMsasyotpattiriSyate yAmAta / mAM bhajanastasmAna prasaratyanivAritA hiMsA // 65 // yapi kila bhavAte mAM svayameva mRtasya mahipaTapabhAdeH / tatrApi bhavati hiMsA tadAzritAnigAdanirmathanAta // 66 // AmAstrApa pakyApi vipacyamAnAsu mAMsapezISu / sAtatyenotpAdastajAtInAM nigotAnAm // 67 // AmAM vA pakAM vA khAdati yaH rAti vA pizitapezIm / sa nihanti satatanicita piMDa bahujIvakoTInAm // 68 // bha.yAtha-payoMki pazuvAtake vinA mAsakI utsatti dekhaneme
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242] vidyArthI jainadharma shikssaa| nahIM AtI hai| isaliye jo mAMsa gvAegA usako avazya hisAkA doSa aaygaa| ya de koI kahe ki svayaM mare hue baila va bhaisa AdikA mAsa khAyA jAve taubhI ucita nahIM hai kyoMki usa mAsame paidA honevAle aneka kIToMkA ghAta karanA pddegaa| mAsakI dalI cAhe kaccI ho yA pakI ho yA paka rahI ho, usameM harasamaya usI pazukI jAtike jaMtu paidA hote rahate hai jisakA vaha mAsa hai| isaliye jo koI aise mAmako bhI khAtA hai va usakA sparza karatA hai vaha karoDoM jaMtuokI hiMsA karatA hai jo usame niraMtara paidA hokara ekatra hue hai| ___ annAdi phalAdi svayaM vRkSoMse phalane hai, ye hI mAnavoMkA khAdya honA caahiye| govaMza pracura dUdha detA hai, dUdha bhI khAdya hosaktA hai| dUdhake leneme pazukA dhAna nahIM karanA par3atA hai| jaise apanI mAtAkA dUdha pInA hai vaise go bhaisakA dUdha pInA hai| go bhaisako ghAsa dAnA dekara pAlanA, unake baccoMkI rakSA karanA phira jo vizepa dUdha mile so mAnavajAti kAmame lesaktI hai| mAsAhAra prakRti viruddha hai, rogoMko utpanna karanevAlA hai, zarIrako puSTi denevAlA bhI nahIM hai| annAdi milate hue mAsa lenA vRthA hI pazudhAtako karAnekA mArga calAnA hai| jaise mAnavoMko apane prANa pyAre hai vaise pazuoko bhI apane prANa pyAre hai| ziSya-bauddhoMme to baDe baDe vidvAna sAdhu hai ve kyA itanA bhI nahIM samajhate hai ki mAsa hAra pazu ghAtakA kAraNa hai phira ve isake tyAgakA upadeza kyoM nahIM karane he ?
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina aura bauddha dhrm| [.43 zikSaka-jo bauddha bhikSu mvayaM mAMsAhAra nahIM karate hai ve to mAMsAhArake tyAgakA upadeza dene hai / parantu jo svayaM khAne hai unase aisA upadeza ho hI nahIM saktA hai| ve apane kRtyakI puSTi karate hai ki gautama buddhane mAMsa khAnekI manAI nahIM kI hai- kevala prANAtidhAtakI manAI kI hai va gautamabuddhane svayaM mAMsa svIkAra kiyA hai| pAlInatra sIlonameM race gae the, samudrakA madhya dvIpa honese yahAMke nivAsI machalI khAte hai| isaliye satroMke likhanevAloMne do tIna sUtroMmeM aisA jhalakA diyA hai ki gautama buddhane svayaM mAMsa liyA va mAMsakA niSedha nahIM kiyA hai| ina sUtroMkA AdhAra lekara ve mAMsAhArI sAdhu apane manako samajhA lete hai aura mAMsAhArako svayaM bhI nahIM choDane he aura na dUsaroMse chur3avAte he| laMkAvatAra sUtrame to bilakula spaSTa kahA hai ki jo kahane hai ki gautamabuddhane mAMsa khAyA va mAMsa khAnekI preraNA kI hai ve bauddha zAsanakI avajJA karate he / vahA kahA hai " bhaviSyani anAgate'dhvani mamaiva zAsane pravajitvA zazya putrIyatvaM prati jAnAnA rasa tRSNA yavamitA tAM tAM mAMsabhakSaNahetvAbhAmAM granthayiSyanti mama ca abhUtAkhyAnaM dAtatpaM mansyante tattadarthotpatti nidAnaM palAyitvA vakSyanti iyaM arthAtpattirarimanniTAnaM bhagavatA mAMsaM bhojana manuNataM klAmini, praNIta bhojaneSu coktaM svayaM ca kila tathAgatena parimuktimiti-na ca mahAmane kutracita mUtra pratimevitavyamityununAtaM praNItabhojaneSu vA dezinaM kalpyamiti / " bhAvArya-mere hI gAsaname bhaviSyame zAkya saMpradAyI aise sAdhu hoMge jo mAMsarasakI tRSNAke kAraNa mAmAhAkI puSTime miyA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244] vidyArthI jainadharma shikssaa| hetuoMko gUMthakara kheNge| mere na hue kathanoMko mAnake yaha kaheMge ki bhagavAnane mAsa bhojanakI AjJA dI hai, svayaM mAsa bhojana kiyA hai va khAne yogya bhojanoMme batAyA hai| he mahAmate ! maine kisI bhI sUtrame mAsa khAnekI AjJA nahIM dI hai na ise bhakSya padArthoM meM kahA hai| ziSya-yaha grantha kitanA purAnA hai va kahAM milatA hai ? zikSaka-yaha grantha purAnA hai, isakI saMskRtase cInI bhASAmeM TIkA mAlavAke guNabhadrane san 443 meM kI thii| isako oTanI yUni0 kyuTo ( Orani Uuver ny Kyoto Jpan ) ne saMskRta mUla san 1923 me chapAyA hai| sampAdaka Bunyin Nanjid M A hai| yadi bauddha dezoMme mAMsa matsyakA AhAra nikala jAye aura ve pAlI graMthoMke anusAra calane lage to zvetAmbara jainoMme aura bauddhoMme koI antara nahIM dikhalAI pddegaa| donoM sAdhu vasA rakhate, vastra sahita pratimA banAte, usI prakAra bhikSAse ekatra kara bhojana karate hai| jainopadezakokA vartavya hai ki bauddha dezoMme jAkara unahIMka granthoMse unako mAsa machalI niSedhakA upadeza dekara isakA pracAra banda karAveM / hamane jaina bauddha tatvajJAna hindIme aura Jainism and Budhiom iMgrejIme chapavAI hai| isako par3hanese Apako aura bhI adhika jaina aura bauddhakI sAmyatA mAlUma pddegii| ziSya-kRpA karake aba yaha batAiye ki hiMdU dharma aura jainadharmameM kyA sAmyatA hai va kyA matabheda hai ?
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhagavadgItA aura jaindhrm| [245 ah nyjaambtm| bhagavadgItA aura jainadharma / zikSaka-zrImad bhagavadgItA hindu dharma mAnanevAloM kA eka prasiddha grantha hai / gItA presa gorakhapurase mudrita saTIka pustakako par3hakara jahAM 2 jaina dharmase sAmyatA hai va jahAM 2 nahIM hai so Apake jAnaneke liye kucha batAtA huuN| jainasiddhAMtakA yaha rahasya hai ki vaha jIva, pudgala, dharma, arma, AkAza, kAla ina chaH dravyoMko sat mAnatA hai, inhIMkA samudAya yaha jagat bhI sat hai / sat use hI kahate haiM jisameM eka sAtha utpAda, vyaya, dhrauvya hoM; dravya va guNoMkI apekSA dhrauvya va paryAyoMke palaTanekI apekSA utpAda vyaya hote hai| isaliye yaha jagat nitya anitya ubhayarUpa hai| jIva karma pugaloMke anAdi saMyogase saMsArameM bhramaNa kara rahA hai| yaha jIva ajJAnase apane svarUpako bhUle hue mizrita paryAyako apanI hI paryAya mAnakara saMsArameM Asakta horahA hai| jaba yaha jIva isa mithyA buddhiko tyAgatA hai aura apaneko pahacAnatA hai ki maiM karmapadaloMse bhinna eka zuddha jJAtA dRSTA vItarAga padArtha hUM-merA saccA sukha mere hImeM hai| maiM svayaM paramAtmA svarUpa hUM taba isakI Asakti saMsAse dUra hojAtI hai aura yaha mokSakA yA apane svarUpakA premAla ho jAtA hai taba pUrvakRta karmoM ke udayake anusAra yaha jisa gatimeM rahatA hai anAsakta huA rahatA hai| pApa va puNyakA phala jJAtAdRSTA hokara bhogatA hai taba ve karma jhar3a jAte hai, navIna bandha nahIM hote hai|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 ] vidyArthI jainadharma zikSA | jitanA aMza rAga hotA hai utanA aMza kucha karmabandha hotA bhI hai parantu vaha jJAnI samyagdRSTI jIva usa karmabandhase bhI Asakta nahIM hotA hai / isaliye jitanA usakA yogAbhyAsa yA AtmAnubhava bar3hatA jAtA hai utanA adhika jhar3atA hai va alpa karma vandhatA hai| jabataka gRhastha me rahatA hai vaha jalame kamalavat anAsakta rahatA huA gRhastha yogya sarva kArya karatA huA bhI mokSamArgapara hI bar3hatA calA jAtA hai, kyoMki usakA prema nija tatvapara hai-para tatvase vairAgyavAna hai / usa jJAnIkA sarva karma niSkAma karma kahalAtA hai / vaha paropakAra dAna dharma karatA huA usase kisI laukika va pAralaukika phalakI kAmanA nahIM rakhatA hai / vaha to eka zuddha svabhAvakA hI premI rahatA hai / vaha kevala eka svataMtratA yA svAdhInatAkI hI bhAvanA rakhatA hai / jaba usakA rAga bahuta kSINa hojAtA hai, vaha virakta sAdhu hojAtA hai aura parigraha tyAgakara AtmadhyAnakA vizeSa abhyAsa karatA hai / jaba aisA AtmAnubhava rUpa samAdhibhAva puSTa hojAtA hai ki durvacanoMkA sunanA dveSa nahIM paidA karatA hai | zarIrapara vadha bandhanAdi va upasarga paDate hue bhI krodhabhAva nahIM AtA hai | zarIrake kucalanepara bhI Atmastha dRr3ha rahatA hai aisA samAdhibhAva meM sthita muni bahuta adhika karmoMko dUra karatA hai / vItarAgatAkA pUrNa aMza honepara navIna karma - bandha nahIM karatA hai / kyoMki bandhakA kAraNa rAga, dvepa, moha hai taba yaha jIvanmukta paramAtmA yA arhat hojAtA hai / phira zarIra kI AyupramANa rahakara Ayu kSayake pIche zuddha siddha paramAtmA mokSarUpa ho jAtA hai / apane se hI apanA uddhAra hojAtA hai, apanese hI apanA vigAr3a hotA hai / yaha jaina siddhAMtakA marma hai / 1
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ w bhagavadgItA aura jainadharma / [247 gItAke nIce likhe zlokoMse jainadharmake rahasyase sAmyatA. jhalakatI hai:--- nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTontastvanayostattvadarzibhiH // 16-2 // bhA0-asat vastukA to astitva nahIM hai / satkA abhAva nahIM hotA hai / tatvajJAniyoMne ina donokA hI sAra jAnA hai| noTa-isase siddha hai ki isa jagatame jo kucha hai vaha sat rUpa hai, kabhI abhAva nahIM thA, na kabhI hogaa| isase anAdi anaMta jagata siddha hotA hai| na jAyate mriyate vA kadAcinnAyaM bhUtvA bhavitA vA na bhuuyH| ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre // 2012 bhA0-graha AtmA na kabhI janmA hai, na kabhI marA hai, na yaha AtmA hokarake phira honevAlA hai / kyoMki yaha ajanmA hai, nityaH hai, zAzcat hai, purAtana hai / zarIrake nAza honepara bhI vaha nAza, nahIM hotA hai| duHkheSvanudvignamanAH sukheSu vigataspRhaH / vItarAgabhayakodhaH sthitadhIrmanirucyate // 56 // 2 // yaH sarvatrAnabhisnehastattatprApya zubhAzubham / nAbhinandati na dveSTi tasya prajJA pratiSThitA // 57 / 2 / / yadA saMharate cAya kUrmo'gAnIva srvshH| indriyANIMdriyArthabhyastasya prajJA pratiSThitA // 58.2 // bhA0--jisakA mana duHkhoke par3anepara ghabar3AtA nahIM; sukhoMkI prAptikI icchA nahIM karatA hai, jisane rAga, bhaya va krodhako naSTa kara
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248] vidyArthI jaina dharma shikssaa| diyA hai vahI muni sthirabuddhi kahalAtA hai| jo sarvase sneha choDakara acchI burI vastuAko prApta karake na prasanna hotA hai, na Tepa karatA hai, usIke bhItara prajJA arthAt bhedabuddhi (bhedavijJAna) sthira hai| jaise kachuA apane aMgoMko saba orase sameTa letA hai, unI taraha jo apanI indriyoMko indriyoM ke viSayoMme sameTa letA hai usIkI prajA sthira hai ! yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgati saMyamI / yasyAM jAgrati bhUtAni sA nigA pazyato muneH // 69 / / bhA0-jo sarva prANiyoMko rAtri hai usame saMyamI jAgatA hai arthAt zuddha AtmajJAname magna rahatA hai| jisa kSaNika viSayasukhame prANI jAgate haiM usame muni rAtriko hI dekhate hai| vihAya kAmAnyaH sarvAn pumAMzcarati ni:spRhaH / nirmamo nirahaMkAraH sa zAMtimadhiganchati // 71-2 // bhA0-jo puruSa sarva kAmanAoMko tyAgakara icchArahita, mamatArahita, ahaMkAra rahita AcaraNa karatA hai vahI gAtikA dAtA hai| tasmAdasaktaH satataM kArya karma samAcara / asakto hyAcaran karma paramApnoti pUruSaH // 19-3 // bhA0-isaliye anAsakta hokara tR niraMtara kartavyakamako kara kyoMki jo anAsakta ho karma karatA hai vaha puruSa paramAtmA paThako pAtA hai| na mA karmANi limpanti na me karmaphale spRhA / iti mAM yo'bhijAnAti karmabhirna sa baddhayate // 14-4 // bhA0-mujhe karmoMke phalakI icchA nahIM hai isaliye mujhe karma
