Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa SRAMANA (apraila-jUna 2003) vArANasI sababhagavaM pArthanAtha vidyApITha, vArANasI PARVSANATHA VIDYAPITHA, VARANASI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa SRAMANA (apraila-jUna 2003) vidyApI M bhagavaM pArdhanAtha vidyApITha, vArANasI PARVSANATHA VIDYAPITHA, VARANASI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa (pArzvanAtha vidyApITha kI traimAsika zodha-patrikA varSa 54 aMka 4-6 apraila-jUna 2003 pradhAna sampAdaka prophesara sAgaramala jaina sampAdaka DaoN0 zivaprasAda prakAzaka pArzvanAtha vidyApITha, AI.TI.AI. mArga, karauMdI po.oN. - bI.eca.yU., vArANasI-221005 (u.pra.) e-mail : parshwanathvidyapeeth@rediffmail.com dUrabhASa : 0542-2575521 ISSN-0972-1002 vArSika sadasyatA zulka saMsthAoM ke lie : ru. 150.00 vyaktiyoM ke lie : ru. 100.00 isa aMka kA mUlya : ru. 25.00 AjIvana sadasyatA zulka saMsthAoM ke lie : ru. 1000.00 vyaktiyoM ke lie : ru. 500.00 noTa : sadasyatA zulka kA ceka yA DrAphTa kevala pArzvanAtha vidyApITha ke nAma se hI bhejeN|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ - sampAdakIya - pArzvanAtha vidyApITha dvArA apane saMsthApaka sva0 lAlA harajasarAya jI kI puNya smRti meM varSa 1999 IsvI se eka nibandha pratiyogitA prArambha kI gyii| ukta varSa nibandha kA viSaya thA 21vIM zatAbdI meM jaina dharma kI praasNgiktaa| isameM puraskRta Alekha zramaNa janavarI-jUna 2000 saMyuktAMka ke kroDapatra ke rUpa meM prakAzita ho cuke haiN| varSa 2001 meM jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa nAmaka viSaya para nibandha AmaMtrita kiye gye| isameM lagabhaga 50 pratibhAgiyoM ne apane-apane Alekha bheje| pratibhagiyoM ko do vargoM meM bAMTA gayA thaa| prathama varga meM 18 varSa se kama Ayu ke loga the aura dvitIya varga meM 18 varSa aura usase Upara kI Ayu vaale| donoM hI vargoM ke tIna-tIna pratibhAgiyoM ko unake dvArA preSita AlekhoM kI zreSThatA ke AdhAra para kramaza: prathama, dvitIya aura tRtIya puraskAra pradAna kiye gye| ukta puraskRta AlekhoM ke atirikta 7 anya Alekha bhI yahAM hama prakAzita kara rahe haiM jo puraskRta to nahIM kiye jA sake parantu zreSThatA krama meM puraskRta AlekhoM ke pazcAt inakA hI sthAna rahA hai| zramaNa eka zodhaparaka patrikA hai aura isameM kevala jaina vidyAviSayaka zodha Alekha hI prakAzita hote haiM kintu viSaya kI upayogitA ko dhyAna meM rakhate hue isa aMka meM kevala paryAvaraNa saMrakSaNa sambandhI AlekhoM ko hI sthAna diyA gayA hai| isake sampAdana meM yatheSTa parizrama karanA par3A aura yaha bhI dhyAna meM rakhA gayA ki lekhoM kI maulikatA banI rhe| zramaNa kA yaha aMka sabhI pAThakoM ko rucikara lagegA, aisI AzA hai| 27-6-2003 sampAdaka - -
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNa apraila - jUna 2003 sampAdakIya viSaya : jainadharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa (pArzvanAtha vidyApITha dvArA Ayojita nibandha pratiyogitA 2001 meM puraskRta Alekha) lekhaka/lekhikA 1-12 13-21 22-30 1. DaoN. arcanA zrIvAstava 2. zrI chaila siMha rAThaura 3. zrI amita bahala 4. ku0 renU gAMdhI 5. zrI rohita gAMdhI 6. ku0 nidhi jaina 31-35 36-41 42-46 nibandha pratiyogitA 2001 hetu prApta anya viziSTa Alekha 7. dIpikA gAMdhI 8. DaoN0 zyAmasundara zarmA 9. kamalinI bokAriyA 10. manoramA jaina 11. zrI devendra kumAra hiraNa 12. ku0 alkA surANA 13. zrImatI sudhA jaina 14. vidyApITha ke prAMgaNa meM 15. samAcAra vividhA 16. sAhitya satkAra 47-56 57-61 62-72 73-81 82-90 91-93 94-100 101-112 113-118 119-126
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa DaoN0 arcanA zrIvAstava* "paryAvaraNa' zabda aMgrejI ke Environment kA rUpAntaraNa hai| Environment phrenca kriyA Environer se banA hai jisakA artha hai To surround AsapAsa honaa| isameM hamAre AsapAsa rahane vAlI bAharI sthitiyoM paristhitiyoM kA samAveza ho jAtA hai| isake antargata mAnava ke sAtha hI isake AsapAsa rahane vAle sajIva aura nirjIva sabhI ghaTaka A jAte haiN| isakA samarthana A.N. Straller, T.R. Detreyley, M.G. Maecus Adi vidvAnoM ne kiyA hai| mAnavIya kalyANa va pragati kI dRSTi se prakRti kA sadapayoga batAne vAlI praNAlI kA adhyayana paryAvaraNa vijJAna kahA jAtA hai| isake antargata vAtAvaraNa, jalAvaraNa, mRdAvaraNa Adi saba kucha samAhita ho jAtA hai| pAristhitikI zAstra (Ecology) kA to isase vizeSa sambandha rahA hI hai| pAristhitikI zAstra (Ecology) kI paribhASAe~ vidvAnoM ne vividha prakAra se dI haiM jinakA tAtparya hai pazuoM aura vanaspatiyoM ke pArasparika sambandhoM tathA inake paryAvaraNa kA adhyayana-(A study of animals and plants in their relations to each other and to their environment.) / yaha vastutaH prakRti kA vaijJAnika adhyayana hai athavA yoM kaha sakate haiM ki isameM jaivika samudAyoM kA vizeSa adhyayana kiyA jAtA hai aura mAnava para isakA kyA prabhAva par3atA hai ise bhI spaSTa kiyA jAtA hai| Biology, Morphology, Physiology Adi se isa vijJAna kA vizeSa sambandha hai| mAnava samudAya se isakA vizeSa sambandha hone ke kAraNa ise Human Ecology bhI kahA gayA hai| paryAvaraNa zabda 'vAtAvaraNa' kA paryAya hai| yaha paryAvaraNa apane meM atyanta vyApaka artha samAhita kie hue hai| ise do dRSTiyoM se dekhA jA sakatA hai- bhautika paryAvaraNa evaM AdhyAtmika paryAvaraNa jIva mAtra ko daihika santuSTi pradAna karane vAle bhUmi, jala, vAyu, vanaspati Adi tatva bhautika paryAvaraNa meM samAviSTa haiM aura AtmasaMtuSTi, AdhyAtmika paryAvaraNa kI pariNati hai| AtmasaMtuSTi se na kevala AdhyAtmika paryAvaraNa apitu bhautika paryAvaraNa bhI zuddha hotA hai| vAstava meM jIva *prathama puraskAra prApta Alekha (grupa- bI) dvArA- zrI mRtyuMjayalAla zrIvAstava, gurudvArA galI, rAmanagara, vArANasI-221008
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRSTi evaM vAtAvaraNa kA paraspara sambandha hI paryAvaraNa haiM, inake santulana se hI paryAvaraNa zuddha rahatA hai| paryAvaraNa ke sAtha dharma ko sthApita karane ke lie dharma ke isa vAstavika svarUpa ko jAnanA hogA jo prANI mAtra ke lie kalyANakArI ho / vaidika yuga ke sAhitya se jJAta hotA hai ki dharma kA janma prakRti se hI huA hai| prAkRtika zaktiyoM ko apane se zreSTha mAnakara mAnava ne unheM zraddhA, upahAra evaM pUjA denA prArambha kiyaa| vahIM se vaha Atmazakti ko pahacAnane ke prayatna meM lagA hai| bhAratIya paramparA meM dharma jIvana-yApana kI eka praNAlI hai, kevala bauddhika vilAsa nahIM ataH jIvana kA dhAraka honA dharma kI pahalI kasauTI hai| dharma kA anuvAda aMgrejI meM sAdhAraNata: Religion zabda se kiyA jAtA hai| yaha zabda laiTina bhASA ke zabda Relgare se udbhUta huA hai, jisakA artha hotA hai baaNdhnaa| dharma eka aisA tatva hai jo ArAdhya tathA ArAdhaka, upAsya tathA upAsaka, vyakti tathA samAja ko bAMdhe rahatA hai| dharma ke svarUpa ko pratipAdita karate hue jaina AgamoM meM eka mahatvapUrNa gAthA kahI gayI hai dhammo ca vatthusahAvo, khAmAdi bhAvo ya dasaviho dhammo / rayaNattayaM ca dhammo, jIvANaM rakkhaNa dhammo || arthAta vastu kA svabhAva dharma hai, kSamA, mArdava, Arjava Adi dasa AtmA ke bhAva dharma haiM, ratnatraya ( samyagdarzana samyagjJAna evaM samyagcaritra) dharma hai tathA jIvoM kA rakSaNa karanA dharma hai| dharma kI yaha paribhASA jIvana ke vibhinna pakSoM ko samunnata karane vAlI hai| paryAvaraNa kI zuddhatA ke pariprekSya meM isa prakAra ke dharma kI bar3I sArthakatA hai| dharma 'dhR' dhAtu se niSpanna huA hai jisakA artha hotA hai banAye rakhanA, dhAraNa karanA (dhAraNAt, dharmamityAhu, dharme vighRtAH prajAH ) / jainadharma arhatdharma hai jahA~ karmoM ko naSTa kara mokSa prApta karanA mukhya uddezya rahatA hai| jainadharma kadAcit prAcInatama dharma hai jisane paryAvaraNa ko itanI gaharAI se samajhA aura use dharma aura mAnavatA se jodd'aa| jainAcArya paryAvaraNa kI samasyA se bhalIbhA~ti paricita the aura pradUSaNa kI sambhAvanAe~ unake sAmane thiiN| isalie sabase pahalI vyavasthA unhoMne dI vyakti yatnapUrvaka cale, yatnapUrvaka Thahare, yatnapUrvaka baiThe, yatnapUrvaka soye, yatnapUrvaka bhojana kare aura yatnapUrvaka bole to isa prakAra se saMyata jIvana se vaha pApa karmoM meM nahIM baMdhatA /
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 3 "jayaM care jayaM ciTThe jayaM mAse jayaM sye| jayaM bhUsejja bhAsejja eva pAvaM Na vjjhaaii|" jainadharma se dRSTi kI vastuta: jIvana-dharma hai vaha jindagI ko sahI DhaMga se jInA sikhAtA hai, jAta-pAMta ke bheda-bhAva se Upara uThakara rASTrIyatA ke pariveza meM AdhyAtma kA avalambana kara apane sahaja svabhAva ko pahacAnane kA mUla-mantra detA hai| vizva kI jitanI vastue~ haiM unake mUla svabhAva ko jAna lenA, unheM apaneapane svabhAva meM rahane denA sabase bar3A dharma hai| 'mahAbhArata' ke 'karNaparva' meM kahA gayA hai ki samasta prajA kA jisase saMrakSaNa ho, vaha dharma hai| yaha prajA pUre vizva meM vyApta hai ata: vizva ko jo dhAraNa karatA hai, usake astitva ko surakSita karane meM sahAyaka hai, vaha dharma hai-'dharita vizvaM iti dhrm:| mahAbhArata kI yaha ukti bar3I sArthaka hai| maharSi kaNAda ne dharma ke vidhAyaka svarUpa ko spaSTa karane hue kahA hai ki dharma unnati aura utkarSa ko pradAna karane vAlA hai- yato'bhyudaya ni:zreyasasiddhiH sa dhrm:| unnati aura utkarSa ko mArga spaSTa karate hue dharma ke antargata zraddhA, maitrI Adi sadguNoM ke vikAsa ko bhI sammilita kiyA gayA hai| dharma ke do rUpa hote haiM- eka to vaha vyaktigata hotA hai jo paramAtmA kI ArAdhanA kara svayaM tadrUpa banAne meM gatizIla rahatA hai aura dUsarA sAMsthika dharma hotA hai jo dharma kI bhUmikA para khar3e hokara karmakANDa aura sahakAra para bala detA hai| eka Antarika tatva hai aura dUsarA bAhaya tatva hai| donoM tatva eka dUsare ke paripUraka hote haiM, Antarika anubhUti ko sabala banAye rakhate haiM, buddhi-bhAvanA aura kriyA ko pavitratA kI ora le jAte haiM aura mAnavocita gaNoM kA vikAsa kara sAmAjikatA ko prasthApita karate haiN| paryAvaraNa dharma kI ina donoM vyAkhyAoM se sambaddha hai| jaina dharma arhatdharma hai jahA~ karmoM ko naSTa kara mokSa prApta karanA mukhya uddezya rahatA hai| isa dRSTi se jainAcAryoM ne dharma ko vividha rUpoM se samajhAne kA prayatna kiyA hai| ise hama nimna rUpa meM vibhAjita kara sakate haiM 1. dharma kA sAmAnya svarUpa 2. dharma kA svabhAvAtmaka svarUpa 3. dharma kA guNAtmaka svarUpa 4. dharma kA mokSamArgAtmaka svarUpa 5. dharma kA sAmAjika svarUpa yadi kahA jAya ki dharma hI paryAvaraNa kA rakSaka hai aura naitikatA usakA dvArapAla, to galata nahIM hogaa| tIvratA se bar3hatI janasaMkhyA aura upabhoktA-vAdI saMskRti ke kAraNa pradUSita hote paryAvaraNa se na kevala mAnava jAti apitu pRthvI para svayaM jIvana ke astitva ko bhI khatarA utpanna ho gayA hai| upabhoktAvAdI saMskRti ke kAraNa jIvana ke lie Avazyaka strotoM kA itanI tIvratA se itanI adhika mAtrA meM dohana ho rahA hai ki prAkRtika tela evaM gaisa kI bAta to dUra rahI
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ aba pIne aura siMcAI hetu pAnI milanA bhI duSkara ho gyaa| yahI nahIM aba bar3e zaharoM meM prANavAyu ke thaile lagAkara calanA hogaa| ata: mAnava jAti ke bhAvI astitva ke lie yaha Avazyaka ho gayA hai ki paryAvaraNa ko pradUSaNa se mukta karane kA prayatna avilamba prArambha ho| Aja kA manuSya vanaspati-jagat ko nAnA prakAra ke sAdhanoM dvArA naSTa karane aura hAni pahu~cAne para tulA huA hai| mahAvIra ke anusAra vanaspati jagat bhI eka vikalAMga vyakti kI taraha hI hotA hai| yaha aMdha, vadhira, mUka, paMgu aura avayavahIna hai| vanaspatiyoM ko bhI usI taraha kaSTAnubhUti hotI hai jisa prakAra zastroM se bhedana-chedana karane meM manuSyoM ko duHkha hotA hai| manuSya aura prakRti ke bIca zAMtipUrNa sambandhoM ke lie yaha atyanta Avazyaka hai ki prakRti niyamAnusAra kArya karatI rhe| prakRti ke kriyA-kalApoM meM anAvazyaka hastakSepa prakRti ke santulana ko bigAr3atA hai| vartamAna samaya meM apane svArtha aura aham tuSTi ke lie manuSya jisa taraha prakRti kA zoSaNa kara rahA hai, usase prakRti kA 'samatva' pUrI taraha asaMtulita ho gayA hai| ___ mahAvIra ne Aja se DhAI hajAra varSa pUrva yaha udghoSaNA kI thI ki na kevala prANI jagat evaM vanaspati jagat meM jIvana kI upasthiti hai, apitu unhoMne yaha bhI kahA thA ki pRthvI, jala, vAyu aura agni meM bhI jIvana hai| ve yaha mAnate the ki pRthvI, jala evaM vanaspati ke Azrita hokara anekAneka prANI apanA jIvana jIte haiM, ata: inake durupayoga yA vinAza svayaM ke jIvana kA hI vinAza hai| isIlie jainadharma meM use hiMsA yA pApa kahA gayA hai| Aja se lagabhaga do hajAra varSa pUrva AcArya umAsvAti ne eka sUtra prastuta kiyA- 'parasparopagraho jIvAnAma, arthAt jIvana eka dUsare ke sahayoga para AdhArita hai| vikAsa kA mArga hiMsA yA vinAza nahIM apitu paraspara sahakAra hai| eka dUsare ke pArasparika sahakAra para jIvana-yAtrA calatI hai| Aja jIvana jIne ke lie jIvana ke dUsare rUpoM kA sahayoga to hama le sakate haiM, kintu unake vinAza meM hamArA bhI vinAza nihita hai| dUsare kI hiMsA vastuta: apanI hI hiMsA hai, isalie AcArAMga meM kahA gayA hai- jise tU mAranA cAhatA hai, vaha to tU hI hai- kyoMki yaha tere astitva kA AdhAra hai| paryAvaraNa isa tathya kA dyotaka hai ki koI bhI akelA prANI jIvana-yApana nahIM kara sakatA, use Asa-pAsa ke bhautika tatvoM kA to sahArA lenA hI pdd'egaa| sAtha hI jIva samudAyoM se bhI vaha pRthaka nahIM raha sktaa| paryAvaraNasaMtulana banAye rakhane ke lie yaha Avazyaka hai ki jIvajantuoM aura pazu-pakSiyoM kA saMrakSaNa kiyA jAye) jaMgaloM ke kaTa jAne para jo pakSI ghoMsalA banAyA karate the ve anyatra cale gaye aura jo vahIM raha gaye ve lupta ho gye| For
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 5 san 1598 meM jaba Daca morisasa pahu~ce to unhoMne kabUtara jAti ke eka pakSI "DoDo' kA zikAra kiyA jo antata: 50 sAla ke bIca pUrI taraha samApta ho gyaa| usake samApta hone se eka vizeSa vRkSa jAti bhI naSTa ho gyii| tulasI kA paudhA vAtAvaraNa ko zuddha rakhane meM eka aham bhUmikA nibhAtA hai| usake gaMdha se kITANu naSTa ho jAte haiN| khAMsI, jukAma, maleriyA, gale kI bImAriyoM Adi meM vaha bar3A kAma AtA hai| zAyada isIlie usakI pUjA kI jAtI hai| paryAvaraNa kI pradUSita sthiti kI gambhIratA ko dekhakara yUnesko ke tatvAvadhAna meM vaizvika stara para kadama uThAye gye| bhArata ne bhI isakA purajora samarthana kiyaa| yahA~ bhI iNDiyana DrAphikala ikolaoNjI sosAiTI, iNDiyana enavAyaramenTa sosAyaTI, nezanala enavAyaramenTa risarca insTITyUTa, nezanala insTITyUTa oNpha ikolaoNjI aura seMTrala airiDa jona risarca insTITyUTa kI sthApanA kI gaI jinake mAdhyama se paryAvaraNa sambandhI adhyayana aura zodhakArya kiye jA rahe haiN| prakRti se mAnava aura mAnavetara prANisamudAya avichinna rUpa se jur3A huA hai| ata: paryAvaraNa kA kSetra aba bahuta vistRta ho gayA hai- 1. jala pradUSaNa 2. vAyu pradUSaNa 3. bhU-pradUSaNa 4. dhvani pradUSaNa 5. vanya saMrakSaNa 6. janasaMkhyA para niyantraNa 7. sAmAjika bhAvanAoM kA vikAsa 8. vizvabandhutva kA vikAsa 9. zikSA aura anuzAsana 10. zrama zakti ko jAgRtakara bhraSTAcAra se mukta karanA 11. AdhyAtmika cetanA ko jAgRta karanA 12. vyasana mukta samAja kI sthApanA 13. ahiMsA kA pATha 14. lokatAntrikatA kI zikSA aura 15. jIvana muuly| manuSya aura prakRti ke bIca zAnti banAye rakhane ke lie mAtra yahI Avazyaka nahIM hai ki manuSya prakRti ko pratyakSata: koI hAni na pahu~cAye balki use una sabhI yojanAoM ko bhI samApta kara denA cAhie jo prakRti ke ahita meM haiN| jaina darzana prakRti ko kSati pahu~cAne vAle zastroM ke nirmANa kI anumati nahIM detaa| ahiMsA kI dRSTi se jina vyavasAyoM ko jaina darzana meM niSiddha mAnA gayA hai unameM aise zastroM kA utpAdana bhI sammilita hai jo kaSTa dene yA hAni pahu~cAne ke lie banAe jAte haiN| aMgAra-karma yadi jaMgaloM meM Aga lagAkara unheM sApha karatA hai to vana-karma jaMgala kaTavAne kA vyavasAya hai| jaina cintakoM ne mAnava pariveza meM vanoM kI mahattA ko bahuta pahale hI samajha liyA thaa| vanoM kI kamI antata: mAnavIya astitva ke lie khatarA bana sakatI hai| Aja yaha suspaSTa hai ki prakRti kI surakSA ke lie vanoM kA saMrakSaNa Avazyaka hai aura isI meM mAnava kA kalyANa hai| Aja zikSA jagat meM paryAvaraNa aura pradUSaNa para vizeSa bala diyA jA rahA hai| paryAvaraNa sambandhI zikSA ke mUlabhUta siddhAnta haiM
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 1. prakRti para vijaya prApta karane kI vRtti para aMkuza 2. prakRti ko svayaM kA eka bhAga samajhanA 3. prakRti ke sAtha samarasatA se rahanA / jaina dharma ina tInoM hI siddhAntoM ko svIkAra karatA hai / samarasatA meM rahanA hI samatva hai| jaina dharma kI mUlabhitti ahiMsA aura jIvadayA hai tathA jIvadayA paryAvaraNa kA vibhinna aMga hai| jaina dharma ne 2500 varSa pUrva hI vanaspati jagat meM AtmA ke astitva ko siddha kara diyA thA, Aja vijJAna ne use puSTa kara diyA hai / prakRti kA ullaMghana karane se hama nayI-nayI vipadAoM ko AmaMtrita karate haiN| yaha ullaMghana prAyaH lobha aura svArtha ke kAraNa hotA hai| iNDoneziyA ke jaMgaloM meM lagI bhayAnaka Aga isakA navInatama udAharaNa hai| jisa prakAra eka aMdhA, mUka, paMgu, vadhira vyakti pIr3A kA anubhava karate hue bhI use abhivyakta nahIM kara pAtA hai, usI prakAra vanaspati Adi anya jIva bhI pIr3A kA anubhava karate haiM kintu use vyakta karane meM samartha nahIM hote| ataH vyakti kA prathama kartavya yahI hai ki unakI hiMsA evaM unake anAvazyaka durupayoga se bce| jisa prakAra hameM apanA jIvana jIne kA adhikAra hai usI prakAra unheM bhI hai| ) (ata: jIvana jahA~ kahIM bhI jisa kisI bhI rUpa meM ho unakA sammAna karanA hamArA kartavya hai| prakRti kI dRSTi se eka paudhe kA jIvana bhI utanA hI mUlyavAna hai jitanA eka manuSya kaa| per3a-paudhe paryAvaraNa ko pradUSaNa se mukta karane meM jitane sahAyaka haiM, utanA manuSya nahIM hai, vaha to paryAvaraNa ko pradUSita hI karatA hai| vRkSoM evaM vanoM ke saMrakSaNa tathA vanaspati ke durupayoga se bacane ke sambandha meM bhI jaina sAhitya meM aneka nirdeza haiN| jaina paramparA meM muni ke lie to harita vanaspati ko tor3ane va kATane kI bAta to dUra use sparza karane kA bhI niSedha hai| gRhastha upAsaka ke lie bhI harita vanaspati ke upayoga ko yathAzakti sImita karane kA nirdeza hai| isake pIche yaha tathya rahA ki yadi manuSya jar3oM kA hI bhakSaNa karegA to paudhoM kA jIvana hI samApta ho jaayegaa| isI prakAra usa per3a ko jisakA tanA manuSya kI bAhoM meM na A sakatA ho, use kATanA manuSya kI hatyA ke samakakSa mAnA gayA hai| AcArAMgasUtra meM vanaspati ke zarIra kI mAnava zarIra se tulanA karate hue yahI batalAyA gayA hai ki vanaspati kI hiMsA bhI prANI kI hiMsA ke samAna hai| isI prakAra vanoM meM Aga lagAnA, vanoM ko kATanA Adi gRhastha ke lie sabase bar3A pApa (mahArambha) mAnA gayA hai kyoMki usase na kevala vanaspati kI hiMsA hotI hai, apitu anya vanya jIvoM kI bhI hiMsA hotI hai aura paryAvaraNa pradUSita hotA hai, kyoMki vana varSA aura paryAvaraNa ko pradUSaNa se mukta rakhane ke anupama sAdhana haiN| paryAvaraNavidoM ke anusAra vanaspati ke binA jaivika prakriyA asambhava hai| jaivika saMtulana banAne ke lie paudhoM kA saMrakSaNa bahuta Avazyaka hai| mAnava jIvana
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 7 usI para AdhArita hai| prANavAyu kA srota bhI vahI hai| ni:saMdeha vanoM ke kATane se hamArA prAkRtika saMtulana bigar3a gayA hai vRkSoM ke kama ho jAne se upajAU miTTI baha jAtI hai, bAr3ha Adi kA prakopa bar3ha jAtA hai| thor3e se lobha ke kAraNa vanoM kI kaTAI bar3hatI jA rahI hai| bhArata meM san 1947 meM vanoM se hone vAlI Aya 87 lAkha thI jo aba bar3hakara 60 karor3a ho gaI hai| paryAvaraNavidoM ke anusAra eka vRkSa apanI pUrI umra meM manuSya ko lagabhaga 15 lAkha rupayoM kA lAbha detA hai, jise hama kucha hajAra rupayoM ke lobha meM kaTavA dete haiN| vana, kRSi, manuSya aura vanya jIva eka dUsare ke * pUraka haiM, para Aja yaha santulana bigar3a gayA hai| vAyumaNDala hamAre paryAvaraNa kA abhinna aMga hai| eka dina meM vyakti lagabhaga 20,000 bAra sAMsa letA hai aura isa daurAna 35 pauMDa vAyu kA prayoga karatA hai| yadi vAyu zuddha nahIM rahI, to vaha nizcita hI hamAre svAsthya ke lie khataranAka siddha ho sakatI hai| vAhanoM aura udyogoM se nikalane vAlI viSailI gaisoM ne isa vAyu ko atyanta pradUSita kara diyA hai| saMsAra meM sarvaprathama vAyu pradUSaNa se sambandhita durghaTanA san 1948 meM lAsa eMjelsa meM huI aura usake bAda kramaza: 1952 I0 meM landana aura 1984 meM bhopAla meN| bhopAla meM hue gaisa kANDa ke kupariNAmoM se hama paricita haiM hii| __ vAyu pradUSaNa ke prazna para bhI jaina AcAryoM kA dRSTikoNa spaSTa thaa| yadyapi prAcIna kAla meM ve aneka sAdhana jo Aja vAyupradUSaNa ke kAraNa bane haiM, nahIM the| adhika mAtrA meM dhUmra utpanna karane vAle vyavasAya alpa hI the| dhUmra kI adhika mAtrA na kevala phaladAra per3a-paudhoM apitu anya prANiyoM aura manuSyoM ke lie kisa prakAra hAnikAraka hai, yaha bAta vaijJAnika gaveSaNAoM aura anubhavoM se siddha ho cukI hai| (upAsakadazAGgasUtra meM jaina gRhasthoM ke lie spaSTata: una vyavasAyoM kA niSedha hai jinameM adhika mAtrA meM dhUmra utpanna hokara vAtAvaraNa pradUSita hotA ho) vAyu pradUSaNa kA eka kAraNa phaloM Adi ko sar3Akara unase mAdaka padArtha banAne kA vyavasAya bhI hai jo jaina gRhasthoM ke lie niSiddha hai( vAyu pradUSaNa ko rokane aura pradUSita vAyu, sUkSma kITANuoM evaM rajakaNa ke bacane ke lie jainoM meM mukha vastrikA bAMdhane yA rakhane kI jo paramparA hai, vaha isa tathya kA pramANa hai ki jaina AcArya isa sambandha meM kitane sajaga the ki pradUSita vAyu aura kITANu hamAre zarIra meM mukha evaM nAsikA ke mAdhyama se praveza na kareM aura hamArA dUSita zvAMsa vAyu pradUSita na kre|) vAya maNDala ke pradUSaNa se ojona kI parata para AghAta Ane kA khatarA bar3ha cukA hai| usa para viSaile gaisoM se gambhIra coTa pahu~ca rahI hai| hama jAnate haiM pRthvI para AksIjana kA srota ojona hI hai| pRthvI para sUrya ke prakAza se parAbaiganI kiraNoM ko rokane kA kArya bhI yaha parata karatI hai| yadi ye kiraNeM pRthvI para sIdhe pahu~ca jAyeM
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ to yahA~ kaiMsara jaise aneka roga paidA ho jaayeNge| Aja ke dRSita vAtAvaraNa se vAyumaNDala meM 16 pratizata kArbanaDAIAksAiDa kI mAtrA bar3ha gaI hai| yadi ise rokA na gayA to bhaviSya meM isase bahuta bar3A khatarA paidA ho sakatA hai| __paryAvaraNa ke pradUSaNa meM Aja dhUmra visarjita karane vAle vAhanoM kA prayoga bhI eka pramukha kAraNa hai| ise dUra karane ke lie phlAI ovara bane aura Asa-pAsa kI vyavasthA meM parivartana ho| yadyapi vaijJAnika pragati ke isa yuga meM yaha bAta hAsyApada lagegI ki hama puna: bailagAr3I kI dazA meM lauTa jAyeM, kintu yadi vAtAvaraNa ko pradUSaNa se mukta rakhanA hai to hameM apane nagaroM aura sar3akoM ko isa pradUSaNa se mukta rakhane kA prayAsa karanA hogaa| jaina muni ke lie Aja bhI pada yAtrA karane, koI bhI vAhana prayoga na karane kA jo niyama hai vaha cAhe hAsyAspada lage, kintu yadi paryAvaraNa ko pradUSaNa se bacAnA hai to mAnava svAsthya kI dRSTi se vaha kitanA upayogI hai ise jhuThalAyA nahIM jA sktaa| Aja kI upabhoktA saMskRti meM hama eka ora eka phalAMga bhI jAnA ho to vAhana kI apekSA rakhate haiM to dUsarI ora DaoNkTaroM ke nirdeza para pratidina pAMca-sAta ki0mI0 Tahalate haiN| yaha kaisI AtmA-pravaMcanA hai, eka ora samaya kI bacata ke nAma para vAhanoM kA prayoga karanA to dUsarI ora prAta:kAlIna evaM sAMyakAlIna bhramaNoM meM apane samaya kA apavyaya karanA yadi manuSya madhyama AkAra ke zaharoM taka apane dainika kAryoM meM yantracAlita vAhanoM kA prayoga na kare to usase doharA lAbha ho| eka ora IMdhana evaM tatsambandhI kharca bace to dUsarI ora paryAvaraNa pradUSaNa se bace, sAtha hI usakA svAsthya bhI anukUla rahegA) prakRti kI ora lauTane kI bAta Aja cAhe paramparAvAdI lagatI ho kintu eka dina aisA AyegA jaba yaha mAnava astitva kI eka anivAryatA hogii| Aja vikasita dezoM meM yaha pravRtti prArambha ho gaI hai| ___ vAyupradUSaNa kI samasyA ko avilamba dUra kiyA jAnA Avazyaka hai| use usake udgama sthAna para hI niyantrita kara denA caahie| gaisa kA bahAva prArambha meM hI niyantrita kara liyA jAye to adhika acchA hogaa| nirdhUma Idhana kA upayoga ho, vAhanoM ke dhUe~ kI saMracanA badalI jAya, vidyuta injanoM kA prayoga ho, cimaniyoM kI U~cAI adhika ho, kArakhAne zaharI kSetroM se bAhara hoM, kuTIra udyoga gA~voM meM bhI lagAyeM jAyeM tAki zaharoM para unakA dabAva kama ho, vanoM kI kaTAI rokI jAya aura vanIkaraNa kI pravRtti ko vikasita kiyA jAye, apaziSTa padArthoM ke nikalane kI sIvareja vyavasthA acchI ho, janasaMkhyA vRddhi para niyaMtraNa ho aura paryAvaraNa cetanA ko jAgRta karane ke lie baccoM ke pAThyakrama meM isa prakAra ke pATha sammilita kiye jAyeM ki ve usakA mahatva samajha skeN| sAtha hI agnikAyika jIvoM ke ghAta se bhI bacA jaaye| unake prati ahiMsA kA vyavahAra hamAre vAyumaNDala ke pradUSaNa ko roka sakatA hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : dhvani pradUSaNa kA sambandha bhI vAyupradUSaNa aura vAyumaNDala se hai| dhvani svAsthya kA jabardasta zatru hai / audyogika yantroM tathA vAhanoM ke kAraNa yaha zatrutA bar3hatI hI jA rahI hai| AvAja kI taraMgoM kA saMpIDana hotA hai, mana vicalita hotA hai| isa tIvra dhvani se vArtAlApa meM bAdhA hotI hai, sAmAnya AcaraNa prabhAvita hotA hai, kAnoM para asara par3atA hai, zravaNazakti kama ho jAtI hai| hRdaya, tantrikA tantra tathA pAcanatantra para bhI asara par3atA hai, mAMsapeziyoM meM tanAva hotA hai| ataH dhvani ko niyantrita karanA cAhie / kucha vRkSa paMktiyA~ ropita karanI cAhie jo dhvani ko zoSita kara skeN| jala eka prAkRtika srota hai| pRthvI kA do tihAI bhAga jala hote hue bhI - upabhoga yogya jala kI mAtrA bahuta kama hai| adhikAMza jala samudrI hai| upabhoga yogya jala ke mukhya zrota haiM- dhArAyeM, jhIleM, nadiyA~, tAlAba, jalAzaya, saMcita jala, jharane aura kueN| svAsthyakArI jala baikTIriyA se mukta aura gandhahIna hotA hai / usameM paryApta mAtrA meM ghulita AksIjana tathA kArbonika amla hote haiM aura vaha vizuddha hotA hai| jala vastutaH jIvana hai| yaha sarvopayogI tatva hai, isalie saMrakSaNIya hai| mAnava jala ko pradUSaNa se mukta rakhane evaM usake sImita upayoga ke lie jaina-granthoM meM aneka nirdeza upalabdha haiM / yadyapi prAcIna kAla meM aise bar3e udyoga nahIM the, jinase bar3I mAtrA meM jala pradUSaNa ho, phira bhI jala meM alpa mAtrA meM bhI pradUSaNa na ho isakA dhyAna jaina paramparA meM rakhA gayA hai| jaina paramparA meM prAcIna kAla se yaha avadhAraNA rahI hai ki nadI, tAlAba, kue~. Adi meM praveza karake snAna, dAtauna tathA mala-mUtra Adi kA visarjana nahIM karanA cAhie, kyoMki jala meM zArIrika-maloM ke utsarga ke pariNAmasvarUpa jo vijAtIya tatva usameM milate haiM, unase bahutAyAta se jalIya jIvoM kI hiMsA hotI haiM aura jala pradUSita hotA hai| jaina paramparA meM Aja bhI yaha lokokti hai ki pAnI kA upayoga ghI se bhI adhika sAvadhAnI se karanA caahie| pUrva meM ghI ke girane para utanI pratAr3anA nahIM milatI thI, jitanI ki eka gilAsa pAnI ke gira jAne pr| Aja se 20-25 varSa pUrva taka jaina muni yaha niyama yA pratijJA dilAte the ki nadI, ku~e Adi meM praveza karake snAna nahIM karanA, snAna meM eka ghar3e se adhika pAnI kA vyaya nahIM karanA aadi| unake ye upadeza hamArI Aja kI upabhoktA saMskRti ko hAsyApada lagate hoM kintu Aja jo pIne yogya pAnI kA saMkaTa hai use dekhate hue, ye niyama kitane upayogI evaM mahatvapUrNa haiM, ise koI bhI vyakti saralatA se samajha sakatA hai| jaina paramparA meM muniyoM ke lie to sacitta - jala ( jIvana yukta jala) ke prayoga kA hI niSedha hai| jaina muni kevala ubalA huA pAnI yA anya kinhIM sAdhanoM se jIvANurahita kiyA huA jala hI grahaNa kara sakatA hai| sAmAnya upayoga ke lie vaha aisA jala bhI le sakatA hai jisakA upayoga gRhastha kara cukA ho aura use bekAra mAnakara pheMka rahA ho| gRhastha upAsaka ke lie bhI jala ke upayoga se pUrva usakA
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 chAnanA aura sImita mAtrA meM hI usakA upayoga karanA Avazyaka mAnA gayA hai| binA chAnA pAnI pInA jainoM ke lie pApAcaraNa mAnA gayA hai| jala ko chAnanA apane ko pradUSita jala grahaNa se bacAnA hai aura isa prakAra vaha svAsthya ke saMrakSaNa kA bhI anupama sAdhana hai| jala ke apavyaya kA mukhya kAraNa Aja hamArI upabhoktA saMskRti hai| jala kA mUlya hameM isalie patA nahIM lagatA hai ki prathama to vaha prakRti kA niHzulka upahAra hai, dUsare Aja nala meM ToTI kholakara hama use binA parizrama ke pA lete haiN| yadi kuoM se svayaM jala nikAla kara aura use dUra se ghara para lAkara isakA upayoga karanA ho to jala kA mUlya kyA hai, isakA hameM patA lge| isa yuga meM jIvanopayogI saba vastuoM ke mUlya bar3he kintu jala to sastA hI hai| jala kA apavyaya na ho isalie prathama AvazyakatA yaha hai ki hama upabhoktA saMskRti se vimukha hoN| vartamAna samaya meM pratyeka vyakti pahale se pacAsa gunA adhika jala kA upayoga karatA hai| jo loga jaMgala meM mala-mUtra visarjana evaM nadI ke kinAre snAna karate the unake jala kA vAstavika vyaya do lITara se adhika nahIM thA aura upayoga kiyA gayA jala bhI yA to paudhoM ke upayoga meM AtA thA yA phira miTTI aura reta se chanakara nadI meM milatA thaa| kintu Aja eka vyakti kama se kama pAMca sau lITara jala kA apavyaya kara detA hai| yaha apavyaya hameM kahA~ le jAyegA yaha vicAraNIya hai| vartamAna samaya meM rAsAyanika urvarakoM aura kITanAzaka davAoM kA upayoga bar3hatA jA rahA hai yaha bhI hamAre bhojana meM hone vAle pradUSaNa kA kAraNa hai| jaina paramparA meM upAsaka ke lie khetI kI anumati to hai, kintu kisI bhI sthiti meM kITanAzaka davAoM ke upayoga kI anumati nahIM hai, kyoMki usase choTe-choTe jIvoM kI uddezya pUrNa hiMsA hotI hai jo usake lie niSiddha hai| isI prakAra gRhastha ke lie niSiddha 15 vyavasAyoM meM viSaile padArthoM kA vyavasAya bhI varjita hai| ata: vaha na to kITanAzaka davAoM kA prayoga kara sakatA hai aura na hI unakA kraya-vikraya kara sakatA hai| mahArASTra ke eka jaina kisAna ne prAkRtika pattoM gobara Adi kI khAda se tathA kITanAzakoM ke upayoga ke binA hI apane khetoM meM rikArDa utpAdana karake siddha kara diyA hai ki rAsAyanika urvarakoM kA upayoga na to Avazyaka hai aura na hI vAMchanIya, kyoMki isase na kevala paryAvaraNa kA saMtulaMna bhaMga hotA hai aura vaha pradUSita hotA hai, apitu hamAre khAdyAna bhI viSayukta banate haiM jo hamAre lie hAnikAraka hote haiN| isI prakAra jaina paramparA meM jo rAtri bhojana niSedha kI mAnyatA hai vaha bhI pradUSaNa muktatA kI dRSTi se eka vaijJAnika mAnyatA hai jisase pradUSita AhAra zarIra meM nahaM pahu~catA aura svAsthya kI rakSA hotI hai| sUrya ke prakAza meM jo bhojana pakAyA aura khAyA jAtA hai vaha jitanA pradUSaNa mukta evaM svAsthyacarddhaka hotA hai, utanA rAtri ke andhakAra yA kRtrima parakAza meM pakAyA gayA bhojana nahIM hotA hai| yaha manokalpanA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 11 nahIM hai, balika eka vaijJAnika satya hai| jainoM ne rAtri-bhojana niSedha ke mAdhyama se payAravaraNa aura mAnavIya svAsthya donoM ke saMrakSaNa kA prayAsa kiyA hai| dina meM bhojana pakAnA aura khAnA, pradUSaNa se mukta rakhanA hai kyeki rAtri evaM kRtrima prakAza meM bhojana meM viSAkta sUkSma prANiyoM ke girane kI sambhAvanA prabala hotI hai, puna: dera rAta meM kiye gaye bhojana kA paripAka bhI samyak rUpeNa nahIM hotA hai| Aja jo paryAvaraNa kA saMkaTa bar3hatA jA rahA hai usameM vanya jIvoM aura jalIya jIvoM kA zikAra bhI eka kAraNa hai| Aja jalIya jIvoM kI hiMsA ke kAraNa jala meM pradUSaNa bar3hatA jA rahA hai| yaha tathya spaSTa hai ki machaliyA~ Adi jalIya jIvoM kA zikAra jala-pradUSaNa kA kAraNa banatA jA rahA hai| isI prakAra kITa-pataMge evaM vanya jIva bhI paryAvaraNa saMtulana ke bahuta bar3e AdhAra haiN| Aja eka ora vanoM ke kaTa jAne se unake saMrakSaNa ke kSetra samApta hote jA rahe haiM, vahIM dUsarI ora phara, camar3e, mAMsa Adi ke lie vanya jIvoM kA zikAra bar3hatA jA rahA hai| jaina paramparA meM koI vyakti tabhI praveza pA sakatA hai jabaki vaha mAMsAhAra na karane kA vrata letA hai| zikAra va mAMsAhAra na karanA jaina gRhastha kI prathama zarta hai| matsya, mAMsa, aNDe evaM zahada kA niSedha kara jaina AcAryoM ne jIvoM ke saMrakSaNa ke lie bhI prAcIna kAla se hI mahatvapUrNa prayatna kiye haiN| ____ Aja vizva meM ANavika evaM rAsAyanika zastroM meM vRddhi ho rahI hai aura unake parIkSaNoM tathA yuddha meM unake prayogoM ke mAdhyama se bhI paryAvaraNa meM asantulana utpanna hotA hai tathA vaha pradUSita hotA hai| inakA prayoga na kevala mAnava jAti ke lie apitu samasta prANi-jAti ke astitva ke lie khatarA hai| Aja zastroM kI aMdhI daur3a meM hama na kevala mAnavatA kI apitu isa pRthvI para prANi-jagat kI antyeSTi hetu citA taiyAra kara rahe haiN| bhagavAn mahAvIra ne isa tathya ko pahale hI samajha liyA thA ki yaha daur3a, mAnavatA kI sarva vinAzaka hogii| AcArAMga meM unhoMne kahA- atthi satthaM pareNaparaM-natthi asatthaM pareNaparaM arthAt zastroM meM eka se bar3hakara eka ho sakate haiM, kintu azastra ahiMsA se bar3hakara kucha nahIM hai| yadi hameM mAnavatA ke astitva kI cintA hai to paryAvaraNa ke santulana kA dhyAna rakhanA hogA evaM ANavika tathA rAsAyanika zAstroM ke prayoga para pratibandha lagAnA hogaa| isa prakAra se hama dekhate haiM ki jaina dharma meM paryAvaraNa ke saMrakSaNa ke lie paryApta rUpa se nirdeza upalabdha haiN| usakI dRSTi se prAkRtika sAdhanoM kA asIma dohana jinameM bar3I mAtrA meM bhU-khanana, jala-avazoSaNa, vAyu pradUSaNa, vanoM ko kATane Adi ke kArya hote haiM, ve mahArambha kI koTi meM Ate haiM jisako jainadharma meM naraka-gati kA kAraNa batAyA gayA hai| jainadharma kA saMdeza hai prakRti evaM prANiyoM kA vinAza karanA nahIM, apitu unakA sahayogI banakara jIvana-jInA hI manuSya kA kartavya hai| paryAvaraNa
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 dharma kI ina sabhI paribhASAoM se Abaddha hai| yaha mAnavatA kA pATha par3hA kara samatA mUlaka ahiMsA kI pratiSThA karatA hai aura prANimAtra ko surakSA pradAna karane kA dRr3ha saMkalpa detA hai| sAmAjika, rAjanaitika aura AdhyAtmika pradUSaNa ko dUra karane kI dizA meM jaina dharma ne jo mahanIya yogadAna diyA hai vaha apane Apa meM anUThA hai| isa dRSTi se dharma kI paribhASA meM aura paryAvaraNa kI surakSA meM jaina dharma jitanA kharA utaratA hai utanA anya koI dharma dikhAI nahIM detaa| jaina dharma vastuta: mAnava dharma hai, mAnavatA kI adhikatama gaharAI taka pahu~cakara dUsare ke kalyANa kI bAta socatA hai| yahI usakI ahiMsA hai, yahI usakA kAruNika rUpa hai aura yahI paryAvaraNa kA AdhAra hai| dAnavatA se pradUSaNa palatA hai| ahiMsA saMyama, samatA aura karuNA mAnavatA ke aMga haiM, paryAvaraNa ke rakSaka haiN| jainadharma mAnavatAvAdI dharma hai ahiMsA kA pratiSThApaka hai| isalie paryAvaraNa kI samagratA ko samAhita kie hue hai| paryAvaraNa kI zuddhatA ke prati eka bAra lokamata meM jAgRti A jAye to vaha pradUSaNa evaM hiMsA ke dAnava kA mukAbalA hI nahIM kara sakegA, apitu hamezA ke lie usa para vijaya bhI prApta kara legA aura yahI dharma kI vijaya hogii|'
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa ___ chaila siMha rAThaur3a __bhArata bhUmi meM udbhAvita aura suvikasita dharmoM meM jaina dharma kA pramukha sthAna hai| dharma zabda atyanta gambhIra aura gurutara artha kA bodhaka hai| bhAratIya manISiyoM ne aneka vyutpattiyoM se isake nigUDhArtha kA pratipAdana kiyA hai| "yena dhriyate sa dharmaH, dhArayati iti dharmaH, dharmoM dhArayate prajAH, dharmo vizvasya jagataH pratiSThA, dharati vizvam iti dharmaH' ityAdi vyutpattiyoM tathA dharmamahimA-bodhaka vAkyoM se yaha dhvanita hotA hai ki vizva ke dhAraka zAzvata siddhAntoM kI samaSTi hI dharma zabda se vyavahRta huI hai| tatvadraSTA maharSi kaNAda ne dharma kI jo "yato'bhyudayani: zreyasasiddhiH sa: dharmaH"1 yaha paribhASA prastuta kI hai vaha dharma ke vyApaka aura gambhIra svarUpa kI avabodhikA hai| dharma vaha tatva hai jo laukika samunnati aura AtmakalyANa arthAt mokSa donoM kA hI sAdhaka hotA hai| jaina dharma aura darzana ke maulika vicAraka kAkA sAheba kAlelakara ne dharma ke svarUpa para vicAra karate hae kahA hai-"dharma kI aneka vyAkhyAe~ kI gayI haiM / mere vicAra se dharma kI uttama vyAkhyA yaha hai jIvanazuddhi aura samRddhi kI sAdhanA jo dikhAye vaha dharma hai|' isa kathana para vicAra karane se aisA pratIta hotA hai ki AcArya kAlelakara ne yaha dharmalakSaNa maharSi kaNAda dvArA prastuta dharmalakSaNa ke anusAra prastuta kiyA hai| dharma ke isI vyApaka mUla svarUpa ko vibhinna tatvadraSTA AcAryoM aura mahApuruSoM ne svIkAra karate hue apane-apane dRSTikoNa se kucha viziSTa siddhAntoM kA samAveza kara upadeza diyA hai aura vaha unake anuyAyI samAja ke dharma ke nAma se vyavahata hotA hai| isa prakAra mUlata: dharma kI ekasvarUpatA hone para bhI vibhinna mahApuruSoM tathA AcAryoM ke anuyAyI samAjoM ke bheda se vyavahAra meM aneka dharma pravRtta ho jAte haiN| pratyeka dharma meM vyakti aura samAja ke athavA yaha kahanA ucita hogA ki sampUrNa vizva ke kalyANa kI kAmanA kI jAtI hai| saccA dharma vahI hai jo piNDa aura brahmANDa meM athavA jIva aura ajIva meM athavA prakRti athavA prANi jagat meM samanvaya sthApita kara ske| Adhunika yuga kI bhASA meM yaha kaha sakate haiM ki saccA dharma vaha *dvitIya puraskAra prApta Alekha (grupa- bii)| dvArA- zrI mAdhava siMha rAThaur3a, 943, kAgala hAusa, gA~dhIpurA, galI saM0 5, bI. je. esa. kAlonI, jodhapura (rAja.)
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 hai jo prANivarga aura paryAvaraNa ko samanvita svarUpa pradAna kara ske| dharma ke isI prANi mAtra ke lie kalyANakArI vAstavika svarUpa ko jAnane se paryAvaraNa ke sAtha dharma kA naisargika sambandha svataH jJAta ho jAtA hai| paryAvaraNa yA samagra prakRti eka dUsare kA paryAya hai| kevala nadI, jala, jaMgala, parvata, pazu-pakSI aura vAyu hI paryAvaraNa nahIM haiM apitu hamArI sAmAjika, Arthika, sAMskRtika aura rAjanItika Adi samasta paristhitiyA~ bhI paryAvaraNa kI paridhi se pariveSThita haiN| ke pari tathA A upasarga sahita vRJ dhAtu se karaNArthaka lyuT pratyaya ke saMyojana se banA huA paryAvaraNa zabda prAcIna sAhitya meM nahIM milatA hai| yaha Adhunika yuga meM prakalpita eka nayA zabda hai isakA zAbdika artha hai- hamAre cAroM ora kA vAtAvaraNa jisase hama hue haiN| paryAvaraNa vaha gherA hai jo mAnava ko cAroM ora se ghere hue hai tathA usake jIvana aura kriyAoM para prabhAva DAlatI hai| isameM manuSya ke bAhara kI samasta ghaTaka vastue~, sthitiyA~ tathA dazAe~ sammilita haiM jo mAnava ke jIvana ko prabhAvita karatI haiN| paryAvaraNa meM vAyumaNDala, sthalamaNDala aura jalamaNDala ke sabhI bhautika tathA rAsAyanika tatvoM ko samAviSTa kiyA gayA hai| isa prakAra paryAvaraNa bhautika tathA jaivika donoM tatvoM se milakara banA hai| jaivika paryAvaraNa meM samasta jIva jagat aura sabhI prakAra ke paudhe sammilita haiN| bhautika paryAvaraNa meM mRdA, jala, vAyu, prakAza aura tApa haiN| inase sthalamaNDala, jalamaNDala aura vAyumaNDala nirmita hotA hai| vaidika tathA paravartI prAcIna vADmaya meM paryAvaraNa saMrakSaNa viSaya para paryApta sAmagrI milatI hai| ataH yaha prazna uThatA hai ki usa prAcIna sAhitya meM paryAvaraNa zabda ke sthAna para kauna se zabda kA prayoga huA hai aura kina tatvoM ko paryAvaraNa kA saMghaTaka mAnA gayA hai atharvaveda meM prApta varNana ke anusAra paryAvaraNa ke saMghaTaka tatva tIna haiM- 3 jala, vAyu tathA aussdhiyaaN| ye bhUmi ko ghere hue haiM aura mAnava mAtra ko prasannatA pradAna karate haiM, ata: inheM pururUpam kahA gayA hai| pratyeka loka ko ye tatva jIvanarakSA ke lie diye gaye haiN| paryAvaraNa zabda vyApaka artha kI dRSTi se bhautika paryAvaraNa aura AdhyAtmika paryAvaraNa kA bodhaka hai| pRthvI Adi tatva bhautika paryAvaraNa ke antargata Ate haiM aura AdhyAtmika paryAvaraNa kA paryavasAna AtmaniH zreyasa meM hotA hai| niSkarSa rUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki jIvasRSTi aura prakRti kA paraspara samanvita sambandha hI paryAvaraNa hai| paryAvaraNa kI parizuddhi se hI AdhyAtmika, Adhibhautika aura Adhidaivika ina tInoM meM samanvaya sthApita rahatA hai| prastuta vivecana se yaha spaSTa hotA hai ki dharma kA paryAvaraNa se ghaniSTha sambandha hai| paryAvaraNa ke saMrakSaNa ke binA dharma adharma meM pariNata ho jAtA hai| B
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa 5. Adhunika yuga meM AdhyAtmikatA se vimukha, bhogavAdI tathA svArthaniSTha mAnavasamAja ne dharma ke vAstavika svarUpa ke anusAra AcaraNa na karate hue vizva meM paryAvaraNa pradUSaNa kI bhayaMkara samasyA utpanna kara dI hai| paryAvaraNa pradUSaNa mukhya rUpa se ye haiM-: 1. vAyupradUSaNa, 2. jalapradUSaNa, 3. bhUmipradUSaNa, 4. dhvanipradUSaNa aura reDiyodharmI pradUSaNa | paryAvaraNa ke saMrakSaka dharmoM meM jaina dharma kA viziSTa sthAna hai| jaina vADaGmaya meM pRthvI, jala, vAyu, agni aura vanaspati Adi prAkRtika tatvoM meM vaidika vADmaya ke samAna devatva kI nahIM apitu jIvatva kI avadhAraNA hai| AcArya umAsvAti ne saMsArI jIvoM ko trasa aura sthAvara ina do bhedoM meM vibhakta karate hue kahA hai ki pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ye pAMca sthAvara jIva haiN| isa prakAra jaina dharma meM pRthvIkAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trasakAya ye SaTkAyika jIva mAne gaye haiN| isa vargIkaraNa se jaina dharma ke anusAra samasta loka jIvatva se vyApta hai aura sampUrNa paryAvaraNa eka sajIva ikAI hai| ataH vizva ke pratyeka padArtha ke prati AtmIyatA aura saMrakSaNa kI bhAvanA honI caahie| AcArAMgasUtra meM isI bhAvanA ko abhivyakti dete hue kahA gayA hai ki jise tU mArane, AjJA dene, paritApa dene, pakar3ane tathA prANahIna karane yogya mAnatA hai, vaha vAstava meM tU hI hai" anya dharmadarzanoM meM jagat kA jar3a aura cetana bheda se vibhAga kiyA gayA hai| dehadhArI cetana jIvoM ke atirikta pRthvI Adi tatvoM ko jar3a arthAt acetana koTi meM mAnane se unake saMrakSaNa ke prati vaha AtmIya bhAva nahIM utpanna hotA jo unako jaina dharma meM jIva koTi meM mAnane se utpanna hotA hai| jainadarzana meM svIkRta ahiMsA, aparigraha, samatAvyavahAra, asteya, brahmacarya aura zAkAhAra ke niyamasiddhAnta paryAvaraNa ke saMrakSaNa meM atyadhika upayogI tathA samartha sAdhana haiN| ? : 15 ahiMsA se paryAvaraNaparizuddhi- ahiMsA ke utkRSTa svarUpa kA jaisA sUkSma vivecana jaina dharma-darzana meM prApta hotA hai vaisA anya kisI dharma meM nahIM prApta hotA / hAM upaniSadoM meM ahiMsA ko atyadhika mahatva diyA gayA hai| jaina dharma meM paryAvaraNa ke samasta ghaTakoM ko sajIva mAnane ke kAraNa ahiMsA kA bhAva hI usake saMrakSaNa kA sarvotkRSTa sAdhana ho sakatA hai aura isalie jaina dharma meM svIkRta jIvanapaddhati ke niyamoM meM ahiMsA ko sarvAdhika mahatva diyA gayA hai| ataH sarvaprathama yahI vicAraNIya hai ki jaina dharma ke anusAra ahiMsA kisa prakAra paryAvaraNa kA saMrakSaNa aura paripoSaNa karatI hai| ahiMsAtmaka AcaraNa SaTkAyika paryAvaraNa kI rakSA ke liye jaina dharma kA mUlAdhAra hai| AcArya umAsvAti kA 'parasparopagraho jIvAnAm " yaha prasiddha sUtra paryAvaraNa ke saMrakSaNa ke lie mahAmantra hai| jainAgamoM meM dharma ke vyApaka svarUpa kA vivecana karate hue jIvoM ke rakSaNa ko bhI mAnA gayA hai, jaisA ki nimnalikhita gAthA se jJAta hotA hai -