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadgItA aura jaindhrm| [249 nahIM lipate hai| isa taraha jo AtmAko jAnatA hai vaha karmoMse nahIM baMdhatA hai| yahacchAlobhasaMtuSTo dvandvAtIto vimtsrH| samaH siddhAvasiddhau ca kRtvA'pi na nivaddhayate // 22-4 // bhA0-apane Apa jo kucha prApta ho usameM hI saMtuSTa rahanevAlA harSa zoka dvandase rahita, Irahita, siddhi va asiddhi meM samabhAva rakhanevAlA purupa karmoko karake bhI nahIM baMdhatA hai| yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAt kurute'rjuna / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute tathA // 37-4 // bhA0-he arjuna ! jaise jalatI huI Aga Indhanako bhasma kara detI hai, vaise hI AtmajJAnakI ami sarva karmoko bhasma kara detI hai| zraddhAvAMllabhate jJAnaM tatparaH saMyatendriyaH / jJAnaM labdhvA parAM zAMtimAcireNAdhigacchati / 394 / / bhA0-zraddhAvAna AtmajJAnako pAtA hai| AtmajJAnameM lIna indriyoMko saMyamameM rakhatA hai phira vahI pUrNa jJAnako pAkara paramazAMtiko zIghra hI pAletA hai| uddharedAtmanA''tmAnaM nAtmAnamavasAdayet / Atmaiva hyAtmano bandhurAtmaiva ripurAtmanaH / / 5-6 // bhA0-apane AtmAkA uddhAra apanese kare, apane AtmAko duHkhita na rakkhe, AtmA hI AtmAkA mitra hai tathA AtmA hI apanA zatru hai| yogI yuJjIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH / ekAkI yatacittAtmA nirAzIraparigrahaH // 10-6 //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] vidyArthI jainadharma zikSA | tatraikAyyaM manaH kRtvA yatacittendriyakriyaH / upavizyAsane yuMjyAdyogamAtmavizuddhaye // 12-6 // samaM kAyazirogrIvaM dhArayannacalaM sthiraH / saMprekSya nAsikAgraM svaM dizazvAnavalokayan // 13-6 // prazAMtAtmA vigatabhIrbrahmacAritrate sthitaH / manaH saMyamya maccitto yukta AsIta matparaH // 14-6 // yuMjanevaM sadA''tmAnaM yogI niyatamAnasaH / zAMti nirvANaparamAM matsaMsthAmadhigacchati // 15-6 // bhA0-- yogI manakA vijayI vAsanArahita va parigraharahita ekAtame akelA hI baiThA huA niraMtara AtmAkA dhyAna kare / vahA manako ekAgra karake indriyoMko va manako vaza rakhatA huA Asanapara baiThakara AtmAkI zuddhike liye yogakA abhyAsa kare / kAya, mastaka va galeko samAna va nizcala dhArakara, dRr3ha hokara apane nAkake agrabhAgako dekhatA huA, anya dizAeM na dekhatA huA - - zAtacitta ho, bhayarahita ho, brahmacaryatratame sthita ho, manako saMyama karake AtmA me use jor3akara AtmAmeM lIna rakkhe / isa taraha yogI manako nizcala rakhatA huA sadA apane AtmAkA dhyAna kare / jisase vaha AtmAmeM sthitirUpa nirvANakI utkRSTa zAtiko prApta karegA / sukhamAtyantikaM yattad buddhigrAhyamatIMdriyaM / vetti yatra na caivAyaM sthitazcalati tattvataH // 21-6 // bhA0 - jahA vaha yogI indriyoMse pare jJAnagamya parama sukhako anubhava karatA hai, phira vaha nijatatvame sthita huA usase calAyamAna nahIM hotA hai /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmmm bhagavadgItA aura jainadharma / [251 avyakto'Ara ityuktastamAhuH paramAM gatim / yaM prApya na nivartante taddhAma paramaM mama // 21-8 // bhA0-jo apragaTa avinAzI kahI gaI hai use hI paramagati (mokSa) kahane hai| use pAkara koI pIche nahIM hote haiM, vahI AtmAkA parama dhAma hai| zreyo hi jJAnamabhyAsAnjAnAddhayAnaM vishissyte| dhyAnAkarmaphalatyAgastyAgAcchAMtiranantarama // 12-12 // bhA0-vAnazUnya abhyAsase jJAna prApta karanA acchA hai| jJAnase AtmadhyAna zreSTha hai, dhyAnase karmoM ke phalakA tyAga zreSTha haityAgase tatkAla paramagAti hotI hai| adveSTA sarvabhUtAnAM maMtra: karuNa eva c| nirmamo nirahaMkAraH samaHkhasukhaH kSamI // 13-12 // yasmAnodvijate loko lokAnodvijate ca yH| hamarpabhayovagairmukto yaH sa ca me priyaH // 15-16 // anapekSaH zucirdakSa udAsIno gatavyathaH / sarvAraMbhaparityAgI yo madbhaktaH sa me priyH||16-12 // yo na hapyati na dRSTi na zocati na kAMkSati / zubhAzubhaparityAgI bhaktimAnyaH sa me priyaH // 17-121 samaH zatrau ca mitrai ca tathA mAnApamAnayoH / zItoSNasukhaduHkheSu samaH saMgavivarjitaH // 18-12 // bhA0-jo sarva prANiyoMpara uparahita ho, sabase maitrIbhAva rakkhe, dayAvAna ho, mamatA va ahaMkArase rahita ho, duHkha va sukhamai samAna ho, kSamAvAna ho, jisase koIko bhaya na ho ca jo svayaM bhI bhaya
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252] vidyArthI jaina dharma zikSA / rahita ho| jo harSa, IrSA, bhaya, udvegase rahita ho vahI mereko priya hai arthAt vahI AtmapremI hai| jo icchA rahita ho, pavitra ho, catura ho, udAsIna ho, duHkha bhAvarahita ho, sarva ArambhakA tyAgI ho, AtmAme bhakta ho vahI AtmapremI hai| jo kabhI na harma karatA he na dveSa karatA hai, na zoka karatA hai na kAmanA karatA hai, jo zubha yA azubha bhAvoMkA yA phaloMkA tyAgI hai vahI bhakta hai, vahI AtmapremI hai / jo zatru mitrameM, mAna apamAnameM, zIta va uSNameM, sukha va duHkhameM samAna ho va parigraharahita ho (vahI AtmaramI hai)| bhA0-ahiMsA, satya, krodhakA abhAva, tyAga, zAti, paranidAkA tyAga, prANiyoMpara dayA, lolupatArahitapanA, mArdavabhAva, lajjA va capalatAkA abhAva, prabhAva, kSamA, dhairya, pavitratA, vaira rahitapanA, abhimAna rahitapanA ye saba saMpattiyA puNyavAna puruSake hotI hai| noTa-Upara likhita jo zloka diye gae he inakA sava tAtparya jaina siddhAMtase mila jAtA hai| jaina siddhAtameM samyagdarzana samyagjJAna va samyakUcAritrakI ekatAko mokSamArga kahA hai, jo nizcayase eka AtmadhyAna hI hai, jahA AtmAmeM paramAtmArUpakI zraddhA ho, isIkA jJAna ho va usImeM AcaraNa ho yA lInatA ho| isI mokSamArgake premIko samyagdRSTI kahate haiN| samyagdRSTi parama tatvako jAnatA huA AtmAke atIndriya AnaMdakA Asakta hotA hai| usakI tRpNA indriyoke nAzavanta atRptikArI parAdhIna sukhase chUTa jAtI hai| vaha isa lAkakI koI saMpattiko nahIM cAhatA hai / kevala AtmAnaMdakI bhAvanA karatA hai jo usako AtmadhyAnase Apa hI prApta ho jAtI hai / aisA tatvajJAnI gRhasthameM rahate hue jo kucha pUrva karmake udayase sukha
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadgItA aura jainadharma / [253 yA duHkha hotA hai usame samAna bhAva rakhatA hai| kSaNika sukhake honepara unmatta nahIM hotA hai| duHkhoMke par3anepara ghabarAtA nhiiN| vaha laukika va pAralaukika kAryoko vinA icchAke vinA badalemeM usakA phala cAhe hue karatA hai| isase vaha tIvra koMme nahIM vandhatA hai| usako maMgArake bhramaNa karAnevAle karmoMkA baMdha nahIM hotA hai| jitanA aMza rAgAdikA aMza hotA hai utanA karmakA bandha hotA hai| gADha cikanA bandha nahIM par3atA hai kyoMki vaha saMsArame alipta hai| ene tatvajJAnI samyaktIkI kriyAko niSkAma karma kahate hai| kyoMki vaha phalako nahIM cAhatA hai| vaha bhItarase sarva kAmanAokA tyAgI hai| yadi aise samyaktIke pUrvame bAdhA huA moha karma na ho taba no yaha do ghar3I hI AtmadhyAnameM parigraha rahita va manako sarva ArambhAse roka karake joDa de to devalajJAnako prApta karake jIvanmukta yA arahaMta hojAve / parantu pUrvabaddha mohake vipAkase yaha pUrNa vairAgyavAna jabataka nahIM pAtA hai gRhasthAvasthAmeM jalame kamalavat rahatA hai| jaba AtmAnubhavake abhyAsase moha ghaTa jAtA hai taba svayaM mAdhu hojAtA hai| sAdhu madameM vaha akarmaNya nahIM hotA hai / jisa samaya yA jitanI derataka AtmavyAnameM upayoga lagatA hai, dhyAna karatA hai / jaina zAstrAnusAra koI bhI dhyAtA eka dhyeyapara 48 miniTame adhika nahIM jamasaktA haiN| dhyAna ati sUkSma tatva hai| yadi koI sAdhu 48 miniTa ke anumAna jamA rahe to use kevalajAna hokAve / zaktike abhAvase nahIM jamA saktA hai| isaliye rAta diname bahutasA samaya sAdhuko AtmAnubhavase bAhara mana, vacana, kAyakI kriyAmeM vitAnA paDatA hai| taba jJAnI sAdhuko ucita hai
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 ] vidyArthI jaina dharma zikSA / ki jagatake upakAra meM mana, vacana, kAyako lagAkara saphala karatA rhe| kabhI bhI AlasI na hove, karmayoga va jJAnayoga sAtha hI calane hai, nirvikalpa samAdhi jJAnayoga hai, savikalpa vicAra va kArya karmayoga hai / ekake pIche dUsarA huA karatA hai / aMtame jJAna yogane mukti hotI hai / samyagdRSTi tatvajJAnIke bhoga karmoke chUTaneke liye hai aisA zrI kuMdakuMdArya samaprasArame kahate hai - 1 uvabhoja miMdiyehiya vtrANamacedaNANamidarANaM / jaM kuNadi sammadiTTI taM savvaM NijjaraNimittaM // 202 // bhA0 - samyakdRSTI sumukSu tatvajJAnI jo kucha indriyoMka dvArA acetana tathA cetana padArthoM kA bhoga karatA hai vaha saba karmoM kI nirjarAke liye hai / ( kyoMki vaha uname raMjAyamAna nahIM hai / jaiserogI kaDavI davA khAne hue usame rAgI nahIM hai | ) sevatovi Na sevadi asevamANovi sevago kovi / pagaraNacehA kassavi NayapAyaraNoti so hodi // 206 // bhA0--tatvajJa nI bhItara se vairAgI bhogoko bhogatA huA bhI - bhogatA nahIM hai| ajJAnI bhogAsakta bhogoko na bhogana hue. bhI bhogane vAlA hai / koI kisIke yahA vivAhAdi kAmake liye jAkara kAma karatA hai parantu usa kAmakA svAmI nahIM hotA hai jaba ki na kAma karanevAlA gharakA svAmI usame tItra rAgI hai / - zrI amRtacandrAcArya samayasAra kalazame kahate hainAznute viSayasevane'pi yat svaM phalaM vipayasevanasya nA / jJAnavaibhava virAgatA valAtsevako'pi tadasAvasevakaH // 3-7 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadgItA aura jaindhrm| [255 mA0-sabhyadRSTI jJAnI viSayoMko sevate hue bhI viSayasevanakA phala karmabandhako nahIM pAtA hai kyoMki usake bhItara jJAnakI vibhUti hai va vairAgyakA bala hai isaliye vaha sevatA huA bhI nahIM sevanevAlA hai| jisa Asanase dhyAna jaina zAstroMmeM batAyA hai vahI yahA gItAmeM adhyAya 6 meM zloka 10, 12, 13, 14, 15se batAyA hai| isI dhyAnamaI AkArako dikhalAnevAlI mUrti bhI jaina loga banAte hai va usake dhyAnakI siddhimeM madada lene hai / Upara diye hue gItAke zloka naM0 1414, 2114, 36 / 4 se yaha pragaTa hai ki karmokA bandha hotA hai va koko bhasma kiyA jAtA hai / yahAM karmase prayojana vahI jhalakatA hai jaisA jainasiddhAtane sAta tatvoMme Asava, andha, saMvara va nirjarAtatvameM batAyA hai| baMdha zabda va bhasma zabda 'pragaTa karatA hai ki koI sUkSma skaMdha hai jinase kAraNa zarIra banatA hai, isIko jaina loga kArmaNa zarIra kahate hai| una sUkSma skaMdhoMko kArmaNa vargaNAeM kahate haiM / hamAre tatvapremI ajaina baMdhuoMko ucita hai ki karmabaMdhake siddhAMtakA gaharA vivecana jaina zAstroMkI sahAyatAse jAne / mukhya grantha zrI nemicanda siddhAMta cakravartI kRta zrI gomaTasAra karmakAMDa hai isakA hiMdI va iMgrajI donoMmeM ulthA milatA hai, bahuta upayogI hai| yadi jaina siddha takA manana kiyA jAyagA to gItAke Upara likhita zlokoMkA bhAva aura bhI spaSTa satya-khojIko jhalaka jaaygaa| jaina siddhAMta yaha mAnanA hai ki paramAtmA zuddha kRtakRtya paramAnaMdamaya hai, vaha jagatako na banAnA hai aura na vaha jagatake prANi.