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ "dhammo vatthusahAvo khamAdibhAvo ya dasaviho dhmmo| - rayaNattaya ca dhammA, jIvANaMrakkhaNa dhmmo||" yadyapi jagat meM Atyantika ahiMsA kI sthiti nahIM prApta kI jA sakatI tathApi jaina dharma ke siddhAntoM ke anusAra ahiMsA kI yathAsambhava carama sthiti taka pahu~cA jA sakatA hai| paryAvaraNa ke samasta ghaTakoM ko jIva mAnane tathA ahiMsA ko atyadhika mahatva dene ke kAraNa jaina dharma vizva meM paryAvaraNa ke saMrakSaNa meM agraNI ho sakatA hai, parantu isa bhogavAdI yuga meM jainadharma kI isa vicAradhArA ko svIkAra karane vAle loga alpasaMkhyaka hI haiN| jaina dharma ke ahiMsA ke siddhAnta ko apanAne se manuSya kI na to trasa jIvoM kI hiMsA meM pravRtti hogI aura na sthAvara jIvoM kI hiMsA meN| isase sampUrNa vanaspatisampadA kI surakSA ho jaayegii| aisI sthiti meM ativRSTi, anAvRSTi Adi prAkRtika mahAprakopoM se mAnava kA trANa ho jaayegaa| hiMsaka vRtti ko apanAne se mAnava prAkRtika prakopoM kI vibhISikA se santrasta hai| jaina dharma-sammata ahiMsAvRtti ko na apanAne se hI jalapradUSaNa parAkASThA ko prApta ho gayA hai| bhUgarbhIya tatvoM kI prApti ke lie pRthvI ke niraMtaraM dohana se bhUkampoM kI vibhISikA mAnava ko prakampita kara rahI hai| samasta SaTkAyika jIva apane ahiMsaka svarUpa se vizva meM sukha-samRddhi kA sAmrAjya sthApita kara sakate haiM, parantu mAnava kI amaryAdita tathA krUra hiMsA ne svarga ko naraka meM badala diyA hai| ahiMsakavRtti se hI pazu-pakSiyoM kI jAti-prajAtiyoM kI rakSA ho sakatI hai| isI se jala zodhaka machalI Adi jalacara jIvoM kI rakSA sambhava hai| ahiMsAvRtti se hI azuddha jala tathA anAvazyaka jalapravAha kI samasyA se bacA jA sakatA hai| jaina dharma meM mAnava kI dinacaryA ke lie kiye jAne vAle pratyeka kArya kI ahiMsAparaka vidhi batalAyI gayI hai| una vidhiyoM ko apanAne se hI bhUmipradUSaNa tathA agnipradUSaNa Adi kA adhikatama nivAraNa kiyA jA sakatA hai| jisa prakAra hiMsA ke vyApaka svarUpa para cintana karane para steya, asatya, abrahmacarya, parigraha tathA mAMsabhakSaNa Adi hiMsA ke hI rUMpa pratIta hote haiM usI prakAra satya, asteya, brahmacarya, aparigraha tathA nirAmiSa bhojana Adi puNya karma ahiMsA ke vyApaka svarUpa meM samAhita ho jAte haiN| ahiMsakavRtti se hI satya, asteya, brahmacarya, aparigraha aura nirAmiSa AhAra meM pravRtti hotI hai, kyoMki ahiMsA hI unakA mUlAdhAra athavA jananI hai| jaina dharma meM dravyahiMsA aura bhAvahiMsA (sAMkalpikI hiMsA) donoM ke parityAga para bala dene ke kAraNa kevala bAhya paryAvaraNa kI hI nahIM, AdhyAtmika paryAvaraNa kI bhI parizaddhi ho jAtI hai| samasta pApoM kI mUla hiMsA kI Atyantika nivRtti ke lie ahiMsA kA vizeSa upadeza dene ke kAraNa jaina dharma meM ahiMsA hI dharma kA lakSaNa bana
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 17 gayI hai aura isIlie 'ahiMsA paramo dharma: yaha ukti prasiddha hai| ahiMsA kI mahimA kA gAna karate hue kahA gayA hai "zrUyate sarvazAstreSu sarveSu samayeSu ca / ahiMsAlakSaNo dharmaH adharmastaviparyayaH / / 1 / / ahiMsaiva jaganmAtA'hiMsaivAnnadapaddhatiH / ahiMseva gatiH sAdhvI zrIrahiMsaiva zAzvatI / / 2 / / ahiMsaiva zivaM sUte datte ca tridivazriyam / ahiMsaiva hiMta kuryAd vyasanAni nirasyati / / 3 / / paramANoH paraM nAlpaM na madhd gaganAtparam / yathAkincittathA dharmo nAhiMsAlakSaNAt param / / 4 / / " kAkA sAheba kAlelakara ne jaina dharma ke ahiMsAsiddhAnta ke bAre meM atyanta sUkSma cintana kiyA hai| ve kahate haiM- 'jainadRSTi kI jIvanasAdhanA meM ahiMsA kA vicAra atyanta sUkSma taka pahu~cA hai| usameM ahiMsA kA eka pahalU hai jIvoM ke prati karuNA aura dUsarA hai svayaM hiMsA ke doSa se bacane kI utkRSTa kaamnaa| jaina dharma ke ahiMsaka-siddhAntoM ne yajJa meM kI jAne vAlI pazuhiMsA ko unmUlita karane meM bhI atyadhika yogadAna kiyA hai| yajJoM meM pazuhiMsA prAcInakAla meM atyadhika pracalita thI usakA Adhunika yuga meM jo sarvathA abhAva pAyA jAtA hai, vaha jaina dharma ke ahiMsaka-siddhAnta ke prabala pracAra se hI sambhava huA hai| isa prakAra jaina dharma ne samasta prakAra ke pazu-pakSiyoM ko abhaya pradAna kara paryAvaraNaparizuddhi meM anupama yogadAna diyA hai| jaina dharma kA ahiMsaka-siddhAnta to paryAvaraNaparizuddhi ke lie sarvotkRSTa upAya hai hI, parantu ahiMsA para AdhArita satya, asteya, aparigraha aura nirAmiSa AhAravRtti bhI paryAvaraNaparizuddhi meM sahAyaka hai| satyavacana ke prayoga se mAnasika athavA AdhyAtmika paryAvaraNa kI parizuddhi hotI hai| asatya vacana se mAnasika hiMsA hotI hai| satya mahAvrata ko jIvana meM apanAne se hI samAja chala, dhokhA tathA anya mithyA AcaraNoM se mukta ho sakatA hai| satya para bala dene ke kAraNa jaina dharma samAja meM AdhyAtmika paryAvaraNa kI parizaddhi ke lie atyanta upayogI hai| vastusthiti yaha hai ki satyavyavahAra ko tilAMjali dekara asatyavyavahAra ke kAraNa hI hamAre deza meM mithyA AcaraNamUlaka ghaTanAoM kA bAhulya ho gayA hai| * asteya se paryAvaraNaparizaddhi- satya kI bhA~ti asteyavRtti bhI sAmAjika, Arthika, rAjanaitika aura AdhyAtmika paryAvaraNa kI parizuddhi ke lie atyanta
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 apekSita hai| lobha aura akarmaNyatA ke kAraNa manuSya caurya karma meM pravRtta hotA hai| lobha hI parigraha kA kAraNa hai| mana, vacana aura karma se kisI kI sampatti ko binA AjJA ke lenA yA denA steya hai| acauryavRtti ko na apanAne ke kAraNa hI vartamAna yuga meM padArthoM meM milAvaTa karanA, anucita rIti se dhana grahaNa karanA, corI kI vastu kharIdanA, corI kI preraNA aura usakA samarthana karanA, vanoM kA avaidha dohana, abhyAraNyoM meM vanya pazuoM kI mRgayA, rizvata lenA aura denA Adi aticAroM ne samAja ko AkrAnta kara diyA hai| vartamAna yuga meM vadhuoM ke daheja nimittaka dAha aura hatyA jaise krUratama pApa karmoM meM pravRtti ke lie utpreraNA caurya aura hiMsA kI vRtti se hI milatI hai| jaina dharma dvArA vizeSa rUpa se upadiSTa asteyavRtti ko apanAne se vartamAna yuga kA samAja sAmAjika, rAjanaitika, Arthika aura AdhyAtmika pradUSaNa se mukta ho sakatA hai| AtmA ke nija guNoM ko chor3akara krodha, lobha Adi prabhAvoM ko grahaNa karanA antaraMga parigraha tathA mamatva bhAva se dhana-dhAnya Adi bhautika vastuoM kA saMgraha karanA bAhya parigraha hai| jaina dharma-darzana ke prasiddha grantha tatvArthasUtra meM parigraha kI sUkSma paribhASA dI gayI hai- 'mUrchA parigrahaH'' arthAt bhautika vastuoM ke prati tRSNA aura mamatva kA bhAva rakhanA mUrchA hai| vartamAna bhogavAdI dhanalipsAgrasta yuga meM mAnava kI parigrahavRtti carama sImA para pahu~ca gayI hai| vaha pUjA-pATha aura AdhyAtmika jJAna kA kevala ADambara karatA hai| vaha bAhara to svayaM ko jJAnI ke rUpa meM pradarzita karatA hai parantu usakA anta:karaNa ajJAna aura mithyAjJAna ke andhakAra se AvRtta rahatA hai| Adhunika yuga kA mAnava jIvana kI kSaNabhaMguratA ko bhUla kara kevala apane parivAra meM bhaviSya meM Ane vAlI sAta pIr3hiyoM kI sukha-samRddhi ke lie dhanasaMgraha karanA cAhatA hai| isa amaryAdita aura asImita dhana saMgraha kI pravRtti ke kAraNa hamAre deza meM garIba adhika garIba aura dhanI adhika dhanI hote jA rahe haiM jisake phalasvarUpa sAmAjika aura Arthika paryAvaraNa pUrNatayA pradUSita ho cukA hai| aisI ati zocanIya sthiti meM jainadharmasammata aparigrahavRtti ko dhAraNa kiye binA mAnava samAja kA samabhAva se abhyudaya nahIM ho sktaa| isa prakAra aparigrahavRtti paryAvaraNaparizuddhi ke lie parama upayogI hone ke kAraNa sarvathA svIkArya hai| . brahmacarya se paryAvaraNazuddhi-: vartamAna yuga meM paryAvaraNa pradUSaNa meM mAnava samAja kA abrahmacarya bhI eka hetu hai| abrahmacarya kI parAkASThA ke kAraNa hamArA deza vizva meM janasaMkhyA vRddhi meM agraNI sthAna prApta kara rahA hai| adhika janasaMkhyA ke kAraNa adhika saMsAdhanoM kI AvazyakatA hone se hamAre deza meM prAkRtika srotoM kA amaryAdita dohana kiyA jA rahA hai jisake phalasvarUpa paryAvaraNa pradUSaNa kI jaTila samasyA utpanna ho gaI hai| brahmacaryavRtti ko dhAraNa karane se atijanasaMkhyA ke kAraNa
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 19 hone vAle paryAvaraNa pradUSaNa se trANa ho sakatA hai| AjIvikA ke paryApta sAdhana ke abhAva aura abrahmacarya ke kAraNa adhika santAnotpatti ho jAtI hai aura santAna ke samucita bharaNa-poSaNa kA abhAva hone se saMtAna ke hone vAle zArIrika tathA mAnasika kaSTa kA nimitta banakara mAnava eka taraha se hiMsA kA hI AcaraNa karatA hai| usakI kupoSita athavA alpapoSita aura azikSita saMtAna jIvananirvAha ke yogya nahIM bana pAtI jisake kAraNa sAmAjika aura Arthika paryAvaraNa kI samasyA utpanna ho jAtI hai| indriyoM kA asaMyama paryAvaraNapradUSaNa kI samasyA ko ugra banA detA hai| . - bhojana-saMyama aura zAkAhAra se paryAvaraNazaddhi- bhojana kA asaMyama aura mAMsAhAra bhI paryAvaraNa pradUSaNa kI samasyA kA janaka hai| sabhI dharmazAstroM meM AhArazuddhi aura sAtvikatA para bala diyA gayA hai| isalie kahA gayA hai"AhArazuddhau satvazuddhiH" "yAdRzaM bhojanaM tAdRzI matiH" / jaina dharma meM AhAra vidhi, AhAracaryA, AhAraviveka Adi para vistRta carcA kI gayI hai| saMsAra meM asaMyata kAmavAsanA tathA cala aura acala sampatti ke prati atilobha ke kAraNa to hiMsA hotI hI hai| yadi ina hiMsAnimittoM ke atirikta koI prabala hiMsAnimitta hai to vaha hai- mAnava kI niraMkuza maaNsaahaarvRtti| manuSya kA prayAsa yaha honA cAhie ki vaha zAkAhAra hI grahaNa kare aura AhAranimittaka hiMsA ke adhikatama alpIkaraNa meM pravRtta ho| AhAra-viSayaka baddhamUla ajJAna aura mithyAjJAna ke kAraNa hI manuSya mAMsAhAra meM pravRtta hotA hai| asaMyata mAMsAhAravRtti ke kAraNa Aja vizva kI do-tihAI janasaMkhyA mAMsAhArI hai| mAMsAhAra kI prApti ke lie asaMkhya pazu-pakSiyoM tathA machalI Adi jalacaroM kI hiMsA kI jAtI hai| una hiMsita prANiyoM ke zarIra ke abhojya avayavoM ko sar3akoM para pheMkane tathA abhojya tarala padArthoM ko nAliyoM meM bahAne se paryAvaraNa pradUSaNa kI bhayaMkara samasyA utpanna hotI hai| itanA hI nahIM, hiMsita prANiyoM ke rogaz2anaka kITANuoM kA mAMsAhAra ke kAraNa manuSya zarIra meM saMkramaNa hone se paryAvaraNa-pradUSaNa kI samasyA aura ugra ho jAtI hai| kRSivizeSajJoM ke zodha kA yaha niSkarSa hai ki zAkAhAra dvArA hameM nizcita kailorI zakti prApti ke lie jitanI bhUmi cAhie usase cha: gunI bhUmi pazuoM kA mAMsa prApta karane ke lie caahie| jAnavaroM ke carane ke lie jo phasala lagAye jAte haiM unheM turanta ukhAr3anA par3atA hai yA unheM mavezI cara jAte haiN| jabaki yadi vahA~ vRkSAdi lagAye jAyeM to jamIna bcegii| isa prakAra mAMsAhAra bhI paryAvaraNa kA saMkaTa paidA karatA hai| jAnavara ke mAMsa ke lobha meM hama jamIna kA kSaraNa karate haiM aura vRkSAdi na lagAkara pRthvI ko registAna banAkara duScakra meM phaMsate haiN| apanI jihvA ke svAda ke lie nirdoSa prANiyoM kA vadha sacamuca eka sAMskRtika aparAdha hai| zAkAhAra ke lAbha ni:sandigdha rUpa se pramANita haiN| vastuta: jaina dharma ne bhojanasaMyama aura zAkAhAravRtti
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 para bala dekara paryAvaraNazaddhi meM mahAna yogadAna diyA hai| zAkAhAra se manuSya meM sAttvika buddhi utpanna hotI hai, jabaki mAMsAhAra se tAmasI aura rAjasI vRtti| uparyukta vivecanA se yaha spaSTa rUpa se pramANita hai ki jaina dharma ke ahiMsA Adi maulika siddhAnta paryAvaraNa sRddhi ke paripoSaka haiN| ina siddhAntoM ke AcaraNa se Antarika aura bAhya donoM dRSTiyoM se paryAvaraNa kI zuddhi hotI hai| jaina dharma-darzana meM ina siddhAntoM ke prAthamika jJAna aura samyak jJAna ke sAtha cAritra ko bhI samAna rUpa se mahatvapUrNa mAnA gayA hai kyoMki siddhAntAnukUla AcaraNa ke binA siddhAntoM ke jJAna mAtra se jIvana pUrNatayA saphala nahIM ho sktaa| ucita hI kahA- "AcArahInaM na punanti vedaaH|" zreSTha AcaraNa ke kAraNa hI guru AcArya kahalAtA hai| jaina dharma-darzana meM nirUpita SaT lezyA kA siddhAnta bhI paryAvaraNazuddhi kI dRSTi se upayogI haiN| manuSya kA cintana jaisA hotA hai vaisA hI vaha kArya karatA hai| eka hI prakAra ke kArya ko bhinna-bhinna vRtti vAle loga bhinna-bhinna paddhati se sampanna karate haiN| jaMgala meM lakar3I kATane ke lie gaye cha: lakar3ahAroM dvArA kSudhAzamana ke lie apanAyI gayI cha: vibhinna paddhatiyoM ke dRSTAnta se yahI zikSA milatI hai ki Aja kA mAnava jIvanamUlyoM ke mAdhyama se padmalezyA taka bhI pahu~ca jAye to bhI vizva kI prAkRtika sampadA surakSita ho jAyegI aura logoM kI maulika AvazyakatAeM pUrI ho jaayeNgii| jaina dharma kI yahI zikSA hai ki mAnava ko apanI dainika jIvanacaryA meM hiMsA, parigraha, asatya-bhASaNa, abrahmacarya, mAMsAhAra Adi se bacane kA yathA-sambhava adhikatama prayAsa karanA caahie| mAnavakRta paryAvaraNa pradUSaNa ke kAraNa mAnavajAti hI nahIM apitu samasta prANI varga pIr3ita hote haiN| prAsaMgika rUpa se yaha bhI vicAraNIya hai ki paryAvaraNaparizuddhi ke paripoSaka ina siddhAntoM ke upadezaka jaina dharmAnuyAyI svayaM inakA samyak paripAlana karate haiM yA nahIM? jahA~ taka pazu hiMsA aura nirAmiSa bhojana kA prazna hai jaina samAja Aja bhI usase virata hai| yadi jaina dharma ke ukta siddhAntoM kA samyak rUpa se pAlana kiyA jAya to sampUrNa vizva paryAvaraNa pradUSaNa se pUrNatayA mukta ho sakatA hai| paryAvaraNazuddhi ke lie inako apanAnA aparihArya hai| jaina sAdhanApaddhati ni:saMdigdha rUpa se eka aisI paddhati hai jo jIva aura ajIva tatvoM meM paraspara pUrNa samanvaya, sAmanjasya aura santulana ko sthApita karatI hai| sandarbha 1. vaizeSikasUtra, prathamAdhyAya, prathamAjhika sUtra- 2 2. kAkA sAheba kAlelakara, mahAvIra kA jIvana saMdezaH yuga ke saMdarbha meM, rAjasthAna prAkRta bhAratI saMsthAna, jayapura 1982.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 21 3. trINi chandAMsi kavayo vi yetire pururUpaM darzataM vishvckssnnm| Apo vAtA oSadhayaH tAnyekasmin bhuvana aarpitaani|| atharvaveda, 18.1.17 4. sNsaarinnstrssthaavraa|| pRthivymbuvnsptyHsthaavraaH|| tattvArthasUtra, 2/12-13 5. AcArAGgasUtra, paJcama adhyAma, lokasAra, paJcama uddezaka __'ahiMsApada' sUtra 101, 102, 103 6. tattvArthasUtra, 5/21 7. jainadarzanasAra, 135-36 8. kAkA kAlelakara, pUrvokta, pRSTha-149 9. tattvArthasUtra-7/12
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa amita bahala* Aja saMsAra ke samakSa utpanna samasyAoM meM paryAvaraNa kI samasyA sarvAdhika vikaTa hai| yUropa se Arambha hokara zanaiH-zanaiH samasta vizva meM phailI audyogika krAnti ne jahA~ eka ora bhautika saMsAdhanoM kA prakRti se anavarata dohana Arambha kiyA to dUsarI ora nagna sAmrAjyavAda ke zoSaNa taMtra ko gati dii| ANavika astroM ke bhUmi va vAyu meM lagabhaga aThAraha sau se bhI adhika parIkSaNoM ke duSpariNAma se saMpUrNa vizva caukannA ho gyaa| Aja paryAvaraNa ko lekara sabhI dezoM meM eka cetanA paidA ho cukI hai| yaha cetanA hai jala, vAyu, dhvani aura pRthvI ke zuddhi kii| paryAvaraNa zuddhi prANimAtra ke lie ati Avazyaka hai| audyogIkaraNa ke gatizIla caraNoM ne jala, vAyu evaM dhvani ko pradUSita kara rakhA hai| kala-kArakhAnoM ke bar3hane ke sAtha mAnavajanita kacarAmala-mUtra bhI nadiyoM meM girAyA jAne lgaa| bhArata sahita duniyA bhara meM pichale 1520 varSoM se aisI hI duvidhApUrNa sthitiyoM ne pAnI ko nadiyoM-tAlAboM se uThAkara botaloM meM baMda kara diyaa| pAnI pilAkara puNya kamAne kI avadhAraNA ise kharIdanebecane kI sabhyatA kI caukhaTa para dama tor3a cukI hai| . vijJAna meM paryAvaraNa hetu 'ikolaoNjI' zabda kA prayoga kiyA gayA hai jisakA abhiprAya hai ki prakRti ke sabhI padArtha eka-dUsare para nirbhara haiM, eka-dUsare ke pUraka haiN| yadi eka padArtha bhI prakRti athavA apane svabhAva ke viparIta jAtA hai to prakRti meM asaMtulana utpanna ho jAtA hai, jo ativRSTi, bhUcAla, bAr3ha, pracaNDa garmI, alpa varSA Adi ke rUpa meM bhayAvaha hAni pahu~cAtA hai| pRthvI evaM sUrya ke madhya ojona kI chatarI hai| yaha pRthvI kI sataha se Upara dasa se pandraha kilomITara ke bIca samatApa maNDala meM sthita eka virala parata hai| yaha aMtarikSa se Ane vAlI parAbaiganI kiraNoM ko pRthvI taka pahu~cane se rokatI hai| prAkRtika asaMtulana aura pradUSaNa ke kAraNa usameM chidra ho gae haiM jisase jIvana ke lie khatarA bar3ha rahA hai| sthAna-sthAna para bhUkaMpa, bAr3ha, tUphAna Adi prAkRtika prakopa janajIvana ko asta-vyasta kara rahe haiN| jvAlAmukhI phaTane kI saMbhAvanAeM prabala ho rahIM haiN| aisI sthiti meM prakRti ke asIma dohana se *tRtIya puraskAra prApta Alekha (grupa- bI) dvArA- zrI bI. ena. bahala, somabAjAra, candranagara, dillI-111051
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 23 utpanna saMpannatA kA bhoga kauna aura kaise karegA? Aja vizva ke tathAkathita karNadhAroM ko yaha ciMtA satA rahI hai ki pRthvI kA kyA hogA? yadi pRthvI na bacI to manuSya nahIM bacegA aura manuSya nahIM hogA to saMpannatA arthahIna ho jaaegii| manuSya ne apane vikAsa ko lakSya banAkara prakRti kA asIma dohana kiyaa| isane prakRti asaMtulana kI sthiti ko janma diyaa| vikAsa ke viSaya meM koI do mata nahIM hai| matabheda kA viSaya hai siimaa| AdimakAla se lekara aba taka vikAsa kA cakra calatA rhaa| usakI gati bahuta dhImI thii| 20vIM sadI meM vikAsa kI raphtAra teja huii| usakA zreya vijJAna ko hai| sRSTi saMtulana-ikolaoNjI- kI samasyA kA zreya bhI vikAsa kI A~dhI ko hI hai| asaMtulita vikAsa ko eka nadI kA pravAha mAneM to bAr3ha kA khatarA hai| mAnavIya mUlya aura paryAvaraNa-ye donoM taTabandha TUTa cuke haiN| aba jalapravAha kI rokathAma karanA saMbhava nahIM hai| mAnavIya mUlyoM aura paryAvaraNa kI surakSA ke sAthasAtha jo vikAsa hotA hai, vaha saMtulita hotA hai| usase mAnavIya astitva ko koI khatarA paidA nahIM hotaa| Arthika mahAtvAkAMkSA athavA Arthika spardhA ne mAnavIya mUlyoM aura paryAvaraNa donoM kI upekSA kI hai| phalata: paryAvaraNa asaMtulana kI samasyA utpanna huI hai| vikAsa ke prati vartamAna dRSTikoNa samyak nahIM hai| vaha saMvega ke atireka se prabhAvita hai| aprabhAvita cintana aura aprabhAvita buddhi kA nirNaya sahI hotA hai| saMvega ke atireka kI dazA meM ciMtana aura buddhi donoM niSkriya ho jAte haiN| isa niSkriyatA kI bhUmikA para hone vAlA vikAsa mAnavIya sabhyatA aura saMskRti ke lie varadAna nahIM abhizApa hotA hai| ___ vyApaka dRSTi se paryAvaraNa ko bhautika evaM AdhyAtmika paryAvaraNa ke rUpa meM dekhA jA sakatA hai| jIva ko daihika saMtuSTi dene vAle tatva-pRthvI, pAnI, pavana Adi bhautika paryAvaraNa meM samAviSTa haiM aura Atmika saMtuSTi AdhyAtmika paryAvaraNa kA suphala hai| bhAratIya RSi ati prAcInakAla se hI bhautika evaM AdhyAtmika paryAvaraNa ke prati sajaga the| prAcIna bhAratIya sAhitya meM paryAvaraNa ke prati unakI cetanA pratyakSa-parokSa rUpa se parilakSita hotI hai| prAcIna bhAratIya saMskRti do samAnAntara dhArAoM-vaidika aura zramaNa saMskRti meM pravAhita huii| vaidika saMskRti kA nidarzana vaidika vAGmaya meM paMcamahAbhUtoM kI paryAvaraNa upayogitA se hotA hai| paurANika sAhitya, Ayurveda, caraka saMhitA, arthazAstra, vAstuzAstra tathA smRti graMthoM meM bhI paryAvaraNa cetanA dRSTigata hotI hai| dvitIya dhArA zramaNa saMskRti meM paryAvaraNa saMrakSaNa kA sUkSma ciMtana hai| ___ahiMsA kA vijJAna yahI hai ki saMsAra meM sabhI prANI jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA, saba sukha cAhate haiM, koI duHkha nahIM caahtaa| sabhI ko isa saMsAra
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 meM jIne kA haka hai| hameM kyA adhikAra hai apane sukhArtha dUsare prANI kI jAna lene kI? hama yaha kyoM bhUla jAte haiM ki hamAre kArakhAnoM, miloM se jo gaMdA, pradUSita jala yA jaharIlI gaisa nikalI hai vaha sabhI prANiyoM ke lie hAnikAraka hai| nadiyoM meM itanA viSailA rasAyana bahAyA jAtA hai ki machaliyA~ marI huI Upara tairatI dikhAI detI haiN| 1982 meM bhopAla meM jaharIlI gaisa ke risane se 20,000 se adhika loga mAre gaye, aneka jIvana bhara ke lie apaMga ho gaye, netroM kI jyoti kho baiThe, vikRta mastiSka ho gae / prakRti meM saMtulana banA rahe, yahI paryAvaraNa hai, phira ApadA nahIM aayegii| jaina dharma kA paryAvaraNa saMrakSaNa meM mahatvapUrNa sthAna hai| Adhunika vaijJAnika yuga se do hajAra varSa pUrva umAsvAti ne parasparopagraho jIvanAm, sUtra dvArA logoM meM paryAvaraNa kI cetanA pradAna kI thI aura use vyApaka AyAmoM meM prastuta kiyA thaa| isa sahaastitva ke siddhAnta ko Aja vaijJAnika bhI svIkAra karate haiN| vRkSa praNiyoM dvArA visarjita kArbanaDAIAksAiDa grahaNa kara prANavAyu AksIjana chor3ate haiN| hameM phala, auSadhi Adi pradAna karate haiM tathA vAyu, bhUmi va jala pradUSaNa se hamArI rakSA karate haiN| skaoNTalaiNDa ke vanaspati vaijJAnika rAbarTa cembarsa ke anusAra vanoM kA vinAza karane vAle ativRSTi, anAvRSTi, garmI, akAla aura bImArI ko AmaMtrita kara rahe haiN| AcArAMgasUtra ke prathama pAMca adhyAyoM meM SaTkAyika jIvoM kA varNana hai| jaina vAGmaya meM jIvatattva kA sUkSma vaijJAnika varNana aura vargIkaraNa hai| jIvoM kI jAtiyoM ke anveSaNa kI caudaha mArgaNAyeM, unake vikAsa ke caudaha guNasthAna aura AdhyAtmika dRSTi se guNadoSoM ke AdhAra tathA jIvana ke bhedopabheda kA bhI varNana samAviSTa hai / padmapurANa meM vRkSAropaNa ko pratiSThA kA viSaya batAyA gayA hai / varAMgacarita evaM dharmazarmAbhyudaya meM vanoM, udyAnoM, vATikAoM tathA nadI ke taToM para vRkSAropaNa kA varNana hai| tIrthaMkaroM kI pratimAoM para aMkita cinha pazu-pakSI se jur3e hue haiN| Adi tIrthaMkara RSabhadeva kA cinha vRSabha hai| yaha bhAratIya kRSi saMskRti kA AdhAra stambha hai| yahA~ baila se jur3e ghAsa ke maidAna, sApha-svaccha jala se bhare nadI, tAlAba, harIbharI khetI sabhI sAkAra ho uThate haiN| gaja (ajitanAtha), azva ( saMbhavanAtha ), vAnara (abhinaMdananAtha), cakavA (sumitanAtha), makara (puSpanAtha), gaiMDA (zreyAMsaprabhu), mahiSa ( vAsupUjya), zUkara (vimalanAtha), sahI (anantanAtha), hiraNa (zAMtinAtha ), chAga (kuMthunAtha), kacchapa ( munisuvrata ), sarpa (pArzvanAtha), siMha (mahAvIra ) ye bhI pazu-pakSI mAnava ke lie sahayogI evaM upayogI haiN| inake atirikta lAlakamala (padmanAtha), tagara kusuma (aranAtha), nIlotpala (naminAtha), zaMkha (neminAtha) prakRti viSayaka haiM, jahA~ saundarya, zuddha vAyu aura sugandha hai / zaMkha, kacchapa aura makara jala kI zuddhatA
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 25 kI ora saMketa karate haiN| caMdramA bhI zItalatA, prakAza evaM svacchatA kA pratIka hai| ye sabhI cinha pratIkAtmaka haiM aura paryAvaraNa kI zuddhatA kA bhAna karAte haiN| paryAvaraNa kI anubhUti jaina vicArakoM ko hajAroM varSoM pUrva thI, isameM saMdeha nhiiN| yaha paryAvaraNa kI anubhUti hI thI, jisase vanya pazu, vana aura vRkSa, sabhI kI surakSA kA dhyAna jaina dharma meM rakhA gayA hai| paryAvaraNa kI carcA ke sAtha ahiMsA aura dayA kI bhAvanA bhI sAmane AtI hai| mahAvIra AtmatulavAda ke pravartaka the| unhoMne saMyama, AcaraNa, karuNA aura dayA para vizeSa bala diyaa| AcArya zrI mahAprajJa ne apanI pustaka jainadharma : arhat aura arhatAeM meM eka sthAna para likhA hai ki sRSTi saMtulana zAstra Adhunika vijJAna kI eka naI zAkhA ho sakatI hai lekina eka jaina ke lie yaha siddhAnta DhAI hajAra varSa purAnA hai| sRSTi- saMtulana kA jo sUtra mahAvIra ne diyA, vaha Aja bhI utanA hI mahatvapUrNa hai| unhoMne kahA- 'jo pRthvI, jala, agni, vAyu va vanaspati ke astitva ko svIkAra karatA hai, vaha apane astitva ko svIkAra karatA hai| apane astitva ke samAna unakA astitva mAnatA hai| hama isa tulA se toleM to na kevala ahiMsA kA siddhAnta hI phalita hotA hai apitu paryAvaraNa vijJAna kI samasyA kA bhI mahatvapUrNa samAdhAna prApta hotA hai| yaha Avazyaka hai- hama ahiMsA ko kevala dhArmika rUpa meM prastuta na kreN| yadi use vartamAna samasyAoM ke saMdarbha meM prastuta kiyA jAe to mAnava jAti ko eka nayA Aloka upalabdha ho sakatA hai|' bhalA apanA jIvana kise priya nahIM, sakha kauna nahIM cAhatA? hameM phira kyA adhikAra hai, dUsaroM ke prANa lene kA? aba to aneka deza phAMsI kI sajA ko amAnavIya kahakara usakA niSedha kara rahe haiN| dayA, mamatA, sahAnubhUti mAnavIya guNa haiM, inameM hamAre jIvana mUlyoM kI sugandha bharI par3I hai| eka vicAraka ne kahA hai ki dayAbhAva sarvottama guNa hai, mAnava-jIvana kA ekamAtra siddhAnta, niyama hai| hama isa eka niyama ko bhI apane jIvana meM nahIM utAra sake! Aja saMsAra ke sabhI deza AtaMkavAda aura hiMsAvAda se pIr3ita haiN| hAla hI meM amerikA meM AtaMkavAda kA jo bhISaNa tANDava huA, vaha isa sadI kI mahAn trAsadI ke rUpa meM dekhA jA rahA hai| saMsAra vinAza kI ora unmukha hai, AMkhoM para paTTI bAMdhe vaha sarapaTa daur3a rahA hai| mAlUma nahIM usakA kyA pariNAma hogA? hama vizva-zAMti kI cAha karate haiM, lekina cAha karane se kucha nahIM hogA, apane Apako pahacAnanA hogaa| mahAvIra ne isI kA upadeza diyaa| 'mahAmAnava mahAvIra' nAmaka apanI pustaka meM guNavaMta zAha ne ThIka hI likhA hai ki 'ahiMsA parama dharma bana jAe, aisI anukUlatA bar3hate hue audyogIkaraNa, pradUSaNa kI samasyAoM, saMtulana kI jarUratoM, UrjA ke saMkaTa,
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 bar3hate hue tanAva aura sarvanAza kI AzaMkA ke kAraNa bana rahI hai| mahAvIra kI ahiMsA kA aisA saMdarbha svIkAra na kareM to doSa hamArA hai|' zAkAhAra ke pIche paryAvaraNa kI cetanA chipI hai| mAMsAhAra hetu hameM vAtAvaraNa ko zuddha evaM pavitra rakhane vAle pazu-pakSiyoM kA hanana karanA par3atA hai| kucha jala ko zuddha rakhate haiN| kucha vRkSoM kI rakSA kA jJAna hameM dete haiN| vanya pakSI hare-bhare maidAnoM evaM jaMgaloM meM nivAsa karate haiM aura ve vahA~ tabhI raheMge jaba vana hoNge| vanoM se varSA evaM zuddha vAyu milatI hai| bhU-skhalana nahIM hotaa| bhU-urvarakatA banI rahatI hai| dayA-bhAvanA hameM hiMsA se rokatI hai aura hamAre andara AtmIyatA kA bhAva paidA karatI hai| zAkAhArI bhojana pauSTika, sAtvika, supAcya aura svAthyavardhaka hotA hai| jaba zAkAhAra kA pracAra kiyA jAtA hai to usake pIche prakRti kI surakSA-bhAvanA rahatI hai| paryAvaraNa meM saMyamasaMtulana rahanA Avazyaka hai| asaMyama ke bar3hane se saMtulana bigar3a jAtA hai aura sarvatra vAyu, jala aura dhvani pradUSaNa bar3hane lagatA hai| mahAvIra ne isalie saMyama ko dharma, jIvana kahA hai-saMyamaH khalu jiivnm| vizva svAsthya saMgaThana ne svAsthya kI paribhASA meM kahA hai ki zarIra ke saMpUrNa bhautika, mAnasika tathA sAmAjika kSema-kuzala ko svAsthya kahate haiM; yaha niroga yA balavAna hone kA nAma nahIM hai| sarvavidita hai ki isa ArogyatA ke pIche saMyama kI bhAvanA hai- saMyama khAne-pIne meM, soca-vicAra meM, sAmAjika vyavahAra meM rahegA to koI pradUSaNa kisI stara para naz2ara nahIM aaegaa| jaina manISiyoM kI dRSTi se sAtvika AhAra vaha hai, jo jIvana tathA anuzAsana meM sahAyaka ho, jo mAdaka na ho, jo kartavya-vimukha na bnaae| sAtvika AhAra athavA sAtvika jIvana arthAt paryAvaraNa kA zuddha honaa| yaha sarvavidita hai ki jaba mAMsAhAra kI bAta kI jAtI hai to mAMsa mAtra unhIM pazu-pakSiyoM kA khAyA jAtA hai, jo zAkAhArI haiM, zera, kuttA va billI jaise mAMsAhAriyoM kA mAMsa koI nahIM khaataa| ata: zAkAhAra svAbhAvika bhojana hai| kahate haiM ki manuSya kA vikAsa baMdara se haA hai| baMdara ko hI DArvina ne apane vikAsavAdI siddhAnta kA kendra mAnA hai arthAt bandara hI vikAsa prApta karate-karate manuSya rUpa meM parivartita huA hai| vaha svayaM zAkAhArI pazu hai phalata: prakRti se manuSya bhI zAkAhArI hai| yaha kahanA ki mAMsAhAra adhika pauSTika, saMtulita, proTIna-viTAmina yukta hotA hai, kevala ajJAnatA kA sUcaka hai| dAloM meM, soyAbIna meM, mUMgaphalI meM, seba, saMtare meM kyA kama proTIna evaM viTAmina hote haiM? kahane kI AvazyakatA nahIM ki zAkAhAra paryAvaraNa kI surakSA kA bodha karAne vAlA hai| isase jIvana meM anuzAsana AtA hai| bhojana meM bhI anuzAsana saMyama na rakhA to nizcita rUpa se hamArA aniSTa hogaa| tIrthaMkaroM ke janma se pUrva unakI mAtAoM dvArA dekhe gae solaha svapna pazupakSI evaM prAkRtika jama me sambaddha haiN| tIrthakaroM kI samavasaraNa sabhA meM pramada vana,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 27 azoka, saptaparNa aura Amra vRkSoM kA varNana hai| sAtha hI pratyeka jIva kA sthAna nirdhArita hai tathA sabhI ko tIrthaMkara vANI sunane kA samAnAdhikAra hai| pA~ca aNuvrata- ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha bhautika paryAvaraNa kI zuddhi meM sArthaka haiN| mana, vacana aura karma se kisI jIva kI hiMsA na karanA ahiMsA hai| azuddha jala kA prayoga karane evaM anAvazyaka jala kA pravAha bhI ananta jala kAyika jIvoM kI hiMsA hai| jala kA upayoga chAnakara evaM ubAlakara karanA pratyeka zrAvaka kA kartavya hai| isa vidhi se cikitsA vijJAna bhI sahamata hai| isake sAtha-sAtha Aja pUre vizva meM jalA bhAva ke gaMbhIra saMkaTa ke kAraNa tRtIya vizvayuddha kI AzaMkA vyakta kI jAne lage hai| isase bacane kA ekamAtra upAya jaina vidhi se kI gayI jala zuddhi evaM mitavyatA hI hai| ahiMsA aura satya anyonyAzrita haiN| manuSya ko hita, mita, priya aura hiMsArahita vacana bolanA caahie| AtmavaMcanA, kUTanIti aura dhokhe kA tyAga satya vacana se hI hotA hai| aticAroM ko dUra kara satya kA pAlana kiyA jAe to duSpravRttiyA~ deza kI Arthika nIMva nahIM hilA skeNgii| mana, karma aura vacana se kisI kI saMpatti binA AjJA ke na lenA aura na denA acaurya athavA asteya hai| corI kI preraNA denA, corI kI vastu kharIdanA, anucita ke tarIke se dhana saMgraha, rAjAjJA kA ullaMghana, kama taulanA, milAvaTa karanA Adi acaurya aNuvrata ke aticAra haiN| vanoM kI avaidha kaTAI, abhyAraNyoM meM vanya pazuoM kA zikAra ,doSayukta gaisa upakaraNoM va vAhanoM kA prayoga, rizvata lenA aura denA steya karma haiN| daheja-dAha jaise kukRtyoM ke pIche krUra tarIke se dhana hathiyAnA caurya karma aura hiMsA hai| acaurya vrata pAlana se sAmAjika adhikAroM kI rakSA hotI hai| isase vyakti, samAja aura rASTra kA Arthika paryAvaraNa zuddha hotA hai| . jainAcAryoM ne parigraha ke 24 bheda batAye haiN| inake bhogopabhoga kI icchA parigraha hai aura ni:spRhatA aprigrh| adhika savArI rakhanA, anAvazyaka vastue~ ekatra karanA, dUsaroM kA vaibhava dekhakara Azcarya evaM lobha karanA aura bahuta bhAra lAdanA parigraha pariNAma vrata ke doSa haiN| lobha ke vazIbhUta mAnava parigraha saMcaya karatA hai| parigraha ke saMcaya aura rakSA ke lie hiMsA, corI, jhUTha va kuzIlatA kI ora pravRtta hotA hai| parigraha ke pariNAmasvarUpa azAMti, asaMtoSa va tanAva kA janma hotA hai| parigraha parimANa vrata ke pAlana se AvazyakatAe~ sImita tathA tRSNA va kAmanAe~ niyaMtrita hotI haiN| phalata: prAkRtika saMsAdhanoM kI bacata hotI hai| aparigraha se ahaMkAra nahIM AtA aura saccI mAnavatA kA vikAsa hotA hai| ' paryAvaraNa asaMtulana kA sabase bar3A kAraNa mAnava aura usakI niraMtara bar3hatI janasaMkhyA hai| janasaMkhyA niyaMtraNa ke lie brahmacarya vrata sArthaka hai| yaha vrata zrAvaka ke liye svadAra saMtoSa tathA zramaNa ke lie pUrNa brahmacarya kA nirdeza karatA hai|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravivAhakaraNa, anaMga kIr3A, apazabda kA prayoga, viSaya sevana kI tIvra icchA tathA vyabhicAriNI strI ke ghara AnA-jAnA ye saba isa vrata ke aticAra haiN| isa vrata kA pAlana na karane se sAmAjika pradUSaNa phailatA hai| isI kA duSpariNAma hai eDsa ke rogiyoM kI dina-pratidina bar3hatI sNkhyaa| isakA samAdhAna brahmacarya vrata ke pAlana se hI saMbhava hai, yaha vrata vaiyaktika, sAmAjika aura zArIrika paryAvaraNa kI zuddhi hetu varadAna hai| ata: ina pAMca aNuvratoM meM aNubama jaise visphoToM kA zAMta karane kI sAmarthya hai| AvazyakatA hai aNuvrata ke prayoga kii| __ zramaNoM meM sapta guNa evaM samitiyoM ke pAlana meM sUkSma jIvoM ke prati ahiMsAtmaka dRSTi hai| unake paMcendriya nigraha meM nirvikAra bhAva kA, nagnatva meM aparigraha kA, sAmAyika, stuti, vaMdanA meM Atmazuddhi kA, dvAdazAnuprekSAoM ke manana aura kSamAdi dasa dharma ke anuzIlana meM AtmothAna kA ciMtana samAhita hai| ataH zrAvaka evaM zramaNAcAra saMhitA AcAra zuddhi, bhAva zuddhi aura antataH paryAvaraNa zuddhi kA patha prazasta karatI hai| vaicArika hiMsA zArIrika hiMsA se kama nahIM hai| yuddhakSetrameM yuddha to bAda meM lar3e jAte haiM usase pUrva yuddha mastiSka meM lar3e jAte haiN| vaicArika parigraha kI granthi ke pariNAma bar3e bhayAvaha hote haiN| isase bacane kA jo upAya mahAvIra ne batAyA vaha hai- anekAnta drshn| maiM jo kahatA hU~ vahI sahI hai, aisA Agraha-vigraha ko janma detA hai| bhagavAn ne kahA vastu ke ananta dharma ho sakate haiM, ananta paryAya ho sakate haiN| unheM ananta koNoM se dekho- ananta cakSuoM se dekho| Aja vizva meM jitanI samasyAeM haiM, unameM se adhikAMza kI pRSThabhUmi hai- manuSya kI ekAntika dRsstti| hamArI soca yA hamArA vicAra hI sahI hai bAkI mithyA aisI mAnyatA samasyA kI udgama bhUmi hai| Aja aneka rASTra Apasa meM jhagar3a rahe haiM- bhISaNa yuddha ho rahe haiN| rAjyoM ke bIca tanAva hai| rAjyoM kA vibhAjana ho rahA hai| uttara pradeza se uttarAMcala, madhyapradeza se chattIsagar3ha aura bihAra se jhArakhaNDa alaga huaa| jiloM kA bhI vibhAjana ho rahA hai| vibhAjana ke bIca vaimanasya kI dIvAreM khar3I ho rahI haiN| duniyAM sAtha mela-jola kI bAta to dUra rahI, Aja hamAre par3osI deza ke sAtha bhI saMbaMdha maitrI pUrNa nahIM haiN| bhAI-bhAI ke bIca pArasparikatA aura bhrAtatva samApta hotA jA rahA hai| sAsa-bahU ke saMbaMdha tanAvagrasta haiN| phalata: saMyukta parivAra TUTate jA rahe haiN| vibhakta parivAroM kI saMkhyA bar3ha rahI hai| yaha saba kyoM ho rahA hai? hamArI bhavya sAMskRtika virAsata para eka ke bAda eka praznacinha kyoM lagate jA rahe haiM? kAraNa eka hI hai hamArA svArthaparaka ekAntika dRSTikoNa, mamakAra aura ahaMkAra kI yaha avataraNa bhUmi hai aura jahA~ ye nivAsa karate haiM vahAM vinAza nizcita hai| sabhI cIjoM ko sApekSabhAva se dekhanA aura pratyeka sthiti meM rahe hue satya ke aMza kA sAkSAtkAra karanA yahI anekAnta
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 29 hai| jo anekAnta dRSTi ko dhAraNa kara letA hai, vaha vivAdoM se dUra raha sakatA hai, samasyAoM ko sahajatA ke sAtha sulajhA sakatA hai| jIvana meM zAMti aura sacce Ananda kI anubhUti kara sakatA hai| jo apanI dRSTi ko badala sakatA hai use sRSTi ko badalane kI jarUrata hI nahIM rahatI / bhagavAn mahAvIra ne kahA- jo merA hai vahI saccA hai yaha abhimata ThIka nhiiN| isa dRSTikoNa kA vikAsa karo / sApekSa aura samanvayaparaka dRSTikoNa kA vikAsa hI zAMtipUrNa sahaastitva kA AdhAra hai| vizva baMdhutva aura vizvazAMti ke svapna ko sAkAra rUpa dene kA eka hI mArga hai- bhagavAn mahAvIra kA anekAnta darzana / ikkIsavIM sadI meM anekAnta darzana kA yaha saMdeza mAnavajAti ke utthAna kA jIvana maMtra bana sakatA hai| vizva meM paryAvaraNa kI rakSA hetu hameM jaina dharma kI ahiMsA evaM aparigraha kI dRSTi ko apanAnA hogaa| hameM vanya jantuoM kI hatyA ko rokanA hogA aura vRkSoM, vanoM kI andhAdhundha kaTAI baMda karanI hogii| hamAre hRdaya meM vRkSoM vanya prANiyoM ke prati karuNA aura vAtsalyatA kA bhAva paidA honA caahie| apane ko sampanna banAne ke lie hama prakRti ko nirdhana banA rahe haiN| yaha parigraha hAnikAraka hai, ise tyAganA pdd'egaa| jaina dharma icchAoM aura vastuoM ke saMgraha ko sImita rakhane kI dRSTi pradAna karatA hai isalie prakRti kI saMpadA ko surakSita rakhanA hogaa| hamAre audyogika saMsthAna pragati ke sopAna hokara bhI pradUSaNa ke janaka haiN| kArakhAnoM meM jo niraMtara utpAdana ho rahA hai, usase hamAre lie sukha-suvidhAeM juTAI jAtI haiN| unase hamArI sampannatA meM vRddhi hotI hai, lekina kise mAlUma nahIM ki hamArI parigraha vRtti ne anya prANiyoM ke lie kitanI samasyAyeM paidA kI haiN| pAnI meM hAnikAraka rAsAyanika tatva mile rahate haiN| hamArI parigrahavRtti isake lie jimmedAra hai| vanoM vRkSoM ko kATakara hama apanI saMpannatA ko bar3hA sakate haiM, lekina aneka pazu-pakSiyoM ko beghara banA dete haiM, hiMsA nahIM to aura kyA hai ? prakRti ke binA prANI kaise rahegA? sabhI jIvoM, prANiyoM ke sAtha ekAtmakatA paidA karanA, unake astitva ko svIkAra karanA, ahiMsA ko vyAvahArika rUpa denA hai| jaba saMyama kI bAta jaina dharma meM kahI jAtI hai to prakRti ke saMtulana kI bAta kI jAtI hai| prakRti meM asaMtulana AnA, padArthoM kI sthiti meM gar3abar3I yA asaMtulana AnA paryAvaraNa kI samasyA paidA kara detA hai| ) yaha prakRti ke sAtha manuSya kA tAdAtmya jur3A hotA to vaha binA soce- vicAre isa prakAra usakA dohana nahIM kara paataa| prakRti kA aniyaMtrita dohana sIdhA pralaya ko AmaMtraNa hai| hama jAnate haiM isa avasarpiNI kAla kA chaThA ArA pralaya kI kahAnI likhegaa| para abhI to hajAroM varSoM kA aMtarAla hai| jo ghaTanA bahuta samaya bAda ghaTita hone vAlI hai, vaha Aja ghaTita hotI hai to asvAbhAvika lagatI hai| prAkRtika
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 sthitiyoM meM Ae badalAva se manuSya kI soca to badalI hai, para AcaraNa nahIM badalA hai| jaba taka usakI Arthika dRSTi svastha va saMtulita nahIM hogI, paryAvaraNa saMtulita nahIM ho sktaa| jahA~ saMyama-saMtulana nahIM, vahIM paryAvaraNa kI samasyA hai, pradUSaNa hai, hiMsA hai, mohAtireka hai, mUrchA hai, parigraha hai, dveSa aura ghRNA hai| vanaspati, per3a-paudhe, nadI, pazu-pakSI sabhI ke jIvana meM saMyama-surakSA kI bhAvanA ho| saha-astitva para vizvAsa ho to na hiMsA hogI, na ghRNA, na prduussnn| lobha-moha hamAre paryAvaraNa ko dUSita karane ke mUla kAraNa haiM aura yahIM hiMsA kI vRtti bhI hai| Aja hama aparigraha aura ahiMsA kA vrata lekara Age bar3heM to isa dharatI ko avazya pradUSaNa-mukta kiyA jA sakatA hai aura samAja sukhI aura samRddha ho sakatA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa rAnU gAMdhI* -- paryAvaraNa yA samagra prakRti eka dUsare kA paryAya hai| kevala nadI, jala, jaMgala, pahAr3a, pazu-pakSI aura havA hI paryAvaraNa nahIM haiN| hamAre sAmAjika evaM Arthika sarokAra aura hamArI sAMskRtika-rAjanaitika, samasAmayika paristhitiyA~ bhI paryAvaraNa kI phalaka haiN| vastuta: prAkRtika paryAvaraNa ina sabhI phalakoM ko sarvAdhika prabhAvita karatA hai, kyoMki vikAsa kI dhurI meM prAkRtika saMsAdhanoM kA hI pramukha sthAna hai| saMtulita paryAvaraNa kA artha jIvana aura jagat ko poSaNa denA hai| isa dharatI para jo kucha dRzyamAna yA vidyamAna hai, vaha poSita ho, yahI paryAvaraNa kA abhISTa hai aura yaha dAyitva cetanazIla manuSya kA hai| pazu-pakSI, vanaspatiyA~ aura per3a-paudhe manuSya se kama cetanazIla haiN| yadi manuSya apane kSudra svArtha ke lie unakA vinAza karatA hai, to hama na to use cetanazIla kaha sakate haiM aura na vivekshiil| jaina dharma vizva kA vaha prathama dharma hai jisane dharma kA mUlAdhAra paryAvaraNa surakSA ko mAnya kiyA hai| bhagavAn mahAvIra kA sabase pahalA upadeza AcArAMga meM saMrakSita kiyA gayA hai| AcArAMga kA pahalA adhyayana SaTkAya-jIvoM kI rakSArtha racA gyaa| mahAvIra ne spaSTaH jora de kara kahA ki pRthvI, jala, vAyu, agni aura vanaspati meM jIva haiM sAkSAt prANadhArI jiiv| inheM apane DhaMga se jIne denA dharma hai, inheM kaSTa pahu~cAnA yA naSTa karanA hiMsA hai, pApa hai| ahiMsA parama dharma hai aura hiMsA mahA paap| inhIM SaTakAyika jIvoM kI saMtati purAnI zabdAvalI meM saMsAra aura Adhunika zabdAvalI meM paryAvaraNa se abhihita hai| apane saMyata aura samyak AcaraNa se isa SaTakAyika paryAvaraNIya saMskRti kI rakSA karanA jaina dharma kA mUlAdhAra hai| jaina dharma ne hI sabase pahale pRthvI, jala, vAyu, agni aura vanaspatiyoM ko jIva khaa| trasakAya jIvoM ko to aura bhI vicAraka jIva yA prANI mAnate rhe| aba vijJAna ne sara jagadIzacandra basu kI khoja ke AdhAra para vanaspatiyoM ko jIva mAnanA prArambha kara diyA, kintu SaTakAyoM ke pahale cAra kAya pRthvI, jala, vAyu, agni ko jIva kI zreNI meM kevala jaina hI rakhate haiM aura unheM anya jIvoM kI bhA~ti apane dharmAcAra meM sthAna die hue haiN| isa AsthAgata avadhAraNA ke AdhAra para na kevala *prathama puraskAra prApta Alekha (grupa- e) dvArA- zrI pArasamala gA~dhI, 247/4, lakhana koThArI, darjI mohallA, ajamera
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 yaha pRthvI pratyut brahamANDa kI sArI pRthviyA~, yathA-graha, upagraha tathA nakSatra, sampUrNa vAyu maNDala, jalAzaya tathA agnistrota saba ke saba mukhyataH ekendriya jIva haiM, jinake adhIna asaMkhyAta trasakAya jIvoM kI dvIndriya se lekara paMcendriya yoniyA~ Azraya lie hue haiN| isa prakAra jaina mAnyatA ke anusAra sampUrNa brAhmANDa athavA loka-racanA jIva tatva se ota-prota hai| sampUrNa loka meM jIva evaM ajIva ye do hI tatva haiM, kintu jIva kI pradhAnatA ke kAraNa sampUrNa paryAvaraNa eka jIvaMta ikAI hai| jaina dharma kA dArzanika AdhAra hai ki sampUrNa paryAvaraNa eka jIvaMta ikAI hai| sampUrNa loka racanA meM jIva tatva kI pramukha bhUmikA hai| isI upagraha se saMsAra kA sAmUhika jIvana sthira hai aura usI ke nimitta se loka racanA kA saMpUrNa paryAvaraNa jIvaMta hai| jaina dharma kA nArA- "jIo aura jIne do' isa meM paryAvaraNa ke jIva tatva ke prati Adara bhAva nihita hai aura paryAvaraNa kI jaina avadhAraNA meM zAmila hai- pRthvI, jala, vAyu, agni, UrjA, per3a-paudhe, vanaspatiyA~, hara prakAra ke kITa-pataMga, jIvajantu, svayaM manuSya aura yahA~ taka ki na dikhAI dene vAlI deva evaM naraka yoniyA~ bhii| isa samagra paryAvaraNa kA Azaya yA tAtparya hai ise apanI taraha jIne aura marane ke maulika adhikAra kI sviikRti| dUsare zabdoM meM paryAvaraNa surakSA, svayaM paryAvaraNa ke jIva tatva dvArA, paryAvaraNIya sukha ke lie usameM kisI bhI prakAra kI hastakSepa na karanA hai| jaina dharma paryAvaraNa ko manuSya ke sukha kA upakaraNa mAtra nahIM maantaa| paryAvaraNa kI udAratA kA lAbha uThAte hue use apanA gulAma banAnA, apanI lipsA ke lie usakA vinAza yA tor3a-phor3a karanA jaina dRSTi se ghora aparAdha hai| hiMsaka manuSya ghora nArakIya dukhoM kA baMdha karatA hai aura apanI duHkha zrRMkhalA ko kabhI na samApta hone vAlI Ayu pradAna karatA hai| paryAvaraNa ko apane DhaMga se calane denA, usameM kama se kama hastakSepa karanA paryAvaraNa surakSA kI svAbhAvika gAraMTI hai| mitavyayatA jaina dharma-darzana ke vyAvahArika pahala kI rIr3ha hai| isakI paribhASA hai-vivekasammata AvazyakatA kI pUrti ke lie kama se kama vastuoM kA upbhog| mitavyayatA kI pUrva zarta hai, vairAgya aura tyAga bhAva, jisase phalita hotI hai para vastuoM kI lipsA kI kmii| kama ho cukI yA kama hotI huI lipsAoM se vastuoM kI kama se kama AvazyakatAoM kI anubhUti paidA hotI hai aura isakA mApadaNDa hai vastuoM kA kama se kama mitavyayI upyog| jIne ke hara kadama para jaina isa mitavyayatA ke sUtra ko lAgU karate haiN| kama se kama khanija, havA, pAnI, UrjA, vanaspatiyA~ upabhoga meM lI jaaeN| jisa AcaraNa se kisI jIva kA prANaharaNa ho, usase bacA jaaye| dharma ne saMsAra ke svarUpa kA vivecana vibhinna dravyoM aura padArthoM ke mAdhyama se kiyA hai| vaha kevala AtmA aura paramAtmA ke svarUpa para hI vicAra nahIM karatA,