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256] vidyArthI jainadharma zikSA / yoMko sukha duHkha detA hai / jagatame bahutase padArthokI racanA svabhAvase huA karatI hai / jaise-megha bananA, pAnI varasanA Adi / bahutase kAmoMko saMsArI prANI apanI icchAse prayatna karake karate hai| jaise-ciDiyAkA ghosalA bananA, makaDIkA jAlA bananA, kapaDA vunanA, makAna bananA Adi / tathA karmokA phala bhI sabhAvase usI taraha hojAtA hai jaise bhojana va auSadhi peTame jAkara svaya rudhira vanAtI hai va vIryako utpanna karatA hai jisake phalase hama kAma karane hai / gItAmeM bhI isI tatvako nIceke lekoMme jhalakAyA hai na kartRtvaM na karmANi lokasya sRjati prabhuH / na karmaphalasaMyoga svabhAvastu pravartate / / 14-5 // nAdatte kasyacitpApaM na caiva sukRtaM vibhuH| ajJAnenAhataM jJAnaM tena muhyanti jantavaH // 15-5 // bhA0-Izvara pramu laukika prANiyoMke na kartApaneko na karmoko na karmoke phalake saMyogako vAstavame racatA hai kitu svabhAvase hI pravRtti hotI hai / paramAtmA na kisIke pApa karmako na kisIke puNya kamako grahaNa karatA hai ajJAname prANiyoMkA jJAna DhakA huA hai isase jagatake prANI mohita horahe hai| noTa-yahA bhI AvRta zabda kinhI sukSma skaMdhokA bodhaka hai jo jJAnako Dhakate hai isIko jainasiddhAtame jJAnAvaraNa karma kahate hai| ziSya-taba kyA gItAme jainasiddhAta bharA hai ? zikSaka-jaina siddhAtase milatA kathana to avazya hai / hiMdu__ ome sAkhya siddhAta eka aisA darzana hai, jisakA kathana bahuta
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadvatA aura jainadharma | [ 257 aMgame mila jAtA hai / sAkhya prakRti ( jaDa) aura puruSa AtmA ) - ko anAdi mAnatA hai| jaise-jaina siddhAMta pula aura jIvako anAdi mAnatA hai / prakRti aura purupakA saMyoga hI saMsAra hai / va prakRtikA puraSa ne chUTa jAnA hI sAkhyame mokSa hai / isI taraha jainome karma puloM kA saMyoga saMsAra ha, karma pugaloMkA chUTa jAnA mokSa hai| gItA bahutA kathana sAkhya darzanake anusAra hai / jaimA nacike lokoM jhalakatA hai prakRteH kriyamANa ni guNaH karmANi sarvazaH / ahaMkAravimUDhAtmA kartAhamiti manyate 27-3 // bhAvArtha- sarva karma prakRtike guNo dvArA kiye hue hai / taubhI ahaMkAra mohita hue anta karaNavAlA puruSa maiM kartA hUM aisA mAna denA hai " yatsAMkhyai prApyate sthAnaM tadyogairapi gamyate / ekaM sAMkhyaM ca yogaM ca yaH pazyati sa pazyati // 5-5 / / bhAvArtha- jo sthAna sAMkhyoMke dvArA prApta kiyA jAtA hai vahI yogAMka dvArA prApta kiyA jAtA hai isaliye jo sAkhya aura yogako eka samajhatA hai vahI yathArtha dekhatA hai / yahAM ulthAkArane sAMkhyako niSkAma karmayoga va yogako jJAnayoga kahA haitribhirguNamayairbhAvarebhiH sarvamidaM jagat / Ghod mohitaM nAbhijAnAti mAmebhyaH paramavyayam // 13-7 // bhA0- sAtvika, rAjasa, tAmasa ina tIna prakArake bhAvoMse arthAt rAgadveSa vikAroMse yaha saba jagata mohita horahA hai isaliye ina tInoMse pare avinAzI AtmAko nahIM jAnatA hai / 17
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 ] vidyArthI jaina dharma zikSA / prakRtiM puruSaM caiva viddhayanAdI ubhAvapi / vikArAca guNAMcaiva viddhi prakRtibhavAn // 20-13 // bhAvArtha - prakRti aura puruSa donoM ko hI anAdi jAna rAgAdi vikAroko va satva, raja, tama guNoMke prakRtime hI utpanna huA jAna | kAryakAraNakartRtve hetuH prakRtirucyate / puruSaH sukhaduHkhAnAM bhoktRtve heturucyate / / 21-13 // bhAvArtha - kArya kAraNa utpanna karaneme hetu prakRti kahI gaI hai / jIva sukha dukhoke bhAgane me hetu kahA jAtA hai / 1 ziSya - jaina darzana aura sAkhya darzaname aMtara kyA hai ? zikSaka - sUkSma aMtara yaha hai ki jainadarzaname AtmAko pari gamanazIla mAnA hai / kyoMki vaha dravya he / jora dravya honA hai vaha utpAda vyaya dhauvya rUpa hotA hai / usame paryAya hotI hai / isaliye pariNamanazIla hai / jaba eka paryAya utpanna hotI hai purAnI paryAyakA vyaya hotA hai tathApi Atmadravya vahI hai / mohanIya karmake nimittase AtmA rAgadveSa bhAva me pariNamana kara jAtA hai usa samaya usameM "zAta va vItarAga bhAva nahIM hotA hai / jaba rAgadveSa bhAva nAga hotA hai taba vItarAga bhAva paidA hotA hai | sAkhya siddhAtame puruSa yA AtmAko apariNAmI tathA akartA mAnA hai / sarva kAryame pravRtti hI kartA mAnA hai / jaise kahA hai purupasyApariNAmitvAt " ( 18 pATha 4 yogadarzana pAtAjala 1907 me cha ) arthAt AtmA pariNamana rahita hai' - rapi phalopabhogI annAdivat " ( sAkhya darzana cha saM0 10 57 ) '
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadgItA aura jainadharma / [359 arthAt akartA purupa hai tobhI phala bhogatA hai| jaise kisAna anna paidA karatA hai rAjA bhogatA hai / jaina siddhAta kahatA hai ki yadi nya dRSTise vastuke svabhAvakI apekSA vicAra karo to yaha AtmA nitya apane svabhAvame rahanevAlA na rAga dvekA kartA hai aura na sukha dukhakA bhoktA hai / parantu jaba krama saMyogakI apekSA vicAra kiyA jAyagA taba jaise yaha rAga dveSAdi bhAvoMkA kartA hai vaime mai sukhI, maiM duHkhI ina bhAvAMkA bhoktA bhI hai| karmakA phala bhoge aura kA koI aura ho yaha nahIM bana saktA hai| kisAna gvatI karake usakA phala apanA pAlana phala bhogatA hai| rAjA prajAkI rakSA karatA hai isaliye kisAna dvArA diyA haA kara lekara use bhogatA hai| jisa dRSTise bhoktA hai usa dRSTime kartA bhI hai| jisa dRSTise 'akartA hai usa dRSTise abhoktA bhI hai| yadi purUSake pariNamana na mAnA jAve to vaha saMsArameM mohI ho hI nahIM saktA hai / pariNamana mAnanese hI saMsAra aura mokSa donoM bana sakte haiN| akelI jar3a prakRtimeM jJAnamaI rAgAdi nahIM hosakte hai / jaba moha karmakA vipAka hotA hai, taba AtmAkA cAritrabhAva Dhaka jAtA hai va rAgadvepa bhAva hojAtA hai| jaise sphaTikamaNimeM lAla raGgakI upAdhi laganepara sphaTikamaNikA nirmalapanA Dhaka jAtA hai lAlapanA pragaTa hojAtA hai-sphaTikake vinA kevala lAla raGgake krAMtikA honA asaMbhava hai| isI taraha pumpake vinA kevala prakRtike rAgadveSa honA asaMbhava hai| prakRtike saMyogavaza AtmAke jJAnameM vikAra hote hai| yadi purupa yA AtmAko pariNAma rahita mAneMge to vaha sadA ekarUpa hI rahanA cAhiye / so aisA pratyakSameM dIkhatA nhiiN| jIvakI avasthA ekarUpa
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260] vidyArthI jainadharma shikssaa| nahIM diikhtii| kabhI krodhI hotA hai, kabhI zAMta hotA hai| donoM bAteM __ eka sAtha puruSameM nahIM dIkhatI hai| kyoMki yaha jJAnakI eka paryAya hai / avasthA eka prakArakI eka samaya rahatI hai / jaba vaha avasthA miTatI hai, taba dumarI paidA hotI hai| isIliye jainasiddhAMtane AtmA va pudala prakRti sabako nitya va anitya ubhayarUpa mAnA hai. dravya apekSA nitya hai, paryAyakI apekSA anitya hai| sarvathA nitya mAnanese . kyA doSa AyagA use zrI samantabhadrAcAryane AptamImAsAmeM kahA hai nityatvakAMtapakSe'pi vikriyA nopapadyate / prAgeva kArakAmAva. ka pramANaM ka tatphalaM // 37 // mA. padArthako yadi eka hI apekSAme nitya hI mAnA jAvegA to usame koI vikAra yA pariNAma yA avasthAeM nahIM hosaktI hai| java kartA, karma, karaNa Adi kAraka na hoMge taba na usameM mithyAjJAna haTakara yathArtha jJAna hogA aura na usake jJAnakA phala hogA ki yaha tyAga karo va yaha grahaNa kro| anekAMtamaya svabhAva vastukA mAnanevAlA jainadarzana hai / eka hI apekSA jIvako akartA mAnanese usake saMsArakA abhAva AtA hai / vyavahArakI apekSA kartA hai, nizcayakI apekSA artA hai, isI sUkSma aMtarase jainadarzana va sAMsya darzanakA matabheda hai / vaise bahuta aMzame ekatA hai / ziSya-kyA gItAme kAI aura darzana bhI jhalakatA hai ? zikSaka- gItAke nIce likhe zlokoMse vedAta darzana bhI jhalakatA hai jisakA yaha siddhAMta pragaTa hai yaha zya jagata va darzaka donoM eka hai / brahmarUpa jagata hai, brahma hIse paidA huA hai, brahma hIme
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadgItA aura jainadharma | [ 261 laya ho jAyagA / ( vedAMtadarpaNa vyAsakRta saM0 1959) brahmakA lakSaNa hai "janmAdyasya ata iti" (sUtra 1 a0 8 ) arthAt janma, sthiti, nAza usase hotA hai / " AkAzastalliMgAt " ( sUtra 22 a0 2 ) - AkAza bhI brahma haiM, kA cihna honese / "( kAryAgadhirayaM jIvaH kAraNopAdhirIzvaraH " ( vedAta paribhASA pari0 7 ) - yaha jIva kAryarUpa upAdhi hai, kAraNarUpa upAdhi Izvara hai / vedAtakA siddhAMta yahI pragaTa hai ki vahAM eka brahmakI hI vAstavika sattA hai / yaha jagat brahmakA hI vikAza hai vahI saba kucha hai | ajo'pi sannavyayAtmA bhUtAnAmIzvaro'pi san / prakRtiM svAmAviSTAya saMbhavAmyAtmamAyayAH // 6-4 // bhA0- mai avinAzI svarUpa ajanmA honepara bhI tathA sarva mRta prANiyoM kA Izvara honepara bhI apanI prakRtiko AdhIna karake apanI mAyAse pragaTa hotA hUM / yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / abhyutthAnamadharmasya tadAtmAnaM sRjAmyaham // 74 // bhA0-- jaba jaba dharma kI hAni aura adharmakI vRddhi hotI hai taba taba hI maiM apane rUpako racatA hUM--pragaTa karatA hU~ / paritrANAya sAdhUnAM vinAzAya ca duSkRtAm / dharmasaMsthApanArthAya saMbhavAmi yuge yuge // 8-4 // bhA0- sAdhuoMkI rakSA ke liye, dravyoMke nAzake liye va dharmake sthApanake liye maiM yuga yugameM pragaTa hotA hU~ (