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 33 apitu manuSya aura usake AsapAsa ke vAtAvaraNa kA bhI adhyayana prastuta karatA hai| prakRti aura manuSya ko gaharAI se jAnane aura samajhane kA prayatna hI paryAvaraNa ko sahI DhaMga se saMrakSita karane kA AdhAra hai| manuSya sampadA, jala-samUha evaM vAyumaNDala ke samanvita AvaraNa kA nAma hai pryaavrnn| vastuta: sampUrNa prakRti aura manuSya ke paraspara sambandhoM meM madhuratA kA nAma hI paryAvaraNa saMrakSaNa hai| paryAvaraNa ke vibhinna AdhAra aura sAdhana ho sakate haiM, kintu dharma unameM pramukha AdhAra hai| samatA, ahiMsA, saMtoSa, aparigraha vRtti, zAkAhAra kA vyavahAra Adi jIvana mUlya jainoM kA AdhAra stambha hai| __dharma ke svarUpa ko pratipAdita karatse hue jaina sAhitya meM eka mahattvapUrNa gAthA AyI hai: dhammo vatthusahAvo, khamAdibhAvo dasaviho dhmmo| rayaNatrayaM ca dhammo, jIvANaM rakkhaNaM dhmmo|| vastu kA svabhAva dharma hai| kSamA, mArdava, Arjava Adi AtmA ke dasa bhAva dharma haiN| ratnatraya (samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra) dharma haiM tathA jIvoM kA rakSaNa karanA dharma hai| dharma kI yaha paribhASA jIvana ke vibhinna pakSoM ko samunnata karane vAlI hai| paryAvaraNa kI zuddhatA ke pariprekSya meM isa prakAra ke dharma kI bar3I sArthakatA hai| vastu kA svabhAva-dharma vastu kA svabhAva dharma hai| zarIra kA svabhAva hai-janma lenA, vRddhi karanA aura samaya Ane para naSTa ho jAnA ityaadi| hamane zarIra ke svabhAva ko samajhane meM jo bhUla kI vahI bhUla prakRti ko samajhane meM karate haiN| prakRti ke prANatatva kA saMvedana hamane apanI AtmA meM nahIM kiyaa| hama yaha nahIM jAna sake ki vRkSa hamase adhika karuNAvAna evaM paropakArI haiN| prakRti kA svabhAva jIvanta santulana banAye rakhane kA hai, use hama anadekhA kara gye| hamane prakRti ko kevala vastu mAna liyA hai lekina vastu kA svabhAva kyA hai yaha jAnane kI koziza nahIM kii| pariNAmasvarUpa apane kSaNika sukha aura lAlaca kI tRpti ke lie prakRti ko rauMda DAlA, use kSata-vikSata kara diyA, usakA pariNAma sAmane hai| jaise manuSya jaba apane svabhAva ko kho detA hai taba vaha krodha karatA hai, vinAza kI gatividhiyoM meM lipta hotA hai vaise hI svabhAva se viparIta kI jA rahI pravRttiyA~ Aja aneka samasyA paidA kara rahI haiN| zarIra, prakRti evaM anya bhautika vastuoM ke svabhAva kI jAnakArI ke sAtha vyakti apanI AtmA ke svabhAva ko jAna legA ki vaha dayAla hai, jIvanta hai, nirbhaya hai, taba yaha bhI jAna jAyegA ki vizva ke sabhI prANiyoM kA svabhAva yahI hai| taba apanI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 AtmA ke samAna hI anya prANiyoM kI hatyA, damana aura zoSaNa ko anAvazyaka smjhegaa| isa samatA bhAva se hI krUratA miTa sakatI hai| AtmA ke isI svabhAva ko jAnane ke lie kSamA, mRdutA, saralatA, pavitratA, satya, saMyama, tapa, tyAga, nispRhI vRtti, brahacarya ina dasa prakAra ke Atmika guNoM ko jAnane ko dharma kahA gayA hai| ina gaNoM kI sAdhanA se AtmA aura jagat ke vAstavika svabhAva ke darzana ho sakate haiN| isI svabhAvarUpI cAdara ke sambandha meM saMta kabIra ne kahA hai: yahi cAdara sura-nara muni oDhI, or3ha ke mailI kInI cdriyaa| dAsa kabIra jatana kara or3he, jyoM kI tyoM dhara dInI cdriyaa|| jatana kI cAdaraH- vizva ke cetana, acetana sabhI padArthoM ke AvaraNa se devatA, manuSya, jJAnIjana sabhI vyApta rahate haiN| paryAvaraNa kI cAdara unheM Dhake rahatI hai, kintu ajJAnI jana apane svabhAva ko na jAnane vAle adhArmika, usa prakRti kI cAdara ko mailI kara dete haiN| apane svArthoM kI pUrti ke lie paryAvaraNa dUSita kara dete haiN| kintu svabhAva ko jAnane vAle dhArmika vyakti saMsAra ke sabhI padArthoM ke sAtha jatana (yatnapUrvaka) kA vyavahAra karate haiN| na apane svabhAva ko badalane dete haiM aura na hI paryAvaraNa aura prakRti ke svabhAva meM hastakSepa karate haiN| prakRti ke santulana ko jyo kA tyoM banAe rakhanA hI paramAtmA kI prApti hai| tabhI sAdhaka kaha sakatA hai-"jyo kI tyoM dhara dInI cadariyA" apane svabhAva meM lIna honA hI svastha honA hai| jaba paryAvaraNa svastha hogA taba prANiyoM kA jIvana svastha hogaa| svastha jIvana hI dharma kA AdhAra hai| ata: svabhAvarUpI dharma paryAvaraNa zodhana kA mUlabhUta upAya hai, sAdhanA hai, to AtmA sAkSAtkArarUpI dharma vizuddha paryAvaraNa kA sAdhya hai, udezya hai| kabIra ne jise "jatana' kahA hai jaina darzana ke cintakoM ne hajAroM varSa pUrva use yatnAcAra dharma ke rUpa meM pratipAdita kara diyA thaa| unakA udghoSa thA ki-saMsAra meM cAroM ora itanI jIvanta prakRti bharI huI hai ki manuSya jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti karate samaya unake ghAta-pratighAta se baca nahIM sakatA kintu vaha prayatna (jatana, to kara sakatA hai ki usake jIvana-yApana ke kAryoM meM kama se kama prANiyoM kA ghAta ho| usakI isa ahiMsaka bhAvanA se hI karor3oM prANiyoM ko jIvanadAna mila sakata hai| prakRti kA adhikAMza bhAga jIvanta banA raha sakatA hai jaisA ki kahA hai jayaM care jayaM ciThe jayaM mAse jayaM sye| jayaM bhujaMto bhAsaMto, pAvakammaM na bNdhii|| vyakti yatnapUrvaka cale, yatnapUrvaka Thahare, baiThe, yatnapUrvaka soe, yatnapUrvaka bhojana kare aura yatnapUrvaka bole to isa prakAra ke jIvana se vaha pApa-karma ko nahIM bAMdhatA hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 35 calane, Thaharane, baiThane aura sone kI kriyAoM kA dharatI ke sAtha ghaniSTha sambandha hai| ina kriyAoM ko yadi vivekapUrvaka aura AvazyakatA ke anusAra sImita nahIM kiyA jA sakatA to sAre saMsAra kI hiMsA inameM samA jAtI hai| do gaja jamIna kI AvazyakatA ke lie pUrA vizva hI choTA par3ane lagatA hai| ye kriyAaiM phira hamArI A~khoM ke dAyare se bAhara hotI haiN| ataH inake lie kI gayI hiMsA, beimAnI aura zoSaNa hameM dikhatA nahIM hai, yA hama use anadekhA kara dete haiN| apanA pApa dUsaroM para lAda dete haiN| isase paryAvaraNa ke sabhI ghaTaka dUSita ho jAte haiN| dharatI kI sArI khanija sampadA hamAre Thaharane aura sone ke sukha ke lie bali car3ha jAtI hai| dUsarI mahatvapUrNa kriyA bhojana kI hai| AcArya kahate haiM yatnapUrvaka bhojana kro| isa sUtra meM alpa bhojana, zuddha bhojana, zAkAhAra Adi sabhI ke guNa samAye hue haiN| bhojana prApti meM jaba taka apanA svayaM kA zrama evaM sAdhana kI zuddhatA sammilita na ho taba taka vaha yatnapUrvaka bhojana nahIM kahalAtA hai| vyakti yadi itanI sAvadhAnI apane bhojana meM kara le to atibhojana aura kubhojana kI samasyA samApta ho sakatI hai| pauSTika aura zAkAhArI bhojana se kaI prakAra ke svAsthya pradUSaNoM ko rokA jA sakatA hai / yatnapUrvaka prayoga karane kI nIti jahA~ vyakti ko hita, mita aura priya bolane ke lie prerita karatI hai, vahIM isase dhvani-pradUSaNoM ko rokane meM bhI madada mila sakatI hai| ataH hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki ahiMsA, saMyama va tapa dharma hai| isa tIrthaMkarIya AbhUSaNa ko hama sabhI ko dhAraNa karanA cAhie / khomemi savve jIvA, savve jIvA khamaMtu me / mittI me savvabhUesu, veraM majjhaM Na keNavi / / arthAt maiM samasta jIvoM ko kSamA karatA hU~, saba jIva mujhako kSamA kareM, merI sabhI prANiyoM se mitratA hai, kisI se bhI merA vaira nahIM hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa rohita gAMdhI* tIrthaMkaroM kI avadhAraNAoM ko samajhane para eka pariNAma nikalatA hai ki jaina, vyakti nahIM, sampradAya va samAja nahIM apitu eka sRSTi saMrakSaNa kA vyAvahArika niyama hai aura yadi ise dharma kA nAma diyA jAtA hai to niHsandeha yaha vizva dharma hai| vartamAna samaya meM dharma eka phirakA, majahaba yA viziSTa samUha kI pAramparika zailI yA nIti ko mAnA jAtA hai| kintu, jaina dharma kI tIrthakarIya vicAradhArA ina kaThora dIvAroM ko tor3akara vizva maitrI kA pATha par3hAtI hai aura yaha ahiMsA rUpI nIMva para AdhArita hai| ahiMsA ke AdhAra para sRSTi kA saMvardhana kiyA jAtA hai| saca to yaha hai ki ahiMsA saSTi kA 'klorophila' hai| sabhI jIva eka-dUsare ke abhinna aMga haiM jo ahiMsA ke AdhAra para panapate haiN| yaha avadhAraNA sabhI tIrthaMkaroM kI hai| vastuta: yahI sampUrNa jaivamaNDala ke saMrakSaNa kA AdhAra hai| 24veM tIrthakara bhagavAna mahAvIra svAmI kA "jIo aura jIne do' kA prabhAvazAlI aura cirasthAI udghoSa na kevala mAnavIya mUlyoM kI surakSA kI vidyA sikhAtA hai, apitu sampUrNa paryAvaraNa ke astitva kA mUla mantra detA hai| sabhI tIrthaMkaroM kA sammilita udghoSa prANimAtra kI rakSA evaM paryAvaraNa saMrakSaNa kI acUka auSadhi hai| vartamAna vizva paryAvaraNa saMkaTa kI carama sImA para pahuMca cukA hai| eka ora jala, vAyu evaM miTTI pradUSaNa mAnava, pazu, vanaspati aura prAkRtika ghaTakoM para jAnalevA prabhAva DAla rahe haiM, to dUsarI ora vana, khanija, jala evaM anya saMsAdhanoM ke betahAzA dohana se paryAvaraNa avanayana bar3I druta gati se ho rahA hai| bhUmaNDalIya tApa bar3hane se barpha pighalane ke kAraNa nikaTa bhaviSya meM samudrI taToM para rahane vAlI, vizva kI lagabhaga AdhI janasaMkhyA ke ghara jala stara bar3hane se jalamagna ho jaayeNge| yadi hameM isa sRSTi ko bacAnA hai to ni:saMdeha, tIrthaMkaroM ke paryAvaraNa siddhAnta ke AdhAra para calanA hogaa| unakA yaha siddhAnta isalie kAragara hai ki ve paryAvaraNa ke rakSaka rahe haiN| isa sabhI ke lAMchana yA cihna taka paryAvaraNIya ghaTakoM para AdhArita haiN| 24 meM se 11 tIrthaMkaroM ke cinha to sajIvoM para AdhArita haiN| unameM bhI 15 sthala *dvitIya puraskAra prApta Alekha (grupa- e) dvArA zrI jeThamala gA~dhI 247/4, lakhana koThArI, darjI mohallA, ajamera
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 37 evaM jalIya jIvoM, eka pakSI va 3 vanaspati para AdhArita haiN| isake atirikta caMndraprabha kA lAMchana candramA zItala paryAvaraNa ke AdhAra para mAnava svabhAva ke tamoguNa kA hrAsa karane kA saMdeza detA hai| supArzva kA svastika cinha vizva kI mAMgalika pravRtti ko darzAkara mAnasika pradUSaNa ko dUra karane kA pATha par3hAtA hai| 15veM tIrthaMkara dharmanAtha kA cinha maMgala vajra vizva ke paryAvaraNa para hone vAle saMbhAvita vajrapAta se surakSA kA zastra pradAna karatA hai jisakA AdhyAtmika AdhAra ahiMsA hI hai| mallinAtha kA cinha maMgalakalaza, sukha-zAMti evaM maMgalamaya jIvana kA dyotaka hai| 22veM tIrthaMkara neminAtha kA cinha zaMkha to ahiMsA kA nirantara zaMkhanAda kara paryAvaraNa surakSA hetu sampUrNa mAnava jAti kA AhvAna karatA A rahA hai| yahI nahIM ina sabhI tIrthaMkaroM ke yakSa va yakSiNiyoM ke vAhana bhI paryAvaraNIya ghaTaka rahe haiN| 48 rakSakoM meM se 44 sthalIya va jalIya pazuoM va vanaspati para hI AdhArita haiN| ukta donoM udAharaNa tIrthaMkaroM kI paryAvaraNIya otaprotamUlaka darzana kA bodha karAte haiN| vanaspati evaM vyAvahArika jIvana kA aTUTa sambandha hai| yoM, vanaspati kI surakSA kI bAta nyUnAdhika rUpa se sabhI dharma karate haiM, para jaina dharma meM tIrthaMkaroM ke sampUrNa cintana kI dhurI vanaspati saMrakSaNa hai| bharatabAhubalImahAkAvya meM vRkSa varNanoM ke sAtha hI vana-saMrakSaNa kA bRhat varNana milatA hai| AdipurANa meM vana saMrakSaNa evaM saghana vanoM kA jo varNana hai, use araNya saMskRti kahA jAtA hai| isa saMskRti ke anusAra sampUrNa vizva eka vRkSa hai jise 'loka' kahA gayA hai| loka ke eka bhAga para mAnava rahatA hai jo jambadvIpa ke nAma se jAnA jAtA hai| yoM, mAnava prArambha se kalpataru para nirbhara rahatA AyA hai| tIrthakaroM ke anusAra ekendriya hone ke kAraNa vanaspati jIvana se paripUrNa hai| unake anusAra kisI bhI jIva aura vanaspati ko naSTa nahIM karanA caahie| AcArAMga meM kahA bhI hai- savve pANA savve bhUyA, savve jIvA savve sattA Na haMtavvA arthAt koI bhI prANI, koI bhI jIva-jantu, koI bhI prANavAna nahIM mArA jAnA cAhie, kyoMki inako naSTa karane se sabhI kaSToM meM vRddhi hogii| AcArAMga meM hI Age kahA hai ___ pANA pANe kilesaMti....., bahudukkhA hu jNtvo| jIva, jIva ko satAtA hai| vAstava meM isI kAraNa hara jIva bahuta kaSTa meM hai| mahAvIra ne apane vihAra ke samaya hara prANI kA pUrA-pUrA dhyAna rakhA jaisA ki puDhaviM ca AukAyaM ca teukAyaM ca vAyukAyaM c| paNagAI bIyahariyAI tasakAyaM ca savvaso NaccA arthAt pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, zaivAla, bIja aura harI vanaspati tathA trasa kAya jIva haiM, aisA jAnakara ve vihAra karate the| vanaspati ko pratyeka tIrthaMkara ne jIva mAnA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 hai| jaina zrAvaka ke niyamoM ke anusAra dainika jIvana meM inake upayoga ko varjita mAnA gayA hai| zrAvaka ke 24 niyamoM meM kahA hai| sacittadala viggaI pannI tNbul-vtth-kusumesu| vANa-samaNa-vilevaNa, bambhadisi nAhaNa bhttesu|| arthAt phUloM ke prayoga meM bhI mitavyayI honA cAhie, yahA~ taka ki sUkhe mevoM, khAdyAnna bIjoM Adi kA upayoga yathAsaMbhava kama se kama karanA caahie| AgamoM meM vanaspati meM jIva hone kA pUrNa pramANa milatA hai| yahA~ taka ki inameM dUsarI samasta kriyAoM kI anubhUti bhI mAnava kI taraha hI hotI hai| AcArAMga meM likhA hai se bemi- imaM pi jAtidhammayaM, eyaM pi jaatidhmmyN| manuSya bhI janma letA hai aura vanaspati bhI janma letI hai| imaM pi vuDDidhammayaM, eyaM pi vuddddidhmmyN| yaha bhI vRddhi dharmavAlA hotA hai aura vanaspati bhii| imaM pi chiNNaM milAti, eyaM pi chiNNaM milAti! manuSya bhI kaTA huA udAsa hotA hai aura vanaspati bhI kATane para sUkhane se nirjIva ho jAtI hai| imaM pi AhAragaM, eyaM pi AhArAgaM ! manuSya bhI AhAra karane vAlA hotA hai aura vanaspati bhii| imaM pi aNitiyaM, evaM pi aNitiyaM, yaha bhI nAzavAna hotA hai aura vanaspati bhI nAzavAna hotI hai| imaM pi asAsayaM, eyaM pi asAsayaM, manuSya bhI hamezA rahane vAlA nahIM aura vanaspati bhI nAzavAna hai| imaM pi cayovacaiyaM, eyaM pi cayovacaiyaM, nAzavAna manuSya bhI bar3hane vAlA va kSaya vAlA hotA hai aura vanaspati bhI bar3hane vAlI aura nAzavAna hotI hai| imaM pi vippariNAmadhammayaM, eyaM pi vippariNAmadhammayaM- manuSya bhI parivartana svabhAva vAlA hotA hai aura vanaspati bhI parivartana svabhAva vAlI hotI hai| vanaspati ke upayoga kA niSedha karate hue tIrthaMkaroM ne kahA hai ki pracAra-prasAra aura pUjA-pATha meM inakA upayoga karanA pApa hai| kahA hai esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nnire| iccatthaM gaDhie loe jamiNa virUvarUvehiM satthehiM vaNassatikammasamArabheNaM vaNassatisatthaM samAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiNsti| yaha Azakti hai, yaha
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 39 moha hai, yaha mAra hai aura yahI naraka hai| ina sabhI cetAvaniyoM ke uparAMta bhI yadi mAnava vanaspati ko naSTa karatA hai to sabase bar3A ahita karatA hai| AgamoM meM upayoga kI vastuoM ko 26 prakAra ke samUhoM meM vargIkRta kiyA gayA hai| zrAvaka ke lie inakA parimANa batAyA gayA hai| navama parimANa phUla ke bAre meM batAtA hai-pupphavihi primaann| sAtavAM sabjI se sambandhita hai- sAgavihi primaann| upayoga kI dRSTi se 24 prakAra ke vyavasAyoM kA niSedha batAyA gayA hai, unheM '15 karmAdAna' kahate haiN| inameM se prathama, dvitIya tathA terahavAM vanaspati saMrakSaNa para jora dete haiN| inameM se prathama 'iMgAlakamma' hai, arthAt vanaspati se koyalA nirmANa kA kArya krnaa| koyale ke vyavasAya meM asaMkhya vRkSa kATe jA rahe haiN| aisA karanA ucita nahIM, kyoMki ye vRkSa hI vAyumaNDala meM vibhinna srotoM se praveza karane vAlI jaharIlI gaisoM kA avazoSaNa karate haiM aura jIva ko jIvita rakhate haiN| dvitIya vyavasAya 'vaNakamme' hai aura terahavAM davaggidAvaNiyAkammo' jo vana vyavasAya aura vana dahana ke bAre meM batAtA hai| vastutaH inhe karanA pApa hai| AcArAMgasUtra meM kahA hai ki buddhimAna mAnava vanaspati ko bhI naSTa nahIM karatA haimeghavI NeNa sayaM vaNassaisatthaM samAraMbhejjA, Neva aNNehiM vaNassaisatthaM samAraMbhAvejjA, Neva aNNe vaNassatisatthaM samAraMbhaMte smnnujaannejjaa| jassete vaNassaisatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAyakamme ti bemi| hiMsA na karane ke 5 niyama haiN| unakA sevana aticAra kahalAtA hai| inameM se eka aticAra 'chaviccheda' hai, jo yaha batAtA hai ki aujAra se lakar3I kATanA aura chidra karanA bhI pApa hai| paM0 kailAzacandra zAstrI ne 'jaina dharma' nAmaka pustaka meM katipaya vRkSoM ke upayoga kA niSedha kiyA hai| unameM Umara, bar3a, pIpala aura gUlara kA upayoga varjita batAyA gayA hai| mAnava samAja lakar3I kA upayoga to adhikAdhika karatA hai, para mAnavakalyANa kI ina dhArmika evaM sAMskRtika cetAvaniyoM ke bAre meM yA to anabhijJa hai yA laaprvaah| rASTrakavi maithilIzaraNa gupta yahA~ taka kahate haiM ki mAnava sabhI jIva khAne lagA hai| aba to nirjIva vastueM khAnA hI zeSa raha gayA hai| _ vihaMgamo kevala pataMga jalacaro nAva hI, caupAyoM meM bhojanArtha, kevala cArapAI baca rhii| sabhI sajIva vastuoM ko khAne ke bAda ur3ane vAle meM pataMga, jalajIvoM meM nAva va caupAye jAnavaroM meM kevala cArapAI, yAnI khATa hI khAnA zeSa hai|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vanaspati ke pratyakSa evaM apratyakSa aneka lAbha haiN| saca to yaha hai ki pRthvI para jIvana kA AdhAra mAtra vanaspati hI hai| AdipurANa meM kahA gayA hai ki vana, saMta evaM munirAja kalyANakAraka haiN| ye tInoM samasta kaSTa dUra kara dete haiN| yahA~ taka ki inakI chAyAmAtra meM baiThane bhara se thakAna dUra ho jAtI hai| vanaspati kI vibhinnatA evaM saghanatA ke phalasvarUpa vizeSa pAristhitikI tatvoM kA nirmANa hotA hai| vanaspati hArdika prasannatA kA cinha hai| isakA prasannatA evaM zAnti se utanA hI ghaniSTa sambandha hai jitanA ki dulhA-dulhana ke bIca pAyA jAtA hai ye ratyutsukaM vIkSya vayaskAntaM sa puSpakam / bANAGkitaMyadudhAnaM vadhUvaramiva priym|| vana vinAza rokane ke upAya-: kalyANa evaM sRSTi ke susaMcAlana hetu vanaspati kA saMrakSaNa ati Avazyaka hai| akATya pramANa prastuta kara svayaM jaina zAstroM ne inakA saMrakSaNa Avazyaka batAyA hai| bhagavatIsUtra meM kahA gayA hai'pur3havIkAiyA savve samavedaNA samakiriyA' arthAt pRthvI kI bhA~ti sabhI kAyoM meM samAna saMvedanazIlatA pAI jAtI hai| aNusamayaM avirahie ahAraThU samupajjaI arthAt vanaspati anya kI bhA~ti binA kisI rukAvaTa ke apanA bhojana pAtI haiN| ye bhAva vanaspati meM jIvana ke tathya ko pramANita karate haiM evaM isakI rakSA hetu ahiMsA ke mArga kI AvazyakatA ko pratipAdita karate haiN| isake sAtha hI sAtha AcArAMgasUtra meM mAnava evaM anya jIvoM ke saha-astitva ko banAye rakhane hetu jora diyA gayA hai| bhaviSyapurANa meM vRkSa ko putra se bhI adhika mahatvapUrNa mAnA gayA hai| putra mRtyu ke samaya ApakI sevA kare yA na bhI kare, parantu vRkSa ApakI jIvanaparyanta sevA karatA hai| vRkSa se dohare lAbha milate haiM- eka ora yaha jaharIlI gaisoM ko grahaNa kara pradUSaNa kama karatA hai aura dUsarI ora prANavAyu AksIjana detA hai| vRkSa kATanevAle ko hatyArA mAna kara sajA denI caahie| prakRti ne apane astitva ko niyamita karane hetu sthAyI evaM vaijJAnika vyavasthA kara rakhI hai| eka pazu 4 se 24 varSa taka tathA mAnava 40 se 60 varSa taka ausata rUpa se jIvita rahatA hai| kintu viSaharaNa hetu vRkSa prAya: 60 se 200 varSa yA isase bhI adhika jIvita rahate haiN| vastuta: mAnava ko svayaM kI hatyA se bacane het taranta hI vanaspati saMrakSaNa prArambha kara denI cAhie aura aisA karake vaha apane jIvana ko saphala banA sakatA hai| bar3hate jala, vAyu va miTTI pradUSaNa, bar3hate carma evaM kaiMsara roga, bar3hatA tApakrama Adi to pralaya kI chAyA mAtra haiN|
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 41 ata: hameM yaha dhyAna rakhanA cAhie ki ahiMsA, saMyama aura tapa dharma hai| isase hI sarvocca kalyANa ho sakatA hai| jisakA mana sadA dharma meM lIna hai, usa manuSya ko deva bhI namaskAra karate haiN| anta meM nimnalikhita tIrthaDkarIya AbhUSaNa sabhI ko pahananA cAhie jo isa prakAra hai ___ khAmemi savve jIvA, savve jIvA khamaMtu me| mittI me savvabhUesa, veMra majjhaM Na kennvi|| arthAt maiM samasta jIvoM ko kSamA karatA hU~, saba jIva mujhako kSamA kareM, merI sabhI prANiyoM se mitratA hai, kisI se bhI merA vaira nahIM hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa ku0nidhi jaina* paryAvaraNa vAtAvaraNa kA paryAya hai| paryAvaraNa saMrakSaNa evaM saMtulana para hamArA samUcA astitva nibhara karatA hai| isalie hamAre prAcIna maharSiyoM aura AcAryoM ne paryAvaraNa ko dUSita hone se bcaayaa| paryAvaraNa ke mukhyataH do prakAra haiM- AdhyAtmika paryAvaraNa aura bhautika pryaavrnn| Adhyatmika paryAvaraNa jIva ko Atma saMtuSTi pradAna karatA hai to bhautika paryAvaraNa daihika saMtuSTi / hamArI kriyAoM kA prabhAva bhautika paryAvaraNa para tathA soca vicAra kA prabhAva AdhyAtmika paryAvaraNa para par3atA hai| mAnava apane bhojana tathA anya AvazyakatAoM kI pUrti hetu paudhoM aura jantuoM para Azrita hai / ataH spaSTa hai ki manuSya evaM paryAvaraNa eka dUsare se sambandhita haiN| isa prakAra bhautika evaM AdhyAtmika paryAvaraNa donoM kA zuddha rahanA Avazyaka hai kyoMki jIva sRSTi tathA vAtAvaraNa kA ghaniSTa sambandha hai / paryAvaraNa pradUSaNa mAnava jIvana ke liye vinAzaka hai aura paryAvaraNa saMrakSaNa mAnavIya sRSTi kA vikAsaka, vijJAna ne ise nirvivAda rUpa se siddha kara diyA hai| vartamAna pariprekSya meM vaijJAnika paddhati meM paryAvaraNa saMrakSaNa ke jo upAya haiM una sabhI kA tAtvika vizleSaNa kiyA jAye to hama pAyeMge ki jaina dharma ke sabhI mAnya siddhAntoM aura unameM sAmyatA hai / " dhArayate iti dharmaH" ke anusAra paryAvaraNa saMrakSaNa bhI hamArA mAnavIya dharma hai, jo sabhI dhArmika mAnyatAoM meM zreSTha koTi meM AtA hai| Aja sampUrNa mAnava jAti ke samakSa eka prazna cinha lagA huA hai ki paryAvaraNa pradUSaNa kI samasyA jo surasA kA rUpa dhAraNa kara cukI hai jisakA AkAra pratidina bar3hatA jA rahA hai usase mukti kaise milegI ? yadyapi manuSya svataH hI isa samasyA kA janaka hai kyoMki usane hI paryAvaraNa cakra meM hastakSepa kiyA jisase paryAvaraNa pradUSaNa va isase sambandhita samasyAeM utpanna huiiN| eka prakAra se yaha hastakSepa usa mUrkha ke samAna huA jo per3a kI usI DAlI ko kATa rahA thA jisa para vaha baiThA thaa| mAnava kI isa mUrkhatA ke kAraNa hI prAkRtika sAdhana naSTa ho rahe haiM tathA * tRtIya puraskAra prApta Alekha (grupa- e ) dvArA zrI yazapAla jaina, kapar3e ke thoka vyApArI, zivapurI ( ma0pra0 )
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 43 vaha apane svArtha pUrti ke daladala meM khuda phaMsatA jA rahA hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA hai ki icchAeM AkAza kI hI taraha ananta haiM jinameM mAnava apanI svArtha pUrti kI aiSaNA ke cakravyUha meM phaMsa gayA hai| isa cakravyUha ko kauna bheda sakatA hai| vijJAna athavA dharma? vijJAna isa kSetra meM svayaM ko asahAya mahasUsa kara rahA hai vaha to kevala kAraNa batA sakatA hai, nidAna nhiiN| nidAna to kevala dharma ke pAsa hai to vaha kauna sA dharma hai jo hameM paryAvaraNa saMrakSaNa ke upAya batAtA hai? vaha dharma hai jaina dhrm| to Aiye avalokana kareM ki jaina dharma kisa prakAra paryAvaraNa saMrakSaNa hetu upayogI hai-: jaina dharma meM zramaNa ke pA~ca mahAvrata haiM- ahiMsA, satya, asteya, aparigraha aura brhmcry| ye hI zrAvaka ke aNuvrata kahalAte haiN| jo hamAre jIvana meM (Code of conduct) kA sthAna rakhate haiN| hama dekheMge ki ye aNuvrata bhautika evaM AdhyAtmika paryAvaraNa kI zuddhi meM kitane sArthaka haiN| ___ahiMsA jo ki jaina dharma kA paryAya hai, kI mahimA kA bakhAna AcArAMgasUtra kI isa gAthA meM kiyA gayA hai-: "atthiM satthi pareNa paraM, natthi asatthaM pareNaparaM"1 arthAt zastra to eka se bar3hakara eka haiM para ahiMsA se bar3hakara koI zastra nahIM hai| ( jaina dharma kA yaha acUka evaM amogha zastra ahiMsA hI paryAvaraNa pradUSaNa kI samasyAoM se lar3a sakatA hai| kyoMki jaina dharma hI eka aisA dharma hai jisane yaha batAyA ki sampUrNa sRSTi sacetana hai tathA yaha saMsAra sUkSma jIvoM se bharA hai aura ise kaSTa na pahu~cAne kA Agraha kiyaa| isalie jaina dharma meM vanoM kI kadAI kA bhI niSedha hai jo ki paryAvaraNa saMrakSaNa kA mahatvapUrNa bhAga hai| ahiMsA aura satya eka dUsare para Azrita haiN| manuSya ko priya, satya evaM hiMsA rahita vacana bolanA caahie| mRSAvAdaviramaNa vrata ke pA~ca aticAroM meM kisI bhI prakAra ke asatya AcaraNa ko doSa batAyA gayA hai| yadi satya vacana kA pAlana kiyA jAye to rAjanItika evaM Arthika kSetra meM phaile vaimanasya tathA bar3hate kuprabhAva ko dUra kara bhautika paryAvaraNa ko saMrakSita kara sakate haiN| acaurya kA artha kevala corI na karane se nahIM balki cora kI sahAyatA karanA, rAjya viruddha kArya karanA, lete-dete tarAjU kI DaMDI car3hA denA, rizvata lenA, vizvAsaghAta karanA Adi kArya corI ke aMtargata Ate haiN| acauryavrata ke pAlana se hI vyakti, samAja tathA deza kA Arthika paryAvaraNa zuddha hogaa| 'macchA pariggaho vatto' arthAta kisI vastu para Asakti bhAva hI parigraha hai| parigraha kA mUla tRSNA tathA manuSya kI bar3hatI lolupI vRtti hai| usI vRtti ke kAraNa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaha pazudhana jo sImita tathA rASTra kI amUlya saMpadA haiM, ko vaha Arthika lAlaca meM khotA jA rahA hai| ina prAkRtika sAdhanoM kI bacata kA eka mAtra upAya aparigraha vrata hai jisameM AvazyakatAe~ sImita tathA tRSNA aura kAmanAyeM niyaMtrita hotI haiN| isI ke dvArA vividha deza yuddha kI saMbhAvanAoM ko samApta kara paramANu visphoToM ko rokakara paryAvaraNa rakSaNa kara sakate haiN| vartamAna yuga meM paryAvaraNa asaMtulana kA sabase bar3A kAraNa deza kI bar3hatI janasaMkhyA hai jo lagabhaga eka araba kI sImA pAra kara cukI hai| Aja sarakAra kRtrima upAyoM dvArA janasaMkhyA niyaMtraNa ke nirdeza de rahI hai jabaki bhagavAn mahAvIra ne isakA prAkRtika upAya brahmacarya batAyA hai| paryAvaraNa saMrakSaNa hetu saMyama sUtra kI AvazyakatA hai yaha utanA hI satya hai jitanA sUrya ke hone para dina kA honaa| padArtha sImita haiM ataH unakA upabhoga kama karo, pAnI kA vyaya kama kro| yaha sUtra dharma kA nahIM paryAvaraNa kA hai| jaina dharma kahatA hai ki- khAdya kA saMyama karo, vastra kA saMyama karo, vAhana kA saMyama karo, yAtAyAta kA saMyama karo aura upabhoga kA saMyama karo aura paryAvaraNa vijJAnI kahegA- padArtha kama hai, upabhoktA adhika haiM isalie upabhoga ko sImita kro| kahA jAtA hai ki saMyama hI jIvana hai| taba loga prazna karate haiM ki saMyama jIvana kaise? isa prazna kA uttara bahuta spaSTa hai ki kisI bhI kSetra meM asaMyama kA pariNAma bahuta hI duHkhada hotA hai| vyApArI evaM rAjanetAoM meM saMyama na ho to bhraSTAcAra hotA hai| rAjA meM indriya saMyama na ho to rAjya vinaSTa hotA hai| isI prakAra yadi paryAvaraNa ko saMtulita karanA hai to isa kSetra meM bhI saMyama kro| yadi audyogIkaraNa asaMyamita hogA to pradUSaNa hogaa| isake viparIta saMyamita hone se paryAvaraNa para kuprabhAva nahIM hogaa| yAtAyAta Adi kA saMyama karane ko bhI isI kAraNa kahA gayA hai| isa saMdarbha meM saMyama dvArA hI paryAvaraNa saMrakSita ho sakatA hai yaha rahasya samajhA jA sakatA hai| saMyama paryAvaraNa saMrakSaNa kI pramukha apekSA hai| isa prakAra ye pAMca aNavrata aNabama jaise visphoToM ko zAMta kara paryAvaraNa saMrakSaNa kA sAmarthya rakhate haiN| AvazyakatA hai inake prayoga kii| anAdi kAla se hI jaina dharma paryAvaraNa se sambandhita hai prathama tIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva se lekara aMtima tIrthaMkara mahAvIra svAmI taka sabhI tIrthaMkaroM kI mAtA tIrthaMkara kA jIva garbha meM Ane para jo caudaha svapna dekhatI haiM ve vanaspati jagat se sambandhita haiN| pratyeka tIrthaMkara ko kisI na kisI vRkSa ke nIce kevalajJAna kI prApti huii| isake ke bAda ve azoka vRkSa ke nIce hI dezanA karate haiM, jisako sunane deva tathA manuSya hI nahIM balki sampUrNa pazu-pakSI bhI Ate haiN| jaina dharma ke samasta tIrtha prAkRtika sthaloM para haiM tathA aneka sthAna jahA~ muni bhagavantoM kA nirvANa huA ve sabhI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 45 sthAna prAkRtika sauMdarya se paripUrNa haiN| tIrthaMkaroM ke cinha bhI paryAvaraNa se hI sambandhita haiN| padmapurANa meM bhI vRkSAropaNa ko pratiSThA kA viSaya kahA gayA hai-"pratiSThAte gamiSyanti vRkSAH samArohitAH' isa prakAra jaina dharma kA aneka sthaloM para vanaspati jagat tathA prANI jagat se sambandha dRSTigocara hotA hai| itanA hI nahIM balki dainika jIvanopayogI kucha jaina dhArmika kriyAeM isa prakAra haiM ki jinake dvArA hama paryAvaraNa ko dUSita hone se bacA sakate haiN| yathA ___ azuddha jala kA sevana evaM anAvazyaka jala kA pravAha bhI anaMta jalakAyika jIvoM kI hiMsA hai| Aja jala pradUSaNa kA bahuta bar3A kAraNa dUSita padArthoM ko jala meM pravAhita karanA, sthAna-sthAna para ekatrita jala aura daladala Adi haiN| jaina zAstroM meM jala chAnakara evaM prAsuka jala kA sevana pratyeka zrAvaka kA kartavya batAyA gayA hai| jala zuddhi evaM mitavyayatA se jala pradUSaNa se mukti saMbhava hai| paryAvaraNa meM pradUSaNa na Aye vaha saMtulita rahe isaliye jaina dharma meM sapta kuvyasanoM-juA, mAMsa, madirA, corI, vezyAgamana, zikAra khelanA aura parastrIgamana varjita haiN| prAkRtika paryAvaraNa kI rakSA het saMvidhAna meM dayA bhAva ko kartavya batAyA gayA hai jo nAgarika hI nahIM apitu zAsana para bhI lAgU hotA hai| Aja itane bar3e paimAne para aniyaMtrita pazu vadha ho rahA hai jisase bhautika evaM AdhyAtmika paryAvaraNa ke naSNa kI saMbhAvanA hai| ataH isakI zuddhi hetu AvazyakatA hai bhagavAn mahAvIra ke isa siddhAnta kI- "savve jIvA vi icchaMti jIviuM na marijjiuM''4 AcArAMgasUtra ke prathama pAMca adhyAyoM meM, sUtrakRtAMga ke saptama adhyAya meM, dazavaikAlikasUtra ke caturtha adhyAya meM SaTkAyika jIvoM kA vistRta varNana milatA hai| ina SaTakAyika jIvoM kI surakSA ke upAya bhagavAn mahAvIra ne vaijJAnika anusaMdhAna ke pahale hI batA diye haiM, jisase SaTkAyika paryAvaraNIya saMskRti kI rakSA ho ske| umAsvAti kA prakhyAta sUtra "parasparopagraho jIvAnAm''5 saha astitva kA pratipAdana karatA hai| parantu mAnava kI saMgrahavRtti tathA krUratA ke kAraNa Aja hama jaina dharma ko bhUla gaye haiN| hama sAla meM kucha vizeSa tithi tathA paryoM meM jaina dharma ke siddhAntoM ko aupacArika rUpa se yAda to karate haiM lekina una para amala nahIM krte| yaha to vahI bAta huI ki pArthiva zarIra kI to nindA kI jAya aura chAyA kA bhI Adara kiyA jaaye| Azaya hai ki isa carAcara jagat meM hama jo kucha bhI dekhate haiM aura jo kucha bhI bahuraMgI sauMdarya svarUpa hameM pazu-pakSI, per3a-paudhe, nadI, parvata aura samudra ke rUpa meM dRSTigocara
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 hotA hai, jaba hama usake banAne vAle nahIM haiM to hameM usako bigAr3ane, pazu vadha karane athavA vana saMpadA naSTa karane kA koI naitika adhikAra nahIM hai / paryAvaraNa ko dUSita hone se bacAne ke lie jaina dharmokta jIvana paddhati ko svIkAra karane ke sivAya koI anya upAya nahIM hai| jaina dharma ne paryAvaraNa saMrakSaNa ko kAphI mahatva diyA hai| mAnava sabhyatA ke prArambha meM hI bhagavAn RSabhadeva ne paryAvaraNa saMrakSaNa aura jaivika saMtulana banAye rakhane ke liye sazakta siddhAntoM kI sthApanA kI thI tathA isa pRthvI ke choTe se choTe prANI vanaspati va sUkSma jIvoM kI rakSA evaM sammAna kI preraNA dI thI jo ki sthira paryAvaraNa hetu atyanta upayogI hai| yadi jIvana ujjvala banAnA hai to dharma karanA jarUrI hai| yadi svAsthya bacAnA hai to sAdhanA karanA jarUrI hai| yadi paryAvaraNa saMrakSaNa karanA hai to jaina dharma ke siddhAntoM para calanA jarUrI hai| kyoMki sandarbha jaina dharma kI zaraNa meM jo hogA jIvana samarpita / ahiMsA, aparigraha aura saMyama se hogA paryAvaraNa saMrakSita / 1. AcArAMga, zItoSNIya 69 2. dazavaikAlikasUtra 4/8 3. vIrodaya 19/29 4. dazavaikAlikasUtra 6 / 10 5. tattvArthasUtra 5/21
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa dIpikA gAMdhI* paryAvaraNa yA samagra prakRti eka-dUsare kA paryAya hai| kevala nadI, jala, jaMgala, pahAr3a, pazu-pakSI aura havA hI paryAvaraNa nahIM haiN| hamAre sAmAjika - Arthika sarokAra aura hamArI sAMskRtika - rAjanaitika evaM samasAmayika paristhitiyA~ bhI paryAvaraNa kI hI phalaka haiN| zramaNa-paramparA ahiMsaka prayogoM ke udAharaNoM se bharI par3I hai| tIrthaMkaroM ne paryAvaraNa ke saMrakSaNa se apanI sAdhanA prArambha kI hai| RSabhadeva ne kRSi evaM vana sampadA ko surakSita rakhane ke lie logoM ko sahI DhaMga se jIne kI kalA sikhaayii| neminAtha ne pazu-pakSiyoM ke prANoM ke samakSa manuSya kI vilAsitA ko nirarthaka siddha kiyaa| pArzvanAtha ne dharma aura sAdhanA ke kSetra meM hiMsaka anuSThAnoM kI anumati nahIM dii| agni ko vyartha meM jalAnA aura pAnI ko nirarthaka bahA denA bhI hiMsA ke sUkSma dvAra haiN| SaTkAya ke jIvoM kI rakSA meM hI dharma kI ghoSaNA karake mahAvIra ne pRthvI, pAnI, agni, havA, vanaspati, kIr3e-makor3e, pazu-pakSI evaM mAnava ina sabako surakSita rakhane kA prayatna kiyA hai| tabhI ve kaha sake - _. "mittI me savvabhUyesu, veraM majjhaM Na keNai' merI saba prANiyoM se mitratA hai, merA kisI se baira nahIM hai| isa sUtra ko jIvana meM utAre binA saMyama nahIM ho sakatA, dharma kI sAdhanA nahIM ho sktii| paryAvaraNa kI surakSA nahIM ho sktii| jaina jIvana-zailI meM paryAvaraNa-surakSA Arambha se hI aisI ghulI-milI rahI hai ki usakI ora alaga se vicAra kie jAne kI AvazyakatA hI nahIM pdd'ii| Aja jaba girate jIvana mUlyoM ke kAraNa vaha jIvana zailI hI pradUSita ho gaI hai, paryAvaraNa aura usase jur3e prazna adhika prAsaMgika ho gae haiN| AcArAMgasUtra ko paryAvaraNa ke dRSTikoNa se dekheM to vahAM isa viSaya kI sAmagrI sthAna-sthAna para bikharI dikhAI detI hai| yaha kahanA bhI atizayokti nahIM hogA ki paryAvaraNa ke sabhI pahaluoM kA mahattva samajha use jIvanopayogI banAe *grUpa bI; patra vyavahAra kA patA - zrI surendra kumAra gAMdhI, lakhana koThArI, darjI mohallA, ajamera (rAja.)
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 rakhane kA sabase prAcIna, samanvita, samagra aura vaijJAnika prayatna saMbhavata: jainoM ne hI AcArAMgasUtra ke mAdhyama se kiyaa| vanaspati kI surakSA kI bAta nyUnAdhika rUpa se sabhI dharma karate haiM, para jaina dharma meM tIrthaMkaroM ke sampUrNa cintana kI dhurI vanaspati saMrakSaNa hai| bArahavIM sadI ke bharatabAhubalimahAkAvya meM vRkSavarNanoM ke sAtha vana - saMrakSaNa kA bRhad varNana milatA hai| AdipurANa meM vana-saMrakSaNa evaM saghana vanoM kA jo varNana kiyA gayA hai use araNya saMskRti kahA jAtA hai| araNya saMskRti ke anusAra sampUrNa vizva eka vRkSa hai jise loka kahA hai| loka ke eka bhAga para mAnava rahatA hai jo jambUdvIpa ke nAma se jAnA jAtA hai| yUM to mAnava prArambha se hI kalpataru vanaspati para nirbhara rahatA AyA hai| tIrthaMkara bhagavantoM ke anusAra ekendriya jIva hone ke kAraNa vanaspati jIvana se paripUrNa hai| kisI bhI jIva ko nahIM mAranA vanaspati ko bhI naSTa na karane kA saMdeza detA hai| AcArAMga meM kahA bhI hai - "savve pANA savve bhUtA, savve jIvA savve sattA Na haMtavvA' arthAt koI bhI prANI, koI bhI jantu, koI bhI jIva, koI bhI prANavAna mArA nahIM jAnA caahie| kyoMki inako naSTa karane se sabhI ke kaSToM meM vRddhi hogii| AcArAMga meM kahA hai - pANA pANe kilesaMti bahu dukkhA hu jNtvo| jIva jIva ko satAtA hai, vAstava meM isI kAraNa hara jIva kaSTa meM hai| mahAvIra ne apane vihAra ke samaya hara prANI kA pUrA-pUrA dhyAna rakhA, jaisA ki - pur3haviM ca AukAyaM ca teukAyaM ca vAyukAyaM c| paNagAiM bIyahariyAI tasakAyaM ca savvaso nnccaa|| arthAt pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, zaivAla bIja aura harI vanaspati tathA trasakAya jIva haiM, aisA jAnakAra ve vihAra karate the| vanaspati ko sabhI tIrthaMkaroM ne jIva mAnA hai| jaina jagat ke zrAvaka niyamoM ke anusAra dainika jIvana meM inakA upayoga varjita hai| zrAvaka ke 14 niyamoM meM kahA hai - satittadavva viggaI, pannI-taMbula-vattha kusumesu| vAhaNa-samaNa-vilesaNa, baMbha disi nAhaNa bhttesu|| arthAt phUloM ke upayoga meM bhI mitavyayI honA caahie| yahA~ taka ki sUkhe mevoM, khAdyAna bIjoM Adi kA upayoga yathAsaMbhava hameM kama se kama karanA caahie| __ AgamoM meM vanaspati meM jIva hone kA pUrNa pramANa milatA hai| yahA~ taka ki inameM dUsarI samasta kriyAoM kI anubhUti bhI mAnava kI taraha hI hotI hai| AcArAMga meM likhA hai -
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 49 "se bemi - imaM pi jAtidhammayaM, eyaM pi jAtidhammayaM, manuSya bhI janma letA hai aura vanaspati bhI janma letI hai|" imaM pi vuDDidhammayaM, eyaM pi vuDDidhammayaM, yaha bhI vRddhidharmA hotA hai aura vanaspati bhii| imaM pi cittamaMtayaM, eyaM pi cittamaMtayaM, yaha bhI cetanA vAlA hotA hai aura vanaspati bhii| imaM pi chiNNaM milAti, eyaM chiNNaM milAti; manuSya bhI kaTA haA udAsa hotA hai aura vanaspati bhI kATane para sUkha jAne se nirjIva ho jAtI hai| imaM pi AhAragaM, eyaM pi AhAragaM; manuSya bhI AhAra karane vAlA hotA hai aura vanaspati bhii| imaM pi aNitiyaM, eyaM pi aNitiyaM, yaha bhI nAzavAna hotA hai aura vanaspati bhI nAzavAna hotI hai| imaM pi asAsayaM, eyaM pi asAsayaM - manuSya bhI hamezA rahane vAlA nahIM aura vanaspati bhI nAzavAna hotI hai| imaM pi cayovacaiyaM, eyaM pi cayovacaiyaM - nAzavAna manuSya bhI bar3hane vAlA va kSaya vAlA hotA hai aura vanaspati bhI bar3hane vAlI va nAzavAna hotI hai| imaM pi vippariNAmadhammayaM, eyaM pi vippariNAmadhammayaM - manuSya bhI parivartana svabhAva vAlA hotA hai aura vanaspati bhI parivartana svabhAva vAlI hotI hai| vanaspati ke upayoga kA niSedha karate hue tIrthaMkaroM ne kahA hai ki pracAra-prasAra aura pUjA-arcanA meM bhI inakA upayoga karanA pApa hai| kahA hai - esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nnire| iccatthaM gaDhie loe jamiNaM virUvarUvehiM satyehiM baNassaikammasamAraMbheNaM, vaNassatisatthaMsamAraMbhamANe aNNe aNegarUve pANe vihiNsii| yaha Asakti hai, yaha moha hai, yaha bhAra hai aura yahI naraka hai| ina sabhI cetAvaniyoM ke uparAMta bhI yadi mAnava vanaspati ko naSTa karatA hai to sabakA ahita karatA hai| zrAvaka ke lie karmAdAnoM kA sevana karanA niSiddha batAyA hai| prathama, dvitIya tathA terahaveM niyama vanaspati saMrakSaNa para jora dete haiN| inameM se prathama "iMgAla kamme' hai, arthAt vanaspati se koyalA nirmANa kA kArya krnaa| koyale ke vyavasAya meM asaMkhya vRkSa kATe jAte haiM aisA karanA ucita nahIM, kyoMki ye vRkSa hI vAyumaNDala meM vibhinna srotoM se praveza karane vAlI jaharIlI gaisoM kA avazoSaNa karate haiM aura jIva ko jIvita rakhate haiN| dvitIya karmAdAna "vaNakamme" hai aura terahavAM "davaggidAvaNiyAkamme" jo vana vyavasAya aura vana dahana ke bAre meM batAtA hai| inakA vyApAra karanA pApa hai| AcArAMga sUtra meM kahA hai ki buddhimAna mAnava vanaspati
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko bhI naSTa nahIM karatA hai - mehAvI Neva sayaM vaNassatisatthaM samAraMbhejjA, Neva'NNehiM vaNassatisatthaM samAraMbhAvejjA, Neva'NNe vaNassatisatthaM samAraMbhaMte smnnujaannejjaa| paM0 kailAzacandra zAstrI ne apanI pustaka jainadharma pustaka meM katipaya vRkSoM ke upayoga kA niSedha kiyA hai| / rASTrakavi maithilIzaraNa gupta yahAM taka kahate haiM ki mAnava sabhI jIva khAne lagA hai; aba to nirjIva vastue~ khAnI hI zeSa rahI haiM - vihaMgamoM kevala pataMga, jalacaroM nAva hii| caupAyoM meM bhojanArtha, kevala cArapAI bacI rhii|| sabhI sajIva vastuoM ko khAne ke bAda ur3ane vAloM meM pataMga, jalajIvoM meM nAva aura caupAye jAnavaroM meM kevala cArapAI, yAnI khATa hI khAnA zeSa hai) vanaspati ke pratyakSa evaM apratyakSa aneka lAbha haiN| pRthvI para jIvana kA AdhAra mAtra vanaspati hI hai| AdipurANa meM kahA gayA hai ki vana, saMta evaM munirAja kalyANakAraka haiN| ye tInoM samasta kaSTa dUra kara dete haiN| yahA~ taka ki inakI chAyA mAtra meM baiThane bhara se thakAna dUra ho jAtI hai| vanaspati kI vibhinnatA evaM saghanatA ke phalasvarUpa vizeSa pAristhiti tatvoM kA nirmANa hotA hai| vanaspati hArdika prasannatA kA cihna hai| isakI prasannatA evaM zAnti se utanA hI ghaniSTa sambandha hai jitanA ki dUlhA-dulhana ke bIca pAyA jAtA hai| mAnava kalyANa evaM sRSTi ke susaMcAlana hetu vanaspati kA saMrakSaNa ati Avazyaka hai| akATya vaijJAnika pramANa prastuta kara svayaM jaina zAstroM ne inakA saMrakSaNa Avazyaka batAyA hai| bhagavatIsUtra meM kahA gayA hai - "puDhavI kAiyA savve samavedaNA samakiriyA" arthAt pRthvI kI bhA~ti sabhI kAyoM meM samAna saMvedanazIlatA pAI jAtI hai| aNusamayaM avirahie ahAraTThe samupajjai arthAta vanaspati anya kI bhAMti binA kisI rukAvaTa ke apanA bhojana pAtI haiN| ye bhAva vanaspati meM jIvana ke tathya ko pramANita karate haiM evaM isakI rakSA hetu ahiMsA ke mArga kI AvazyakatA ko pratipAdita karate haiN| AcArAMgasUtra meM mAnava evaM anya jIvoM ke saha-astitva kI vakAlata karate hue sabake jIvana ke astiva ko banAye rakhane hetu jora diyA gayA hai| bhaviSyapurANa meM vRkSa ko putra se bhI adhika mahatvapUrNa mAnA hai| putra mRtyu ke samaya mA~-bApa kI sevA kare yA na bhI kare, parantu vRkSa hamArI jIvana paryanta sevA karatA hai| jaina dharma ke dArzanika AdhAra sampUrNa lokaracanA meM jIva tatva kI pramukha bhUmikA hai| usI ke upagraha se saMsAra kA sAmUhika jIvana sthira hai| usI ke nimitta se lokaracanA kA sampUrNa paryAvaraNa jIvaMta hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 51 jaina dharma kA nArA hai - jIo aura jIne do| paryAvaraNa ko apane DhaMga se jIne denA, usameM kama se kama hastakSepa karanA paryAvaraNa-surakSA kI svAbhAvika gAraMTI hai| (mitavyayatA jaina dharma ke vyAvahArika pahalU kI rIr3ha hai| kama se kama jarUrata ho usI ke anurUpa khanija, havA, pAnI, UrjA, vanaspatiyA~, trasa jIvoM ke zarIra aura unakI sevAeM upabhoga meM lI jaaeN| jisa AcaraNa se kisI jIva kA sarvathA prANaharaNa ho jAe, usase bacA jaae| manuSya sampadA, jala samUha evaM vAyu maNDala ke samanvita AvaraNa kA nAma hai - pryaavrnn| vastutaH sampUrNa prakRti aura manuSya ke usake sAtha sambandhoM meM madhuratA kA nAma paryAvaraNa - saMrakSaNa hai| samatA, ahiMsA, santoSa, aparigrahavRtti, zAkAhAra kA vyavahAra Adi jIvana-mUlyoM ke dvArA hI sthAI rUpa se paryAvaraNa ko zuddha rakhA jA sakatA hai| ye jIvana-mUlya jaina dharma ke AdhAra haiN| dharma ke svarUpa ko pratipAdita karate hue jaina sAhitya meM kahA hai - dhammo vatthusahAvo, khamAdibhAvo ya dasaviho dhmmo| rayaNatayaM ca dhammo, jIvANaM rakkhaNaM dhmmo|| vastu kA svabhAva dharma hai, kSamA, mArdava, Arjava Adi AtmA ke dasa bhAva dharma haiN| ratnatraya dharma hai tathA jIvoM kA rakSaNa karanA dharma hai| paryAvaraNa kI zuddhatA ke pariprekSya meM isa prakAra ke dharma ko aMgIkAra kara usameM jIne kI bar3I sArthakatA hai| bhagavAn mahAvIra ne lobhavijaya, buddha ne tRSNAkSaya, kabIra ne saMtoSadhana Adi para vizeSa jora dekara manuSya ko upabhoga se upayoga kI ora lauTane kI bAta kahI hai| yahI pradUSaNa kI mahAvyAdhi se mAnavatA ko svastha kara sakatI hai| kabIra kI yaha vANI sukha, zAnti aura samRddhi eka sAtha pradAna karane vAlI hai - yodhana gajadhana bAjidhana aura ratanadhana khaan| jaba Ave santoSadhana, saba dhana dhUli smaan|| vanavinAza ke duSpariNAma - vanaspati hAsa ke kAraNa pralaya taka ho sakatA hai| audyogika aura gahana nagarIkaraNa ke sAtha vana vinAza bar3I tejI se hotA jA rahA hai| audyogIkaraNa se kArbana-DAI-AksAiDa evaM viSailI gaisoM kI vAyu maNDala meM mAtrA nirantara bar3hatI aura prANavAyu oNksIjana kI mAtrA ghaTatI hI jA rahI hai| lagatA hai mAnava apanI kaSTamaya mauta ko nimaMtraNa dete hue apane anta kI ora agrasara ho rahA hai| ina sabhI tathyoM kA saMketa aba prakRti bhI dene lagI hai| paryAvaraNa ko pradUSita karane meM mAnava kI aham bhUmikA rahI hai| apanI vilAsitApUrNa jIvana jIne kI lalaka meM vaha prakRti ke niyamoM kA ullaMghana karatA