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 ] vidyArthI jainadharma zikSA sarvabhUtAni kauMteya prakRti yAMti mAmikAm / kalpazye punastAni kalpAdoM visRjAmyahaM // 7-9 // prakRtiM svAmavaSTabhya visRjAmi punaH punaH / bhUvagrAmamimaM kRtstramavazaM prakRtervazAt // 8-9 // bhA0-he arjuna | kalpake aMtameM saba bhRta merI prakRtiko prApta hojAte hai / aura kalpakI Adime unako mai phira racatA huuN| apanI prakRtiko aMgIkAra karake mai parataMtra isa sarva prANI samudrAyako vAravAra unakI prakRtike anusAra racatA hUM-yaccApi sarvabhUtAnAM vIjaM tadahamarjuna / na tadasti vinA yatsyAnmayA bhUtaM carAcaram // 39-10 // bhA0-he arjuna / jo sarvabhRtoMkI utpattikA kAraNa hai vaha bhI maiM hI huuN| kyoMki aisA vaha cara va acara koI bhI bhUta nahIM hai ki jo merese rahita hove / isaliye saba kucha merA hI svarUpa hai| yataH pravRttibhUtAnAM yena sarvamidaM tatam | svakarmaNA tamabhyarcya siddhiM viMdati mAnavaH // 46-98 // bhA0-- jisase sarva bhUtoMkI utpatti huI hai aura jisase yaha sarva jagata vyApta hai usa paramezvarako apane svAbhAvika karma dvArA pUjakara manuSya parama siddhiko prApta hotA hai / IzvaraH sarvabhUtAnAM hRddeze'rjuna tiSThati / bhrAmayan sarvabhUtAni yaMtrAdvAni mAyayA // 61-18 // bhA0- zarIrarUpI yaMtra meM ArUr3ha hue sarva prANiyoMko Izvara apanI mAyAse bhramAtA huA sarva bhUta prANiyoMke hRdayasthAna meM virAjita hai / -
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadgItA aura jainadharma / [263 zipya-sAgnya aura vedAtase antara mAlUma paDatA hai| sAkhya no Izvarako kartA va phaladAtA nahIM mAnatA hai / vedAta to Izvarako hI kartA mAnatA hai va jagatako IzvararUpa hI mAnatA hai| aise do middhAta eka pustakame kyo' zikSaka -vaktAkI icchA anusAra do prakArake siddhAtoMse hI Izvarako banAyA gayA hai| jisako jo mace so maane| jaina veDhAMtakA isa sambandhame bahuta aMtara hai kyoki jaina dvainasiddhAMta hai| cha* dravyokI mUla sattA mAnatA hai jaba ki vedAta eka brahmako hI mAnatA hai / vedAMtakI apekSA sAgvyame jaina darzanakA sAmya adhika hai| ziSya--kyA koI apekSA hai jisase veDhAMtakA aura jainakA mAmya hosaktA hai ? zikSaka--zuddha nizcaya nayase sarva jIva eka jAtimaya zuddha hai| tathA sarva loka jIvoMse vyApta hai, isa apekSA yaha vizva jIvarUpa hai yA brahmarUpa hai / eka tatvajJAnI apanI dRSTi sarva ajIvoMse haTAkara samatAbhAva lAneke liye eka brahmamaya jagatako anubhava karatA hai taba use eka brahma hI dikhatA hai| athavA jaba dhyAtA dhyAnameM lIna hokara AtmAnubhavameM jama jAtA hai taba vahA usake anubhavameM koI tarka vitarka vicArAMkI taraMgeM nahIM hotI hai, eka advaita AtmabhAva hI svAdame AtA hai| dhyAtAkI apekSA mAno sivAya eka advaitake aura kucha hai hI nahIM aisA jhalakatA hai| yadi vedAtake advaita siddhAtakA yaha bhAva ho jo jaina siddhAtase ekatA hojAtI' hai| isakA tAtparya yaha nahIM hai ki padArthokI sattA hI miTa jAtI
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264] vidyArthI jaina dharma zikSA / hai, padArtha rahate he, jaDa va anya cetana paDhArtha rahane he parantu dhyAtAke svAnubhavame eka AtmIka Anandake svAdake aura kucha nahIM bhAsa rahA hai| yadi vedAtakA yaha mata ho ki vizvame aura padArthakI sattA hI nahIM hai, sattA mAnanA hI bhrama hai, kevala eka brahmakI hI sattA hai vahI vizvarUpa hotA hai, vahI vizvarUpa sameTa letA hai. vahI nAnA avatAra dhAraNa karatA hai, usIkI saba mAyA hai to to jaina siddhAtase aMtara paDatA hai / kyoMki jaina darzana cha. dravyokI va uname bhI anaMtAnaMta AtmAokI va pudgaloMkI sattA sadA mAnatA hai / mokSa prApta AtmAeM bhI bhinna sattAko rakhatI haI mvAtmAnaMdame magana rahatI hai| svAtmAnubhavIkI okSA eka advaitabhAva hI svAnubhavameM jhalakatA hai aisA zrI amRtacaMdra AcAryane samayasAra kalazame kahA hai. udayanti na nayazrIrastameta pramANaM / kacidapi ca na vighno yAti nikSepacakraM // kimaparamabhidadhmo dhAnni sarvako'smi-1 nanubhavamupayAte bhAti na dvaitameva // 9-1 // bhA0-jaba svAtmAnubhava prakAzamAna hotA hai jo anubhava sarva tejoMko manda karanevAlA hai taba nayoMkI yA apekSAoMkI lakSmI udaya nahIM hotI hai| pramANa prameya pramitikA vicAra nahIM AtA hai| nAma sthApanAdi nikSepa mAlama nahIM kahA vikhya hojAtA hai aura adhika kyA kahe, vahA koI dvaita hI nahIM bhAsatA hai / eka advaita Atmarasa hI svAdame AtA hai|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavadgItA aura jainadharma / [265 jayati sahajatejApuMjamajjat trilokii| skhaladakhilavikalpo'pyeka eva varUpaH // svarasavisarapUrNAcchinnatatvopalambhaH / prasaniyamitArcizcicamatkAra eSaH // 29-11 // mAH-svAnubhavake samaya sahaja Atmatejake puMjameM mAnoM tIna loka iva gaye hai, sarva vikalpa dUra hogaye hai, eka hI svarUpa jhalaka rahA hai / Atmika rasake vistArake pUrNa akhaNDa eka tatvakA lAbha hogayA hai / vahAM atyaMta nizcala AtmajyotikA hI camatkAra horahA hai / yahI vedAMta hai, jJAnakA anta hai, jJAnakA sAra hai / jahAM Apako ApakA hI svAda Ave vahI siddhAtakA sAra hai / jainadhamakA yaha vivecana svAnubhavazI dagAkA hai / yadi vahI dhyAtA dhyAnase haTe va vicAroMmeM laganAve to use phira yaha chahoM dravya bheda prabheda sava dikhalAI paDeMge / phira jaba vaha svAnubhavameM laya hogA, eka advaita AtmarasakA hI pAna kregaa|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266] vidyArthI jainadharma zikSA / hkkii jumbhhbaarth / jainadharma aura hiMdU darzana / ziSya-hiMduoke mukhyara darzanoMkA aura jainadarzanakA kyA sAmya hai va kyA asAmya hai thoDAsA batA dIjiye jisase mujhe mukAbalA karanepara subhItA ho| zikSaka-yadi tumhArI aisI icchA hai to maiM saMkSepase batAtA hUM aura isa vivecanameM DAkTara zivAjI gaNeza paTavardhana ema0 vI0 (homiyo) amarAvatI (barAra) likhita hidudharma-mImAMsA ( chapI san 1924 ) pustakakA sahArA lekara kucha kahatA hUM(1) nyAyadarzana nyAyadarzanake pravartaka gautama Rpi hai / inakA yaha mata hai ki saMsAra duHkhamaya hai / isase chUTanekA upAya tatvajJAna hai / jaba rAgadveSa moha naSTa hojAveMge taba mokSa hojaaygii| kahA hai-"duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnA uttarottarApAye tadanantarApAyAdapavarga: " (nyA0 sU0 1 / 1 / 21) / isakI vyAkhyA yaha hai ki jaba tatvajJAnase mithyAjJAna calA jAtA hai taba doSa miTa jAte haiM phira _pravRtti miTatI hai usase janma miTatA hai phira duHkhoMkA kSaya honese ___ mokSa hojAtI hai| bAraha prakArake padArthokA jJAna prApta karanA caahiye| (1) AtmA, (2) zarIra, (3) indriya, (4) indriyoM ke viSaya, (5) buddhi, (6) mana, (7) prakRti, (8) doSa ( rAga dveSa moha ), (9) punajanma, (10) karmaphala, (11) duHkha, (12)
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka jainadharma aura hiMdU darzana / [ 267 apavarga yA mokSa, ye saba bAteM jaina darzanase bahuta aMzameM mila jAtI hai / aMtara yaha hai ki yaha darzana eka Izvarako jagatakA kartA aura phaladAtA mAnatA hai| jagatakA upAdAna kAraNa paramANu yA prakRtiko mAnakara nimitta kAraNa Izvara hai aisA mAnatA hai| kahA hai"IzvaraH kAraNaM purupakarmAphalyadarzanAt" (nyA0 sa0 4-1-19) bhA0-Izvara pupoMke karmoke phala denemeM kAraNa hai nahIM to phala na ho| aura bhI kahA hai ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH| Izvaramerito gacchet svarge vA babhrameva vA // 6 // bhA0-yaha jaMtu ajJAnI hai, isakA sukha duHkha svAdhInatA rahita hai| IzvarakI preraNAse svarga yA narkameM jAtA hai| jaina darzanameM jaba muktAtmA svAdhIna hojAtA hai taba naiyAyika darzanameM eka paramAtmAke AdhIna rahate hai / jaisA kahA hai muktAtmanA vidyezvarAdInA ca yadyapi zivatvamasti tathApi paramezvarapArataMtryAt svAtaMtryaM nAsti / (sarvadarzanasaMgraha pR0 134-135) mA0-mukti prApta jIva vidyAke Izvara zivarUpa hai tathApi paramezvarake kA haiM, ve svataMtra nahIM haiN| jaina darzana AtmAko dravya apekSA nitya va paryAyakI apekSA anitya tathA lokAkAza vyApI hoke bhI zarIra pramANa mAnatA hai taba naiyAyika AtmAko nitya va sarvavyApaka mAnate hai| kahA hai-~
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 268] vidyArthI jainadharma shikssaa| anacchinnasadbhAvaM vastu yaddezakAlataH / tannityaM vibhu cecchantItyAtmAnA vibhu nityateti // (sarvadarzanasaMgraha pR0 139) mA0-kisI deza va kAlame AtmA nirodha rUpa nahIM hai / AtmA vyApaka hai aura nitya hai| (2) vaizepika darzana vaizeSika darzana sUtra hai| isake katA maharSi kaNAda hogae h| yaha darzana bhI saMsArako duHkhamaya mAnatA hai aura mokSakI prAmi tatvajJAnase kahatA hai / isa darzaname dravya nau mAne hai (1) pRthvI (2) jala (3) ami (4) vAyu (5) AkAma (6) kAla (7) dizA (8) AtmA (9) mana / pRthvI. jala, teja, vAyu inake paramANu bhinnara hote hai| isaliye ye cAroM paramANuoMkI apekSA nitya hai parantu skaMdhake vananekI apekSA anitya hai| zeSa pAca dravya bhI nitya hai, manako aNu mAnatA hai| AtmA vyApaka hai parantu aneka hai / hara garIrameM minna2 AtmA hai / AtmA jJAnakA Azraya hai / jainadarzanameM pRthvI Adike bhinnara paramANu nahIM mAne gae hai| kiMtu eka pudgala dravya paramANu rUpa mAnA gayA hai, una paramANuoMke milanese va nAnAprakAra pariNamana honese pRthvI jala Adike skaMdha banate hai / ___ nyAyadarzanakI taraha yaha bhI Izvarako jagatake bananeme nimitta kAraNa va karmake phalakA dAtA mAnatA hai| yadyapi nyAya va vaizeSika donoM jainadarzanake samAna, yaha mAnate hai ki yaha AtmA svayaM apane
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ M jainadharma aura hiMdU drshn| [ 269 tatvajJAnase mokSako prApta hotA hai / tathApi Izvarake samAna svataMtra nahIM hotA hai| (3) sAMkhya dazana gItAke adhyAyameM kucha varNana sAMkhyakA AgayA hai tathApi, kucha vizeSa jAnaneke liye kahA jAtA hai ki sAMkhyadarzanake pravartaka maharSi kapila hogAe hai / sAMkhya sUtrase vidita hai "jJAnAnmukti." jJAnase mukti hotI hai ( sAMvyasUtra 3-23 ) prakRti aura puruSakA bheda jJAna hI muktikA kAraNa hai / jaina siddhAtame bhI kahA hai ki jIva aura ajIvakA bheda jJAna ho mokSakA kAraNa hai| sAMkhyakArikAmeM kahA hai-- ___ " evaM tatvAbhyAsAnnA'smi na me 'nAhamittyaparizeSam / aviparyAdvizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam // bhA0-puruSa prakRtise bhinna aise tatvake abhyAsa karanese nimala jJAna utpanna hotA hai ki maiM prakRti nahIM hUM na prakRti merI hai, na prakRti muja rUpa hai, maiM prakRtise bilakula alaga niSkriya jJAna rUpa huuN| sAMkhyadarzanameM nIce likhe 25 tatva mAne gae haiM " satvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtiH / prakRtermahAn, mahato ahaMkAraH ahaMkArAt paMcatanmAtrArAyumidriyaM tanmAtrebhyaH sthUlabhUtAni puruSa iti paMcavizatirgaNaH / " ( sAMkhya sUtra 1-61) bhA0.(1) satva, rajasa aura tamoguNakI sAmyAvasthA rUpa mUla prakRti, (2) usase utpanna mahAn tatva, (3) usase utpanna
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270] vidyArthI jainadharma shikssaa| ahaMkAra, (4) ahaMkArase utpanna pAca tanmAtrA aura gyAraha iMdriyA16 (5) pAca tanmAtrAse utpanna paMcamahAbhUta, (6) pumpa=25 ttv| pAca tanmAtrA--zabda, rasa, rUpa, gaMdha, sparga / __ gyAraha idriyA--sparzanAdi pAca jJAnendriya, pAca karmendriya jaise hAtha, pAva, vAk, liMga, gudaa| paMcamahAbhUta- pRthvI, jala, tena. vAyu, AkAza / mUla prakRtikA lakSaNa nIce prakAra haiazabdamasparzamarUpamadvayaM tathA ca nityaM rasagajitam / anAdimadhyaM mahataH paraM dhruvaM pradhAnametat pravadanti mUrayaH / / bhA0-prakRti zabda rahita, sparza rahita, spa rahita, avinAzI tathA nitya, rasa rahita, gaMdha rahita, anAdi madhya rahita, mahAna tatvase pare, dhruva isIse AcArya pradhAna kahate hai--- ___ jainiyoMke mAne huye pudgala dravyase prakRtikA milAna nahIM hotA hai| pudgala sparza, rasa, gaMdha, varNamaya hai / prakRti ina guNoMse " rahita hai taubhI prakRtise sparzAdi va, pRthvI Adi bana jAte hai, yahI bAta eka jainadarzanake jJAtAke samajhame nahIM AtI hai kyoMki upAdAna kAraNake samAna kArya hotA hai, jaba upAdAna yA mUla kAraNameM 'sparzAdi guNa nahIM taba usase sparzAdi guNavAlI vastu kaise upajegI? vidvAnoke liye vicArane yogya hai| puruSakA lakSaNa hai puruSo'nAdiH sUkSmaH srvgtshcetnaa'gunno| ___dRSTA bhoktA akartA kSetravidamalo'pasavadharmIti //
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdU darzana | [ 271 bhA0 - puruSa anAdi hai, sUkSma hai, sarvavyApI hai, cetana hai, satva rajAdi guNoMse rahita hai, dekhanevAlA hai, bhoganevAlA hai, kartA nahIM hai, kSetrakA jJAtA hai, nirmala hai, asaMga hai arthAt puruSa kUTastha, kevala, sukhaduHkhase atIta nitya mukta aura asaMga hai / svarUpa to bahuta aMzase mila jainadarzana me jIvakA zuddha jAtA haiM parantu puruSa kUTastha va akartA hone se usakA saMsArI va rAgI, dveSI honA nahIM bana saktA hai / na vaha sAmArika duHkha mukhakA bhoktA hotA hai, yaha aMtara paDatA hai / / jainoM ke samAna sAMkhya bhI puruSoMko aneka mAnate he / CC puruSabahutvam avasthAt " ( sAMkhya sUtra 6 -- 45 ) bhA0- puruSa bahuta na mAnanese janma AdikI avasthA nahIM cana saktI hai / janmamaraNakaraNAnAM pratiniyamAdayugapat pravRttezca / puruSatvaM siddhiM traiguNyaM viparyayAcca // ( sAMkhyakArikA 18 ) bhA0- satra jIvoMkA eka hI sAtha janma, maraNa, yA indri - kI pravRtti nahIM dikhalAI paDatI hai / ekameM eka guNa prabala hai dUsareme usakA viparItapanA hai isaliye puruSa aneka haiM / sAMkhyavAdI Izvarako mAnate hI nahIM hai| sAMkhya pravacana sUtrameM sAphara IzvarakA pratiSedha kiyA hai| yahAM yahI bhAva hai ki ve Izvarako karmakartA va phaladAtA nahIM mAnate haiM, mukta puruSako hI Izvara svarUpa mAnate he jaise jaina loga mAnate haiM / bhagavadgItA 12 veM
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272] vidyArthI jaina dharma shikssaa| adhyAyase pragaTa hai ki satvaguNa sahita honA rAga, dveSa rahita, vicAragIla jJAnI honA hai| rajokaNa sahita sasArame lIna bhAva hai parantu anyAyI nahIM hai / tamoguNa sahita hisaka hai| tInoMke rakSaNa ye hai-- niyataM saMgarahitamarAgadveSataH kRtam / aphalapepsunA karma yattata sAtvikamucyate // 23 // yattu kAmepsunA karma sAhaMka reNa yA punaH / kriyate bahulAyAsaM tadrAnsamudAhRtam // 24 // anuvandha kSayaM hisAmanavezya ca paahaam| mohAdArabhyate karma yattattAmasamucyate // 25 // bhA0-jo karma niyamita. mamatA rahina, rAga dveSa rahita. phalakI icchA vinA kiyA jAye yaha sAtvika karma kahA jAtA hai| jo karma icchA pUrvaka, ahaMkArake sAtha bahuta parizramase kiyA jAtA hai vaha rAjasa karma kahAtA hai / jo karma pariNAma, hAni, hiMsA aura sAmaryako na vicArakara mohavaza kiyA jAtA hai vaha tAmasa kahAtA hai| noTa-jainadarzanakI apekSA eka samyakdRSTi gRhastha yA sAdhukA bhAva sAtvika hai / sarala pariNAmI mithyAtvIkA bhAva rAjasa hai| kaThora pariNAmI mithyAtvIkA bhAva tAmasa hai / kevala prakRtikA hI tIna rUpa pariNamana hotA hai. jIva kUTastha nitya akriya rahatA hai yahI bAta jaina darzanase nahIM milatI hai / zuddha nizcayanayase jIvakA svarUpa ekasA rahatA hai parantu vyavahAra nayase jaba karmokA sambaMdha hai taba jIva hI jJAnarUpa va ajJAnarUpa, vItarAga rUpa va rAgadveSarupa pariNamana karatA hai / cetatA rahita kevala jar3ameM ye bAteM nahIM hosakI hai|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdU drshn| [ 273 (4) yogadarzana yogadarzanake praNetA maharSi pAtAjali hogaye hai / yaha sAkhyadarzanase milatA hai / sAMkhyake samAna yaha darzana bhI 25 tatva mAnatA hai. kevala eka tatva aura mAnatA hai vaha tatva hai-eka puruSa vizeSa arthAta Izvara / IzvarakA svarUpa hai-- klegakarmavikAzayairaparAmRSTa. puruSavizeSa IzvaraH / tacca niratizayaM sarvajJavIjam / sa eva pUrveSAmapi guru. kAlenAnavacchedAt / (1 / 24--26 yogasUtra ) ___ bhA0-jo puruSa vizeSa kleza, karmavipAka aura Azayake saMparkase zUnya hai vaha Izvara hai| vaha parama anizayarUpa sarvajJa hai| vahI sarva brahmA AdikA guru he, sadA kAla rahatA hai / mokSakA upAya yoga sAdhana batAyA hai| usake ATha aMga he " yamaniyamAsanaprANAyAmapratyAhAradhAraNAdhyAnasamAdhayo'STAM__gAni / " (2-29) (1) yama-ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura prigrhtyaag| (2) niyama-zauca, santopa, tapa, svAdhyAya aura Izvara dhyaan| (3) Asana-padmAsana, vIrAsana Adi 84 Asana, jisase __ zarIra sthira rahe, koI bhI Asana / (4) prANAyAma-zvAsake rokanekA vidhAna / (5) pratyAhAra-indriyoMkA nirodha karanA / (6) dhAraNA-eka jagaha manako rokanA / 7) dhyAna-citta nirodhakA pravAha honA /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ -274] vidyArthI jainadharma zikSA / (8) samAdhi-dhyAna pakakara jaba dhyeyake sAtha tanmaya hojaave| kahA hai- tadevArthanirbhAsasvarUpazUnyamiva samAdhiH / (3-3) ___bhA0-jahA AtmA padArthakA hI anubhava ho, svarUpame zUnya ho vahI samAvi hai| nirvikalpa bhAvako samAvi kahate hai| yahI mokSamArga hai| isIse kevalajJAna hokara mukti hotI hai / kahA hai " tasminnivRtteH puruSa svarUpapratiSThaH ataH zuddho mukta ityucyate (1-5)-upa samAvikI pUrNanApara AtmA apane svarUpame tiSThatA huA zuddha yA bhukta vahAtA hai| __ yoga sAdhanakA viSaya jaina siddhAtase bahuta kucha milajAtA hai(5)-pUrva (karma) mImAMsA darzana isa darzanake pravartaka maharSi jaimini hogae hai| isa darzanakA dhyeya svarga prApti hai / isakA sAdhana yajJa __ karanA hai / svarga sukhakA lakSaNa batAyA hai yanna duHkhena saMbhinna na ca grastamanantaram / abhilASopanItaM ca tatsukhaM svaH padAspadam // bhAvArtha-jisa sukhake sAtha du kha nahIM milA hai, jisake antame du kha nahIM hai, jo icchA yA use prApta hotA hai vahI sukha svargame milatA hai| svargakAmo yajane ' svargakA icchuka yajJame homa karatA hai| isame kriyAkADa dAna pRjAkI hI mukhyatA hai| ___ yaha darzana sAkhyakI taraha kisI puruSa vizeSako Izvara nahIM mAnatA hai| vedako hI nitya aura abhrAta mAnatA hai| veDha Izvara vAvaya hai aisA svIkAra nahIM karatA hai / jagatakA koI banAnevAlA
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdU darzana | [ 275 va rakSA karanevAlA nahIM mAnatA hai / usake mata meM jIva apane karmoke anusAra phala bhogatA hai, usameM IzvarakA koI samparka nahIM hai / yajJayAgAdi karma hI sabakucha haiM / kinhIM ke matameM pazuli karanA, pazuoM ko yajJame homanA, aisA mata isa darzanakA hai / ve azvamedha yajJa, ajamedha yajJa Adise svargaphala batAte he / bhAratameM kabhI aise yajJoMkA bahuta pracAra thA / zrI mahAvIra bhagavAna va gautamabuddha ke samaya ina yajJoM ke pracArako ina mahAna AtmAone apane upadezase baMda karAyA / yadi pUjA pATha bhaktime gRhasthaloga manake Alambanako annAdi yogya padArthose kAma leM va zuddhAtmApara lakSa dekara kriyA kareM to jIva punya bAdhakara svarga jAte hai, yaha mata jaina darzanakA bhI hai| parantu svarga antima dhyeya nahIM hai, aMtima dhyeya mukti hai / (6) - uttara mImAMsA vedAMta darzana vedAMta darzanake pravartaka maharSi bAdarAyaNa hogaye haiM, brahmasUtrameM isakA varNana hai| isake cAra mukhya bheda hai-- -ppsg (1) advaita, (2) zuddhAdvaita, (3) viziSTAdvaita, (4) dvaita / (6- 1) advaita darzana | advaita darzanake pradhAna AcArya zrI zaMkarAcArya hogae hai | yaha darzana kevala eka brahmako hI satya mAnatA hai, brahmake sivAya aura saba mithyA hai| jIvako brahmase alaga nahIM mAnatA 1 " jIvo brahmaiva nAparaH, nityazuddhabuddhamuktasatyamvabhAvaM pratyak caitanyameva Atmatatvam " ( vedAMtasAra ) / bhA0 - jIva brahma hI hai / dUsarA nahIM / nitya zuddha, buddha, mukta, satya svabhAvI, vItarAga caitanyarUpa hI Atmatatva' hai / "