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 calA AyA aura Aja paryAvaraNa pradUSaNa kI bhayAnaka sthiti hamAre sAmane upasthita haI hai ata: kisI ne kahA bhI hai ki karatA hai paga paga para galatiyAM maanv| isalie AyA hai sAmane pradUSaNa kA daanv|| manuSya kaI prakAra se paryAvaraNa ko pradUSita karatA hai jisameM se kucha kA ullekha nIce kiyA jA rahA hai| 1) parvatoM ke sIne bheda kara aura vanoM ko rauMda kara sar3akeM banAI gaI haiN| ina para calane vAle vAhanoM se nikalA dhuA~ vAyumaNDala kI vAyu ke sAtha ghula mila use pradUSita karatA hai| isa dhue~ meM kArbana DAI oNksAIDa va kArbana mono AksAIDa gaisoM kI bahulatA hotI hai jo jaharIlI hotI haiN| bhArata eka vikAsazIla deza hai| yahA~ hajAroM kI saMkhyA meM kala-kArakhAne va phaikTriyAM haiM jahAM pratidina lAkhoM Tana apaziSTa padArtha bAhara nikalatA hai aura yaha nadiyoM meM bahAyA jAtA hai| ina padArthoM meM kucha kaNa aise hote haiM jo pAnI para eka Thosa parata banA dete haiM, jisase sUrya kA prakAza pAnI meM praveza nahIM kara pAtA aura oNksIjana pAnI meM nahIM ghula pAtI aura pAnI pIne yogya nahIM rahatA hai| isa dUSita jala meM rahane vAle jIva, machaliyAM Adi oNksIjana kI kamI ke kAraNa mara jAtI haiN| manuSya nirantara vana kATa rahA hai aura pazuoM kA vadha bhI jArI hai jisase prakRti kA saMtulana bigar3atA calA jA rahA hai| per3a hameM bhojana, vastra, prANadAyaka vAyu va anya kaI vastue~ pradAna karate haiN| inakI nirantara kaTAI se Aja sabhI vastuoM kI kamI ho rahI hai| per3a varSA lAne meM bhI sahAyaka hote haiN| unakI nirantara kaTAI se sabhI jagaha varSA kA asamAna vitaraNa ho rahA hai| jisase kahIM ativRSTi ho rahI hai to kahIM anaavRsstti| Aja vijJAna kI pragati ke kAraNa naI-naI vastuoM kA nirmANa ho rahA hai| " ina vastuoM ke upayoga hetu janatA ko lalAyita karane ke lie utpAdakoM dvArA kaI prayAsa kiye jA rahe haiM jinameM vastuoM ke vijJApana va vizeSa kAryoM ke pracAra hetu lAuDaspIkaroM kA upayoga kiyA jAtA hai jisase bahuta zoragula hotA hai| isake atirikta Aja kI pIr3hI ke loga atyanta teja svaroM vAle saMgIta ko sunanA pasanda karate haiM jaise - paoNpa myujika ityaadi| atyadhika zora mAnava ke zravaNa tantra ko prabhAvita kara unakI sunane kI zakti ko kama kara dete haiN| isI prakAra pratidina kala kArakhAnoM aura mazInoM ke zora kA sAmanA karane vAle zramika kucha hI varSoM meM bahare ho jAte haiN|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 53 pradUSaNa ke pariNAma :- 1) dUSita vAyu meM zvAsa lene para isakA sIdhA prabhAva hamAre zvasana taMtra para par3atA hai| kala-kArakhAnoM va vAhanoM se nikalane vAle dhue~ meM upasthita hAnikAraka gaisoM - salphara DAI oNksAIDa, amoniyA Adi ke kAraNa A~khoM meM jalana, jukAma, damA ityAdi roga ho jAte haiN| 2) jala pradUSaNa se prati varSa saMsAra meM aDhAI karor3a bacce pAMca varSa kI umra taka pahu~cane se pUrva hI kAla ke grAsa bana jAte haiN| sAtha hI dUSita jala ke upayoga se hama DAyariyA, haijA, motIjharA, peciza Adi rogoM ke zikAra ho jAte haiN| 3) dhvani pradUSaNa kA prabhAva manuSya ke mastiSka para par3atA hai| dhvani pradUSaNa se kaI prakAra ke mAnasika va anya roga ho jAte haiM, jaise- cir3acir3Apana, baharApana, siradarda, uccaraktacApa, anidrA aadi| jaina dharma aura paryAvaraNa - jaina dharma aura paryAvaraNa meM colI-dAmana kA sambandha hai| jaina dharma vaijJAnika pRSThabhUmi para kharA utarane vAlA dharma hai| jaina dharma ke zramaNAcAra aura zrAvakAcAra kA hama gaharAI se adhyayana kareM to hameM jJAta hogA ki ina donoM meM kitanA aTUTa sambandha hai| prakRti ne hameM kaI cIjeM dI haiM - jaise per3a, paudhe, nadiyAM, ghATiyAM, U~ce parvata, jIva-jantu ityaadi| kintu inameM per3a-paudhoM aura jIva-jantu kI mahattA kucha alaga hI hai| ye prakRti ke aise ghaTaka haiM, jo prakRti kA saMtulana banAye rakhane aura manuSya kI AvazyakatA pUrti meM sahayoga dete haiN| cAra tIrthaMkaroM ke pratIka cihna - siMha, baila, sUara aura sarpa bhI paryAvaraNa pradUSaNa ko rokane meM sahayoga dete haiN| isI prakAra prANavAyu ke janaka vRkSoM kA sambandha bhI isa dharma se jur3A huA hai| pratyeka tIrthaMkara ke janma, tapa, dIkSA, kevalajJAna Adi kalyANaka bar3e-bar3e azoka, jAmuna, zAlmalI Adi per3oM ke nIce hI hue haiM, jisase ye vRkSa hamAre pUjanIya ho gaye haiN| prakRti ke isa rahasya aura mahApuruSoM kI isa dena ko manuSya ne bhulA diyA hai| jahA~ eka per3a kATanA bhI mahApApa mAnA jAtA hai vahAM manuSya berahamI se nirantara hare-bhare vana kATa rahA hai aura mahA hiMsA kA bhAgI bana rahA hai| aMtagaDadasAo aura anya zAstroM meM jagaha-jagaha sthaviroM kA varNana AtA hai ki ve apanI ziSya maMDalI ke sAtha gA~va ke bAhara vanakhaMDoM se ghire caitya meM Akara virAjate haiM jaise ki aMtagaDadasAo ke prathama adhyayana meM hI - "ajja suhamme there teNAmeva uvaagcchti| uvAgacchittA ajjAsuhamme there tikkhatto AyAhiNapayAhiNaM krei| karettA vaMdati namasati, vaMditA namaMsittA ajjasummassa therassa----" aisA varNana AtA hai| isI prakAra jaina dharma ke tIrtha sthala bhI hare-bhare vana khaMDoM se ghire hue haiN| sammetazikharajI kI pAvana nirvANa bhUmi, gujarAta kA zatrujaMya tIrtha Adi parvatamAlAoM se ghire hue zuddha paryAvaraNa se yukta haiN| jaina zramaNa pahale ghane vanoM yA guphAoM ko hI apanI tapasthalI banAte
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 the| sarvAMga dRSTi se yadi hama soceM to jaina dharma paryAvaraNa kA saMrakSaka hI nahIM, usakI surakSA kA kavaca bhI hai| AtmA ke svabhAva ko jAnane ke lie kSamA, mRdutA, saralatA, pavitratA, satya, saMyama, tapa, tyAga, nispRhI vRtti, brahmacarya ina dasa prakAra ke Atmika guNoM ko jAnane ko dharma kahA gayA hai| ina guNoM kI sAdhanA se AtmA aura jagat ke vAstavika svabhAva ke darzana ho sakate haiN| isI svabhAva rUpI cAdara ke sambandha meM saMta kabIra ne kahA hai - yahi cAdara sura-nara muni or3hI or3ha ke mailI kInI cdriyaa| dAsa kabIra jatana se or3hI jyoM kI tyoM dhara dInI cdriyaa|| jaba paryAvaraNa svastha hogA tabhI prANiyoM kA jIvana svastha hogaa| svastha jIvana hI dharma-sAdhanA kA AdhAra hai| kabIra ne jise "jatana' kahA hai use jainadarzana ke cintakoM ne hajAroM varSa pUrva yatnAcAra dharma ke rUpa meM pratipAdita kara diyA thaa| unakA udghoSa thA ki saMsAra ke cAroM ora itane prANI, jIvanta prakRti bharI huI hai ki manuSya, jIvana kI AvazyakatAoM kI pUrti karate samaya unake ghAta-pratighAta se baca nahIM sktaa| kintu vaha itanA prayatna (jatana) to kara hI sakatA hai ki usake jIvanayApana ke kAryoM meM kama se kama prANiyoM kA ghAta ho| manuSya kI isa ahiMsaka bhAvanA se hI karor3oM prANiyoM ko jIvanadAna mila jAtA hai| jaisA ki kahA hai - jayaM care jayaM ciTThe, jayamAse jayaM sye| jayaM bhuMjaMto bhAsaMto, pAvaM kammaM na bNdhii|| dazavaikAlika, 4/31 paryAvaraNa kA saMrakSaNa - paryAvaraNa pradUSaNa kI samasyA jo nirantara surasA ke mukha kI taraha vikarAla hotI jA rahI hai, isake nivAraNa hetu hameM jaina AcAra saMhitA kA mUlAdhAra ahiMsA ko apanAnA hogaa| jainoM kI ahiMsA manuSya taka hI sImita nahIM hai apitu usakA prasAra sabhI carAcara jIvoM taka vyApta hai| vanaspati meM to vijJAna jIva mAnatA hI hai, pRthvI, jala, agni, vAyu bhI jIvoM kI paridhi meM Ate haiN| isalie akAraNa kisI bhI jIva ko nahIM satAyA jaay| jIvoM kI Avazyaka hiMsA utanI hI kI jAe, jitanI jIvanayApana ke lie nihAyata jarUrI ho| jaisA ki kahA bhI hai - satve jIvA vi icchaMti, jIviu~ na mrijjiuN| tamhA pANivahaM ghoraM, niggaMthA vajjayaMti nnN|| dazavaikAlika, 6/10
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 55 "arthAt saba prANI jIne kI icchA karate haiM koI maranA nahIM cAhatA" isalie nirgrantha prANivadha kA ghora parihAra karate haiN| isake sAtha hI "parasparopagrahojIvAnAM" kI maitrI bhAvanA se soceM ki jaisA hamArA jIvana anya jIvoM para Azrita haiM vaise hI anya jIva hamAre para Azrita haiN| sUI jahA sasuttA, na nassai, kayavarammi paDiA vi| jIvo vi taha sasutto, na nassai gao vi sNsaare| * dhAgA sUI kA svabhAva hai| usake binA vaha jor3ane kA kAma nahIM kara sakatI hai| binA dhAge ke yadi sUI lAvArisa par3I ho to vaha logoM ke pairoM meM cubha sakatI hai| usase ghAtaka ghAva ho sakatA hai| Aja kI sUI sArI vaijJAnika pragati hai| tarahataraha kI mazIneM haiN| donoM hI lohA haiN| yadi yantroM va vaijJAnika upakaraNoM ke sAtha manuSya kA maryAdita va saMyamita mastiSka na ho to ve prANi jagat kA vinAza kara DAlegeM, prakRti ko ujAr3a deMge, paryAvaraNa ko dUSita kara deMge aura yadi mAnava saMyama kA dhAgA apanI vikAsa rUpI sUI ke sAtha piro de to ye vinAza kI lIlA baca * sakatI hai aura tabhI yaha sahI arthoM meM kahA jA sakatA hai - "kSetra sarvaprajAnAM prabhavat" sArI prajA kA kalyANa ho| saMsAra ke sabhI prANI sukhI hoM - "sarve bhavantu sukhinaH sarve santu niraamyaaH|" prAcIna AcAryoM ne kahA hai - "dharmo rakSati rakSitaH" jaba hama dharma kI rakSA karate haiM taba dharma hamArI rakSA karatA hai| isa prakAra hameM udAra vRtti yukta bhI bananA caahie| jitanA hama prakRtika se lete haiM, utanA hameM pratidAnaM svarUpa lauTAnA bhI caahie| hameM apanI jIvana zailI aisI banAnI cAhie, jisase hama svayaM bhI sukha se jIyeM aura dUsaroM ko bhI jIne deN| isa prakAra paryAvaraNa saMrakSaNa meM ahiMsA sahAyaka hI nahIM varadAna svarUpa siddha hogii| jaisA ki Upara kahA gayA ki paryAvaraNa aura jaina dharma kA colI dAmana kA sambandha hai| isalie prakRti ke saMrakSaNa hetu hama zrAvaka ke bAraha vratoM ko bhI dhAraNa kareM aura inake gUr3ha rahasyoM ko samajheM to kisI hada taka hama saMrakSaNa meM hAtha baTA sakeMge aura mahAn hiMsA se bhI baca skeNge| isase eka ora jaina dharma kA prasAra to hogA hI, dUsarI ora hama mUka prANiyoM ko jIvana dAna bhI de skeNge| ___ upasaMhAra . paryAvaraNa pradUSaNa kI vartamAna bhayAvaha sthiti ko dekhakara paryAvaraNavid atyanta ciMtita he| ata: 5 jUna 1972 ko skATahoma meM saMyukta rASTrasaMgha ke tattvAvadhAna meM eka baiThaka Ayojita kI gaI, jisameM bhArata sahita 151 dezoM ke pratinidhi sammilita hae va pradUSaNa kI rokathAma ke upAyoM para apane vicAra prakaTa kie, sAtha meM 5 jUna ko prativarSa paryAvaraNa divasa ke rUpa meM manAye jAne kI ghoSaNa bhI kI gii|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 paryAvaraNa pradUSaNa ko rokane ke lie sarakAra bhI prayAsarata hai va aise kaI kAnUna banAye haiM jisameM nirIha prANiyoM kI hatyA karane va prAkRtika sampadA ko nukasAna pahu~cAne vAloM ko kaThora daNDa diye jAne kI bhI vyavasthA hai| aba agara AvazyakatA hai to ina niyamoM kI kaThoratA pUrvaka pAlana kiye jAne kI / paryAvaraNa saMrakSaNa kI jimmedArI kevala sarakAra ko sauMpa dene se kAma nahIM clegaa| isake lie hameM svayaM bhI prayAsa karane par3eMge va logoM ko jAgRta karanA hogaa| isa kArya ko vaijJAnika, zikSaka va buddhijIvI loga AsAnI se kara sakate haiN| pradUSaNa ko rokane ke lie hameM jIvoM kI hiMsA kA bhI pUrNatayA tyAga karanA hogaa| jaba hama kisI prANI ko jIvana nahIM de sakate to unakA jIvana lene kA bhI adhikAra nahIM hai| jaina dharma ke isa sUtra ki hamArI sabhI se maitrI hai, kisI se bhI vaira nahIM hai jaba hama . apanAyeMge tabhI jagat meM paryAvaraNa saMtulana kAyama rakhane meM manuSya kI sahI bhUmikA mAnI jaayegii|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma evaM paryAvaraNa saMrakSaNa DaoN0 zyAma sundara zarmA* paryAvaraNa kA zabdakoSIya artha hai - Asa-pAsa yA pAsa-par3osa arthAt kisI sthAna vizeSa meM manuSya ke Asa-pAsa bhautika vastuoM (sthala, jala, mRdA, vAyu - ye rAsAyanika tatva haiM) kA AvaraNa, jisake dvArA manuSya ghirA hotA hai, ko paryAvaraNa kahate haiN| bhUgola ke vidvAn pArka ne paryAvaraNa kA artha una dazAoM ke yoga se liyA hai jo manuSya ko nizcita samaya meM nizcita sthAna para AkRta karatI haiN| paryAvaraNa avibhAjya samaSTi hai tathA bhautika, jaivika evaM sAMskRtika (isameM sAmAjika, Arthika evaM dhArmika sabhI tatvoM kA samAveza hai) tantroM se isakI racanA hotI hai| sAMskRtika tatva mukhya rUpa se mAnava nirmita hote haiM tathA sAMskRtika paryAvaraNa kI racanA karate haiN| mAnava, samAja kI mUla ikAI hai| paryAvaraNa tathA samAja eka dUsare se ghaniSTha rUpa se sambaMdhita haiN| dUsare zabdoM meM ye parasparAvalaMbI haiN| paryAvaraNa kI samasyA ke nidAna kI upayogitA kA nirNaya isa AdhAra para liyA jAtA hai ki paryAvaraNa sudhAra evaM saMrakSaNa kAryakrama kA pUre samAja para kaisA aura kitanA prabhAva par3atA hai| aba samAja paryAvaraNIya samasyAoM ke prati saMvedanazIla evaM saceta ho cukA hai| paryAvaraNa ke prati jana samadAya kI abhiruci bhAvanAtmaka zikhara taka pahuMca cukI hai; lekina prazna yaha hai ki ve kauna se sAdhana haiM jinake dvArA paryAvaraNa ke prati isa bhAvanAtmaka jAgarUkatA ko kArya rUpa diyA jA sakatA hai| vijJAna paryAvaraNa saMrakSaNa nahIM kara sakatA kyoMki saMrakSaNa ke sthAna para vaha pradUSaNa detA hai aura paryAvaraNa saMrakSaNa saMbhava hai to kevala bhArata ke dhArmika sAhitya ke adhyayana, usake manana aura dharma sAdhanAoM meM batAye gaye siddhAntoM ko vyavahArika rUpa dene se| hamAre manISiyoM ne hajAroM varSa pUrva mAnava jIvana ke kalyANArtha paryAvaraNa kA mahatva aura usakI rakSA, prakRti se sAnidhya, saMvedanazIlatA, rogoM ke upacAra tathA svAsthya saMbaMdhI aneka upayogI tatva nikAle the| vaidika kAlIna samAja meM na kevala paryAvaraNa ke sabhI pahaluoM para caukannI dRSTi thI; varan usakI rakSA aura mahatva ko *grUpa bI; patra vyavahAra kA patA - 2/138, vivekAnanda kAlonI, DI0 je0 koThI ke sAmane, zivapurI - 473551 (ma0pra0)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI spaSTa kiyA gayA thaa| ina logoM kI dRSTi paryAvaraNa pradUSaNa kI ora thii| ata: unhoMne pratyakSa yA parokSa rUpa meM paryAvaraNa kI rakSA kI aura samAja kA dhyAna isa ora AkarSita kiyaa| ve bhUmi ko Izvara kA rUpa hI mAnate the jo paryAvaraNa kI rakSA evaM pUjA kA eka avibhAjya aMga rhaa| __ vedoM meM vAyu kI zuddhi ke sAtha hI jala pradUSaNa evaM usake nidAna para bhI vizeSa bala diyA gayA hai| dhvani pradUSaNa ke aMtargata vedoM meM kahA gayA hai ki vArtA karate samaya Apasa meM madhura evaM dhIme boleN| khAdya pradUSaNa ke bacAva ko bhI vedoM ne mahatvapUrNa sthAna diyA hai| miTTI evaM vanaspatiyoM meM pradUSaNa kI rokathAma kA varNana bhI vedoM meM milatA hai| vaidika kAla meM paryAvaraNa saMrakSaNa ko itanA mahatvapUrNa mAnA gayA hai; isase yaha spaSTa hai ki jaina dharma jo vaidika dharma se bhI prAcIna hai, usameM varNita siddhAntoM aura upAsanA paddhati meM jo paryAvaraNa saMrakSaNa aura jaivika saMtulana ke siddhAntoM kI sthApanA kI gaI hai vaha vartamAna pariveza ke liye bahuta mahatvapUrNa hai| mAnava sabhyatA ke prAraMbha meM hI bhagavAna RSabhadeva ne paryAvaraNa saMrakSaNa banAye rakhane ke liye aneka sabala siddhAntoM kI sthApanA kI thii| unhoMne pRthvI ke choTe se choTe prANI, vanaspati evaM sUkSma jIvoM kI rakSA ke liye, jo paryAvaraNa ke liye Avazyaka haiM, samAja ko prerita kiyaa| jaina dharma meM jina SaDdravyoM kI avadhAraNA hai unakA saMrakSaNa aura saMvarddhana bhI paryAvaraNa saMrakSaNa meM mahatvapUrNa ghaTaka hai| jaina dharma meM pracalita pRthvI, jala, teja, vAyu evaM vanaspatiyoM meM jIva kI avadhAraNA se hameM jJAta hotA hai ki vartamAna yuga meM mAnava ne jina vastuoM ko apane upabhoga ke liye mAna liyA hai unameM bhI sukha-dukha kI anubhUti hotI hai| vaijJAnika dRSTi se bhI yaha siddha ho cukA hai| __ Upara vaidika RcAoM ke mAdhyama se paryAvaraNa saMrakSaNa para jo prakAza DAlA gayA hai vaha jaina dharma kI upAsanA paddhati evaM siddhAntoM kA paryAya hI pratIta hotA hai; kyoMki prakRti kI pUjA prAraMbha se kI jAtI rahI hai aura usI ne paryAvaraNa ko saMtulita rakhane meM hamAre mahApuruSoM ko sahayoga pradAna kiyA hai| ahiMsA, jo jaina dharma kI mUlabhitti hai, kA jitanA sUkSma vivecana jaina paraMparA meM milatA hai utanA zAyada hI kisI anya paraMparA meM ho| jainAcAryoM kI ahiMsaka dRSTi bhAratIya saMskRti ke liye gaurava kI bAta hai isake anusAra hamArA yaha kartavya hai ki hama mana se bhI kisI ke ghAta kI bAta na soceN| ahiMsA kA aisA udAtta siddhAnta paryAvaraNa saMrakSaNa kyA vizva zAMti kA pramukha AdhAra hai| jainatva Adarza jIvana kA patha pradarzaka hai jisameM dharma, citta kI zuddhatA, Atmika sukha-zAMti aura ekAMtika tathA AtyAMtika caina kI prApti hotI hai| ahiMsA paraspara sahastitva kI bhAvanA ko bala detI hai| yaha bhAvanA paryAvaraNa saMrakSaNa
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 59 meM sahAyaka hI nahIM; apitu Avazyaka bhI hai| isa tatva ko vaijJAnikoM ne bhI svIkAra kiyA hai ki vRkSa kArbanaDAI AksAiDa ko, jo manuSya dvArA ucchavAsita hotI hai, use grahaNa karate haiM tathA unake dvArA ucchavAsita AksIjana ko manuSya grahaNa karatA hai jo mAnava kA jIvana AdhAra hai| jaina dharma granthoM meM vana sampadA ke mahatva ko pratipAdita kiyA gayA hai jo paryAvaraNa saMrakSaNa kA pratIka hai| isase dharmalAbha ke sAtha-sAtha svAsthya lAbha bhI hotA hai| jaina dharma meM aparigraha kA jo Adarza hai vaha bahuta hI mahatvapUrNa hai| tatvArthasUtra meM aparigraha arthAta upabhoga ke saMyama kA jo vRtta diyA hai vaha paryAvaraNa vijJAna kA mahatvapUrNa sUtra hai| isameM padArtha kI bhoga sImA nirdhArita kI gaI hai jo saMyama kA bhI pratIka hai| padArtha sImita haiM isaliye upabhoga kama kro| isase spaSTa hotA hai ki dharma aura paryAvaraNa paryAya haiM kyoMki paryAvaraNa saMrakSaNa hI dharma kA mUla hai| yaha bAta ahiMsA evaM aparigraha ke siddhAntoM se siddha hotI hai| jIva, ajIva, dharma, adharma, AkAza evaM kAla ina sabhI meM paryAvaraNa saMrakSaNa ke tatva vidyamAna haiN| jaina dharma kI dainika dhArmika kriyAyeM jaise - ahiMsA, chAnakara pAnI pInA, rAtri bhojana niSedha, zAkAhAra, svalpa vastra dhAraNa karanA, mana, vacana, karma kI zuddhatA, bramhacarya, asteya, aparigraha Adi dvArA jIva rakSA ho sakatI hai aura ye hI paryAvaraNa saMrakSaNa meM sahAyaka haiN| __ paryAvaraNa saMrakSaNa bhautika jIvana ke liye Avazyaka aura AdhyAtmika dRSTi se mahatvapUrNa hai| jaina dharma meM to yahA~ taka kahA gayA hai ki mAMsabhakSI yA hiMsaka (jo paryAvaraNa saMrakSaNa meM bAdhaka haiM) loga rAste meM mileM to jaina mani ko bhikSA ke liye udhara jAne kA vicAra nahIM karanA caahiye| mA~sAhAra se naraka prApti hotI hai aura isase kiMcita sambaMdha rakhane vAlA pApa kA bhAgI hai| mAMsa becane vAlA, pakAne vAlA, khAne vAlA, kharIdane vAlA, anumati dene vAlA tathA dAtA ye sabhI hiMsaka haiN| ye sabhI paryAvaraNa pradUSaka haiM saMrakSaka nhiiN| jaina dharma meM mAMsa kI kauna kahe jaina sAdhu ke liye to ghI, dUdha Adi bhI varjita haiN| isase yaha bAta spaSTa samajhI jA sakatI hai ki jaina zAstroM meM ahiMsA para kitanA bala diyA gayA hai| yadi Adhunika pariveza meM mAnava samAja ina siddhAntoM se prerita hokara karma kareM to ye mAnava jIvana aura vizva kI sukha zAMti ke liye sArthaka siddha hoNge| jaina dharma ke siddhAntoM kA tAtvika vivecana isakI vaijJAnika sthiti ko puSTa karatA hai| yaha dharma itanA vyApaka, paripuSTa aura pavitra hai ki ise zAbdika jAla meM nahIM bAMdhA jA sktaa| jaina dharma ke siddhAntoM kA vivecana aura pAlana jisa tyAga, tapa aura sAdhanA dvArA jaina AcAryoM ne kiyA hai vaha avarNanIya hai| yaha mAnava jIvana ke Adarza kA paryAya aura dharma kA saccA svarUpa hai jisane jIva aura ajIva sabhI
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 meM samyak dRSTi se ekarUpatA kA AbhAsa kiyA hai| jaina dharma kI dhArmika sahiSNutA ne sahI arthoM meM dharma ko eka nayI dRSTi pradAna kI hai jisakA mUla AdhAra vicAroM meM anekAMta aura vyavahAra meM ahiMsA rahI hai| paryAvaraNa pradUSita hone ke kAraNa na kevala mAnava jAti ko apitu bhUmaMDala ke samagra jIvana ke astitva ko khatarA utpanna ho gayA hai| upabhoktAvAdI saMskRti ke kAraNa jIvana ke liye Avazyaka srotoM kA itanI tIvratA se itanI adhika mAtrA meM dohana ho rahA hai ki bhaviSya meM jala kI prApti dUbhara ho jAyegI / bar3hatI huI janasaMkhyA aura dUSita saMskRti ke kAraNa paryAvaraNa rakSA kA prazna mAnava saMskRti ke Age hai| vijJAna kI vinAzaka prakRti Aja mAnava sabhyatA ke samakSa pradUSaNa ke rUpa meM sAmane hai| inakA sthAyI samAdhAna kahIM dikhAI nahIM detA, agara samAdhAna hai to jaina dharma ke una siddhAntoM ke pAlana meM jisameM prANI mAtra ke liye samabhAva hai| bhagavAn mahAvIra ke anusAra yadi hameM bhayamukta uttama sukha prApta karanA hai, to use dharma dvArA prApta kiyA jA sakatA hai| vaha uttama sukha prApti kA sAdhana dharma kyA hai? agara isa prazna para vicAra kareM to isakA mUla cintana hai AtmA ke nijasvarUpa ko prApta krnaa| gItA meM bhI kahA hai "yato dharmaH tato jayaH" isakA Azaya yahI hai ki hama " work is worship" ko AdhAra banAkara sahiSNu bhAva se apane kartavyArUr3ha hokara Age bar3heM to nizcaya hI dharma kI prabhAvanA hogI aura prakRti ke jIva- ajIva sabhI prANiyoM kA saMrakSaNa karate huye apane vAtAvaraNa ko sukhada banA sakeMge aura yaha sukhada anubhUti hameM jaina darzana ke ratnatraya ko apanAne se hI prApta ho sakatI hai| samyak darzana, samyak jJAna aura samyak cAritra yaha ratnatraya hI AtmA kA saccA dharma hai| dharma ke pracaMDa pratApa se pApa Adi durguNa dhanavat jalakara bhasmIbhUta ho jAyeMge taba prakRti kA vAtAvaraNa svaccha, nirmala, sukhada svarUpa prApta kara ubharegA aura pradUSita vAtAvaraNa kA zamana hogaa| yaha saba saMbhava hai bhagavAn mahAvIra kI amRtamayI vANI se prasphuTita patha para calakara / RSabhadeva jaina dharma ke prathama evaM mahAvIra aMtima tIrthaMkara haiN| sabhI ne prakRti ke sAtha saMtulana rakhane ke liye pRthvIkAyika Adi samasta jIvoM ke sAtha paraspara upakAra karane ke liye saMyama kA upadeza diyA hai| unhoMne jIvakAya evaM pudgaloM ke prati saMyama rakhane kI mahatvapUrNa preraNA dI hai| jaina dharma prAraMbha se hI prakRtivAdI rahA hai aura Aja bhI jaina matAvalambI sAmAnya rUpa se apane AcaraNoM se, dharma sAdhanAoM se evaM upAsanA paddhatiyoM dvArA pratyakSa yA parokSa rUpa meM prakRti ke saMrakSaNa evaM saMtulana meM apanI mahatvapUrNa bhUmikA nibhA rahe haiN| prakRti ke isI saMrakSaNa evaM saMtulana para sampUrNa paryAvaraNa TikA huA hai| yadi hameM mAnava jIvana ko bar3hate huye pradUSaNa evaM vinAzakArI vibhISikAoM se bacAnA hai to jaina dharma ke siddhAntoM ko