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276] vidyArthI jainadharma shikssaa| brahmasvarUpI jIva mAyAke sAtha hokara saMsArI jIva nAma pAtA haimAhezvarI tu yA mAyA tasyA nirmANazaktivat / vidyate mohazaktizca taM jIvaM mohayatyaso // mohAdanIzatAM prApya magno vapuSi zocati / (paJcadazI) bhA0-mahezvarakI jo mAyA hai usame nirmANa honekI zakti hai| usase moha zakti hotI hai| vaha jIvako mohita kara letI hai| mohase jIva IzvaratAko bhUlakara garIrame magna ho zoca karatA rahatA hai| anAdimAyayA supto yaDhA jIvaH prabudhyate / ajamAnandramasvapnamadata vudhyate tadA // (mAkyakArikA 1-16) bhA0-anAdi mAyAke kAraNa soyA huA jIva jaba jAgatA _hai taba vaha jAnatA hai ki vaha svayaM hI janma rahita. nidrA rahita, svapna rahita eka advaita brahma vastu hai| mAyAko bhI yaha darzana brahmakI zakti mAnatA hai / kahA hai___"zaktigaktimatorabhedAt " mAyA aura brahma abhinna hai| kyoMki mAyA brahmakI hI zakti hai| bhramase jagata nAnArUpa dIkhatA hai. saMsAra bhrama mAtra hai| kevala eka bala hI brahma hai| jaina darzana dvaita siddhAta hai, isa advaitase nahIM milatA hai| __ zuddha brahmase mAyA kaise hotI hai va vahI kyo mAyAse milakara jIva hojAtA hai| aura saMsArameM kaSTa bhogatA hai| brahmakA saMsArarUpa honA bhI zuddha brahmake liye zobhanIka nahIM hotA hai| aisI zaMkAeM eka jaina darzanako mAnanevAle ke cittameM paidA hotI hai|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdU drshn| [377 ___ jaisA pahale gItAke adhyAyameM kahA jAcukA hai ki yadi svAnubhavake samayakI apekSA advaitabhAva liyA jAve to jaina darzanase advaita mila jAtA hai| parantu sat padArthakI apekSA nahIM milatA hai, kyoMki jaina darzana cha:dravya sat mAnatA hai| jIvoMko bhinnara sattAvAna aneka mAnatA hai / paramANuoMko aneka bhedarUpa mAnatA hai| (6-2) viziSTAdvaita___ isa viziSTAdvaitake pradhAna AcArya rAmAnujAcArya hogae haiM / isa darzanane brahmakA svarUpa mAnA hai vAsudevaH paraM brahma kalyANaguNasaMyutaH / bhuvanAnAmupAdAnaM kartA jIva niyaamkH|| bhA0-kalyANa guNase yukta vAsudeva hI parabrahma hai, vaha hI sarva bhuvanoMke upAdAna kartA hai aura jIvoMke niyAmaka hai| usIse sRSTi, sthiti va pralaya hotI hai| isa darzanake matameM yadyapi Izvara, jIva, ajIva ye tIna padArtha haiM tathApi jIva va jar3a IzvarAdhIna hai| Izvara hI bhoktA aura bhogya ( jIva aura jar3a) donoMmeM antaryAmI rUpase virAja rahe haiN| tadetat kAryAvasthasya ca kAraNAvasthasya ca cidacit / vastunaH sakalasya sthUlasya sUkSmasya ca parabrahmazarIratvam // (2-1-15) bhASya / bhA0-kAryAvasthApanna, kAraNAvasthApanna, cit acit , sthUla, sUkSma sabhI vastueM parabrahmake zarIra haiN| yaha jIva paramAtmAko bhaktise va apaneko IzvarArpaNa karadenese
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 ] vidyArthI jainadharma zikSA mukta hojAtA hai | mukta honepara parabrahma ke sAtha miltA nahIM hai / yadyapi usake guNa brahmake samAna hojAte hai / likhA hai evaM guNA samAnA syurmuktAnAmIzvarasya ca sarvakartRtvamevaikaM deve vizipyate - jagar3ha vyApAravarjanam (sUtra 4-4-17 ) bhA0- mukta puruSoMke guNa mava Izvara ke samAna hojAne hai / parantu sarvakA kartApanA guNa Izvara meM hI rahatA hai, yahI vizeSatA hai / muktAtmAoMkA sambaMdha jagatke vyApAra meM nahIM rahatA hai | noTa - jainadarzana yahI zaMkA karatA hai ki zuddhabrahma jaDa va azuddha jIvoMkA upAdAna kartA kisa taraha hogA ? tathA nirvikAra brahmame kartApane kA bhAva bhI kaise hogA ? vidvAnoMke liye vicAraNIya hai / ( 6-3 ) zuddhAdvaita-- isa darzanake pradhAna AcArya zrI vallabhAcArya hogae haiM / isa darzana brahmakA svarUpa mAyA rahita mAnA hai / " " mAyAsaMbandharahitaM zuddhamityucyate budhaH / kAryakAraNarUpaM hi zuddha na mAyikam / " bhA0-mAyAke sambanghase rahita zuddha jJAtA brahma kahAtA hai / vaha zuddha brahma kAryakAraNa rUpa hai / parantu mAyA sahita nahIM hai / yaha darzana dRzya jagatako brahmakA kArya mAnakara use bhI zuddha tra hI mAnatA hai / yaha jagata IzvarakI lIlA hai / jIvoMko yaha brahmakA aMga mAnate hai, jaise soneke raja | jIna nitya hai aura aNurUpa brahmakA aMza hai / sarva dRdhya aura adRzya jagatako zuddha brahma samajhakara bhakti dvArA Atma samarpaNa karanese jIvakI mukti hojAtI hai / *
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma ora hiMda drshn| [279 (6-4)dvaita isa dvaitake pradhAna AcArya madhyAcArya hai| isa darzanake anusAra do tatva he-eka svataMtra dRmaga agvatatra svataMtramaravataMtraM ca dvividha tatvamiSyate / svataMtro bhagavAnaviSNurnidoSo'zepasadguNaH // bhA0-do tatvomese svataMtra tatva bhagavAna viSNu dopa rahita va sarva guNa sahita hai| astaMtratatvame bhinnara aneka jIva hai aura jaDa hai / jagatameM jIva. jaDa va viSNu tIno padArthoko ye satya mAnate hai / noTa-hidU-dharmamImAsA puratakake AdhAgyo / hiMdUdharmake 6 mukhya darzanoMkA kucha hAla pAThakoMke jJAna hetu batAyA gayA hai| ziSya--chaH darzanokA kucha hAla jaanaa| vizeSa to unako pustakoMke par3hanese jJAta hogA / yaha to batAiye ki thiyosophI bhI kyA koI hidUmata hai ? thiyosophii| zikSaka--yaha hiMdu matame mAna liyA gayA hai| parantu chaH darzanoMse miratA nahIM hai / kyoki isakA mata hai ki eka mUla jaDa paDhArtha hai, usIse unnati karate 2 jIva hotA hai| vaha jIva unnati karane2 mAnava hotA hai| anubhava prApta karake phira vaha mukta hojAtA hai| dekho pustaka-Frist Principles of Theosophy by C Jinaraydas M. A_1921 Adyer, Madras likhA hai The Great Nebula-It is a chastic mass of matter in its Intensely heated condition millians and mill.ans of miles in diameter. It is a Vague cloudy mass full of energy. It revolves into another Nebula. Then solar system, then hydrozen, iron
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 ] vidyArthI jainadharma zikSA / and others wil be there They will enter into certain combinations and then will come the frist appearance of life. We shall have a protoplasm, first form of life, then it takes form of n vegetable. Then animals and lastly man A soul once become human cannot reincarnate in animal or vegetable forms ( 42 ) bhA0- eka bahuta bar3A jaDa piMDa he jo bahuta hI uSNa hai / va karoDoM mIlakA usakA vyAsa hai / vaha eka megha samUha mahA zaktiyoMkA samUha hai / yaha ghUmane 2 dUsarA samUha hokara phira sUryakA parikara ho jAtA hai / phira umIme haiDrojana vAyu lohA va dUsare padArtha hojAte hai / phira kucha milApa hone 2 thama jIvanazakti pragaTa hojAtI hai| isako proToplaiDama kahate hai / isIse vanaspatikAya banatI hai / phira unnati karate 2 vahI pazu, phira vahI manuSya hojAtA hai / 1 AtmA manuSyakI dazA me pazu yA vanaspatikI avasthAme kabhI nahIM giratA hai| yaha eka vikAza vADhakA siddhAta hai / jaDase cetana bana jAtA hai / yaha bAta Upara likhita cha darzanoMme nahI hai / yaha eka anokhI bAta hai| jaina darzana se to bilkula mistI nahIM hai / jaDase jaDa hI bana saktA hai, cetana nhiiN| tathA jIvoMkI unnati tathA abanati donoM bAteM mabhava he / pazu bhI mAnava hosaktA hai tathA mAnava bhI azubha bhAvoMse pApa vAdhakara pazu homaktA hai / zikSaka - AryasamAjakA bahuta pracAra hai / isakA jaina dharmase kyA antara hai ? AryasamAja | zikSaka - yaha darzana bahuta aMgame naiyAyikase milatA hai / yaha Izvarako jagatakA banAnevAlA kartA va sukha dukhakA phalaDhAtA
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdU dazana | [ 281 mAnatA hai / mukti honepara bhI jIva alpajJa rahatA hai / vaha paramAtmAke samAna nahIM hotA hai / satyArthaprakAza samullAsa 9 meM nIce likhe vAkyase Apa inakA mata samajha jAyage / yaha paramAtmA, jIva va prakRti tIna padArthoMko anAdi mAnate haiM / " mukti meM jIva vidyamAna rahatA hai / jo brahma sarvatra pUrNa hai usImeM mukta jIva vinA rukAvaTa ke vijJAna Ananda pUrvaka svataMtra vicaratA hai / ( 252 - pRSTha ) "jIva mukti pAkara punaH saMsArameM AtA hai / " (254-pRSTha) "paramAtmA hameM mukti AnaMda bhugAkara phira pRthvIpara mAtA pitAke darzana karAtA hai / " " mahAkalpake pIche phira saMsArameM Ane hai| parimita hai / jIva anaMta sukha nahIM bhoga sakte / " 1 262 pRSTha ) " jIva alpajJa hai / " "paramezvara ke AdhAra me muktike AnaMdako jIvAtmA, bhogatA hai / mukti meM AtmA nirmala honese pUrNa jJAnI hokara usako sarva sannihita padArthoM kA jJAna yathAvat hotA hai / " ( 267 pRSTha ) noTa - jaina darzanakI mAnyatA hai ki jIva svabhAvase paramAtmArUpa hai / karmabandha chUTane ke pIche yaha svayaM paramAtmA hojAtA hai / mukta honepara vinA kAraNake azuddha nahIM hotA hai / ( 255 pRSTha ) jIvakI sAmarthya (256 pRSTha) IsAI mata / ziSya - yaha to batAye ki IsAI matase bhI jaina darzanakI kucha bAteM milatI haiM ?
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282] vidyArthI jainadharma zikSA / zikSaka-IsAI matakI nyU TesTAmenTa New TestamentkA maiMne par3hA hai jisako san 1916 me British Foreign bible society 146 Queen Victoria stront Loudou ne prakAza kiyA hai| isame bahutase vAkyoMme yaha siddha hotA hai ki yaha jIva svayaM paramAtmApanekI zakti rakhanA hai tathA yaha svaya apane puruSArthase pUrNa paramAtmA bana saktA hai| yaha bAta jaina siddhAtase milatI hai| isako sUcita karanevAle jo vAivilame ImAI sAdhuoMke vAkya hai ve nIce diye jAne he (1) senTa maithya ( St M.ither) adhyAya sAtaveMmeM kahate hai 7--Ask, and it shall be given you, sech, and ye shall find, knock, and it shall be opened unto you 8-For Every man that asketh receneth, and he that seeketh findeth, and to him thal Knocheth it shall be opened bhA0-icchA karo aura tuma prApta kara loge| khojo aura tumako mila jAyagA / khaTakhaTAo aura tumhAre liye daravAjA khula jAyagA kyoMki jo cAhatA he vaha pAsaktA hai, jo khojatA hai vaha lesaktA hai / jo khaTakhaTAyagA usake liye dvAra khula jaaygaa| isakA bhAva yahI hai ki mukti tumhAre hI pAsa hai, jo khojatA hai vaha pAtA hai| aura adhyAya 19 unnIsaveme bhI kahA hai| 16-And behold, one came & said unto him, Good Master, What good thing shall I do, that I may have cternal life 18-He said unto him which Jesus said "hon shalt do no murder, thou shall not commit adultory, thou shalt not steal, thou shalt not bear false fitness 19 Honour thy father & th mother and thou shalt
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdU darzana | [ 283 said unto him, If thou wilt be perfect, g, and sell that thou hast" and give to the poor and thou shalt have treasure in heaven and come and follow me, bhAvArtha aura dekho, eka mAnava AyA aura unase kahane lagAavinAzI jIvana pAneke liye maiM kyA karU~ ! tava jo kucha isAne kahAthA vaha usane kahA / (1) hisA na karo, (2) vyabhicAra na karo, (3) corI na karo, (3) jhUThI gavAhI na do, (5) apane mAtA-pitA kA sanmAna karo, (6) apane paDosIko apane samAna samajhakara pyAra karo / isane usako kahA thA ki yadi tuma pUrNa honA cAhate ho to jAo, jo kucha tumhAre pAsa hai usako becaDAlo, garIboM ko dedo, tumheM mukti meM bhaMDAra prApta hogA / Ao aura mere sAtha calo / T (2) senTa mArka St. mark ne kahA- - adhyAya 10 17. What shall I do that I may inherit eternal life. 18. and Jesus said unto hin, why callest thou me good, there is none good but one God. 19. Thou knowest the commandments. Dont commit adaltory, dont kill, dont steal 2 bhAvArtha - avinAzI jIvanake liye maiM kyA karU ? taba IsAne kahA ki tU mujhe kyo uttama kahatA hai ? paramAtmA ke sivAya koI zreSTha nahIM hai| tU AjJAoM ko jAnatA hI hai ki vyabhicAra na karo, hiMsA na karo, corI na karo / (1) senTa lyUka St. Luke ne kahA hai- Ch. 35 - Take heed therefore that the light which is in thee be not darkness ch. 12-29. And seek not ye what ye shall eat and what ye shall drink, neither be ye of doubtful mind.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284] vidyArthI jainadharma zikSA / bhA0-khayAla rakkho ki jo prakAza tumhAre bhItara hai usame andhakAra na Ane pAve (ajJAnako na hone do) khAnepInekI ciMtA na karo, na manameM koI zaMkA rkkho| 31 But rather seek ye the kingdon of God, and all these things shall be added unto you kintu tuma mAtra paramAtmAke rAjya yA prAtika svataMtratAkI khoja karo anya vastueM apane Apa prApta hojAyagI / Ch 17-21-Neither shall they say, lo here and lo there, for behold, the kingdom of God is within you, bhA0-ve yaha na kaheMge ki idhara dekho yA udhara dekho kyoMki dekho, paramAtmAkA rAjya tumhAre bhItara hI hai / (4) senTa jAna St John ne kahA haiCh 3-15-That whatsoever believeth in him should not perish but have eternal life Ch 4-14--But whatsoever drinketh of the nater that I shall give him shall nerer thirst, but the water that I shall give him shall be in him a well of water springing up into ever-lasting life 21 God is a spirit and they that worship lum must worship him in spirit and in truth Ch 6-27 Labour not for the meat which perisheth, but for that meat which endureth unto everlasting life Ch 8-32 and ye shall know the truth and the truth shall make you free Ch 10-30 I and my father are one Ch 14--6 Jesus said unto him, I am the way, the truth and the life 10 Believest thou not that I am in the faith and the father in me bhAvArtha-jo koI usakA ( paramAtma svarUpa AtmAkA) vizvAsa karatA hai vaha naSTa na hogA kiMtu avinAzI jIvana prApta karegA / jo koI usa jala (AtmAnaMdarUpI jala)ko pIegA, jo maiM
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdU darzana | [ 285 ve usako apanI parizrama na karo usako dUMgA, sadA ke liye pyAsase mukta hojAyagA / kiMtu vaha merA diyA huA jala usake bhItara nitya jIvanake liye eka jalakA zrAMta hojAegA ( sadA hI AnaMda lAbha karegA ) paramAtmA AtmA eka samAna haiM / jo usa paramAtmAkI bhakti kareM AtmAme aura satyameM kare / usa AhArake liye jo naSTa ho jAyagA kiMtu aise AhAra ( AtmAnaMda ) ke lie mihanata karo jo nitya jIvana meM banA rhegaa| tuma satyako jaba pahacAnoge taba satya tumdhIna kara degA / maiM aura mere pitA paramAtmA eka samAna hai / IsAne usase kahA- maiM hI mArga hUM, satya hUM, hUM, kyA tU vizvAsa nahIM karatA hai ki mai zraddhAme hUM aura paramAtmA pitA mere meM hai / jIva (4) Cornithians-Ch, 3-16 Know ye not that ye are the temple of God and that the spirit of God dwelleth in you. 17. If any man defile the temple of God, him shall God destory, for the temple of God is holy which temple ye are. Ch 5-26-The last enemy that shall be destroyed is death. 50- Now this I say, brethren, that flesh and blood cannot inherit the kingdom of God. 51 -- Behold, we shall not all sleeps but we shall all be changed. mA0 - koranithiyaMsa kahate hai, kyA tuma nahIM jAnate ho ki tuma hI paramAtmA mandira ho / paramAtmA rUpa hI AtmA tumhAremeM hai / yadi koI AdamI isa paramAtmA ke maMdirako apavitra karegA to use paramAtmA naSTa kara degA ( vaha apavitra hojAyagA ) kyoMki paramAtmAkA maMdira pavitra hotA hai aura tuma hI vaha maMdira ho / aMtima zatru mauta hai jise naSTa karanA hogA / ai bhAiyo, maiM
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 ] vidyArthI jainadharma zikSA | tumame kahatA hUM, mAsa va rakta paramAtmA ke rAjyako nahIM ke sakte / vAstavame hama saba soeMge nahIM kitu badala jAvege / (6) Cornithians 11 Ch 217 dou the Lord is that spirit and where the spirit of the Lord is There is liberty, 18 But we all, with open face beholding as in a glass the glory of the Lord, are changed into the same image from glory to glory, even by the spirit of the Lord Ch 13-11 be perfect, be of good comfort, be of one mind, live in the peace and the God of love and peace shall be with you bhAvAtha koranithiyaMsa ( 2 ) kahate hai, paramAtmA vahI vaha AtmA hai jahA paramAtmA rUpa AtmA hai, vahIM svAdhInatA he | kitu hama saba jaba khule hue mukhame darpaNakI taraha paramAtmAke aizvaryakA darzana karate rahate hai, usI rUpame badala jAte hai / paramAtmAmaI AtmAke dvArA jyotise jyoti rUpa hojAte hai- pUrNa ho, uttama sukhI ho, ekAgra ho, zAtime raho, prema va zAtimaI paramAtmA tumhAre sAtha rahegA / (7) Galatians Ch 5 - 21 - Envying, murder, drunkenness, etc that they which do such things shall not inherit the kingdom of God 5 For every mass shall bear his own burden gaileziyansa - kahate hai / IrpA, hisA, madyapAnAdi jo aime / kAma karate he ve paramAtmA ke rAjyako nahIM prApta karasakte / kyoki haraeka mAnavako apanA hI bhAra svaya sahanA hogA / ziSya ina pApose to yahI siddha hotA hai ki AtmadhyAna hI mokSakA upAya hai va ahiMsA hI dharma hai / yahI bAta jaina siddhAtane batAI hai, phira IsAiyoMkA dhyAna isa tatvapara kyoM nahIM hai ?
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdU drshn| [ 287 zikSaka-jo jJAnI hoge unakA dhyAna hosaktA hai parantu inakA vistArase kathana nahIM hai| jainasiddhAta vistArame batAtA hai| jaina siddhAMtake jAnanese ina vAibilake vAkyoMkA yathArtha artha samajhame aaegaa| zipya-ahisA va mAMsAhAra tyAgake sambandhameM kucha bAIbalake vAkya btaaiye| zikSaka-muniye(1) St Vathcu ch 7--12 Therefore all things whatsoever ye vould that man should do to you, do you even so to them, for this is the law of the prophets bhA0-seMTa maithU kahate haiM-isa liye jo kucha cAhate hai ki mAnava tumhAre sAtha kareM tumhe bhI unake sAtha aisA hI vartAva karanA caahiye| kyoMki yaha mahAna puruSoMkA niyama hai|| (2) Romans ch 14--20 For meat destroy not the work of God. All things indeed are pure; but it is evil for that man who eateth with offence 21. It is good neither to eat flesh, nor to drink winc, nor anything whereby thy brother stumbleth or is offended or is made werk" bhAvArtha-romansa kahate hai-mAMsake liye paramAtmAke kAmako mata vigADo / saba vastueM vAstavame pavitra hai / yaha pApa hai jo Apako hAni pahuMcAkara bhojana kA hai| yahI uttama hai ki kabhI mAMsa mata khAo, madirA na pio, na aisI cIja khAo jisase terA bhAI duHkhI ho yA nirbala ho| (3) Heberws ch. 9-12 Neither by the blood of goats and calves, but by his own blocd he entered alonce into the holy place, having obtaind holy icdemption. Ch, 10-4. Por it is not possible that the blood of bull and of goats should take away sins,
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288] vidyArthI jaina dharma zikSA / bhAvArtha-hebarayU kahate hai- bakaroM va bachaDoMke raktase nahIM kitu apane hI parizramase pavitra sthAname vaha gayA hai| pavitra muktiko usane prApti kara liyA hai / kyoki yaha saMbhava nahIM hai ki bailoM aura bakaroMkA rudhira pApoMko dhoskegaa| (4) James ch 2-II For he that said-do not commit adultory, said also-donot hill Now if thou commit no adultory, yet if thou kill, thou art become a transgrassor of the las: 26 For as the body without the spint is dead, so faith without work is dead also bhAvArtha-jemsa kahate hai -usane jaise kahA hai ki vyabhicAra na karo vaise yaha bhI kahA hai ki hisA mata karo / jo koI vyabhi___ cAra na kare kiMtu hisA kare vaha bhI niyamakA khaNDana karanevAlA hogaa| jisa taraha AtmAke vinA zarIra muradA hai, vaime cAritrake vinA zraddhAna muradA hai| ziSya-gurujI ! taba to yaha jarUrI hai ki IsAI duniyAme jainadharma phailAyA jAve / kartAvAda to vAivalame hogA hii| zikSaka-kartAvADha to bahuta thoDe vAkyoMme he mukhya nahIM hai / mukhya bAta vAibalakI yahI hai ki apaneko zuddhAtmAke dhyAnase zuddha karo, pavitra karo, tathA ahiMsAko pAlo, kisIko kaSTa dekara bhojanapAna na kro| mAsa na khAo, vAstavame jainadharmakI zikSAke pracArakI bahuta hI jarUrata hai pArasI dhrm| ziSya-pArasiyoMkI dharmapustakoMme bhI kyA kucha samAnatA hai ? hai
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ / 289 jainadharma aura hiMda darzana zikSaka- maiMne yaha pustaka iMgrejImeM dekhI hai -- Gatha or finns >> Atharva Zrthurashtra by J N. Chaterji M A and Ardishur N. Billimorna Cherag office Navsar. Surat 1933 isameM yaha bAta siddha hotI hai ki haraeka mAnavako sukha, zAMti nathA tyAgake liye apane AtmAmeM tiSThanekA udyama karanA cAhiye / tathA premamaI jIvana bitAnA cAhiye / kucha vAkya batAye jAne hai Ch 33 Gatha y-let absolute conscience, 6 Mrzda, gue me that spirit, viz, Truth which is the ideal of all ideals for my guidance and for the attaniment of vatitude 7 hereby I shall acheive realisition which way the soul inclines Ch 33 G 10-On a/c of conscience, give us nonchallence, reclitude and Higher Soul. Cn. 34 G 4-Now we would with sectitude adore you Fire, Ahura, which is resplendent, purest, strong. everdelightful and wonderfully beneficent. Ch 34 G 6-O Mazda, teach me the mark of the perfect Ideal of life, so that with prayers and hymns for you I can proceed on the way to self rcalizuuion bhAvArtha-ai paramAtmA ! merI antaraMga viveka buddhi mujhe vaha satya batAve jo merI rakSArtha va zAMtike lAbhArtha sarva siddhAMtoMmeM uttama siddhAMta hai| isIse maiM AtmAko iSTa jo svAnubhava hai, use prApta karUMgA / viveka buddhike pratApase hameM tyAgabhAva, gAMti va uccatara AtmAkA bhAva pradAna kara / aba hama zAMtise tumhArI agni
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290 ] vidyArthI jainadharma zikSA - parama ( AtmadhyAnakI Aga ) bhejeN| yaha ani jyonimaya hai. pavitra hai, baliSTa hai, madrA hI AnaMdamaya hai aura azcaryaka lAbhakArI hai / he paramAtmA ! jIvana ke pUrNa sidvAtakA cihna mujhe batA jinameM maiM terA bhajana karatA huA svAtmAnubhavako prApta kara maka / Ch. 48 G. 3 - Let me nor learn the best of all le30073, hat which is the secret wisdom and the which for the sik- of Rectitude the holy wise beneficient hun teaches by he deed of conscience one becomes like you, O Maria. bhA0-mava pAThoMse uttama upadeza a mujhe mIkhanA cAhiye / yahI gupta jJAna hai / isIko aharA pavitra, jJAnamaya, lAbhadAyaka gAtike liye sikhAtA hai ki viveka se hI haraeka tere samAna hojAtA hai | ai paramAtmA ! zipya -yahAM bhI sukhagAtikA mArga svAnubhavako hI banAyA hai / kRpAkara yaha batAiye ki ahiMsA aura mAmAhAra tyAgake bhI kucha vAkya pArasiyoMkI dharma pustaka meM hai / zikSaka - suniye, kucha vAkya batAtA huuN| Z3rtusht--Namah P. 495 - He will not be acceptable to God who shall thus kill any animal Angel Asfundarmad says "O holy man, such is the commsnd of God that the fice of the earth be kept clean from blood, filth and carmor. Angel Amardad says about Vegetable "It is not right to destroy it u-lessly or to remove it without purpose.'
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdu drshn| [291 __ bhAvArtha-isa taraha jo koI kisI pazuko mAregA usako paramAtmA svIkAra nahIM kregaa| paigambara aiskandaramar3hane kahA hai-e pavitra mAnava ! paramAtmAkI yaha AjJA hai ki pRthvIkA mukha rudhira, maila tathA mAsase pavitra rakkhA jAve / amaradAda paigamvara vanaspatike liye kahA hai ki ise vRthA naSTa karanA na cAhiye. na vRthA haTAnA caahiye| ziSya-pAsI dharmameM bhI ahiMmA va mAMsAhAra virodhakA siddhAta jAnakara baDA harSa huaa| aba Apa vaha batAiye ki musalamAnoMke kurAname jaina dharmase milatI kyA 2 bAteM haiN| musalima dhrm| zikSaka-maiMne kurAnakA DhaMgrejI ulyA paDhA hai jisa pustakakA nAma hai 'The Koran translated from the Arctic by the Rev, Jom Roincil. M. A London 1924 usameMke kucha vAkya batAtA hUM-, (59) S. 38--follow not thy passisons, lest they cause thuc 10 err from the way of God. bhAvArtha-apane krodhAdi kaSAyoMko vaza karo, nahIM to tuma paramAtmAke mArgase patita hojaaoge| (67) S, 27-If ye do well, to your own behalf will ye de well and if ye do cvil, against yourselves will ge do it Verily this Koran guided 10 what 18 most upright, and it announces to believers, who do the things that one right, that
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292] vidyAthA janadhama zikSA / or them is a greit te card and foes the ho believe not in life to come, we have got rends a puntul punishment or ) bhAvArtha-yadi tuma bhalAI karoge to apane hI liye bhalAI karoge / yadi tuma buga karoge to apana hIra liya vuga gNg| vAstavame yaha kunAna bahuta hI bhalA mArga batAtA hai| yaha kurAna zraddhAluoMko sUcita karatA hai ki jo bhala kAma kareMge unake liye bar3A inAma milegA parantu jo bhAvI jIvanakA vizvAsa na kareMge unako du khapUrNa ThaNDa milegaa| Observe prayer and say -Truth is come and fil choco !s vanished bhakti prArthanA karo taba kaho ki satya AgayA, asatya nAza hogyaa| (82)S 31-0 my son, obsene prayer and enjoin the night and forbid the trong, and be palieni under whatesco shall betade thee, for this is a bouned duis Ana distort not thy face at men, nor walk there loftils on the earth, for God loseth no arrogant Vap-glonous one. __ bhAvArtha-ai mere putra ! prArthanA par3hane rho| bhale kAma karo. buroMme baco / jo dayA ho usame santoSa mAno ! yahI niyamita kartavya hai| mAnavoMpara ghamaMDa mukhame na dekho, na pRthvIpara UMcA mukha karake calo, kyoMki paramAtmA ghamaNDI AdamIko pyAra nahIM karatA hai| (86) S 35-And who ever shall keep himself pure, he purifieth himself to his own behalf, for anto God shall be the final gathering (ro-20) Tenly they who recite the book of
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma aura hiMdU darzana / [ 293 God and observe prayer and give alms in public and in private from what we have bestowed upon them, may hope for a merchandize that shall not perish ( 20-30 ) . bhA0 - jo koI apaneko pavitra rakhegA vaha apane hI ko pavitra karatA hai / paramAtmA ke pAsa aMtima sabako ekatra honA hogaa| vAstava meM jo paramAtmA kI pustaka par3heMge, prArthanA kareMge va jo kucha hamane unako diyA hai, usameMme sarva sAdhAraNako va gupta rItise dAna kareMge unako aisA saudA milegA jo kabhI naSTa nahIM hogA / (6) )S 6 - May Lord embraceth all things in knowledge bhAvArtha- paramAtmA sarva bAtoMko jAnanevAlA hai / 1713 ( S 6 ) - Those who turn to God, and those who serve, who praise, who fast, who bow down, who protect themselves, who enjoin what is just and forbid what is evil and keep to the bounds of God-wherfore bear these good traings to the faithful (110) bhAvArtha - jo paramAtmA parabhaktiyukta hai, jo sevAdharma pAlate he, jo stuti karate haiM, upavAsa karate hai, jhukate hai va svayaM daNDavata karate haiM, jo kucha nyAya haiM usapara calate haiM, burAIkA niSedha karate hai, paramAtmA kI maryAdAmeM rahate haiN| ImAnadAroMko yahI acchI khabara denA cAhiye / ziSya- isase yadyapi gUDha AtmadhyAnakA pATha nahIM jhalakatA hai tathA bhaktimArga va zubha kAma karanekI preraNA milatI hai tathA jIvana
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294] vidyArthI janadharma zikSA amara pragaTa hotA hai / aimA bhI bhalA kAma hai jisameM jIvana pavitra va amara hojAyagA / acchA, yaha to banAiye ki ahiMsA va khAnaNana saMbaMdha kyA vAkya hai ? zikSaka-muniye kucha vAkya batAtA hUM-- other sud .:(18) S. 90-Erjoin sterd fastress on each enjoin compassion on each other. bhAvArtha-haraekake sAtha cintAle sAtha banAya kaMga, haraeka para dayA rkkho| (24)s 80-Let msn look at his food : was re who ruined dorm the copions rans, ...and caused the upgrowth of grain, and grapes and healing herbs and the alive and the palm and enclosed gamiers tr ci rich trees, fruts dod herbage For the serice of yourselves and your calle (20-40) bhAvArtha-mAnavako apane bhojanapara dhyAna denA cAhiye / hamane bahuta pAnI vaayaa| anAna. aMgUra auSadhiya. khajUra Adi ugavAe / unake cAroM tarapha vRkSoMme. phaloMse va vanampatise ghane bhaMga hue bAga lagavAe / tumhArI aura tumhAre pazuoMkI sevAke liye / (54) S 50_And ne send doto the rain from heaven with its blessings, by which we cause gardens to spring forth and the grair of the barrest and the tal palm trees fith date barring brasches Ode over the other for man's touristneni
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ | 295 jainadharma aura hiMdu na / bhA0-hamane AzIrvAda ke sAtha pAnI barsAyA hai jisase bAga phaleM, annakI phasala ho / lambe 2 khajUrake vRkSa khajUroMse bhare rheN| ye saba mAnavake poSaNake liye| (55) S. 20-He h sth spread the earth as a bed and path traced out paths for you therein and hath sent down rains from heaven and by it we bring forth the kinds of various herbs - eat ye and feed your cattle. bhA0-usane pRthvIko bichAneke samAna vichAyA hai / tumhAre liye mArgaka cihna vatAe hai / pAnI vAyA hai ki jisase nAnA prakArakI vanaspati paidA ho, tuma khAo aura apane pazuoMko khilaao| (94) S. 23-~-Eut of things that are good and do what is right bhA - jo acche padArtha hai unako khAo aura jo kucha , uttama kAma hai unako kro| (67) S. 17-Neither shy any one whom God hath forbi dden you to obey unless for " just cause bhAvArtha-jinako maiMne vadha karanese manA kiyA hai unako mata mAro, sivAya kisI nyAyayukta kAmake liye / (107) S 22-By no means can this flesh reach unto d, neither their blow; but peity on your part reacheth them. bhAvArtha-kisI bhI taraha bali kiye hue UMToMkA mAMsa para
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296] vidyArthI jainadharma zikSA / mAtmAke na pahuMcatA hai na unakA rudhira, parantu jo kucha dharma pAlane ho vahI vahAM pahuMcatA hai| zipya-iname to phalAdi khAnekI AjJApaM kahI hai, inapara mAnavoMko calanA caahiye| ___ 'zikSaka-ThIka hai, jagatake mAnava kisI kAraNase apanI ADhane jaisI banA lete hai vaisA calane he / mAnavakA khAdya Ajakala sAgAdi hI hai| aba maiMne kucha dharmakA vivecana tumhAre hitake liye kiyA hai, unapara nitya manana kro| aura yaha upadeza lAbhakArI ho to dUsaroMko bhI isakA lAbha deo| JERTAL ofm VERmj samApta / pune AM RASHNA % ARTOOL
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
_