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 61 AdhAra banAkara prakRti se tAdAtmya sthApita karake "jiyo aura jIne do' kA rAstA apanAnA hogaa| agara isakI upekSA kI gaI aura sArvajanika jIvana meM ahiMsA, aparigraha jaise siddhAntoM kA pAlana na kiyA to vizva kA paryAvaraNa pradUSaNa bar3hatA jAyegA jisakA uttaradAyitva zAsana kA nahIM samAja kA evaM svayaM vyakti kA hogA; kyoMki bAhya paryAvaraNa saMrakSaNa ke atirikta hameM sarvaprathama apane bhAvoM, vicAroM ko zuddha karanA hogA jise hama Atma zuddhi yA "antarparyAvaraNa saMrakSaNa" kA nAma de sakate haiN| aisI tana zuddhi; mana zuddhi evaM vacana zuddhi bhagavAn mahAvIra ke batalAye gaye siddhAntoM se hI prApta ho sakatI hai| jaina evaM jainetara dhArmika sAhitya ke adhyayana evaM manana,se yaha bAta jJAta hotI hai ki anya dharma zAstroM ki apekSA jaina dharma meM paryAvaraNa saMrakSaNa ke paryApta nirdeza upalabdha haiN| vartamAna meM ho rahe prakRti ke saMsAdhanoM kA dohana, bhUkhanana, vAyu pradUSaNa, jaMgaloM kA kATanA Adi ye saba jaina dharma ke anusAra mahAraMbha kI zreNI meM Ate haiM, jo adhogati arthAt naraka ke kAraNa haiN| hama Atma kalyANiyoM kA kartavya hai ki inase baceM aura jaina dharma-sAdhanA dvArA inakA saMrakSaNa kreN|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa dharAtala para jitane bhI jIva haiM, saba jInA cAhate haiN| sirpha manuSya hI nisarga niyamoM ko chor3akara apane DhaMga se jInA cAhatA hai; isaliye saMskRti kA vikAsa sirpha manuSya jAti meM huaa| nisarga se hameM jo prApta hai vaha hai prakRti / prakRti ke kArya meM kucha bigAr3a ho jAve to vaha hai vikRti / prakRti ko vikRti meM bacAne kA upAya hai sNskRti| nisarga se prApta padArthoM ko apane jIvana ke liye anukrama tathA upayukta badalAva tathA kabhI-kabhI kucha saMskAra karake una cIjoM ko upayoga meM lAkara manuSya apanA jIvana krama calAtA hai| mAnava bAhyavizva tathA aMtaracetanA dvArA mana-buddhi para vijaya pAkara apanA jIvana saphala banAtA hai| apanA zarIra, mana, buddhi, AtmA saba sammilita rUpa se AnaMda pAnA cAhate haiN| sRSTi kI vikAsa prakriyA meM manuSya sabase adhika vikasita hai| manuSya apane jIvana ke tIna pramukha dhyeya mAnatA hai| 1) dIrgha ArogyadAyI Ayu 2) jJAna kA vistAra 3) ucca rahana-sahana / ucca rahana-sahana kI AkAMkSAoM meM ArogyapUrNa Ayu ko mAnava kho rahA hai| jJAna kI kakSA kA vistAra to kiyA paraMtu vaha jar3avAdI tattvajJAna tathA bhautikatA para AdhArita hotA jA rahA hai| pariNAmataH upabhogavAdI pravRttiyA~ adhika se adhika bar3hatI giiN| nisarga se lekara yaMtramAnava taka sabakA upayoga kiyA; paraMtu vikAsa ke daura meM eka naI samasyA khar3I hotI gii| hara sudhAraNA eka naI samasyA ko janma detI hai / yaha samasyA hai " paryAvaraNa ke rakSaNa" kI ! dharAtala para hameM jo bhI prApta hai; vaha hamAre jIvana ke lie atyaMta upayukta hai; yaha dharohara hI hamArA " paryAvaraNa" hai| havA, pAnI, yaha jamIna, UrjAstotra manuSya ne nirmita nahIM kiye| nisarga ko manuSya ne kyA diyA ? nisarga kRtajJa hai| nAriyala ke per3a ko pAnI milatA hai, to vaha adhika mIThA pAnI lauTAtA hai| dharatI eka bIja ke saikar3oM bIja banA kara manuSya ko lauTA detI hai| pRthvI, ap, teja, vAyu aura AkAza ina paMcamahAbhUtoM ke stara badalate jA rahe haiN| kyoMki manuSya apanI buddhi kA jAla phailA rahA hai| prakRti meM vikRti paidA kara rahA hai| yahI paryAvaraNa kI yAni pradUSaNa kI samasyA hai| kamalinI bokAriyA* " jaina dharma" AtmalakSI dharma hai| jaina sAdhanA meM AtmA pramukha hai| ahiMsA aura dayA isake pramukha AdhAra haiN| bhagavAn mahAvIra kahate haiM * grUpa bI; patra vyavahAra kA patA 64, melIbesa sImenTa kArnara, bIDa, mahArASTra
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ logo akiTTimo khalu, jIvAjIvahiM phuDo, jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa aNAiNihaNo sahAvaNivvatto / savvAgAsAvayavo Nicco // 1 vastutaH loka akRtrima hai, anAdinidhana hai, svabhAva se hI nirmita hai| jIva aura ajIva dravyoM se vyApta hai| saMpUrNa AkAza kA hI eka bhAga hai tathA nitya hai / "satve jIvA vi icchaMti, jIviuM na marijjiuM sabhI jIva jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA / " jAvaMti loe pANA, tasA aduva thAvarA / 3 te jANamajANaM vA, NaM haNe No vi ghAyae / / " : 63 loka meM jitane bhI trasa sthAvara jIva haiM unakA hanana na kreN| jaina dharma kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki usane pRthvI, ap, teja aura vAyu ko jIva smjhaa| sirpha paMcamahAbhUta nahIM maanaa| kaSAyoM ke vazIbhUta hone se hiMsA ghaTita hotI hai| pratyakSa hiMsA ho yA na ho paraMtu kaSAya kI utpatti AtmaghAtI hiMsA hai| jaina dharma hiMsA ke kAraNoM para prakAza DAlatA hai| manuSya hiMsA karatA hai : 1) apane jIvana yApana ke liye 2) prazaMsA pAne ke liye 3) sammAna kI prApti ke liye 4) pUjA Adi pAne ke liye 5) janma nimitta se 6 ) mRtyu nimitta se . 7) mukti kI lAlasA se 8) duHkha ke pratikAra hetu imassa ceva jIviyassa parivaMdaNa - ma - mANaNa-pUyaNAe, jAImaraNa moyaNA dukkha paDighAta hetuM // 7 // * sAvadya kriyA se karmabandha honA manuSya jAna legA to vaha "pratyAkhyAna parijJA" ko apanAkara paryAvaraNa saMrakSaNa meM sahayoga degaa| isa bAre bhagavAn mahAvIra ne parijJA - viveka kA Adeza diyaa| koI vyakti jIvana yApana ke liye, prazaMsA mAna Adi ke liye pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, karavAtA hai yA anumodana karatA hai, usakI abodhi arthAt jJAna-darzana- cAritra bodhi kI anupalabdhi ke lie kAraNabhUta hogii|" rahane ke liye makAna caahie| do kamare meM paryApta DhaMga se jIyA jA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 sakatA hai vahA~ bar3e-bar3e mahala banAnA, sirpha prazaMsA pAne ke lie; mAna-sammAna ke liye AvazyakatA se adhika grahaNa karanA anarthadaMDa hai| ise hama TAla sakate haiN| paryAvaraNa kI surakSA ke lie pahalA kadama hai pRthvIkAyika jIvoM para zastrAghAta nahIM karanA / karanA bhI par3e to maryAdA meM - yuktAcaraNasya sato rAgAdyAvezamantareNApi / na hi bhavati jAtu hiMsA prANavyaparopaNadeva || sajagatA meM koI karma karate hiMsA ho jAve to usakA nikAcita karmabaMdha nahIM hotaa| paraMtu pradUSaNa kI dRSTi se doSa ho sakatA hai| isalie ise pratibaMdhita karanA hogaa| hama Aja kSamAzIlA pRthvI ke sAtha anyAya kara rahe haiN| manuSya kA lobha aura mAna adhika se adhika bhoga cAhatA hai aura vaha paryAvaraNa kA samatola naSTa karatA hai| jo vicAra pRthvIkAyika jIvoM ke liye hai vahI apakAyika jIvoM ke liye bhI hai| eka bAlTI pAnI meM jo kAma ho sakatA hai, usake liye ghaMToM - pAIpa cAlU rakhanA apkAyika jIvoM kI hiMsA hai| pAnI kA apavyaya hone kA kAraNa hai isakI binA zrama upalabdhi ! usameM bhI virAdhanA hai| eka lAparavAhI hiMsA tathA pradUSaNa ko AmaMtraNa detI hai| apkAya ko mahAbhUta kahA hai| Akhira bhUta bhUta hai| vaha apanA karizmA dikhA degaa| " se bemi-Neva sayaM loyaM abbhAikkhejjA"" loka yAne apakAyika jIvoM kA niSedha na kreN| zAstrakAra kA kathana hai ki jo vyakti apkAyika jIvoM kI sattA ko nakAratA hai, vaha apanI hI sattA ko karatA hai / jala ke tIna prakAra haiM 1 ) sacitta 2) acitta aura 3) mizra' | jala kAya ke sAta zastrAghAta batAye gaye haiN| ve isa prakAra haiM 1) utsecana - kue~ Adi se jala nikAlanA 2) gAlana jala chAnanA 3) dhovana jala se upakaraNa - bartanAdi dhonA 4) svakAya zaMstra - eka sthAna se dUsare sthAna para jala le jAnA 5) parakAya zastra - miTTI, tela, zarkarA Adi se yukta jala 6) tadubhaya bhAvazastra asaMyama bhAvazastra binA soce-samajhe calAyA jA rahA hai| telazodhaka kArakhAnoM kA gandA pAnI samudra meM chor3a diyA jAtA hai jo usakI sataha para laharA rahA hai| kArakhAnoM 7)
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 65 kA gandA pAnI samudra meM bahA diyA jAtA hai| samudrI vanaspati dvArA isakA zoSaNa huA, vaha vanaspati machaliyoM ne khaaii| jinameM adhikAMza kI mRtyu huii| Aja ghara - ghara meM bartana mAMjane, kapar3e dhone ke liye DiTarjeMTa kA upayoga kiyA jAtA hai / isase phaoNsphorasa pAnI meM mila jAtA hai, jisase jalaparNI nadI-nAloM meM adhika panapatI hai| usa kAraNa se vahA~ sar3ana paidA hotI hai| usa sar3ana ke liye adhika prANavAyu kI jarUrata hotI hai| pariNAmataH pAnI meM prANavAyu ghaTa jAtA hai jo dUsare jalacara jIvoM ke liye atyaMta jarUrI hai| kITanAzaka davAIyA~ bhI pAnI meM par3atI haiN| to jalacara jIva naSTa ho jAte haiN| sAtha hI sAtha jalacara jIvoM kA jo eka Biological Balance hai, vaha khaMDita ho jAtA hai / " prakRti meM utpatti - vikAsa aura vinAza kA cakra abAdha rUpa se cala rahA hai jisameM jalacakra, nAiTrojana cakra, kArbanacakra, bIja vRkSa cakra, dina-rAta, garamIzIta, pRthvI, vanaspati, prANI kA mRtyoparAnta pRthvItattva meM vilInIkaraNa, zvAsaucchavAsa; grahaNa- visarjana, saMkucana prasaraNa jArI hai| zvAsa ke sAtha oNksIjana aMdara jAtA hai, ucchavAsa meM kArbana DAI AksAiDa AtA hai jo vanaspati ke liye Avazyaka hai| vanaspati prANavAyu chor3atI hai jo prANI ke liye Avazyaka hai| vanaspati ko kATa kara hama apane prANoM kA AyAma hI tor3ateM haiM aura nAka dabAkara prANAyama karane kA DhoMga karate haiN| manuSya tathA prANI kI viSThA se vanaspati bhojana grahaNa karatI hai to vaha phala - phUla-patte hameM detI hai| yaha cakra hai saMtulana kA / 10 prANI kA zarIra jaba sar3ane lagatA hai to usameM samurcchima jIvoM kI utpatti hone lagata hai| usameM se natravAyu nikalatA hai / yahI natravAyu sUkSma jIvANu dvArA vAyumaMDala meM sthira rahatA hai| parasparAvalaMbana - paraspara sahAyatA ke AdhAra para apanI upajIvikA calatI hai / nisargacakra kI bulaMda kar3iyoM ko tor3ane kA kAma Aja manuSya kara rahA hai| kucha diye binA lenA manuSya kI pravRtti banatI jA rahI hai| AtmakeMdrI pravRtti ke kAraNa sirpha prakRti se liyA, diyA kucha nhiiN| yadi diyA hai to hiMsaka zastrAghAta / zastrAghAta se tejakAyika jIva bhI bacate nhiiN| jo tejakAyika jIvoM kI apalApa karatA hai, vaha apanA svayaM kA apalApa karatA hai| jala tathA agni ko devatA mAnA jAtA rahA hai| bhagavAn mahAvIra ne ahiMsA kI dRSTi se jala aura agni ko jIva maanaa| paMca pramAda meM (madya, viSaya, kaSAya, nidrA va vikathA) vyakti jaba ulajha jAtA hai taba rAMdhanA, pakAnA, prakAza, tApa Adi kI vAMchA karatA hai / 11 audyogIkIkaraNa, yAMtrikIkaraNa aura vAhanoM ke upayoga se tejakAya jIvoM kA hiMsA hotI hai / dUrI kA kAraNa batAkara svayaMcalita vAhanoM kI upayogitA kA samarthana kiyA jAtA hai| lekina peTrola ke jvalana se vAtAvaraNa meM viSailI gaiseM phaila jAtI haiN| yAtAyAta kI samasyA aura sAtha hI sAtha pradUSaNa kI bhI samasyA hai jo zvAsasaMbadhI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ rogoM ko AmaMtraNa hai| mastiSka ke roga bhI leDa oNksAiDa ke kAraNa ho sakate haiN| yAtAyAta ke niyamoM kA ullaMghana, jaldabAjI, nazAkhorI, Age nikalane kI koziza Akasmika hAdasoM ko nimaMtraNa detI hai| eka dina (saptAha meM) yaMtracalita vAhana baMda rakheM to pradUSaNa kA thor3A-bahuta nirAkaraNa hogA aura sakuna bhI milegaa| pRthvI, tRNa, patra, kASTha, gobara, kUr3A Adi meM bahuta jIva rahate haiN| kucha ur3anevAle kITa-pataMga Adi hote haiN| ve agni kA saMghAta pAkara, agni kI uSNatA se saMkoca ko prApta hote haiN| bAda meM mUrcchita hokara mara jAte haiN| agnikAya kA zastrAghAta nimna sAta prakAroM se hotA hai - 1) miTTI yA dhUla se 2) Ardra vanaspati agni ko pratibaMdha karatI hai prajvalita nahIM hone detI 3) trasa prANI 4) svakAya zastra agni se agni prajvalana - diyAsalAI parakAya zastra - gaisalAITara 6) tadubhaya 7) bhAvazastra - asaMyama bhAvazastra yAne asaMyama bar3hatA jA rahA hai| parijJAta kartA banakara agnikAya kA upayoga kreN|12 bijalI ke upayoga kA vicAra bhI anucita nahIM hogaa| kaI dArzanika bijalI ko tejakAya mAnate haiN| paraMtu bijalI aura teja-kAya meM antara hai| bijalI para pAnI par3egA to vahA~ visphoTa hogaa| agnipara pAnI par3egA to (zastrAghAta) agni bujha jaayegii| agni kA IMdhana lakar3I hai aura bijalI ke liye lakar3I virodhaka hai| bijalI ke tAra plAsTika meM avaguMThita kiye jAte haiM aura agni plaoNsTika ko pighalA detI hai| isa bAre meM bhagavatIsUrya ke chaiTe zataka meM nauvI gAthA meM spaSTa ullekha milatA hai| "vijjuye tamasa kAye bhinne" (zrI madhukara munijI likhita TIkA, bhagavatI, bhAga 2 pR0 56) / phira bhI bijalI kI cakAcauMdha se aneka pataMgoM kI virAdhanA hotI hai| dIpAvalI ke avasara para paTAkhoM kI cakAcauMdha aura gaMdhakayukta vAyu vAtAvaraNa ko bhara detI hai| isase kitane hI kITa-pataMge jo rAta meM vizrAma kara rahe hote haiM unakI virAdhanA hotI hai| isa prakAra rASTrIya urjAzakti kA durupayoga hotA hai| isa zakti kI sahAya se hama lokopayogI kArya kara sakate haiN| __ bhautika abhyudaya meM eka mahattvapUrNa bAta hai audyogikiikrnn| jIvana ke sulabhIkaraNa ke liye yAMtrikIkaraNa Avazyaka banatA jA rahA hai| yAMtrikI suvidhAoM
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 67 ke kAraNa vAtAvaraNa kI zAMti naSTa ho rahI hai| vAtAvaraNa meM jaba koI AghAta hotA hai to kaMpana paidA hote haiN| kisI mAdhyama kA sahArA lekara ve phailate haiN| ina dhvanitaraMgo ko nApA jA sakatA hai| 60 se 70 DesIbala dhvani sahya hotA hai; paraMtu dhvani 110 se 140 DesIbala taka bar3hAte haiM jo zravaNendriyoM ke liye hAnikAraka hai| vAyupradUSaNa meM mukhyata: kArbana DAI AksAiDa kA pramANa bar3hane se pRthvI kA tApamAna bar3ha rahA hai| tApamAna kI isa vRddhi ke kAraNa samudra taka bar3hatA jA rahA hai| yaha gati aisI hI rahI to samudrataTIya pradeza kailiphorniyA, maiksiko, aphrIkA ke kinArI pradeza, bhArata ke taTavartI bhAga samudra nigala jaayegaa| uttara dhruvIya pradeza meM barpha pighalakara samudra tala Upara utthegaa| dakSiNa dhruvIya kSetra para bhI barpha kI racanA meM patalApana aayegaa| jaina darzana kI mAnyatAnusAra avasarpiNI aura utsarpiNI kAla kI samApti ke bAda saba sRSTi jalamaya ho jaayegii| purANoM meM bhI isakI puSTi milatI hai| audyogikIkaraNa se natravAyu, karbavAyu, gaMdhaka vAyu havA meM mila jAtI hai| vAhanoM se leDa oNksAIDa jaise vAya havA meM mila jAte haiN| varSA ke pAnI meM ve mila jAte haiN| jamIna para jaba varSA hotI hai to yaha AmlIya guNadharma kA pAnI jamIna ke sattva ko bigAr3a detA hai| hajAroM hekTeyara jamIna apanI upaja kSamatA kho cukI hai| rAsAyanika khAda DAlakara manuSya ne use aura bigAr3a diyA hai| zAstroM meM ullekha milate haiM ki jaba suSamA ArA cala rahA thA, to usa samaya jamIna kA svAda mizrI jaisA thaa| Aja na to vaha svAda rahA na utpAdana kSamatA rhii| jaina AgamoM ne yaha bAta 2500 varSa pUrva kahI thii| kisI bhI jIva ke astitva ke liye vAyu Avazyaka hai| vAyupradUSaNa karane meM hamane sirpha dharAtala hI bigAr3A aisI bAta nhiiN| antarikSa yAna AkAza ko AMdolita kara rahe haiM aura ojona ke stara ko kSati pahu~cA rahe haiN| jo dUsaroM ke duHkha samajha sakatA hai vahI hiMsA se parAvRtta hotA hai| vahI vyakti hiMsA se nivRtta hone meM samartha hai| jo apane ko aura dUsare ko eka tarAjU meM taulatA hai| saMyamI puruSa hiMsA nahIM karegA yahI jinazAsana kathita mArga hai|13 ajJAna se prANI samajhatA hai ki vaha dUsare ko duHkha pahu~cA rahA hai, paraMtu zAstrakAra ne yahA~ batalAyA hai ki usane sukha-du:kha ke rahasya ko nahIM smjhaa| dUsare ko duHkhI banAne vAlA svayaM duHkhI banatA hai| vaise hI dUsare ko sukhI banAne vAlA apane Apako sukhI banAtA hai| bhagavAn ne vAyukAyika hiMsA ke viSaya meM parIkSA batalAyI hai| isI jIvana kA nirvAha karane ke lie, prazaMsA, sammAna, satkAra aura mahimA pUjA ke liye, janma-maraNa se chuTakArA pAne ke liye, zArIrika aura mAnasika du:khoM kA nivAraNa karane ke liye jo vAyukAya kI hiMsA karatA hai, karavAtA hai, anumodanA detA hai: vaha hiMsA usake liye ahitakara hai| Aja hama yaha hiMsA karate haiN| pradUSaNa kA pApa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68. karate haiN| saMgha-darzana ke nAmapara rAta be-rAta gAr3iyA~ bhagAte haiN| saMtoM kA darzana 30 minaTa kA aura virAdhanA 30 ghaMTe kii| phira usa para darzana kA garva jatAte haiN| kyoMki spezala gAr3I lekara gye| sArvajanika vAhana kA upayoga karate to ThIka hotA) Aja Adhunika vijJAna ne vanaspati ke bAre meM jo upalabdhiyA~ pAyI haiM; ve saba bhagavAn mahAvIra ne pahale hI prastuta kI haiN| bhArata ke mahAna vaijJAnika jagadIza candra basu ne yaMtra dvArA vanaspati para prayoga kiye aura siddha kiyA ki usameM saMvedanazIlatA hai| saMgIta, prema aura sahAnubhUti ko vanaspati svIkAra karatI hai| bhagavAna mahAvIra ne jambU svAmI se pharmAyA, vanaspati meM sajIvatA hai| jaise zarIra janmatA hai bar3hatA hai vaise hI vanaspati janmatI hai vikasita hotI hai| zarIra ke vikAsa ke liye jisa prakAra anna kI AvazyakatA hai, usI prakAra vanaspati ko bhI pAnI, khAda, sUrya ke prakAza rUpa bhojana kI AvazyakatA hai| zarIra kA koI avayava zarIra se kaTa jAtA hai to sUkha jAtA hai usI prakAra vanaspati bhI kaTane para sUkha jAtI hai| zarIra sacitta hai vanaspati bhI sacitta hai| zarIra azAzvata hai mRtyu ko prApta hotA hai vanaspati bhI nazvara hai|5 basu kA maMzodhana bhI yahI batAtA hai| guNabhAva paryAya saba vidhAoM se manuSya aura vanaspati meM samAnatA hai| isaliye vanaspati para zastrAghAta hiMsA hai aura vaha apanI svayaM kI hai| sRSTicakra ke anusAra vanaspati prANavAyu utsarjita karatI hai; jo prANI ke liye jarUrI hai| vanaspati ko tor3anA arthAta apane prANa kI kSati karanA hai| bezumAra jaMgala kaTane se jamIna khula jAtI hai; usakA kasAva kama ho jAtA hai| jaba teja havA calatI hai to jamIna kI UparI parta havA se ur3a jAtI hai| barasAta kA pAnI jo pahale per3a para par3akara jamIna para giratA thA vaha vRkSa kaTane ke kAraNa dhar3alle se jamIna para giratA hai| pAnI ke teja bahAva meM miTTI baha jAtI hai kAraNa per3a kI jar3eM per3a kaTane ke kAraNa ukhar3a gayI haiN| isalie jamIna baMjara banatI jA rahI hai| nadI para bane bAMdhoM ke kAraNa miTTI tAlAba meM par3I rahatI hai| hAlA~ki nadI kA taTavartI pradeza adhika upajAU banatA thaa| jamIna meM rAsAyanika khAda kI mAtrA bar3hatI jA rahI hai jisase jamIna kSArIya bana rahI hai| IMdhana ke liye vRkSa kaTate haiN| pharnIcara Adi ke liye vRkSa kaTate haiN| kisI khulI jagaha para ghara banavAnA hai aura usa jagaha meM koI per3a hai to use bhI kATate haiN| kAzI hindU vizvavidyAlaya ke nirmANa ke samaya paM0 madanamohana mAlavIya ne bhavana kA AkAra badala diyA paraMtu per3a nahIM kaatte| grITiMga kArDas, vivAhAdi kI nimaMtraNa patrikA jo ArTapepara para chapatI hai, usake liye cikane per3a kaTate haiN| zAstra kA ucita jJAna na hone se ye hiMsA bar3hatI hai| pradUSaNa bar3hatA hai| paryAvaraNa dUSita hotA hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 69 . 15 karmadAnoM meM bhagavAn mahAvIra ne aneka dhaMdhe-vyavasAya karane se pratibaMdhita kiyA hai| iMgAlakamme - cUnA Adi kI bhaTTI lagAnA, vaNakamme dAvaggadAvaNyiA yAne jaMgala kharIdanA, kaTavAnA, becanA, jaMgala meM Aga lagAnA niSiddha hai| sAr3Ikamme, bhAr3Ikambhe bhI vanaspati se saMbaMdhita hai| ghor3AgAr3I banAne ke liye lakar3I kI jarUrata hai| phira kirAye se dene kI bAta aayegii| lakhkhavaNijje - yAne lAkhakA vyavasAyapIpala jAti ke vRkSa kA vaha nikAsa hai jo atyaMta sUkSma jaMtuoM dvArA nikalatA hai| daMtavaNijje prANI se saMbaMdha rakhatA hai| rasavaNijje apakAya se saMbaMdhita hai| yadi sthUlarUpa se dekhA jAya to sabhI 15 TarmadAna ahiMsA ke dRSTikoNa se hI kahe gaye haiM; jisameM sAmAjika surakSA kI bhI dRSTi hai|) Aja samAja meM jar3avAdI vicAradhArAe~ adhika raphtAra se bar3ha rahI haiN| bhautika sukhoM ke pIche manuSya daur3a rahA hai| sukha nizcita rUpa se kahA~ hai, isakA jJAna mAnava ko nahIM milaa| "tellokkADaviDahaNo kAmaggI visayarukkhapajjalio ___ jovaNNataNillacArI, jaM Na Dahai so havai dhnnnno||36||"17 viSayarUpI vRkSoM se prajvalita kAmAgni tInoM lokarUpI aTavI ko jalA detI hai| yauvanarUpI tRNa para saMcaraNa karane meM kuzala kAmAgni jisa mahAtmA ko nahIM jalAtI vaha dhanya hai| yadi yaha jJAna manuSya meM hotA to usameM aizaparastI nahIM bddh'tii| yaza-kIrti ke pIche mAnava daur3a rahA hai| isI prakAra ke bhAva lekara ahaMkAra kA poSaNa karatA huA manuSya saptakuvyasanoM meM jA par3atA hai| "madya mAsa vezyAgamana paranArI va zikAra juA corI jo sukha cahai sAto vyasana nivAra"18 nazIle padArthoM kA sevana karanA ucita nhiiN| apanA peTa, peTa hai koI kabristAna nhiiN| apane jihvAlAlitya ke liye kisI ke prANa lenA anucita hai| dharmagraMthoM meM varNana hai, bahupatnItva prathA kA; subAhu kumAra, kRSNa, rAjA zreNika isake pramANa haiN| isaliye "svadAra saMtoSa paradAra vivarjana' aisA cauthe vrata kA svarUpa rkhaa| usameM bhI "ittariyyA se gamana" aura "apariggayA se gamana" niSiddha hai| anaMgakrIr3A tathA kAmabhoga kI tIvra abhilASA bhI pratibaMdhita hai| mAnasika saMtulana atyaMta mahattvapUrNa hai| asaMtulana kA pariNAma hI bhogavAda hai| isa kI havasa ne hI paryAvaraNa ko bigAr3A hai| kaSAyoM se abhibhUta hokara vikathA meM bahanA pramAda hai| pramAda yAne ajAgarUkatA = muurchaa| mUrchA meM manuSya apane hoza kho detA hai aura krodha-mAnAdi meM ulajha jAtA hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 hiMsA zabda ke do artha haiM, eka AtmaghAta dUsarA prghaat| kaSAyabhAva utpanna hote hI AtmaghAta ho jAtA hai| yadi kisI kI Ayu pUrNa na huI ho, pApa kA udaya na huA ho; karma udIraNa avasthA meM na Aye hoM, to vaha paraghAta ghaTita nahIM hogaa| lekina kaSAya jAgate hI AtmaghAta to hogA hii| isaliye paryAvaraNa saMrakSaNa ke dohare upAya jainoM ne batAye haiN| jIvAdika SaT kAyajIvoM kI rakSA karanA aura kaSAya manovRtti se apane Apako bcaanaa| mAnava paraspara aura tikhaMca se saMbaMdha dayAmaya bnaaye| AMtarika pradUSaNa pahale udgamita hotA hai bAda meM sthUla hiMsA hotI hai| jaina dharma graMthoM meM aneka sthaloM para udyAnoM kA nirdeza milatA hai| antakRta dazAsUtra meM isa prakAra udyAnoM ke ullekha haiM - 1) campAnagarImeM IzAna koNa meM "pUrNabhadra' nAmaka [caitya udyAnA thA, vahA~ atiramaNIya "vanakhaMDa thaa| yahA~ eka hI jAti ke vRkSa pradhAna hote the| 2) tIrthaMkara paraMparA se vicarate huye bhagavAn ariSTanemi dvArikA nagarI ke bAhara "naMdanavana" nAmaka udyAna meM pdhaare| 3) bhaddilapura nagara ke bAhara "zrIvana" nAmaka udyAna thaa| 4) rAjagRha nagarI meM "guNazIla' nAmaka udyAna thaa| 5) rAjagRha nagara ke bAhara arjuna mAlI kA vizAla bagIcA thaa| vaha nIle pattoM se AcchAdita hone ke kAraNa AkAza meM car3he hue ghanaghora ghaTA ke samAna dikhAI detA thaa| usameM pA~coM vargoM ke phUla khile hue the| vaha hRdaya ko prasanna evaM praphulla karane vAlA evaM darzanIya thaa| "jJAtAdharmakathAsUtra'' meM "naMdamaNikAra" ne eka puSkaraNI banAI thI, usakA varNana hai| rAjA kI anumati lekara vAstuzilpI dvArA naMdamaNikAra ne puSkaraNI kA nirmANa kraayaa| rAjagRhanagara ke. bAhara IzAna koNa meM vaibhAragiri parvata kI talahaTI meM puSkaraNI banAnA taya huaa| catuSkoNAkRti samatala jamInapara puSkaraNI kA nirmANa kiyA gyaa| madhya meM zItala jala se bharI huI bAvar3I banAI gii| puSkaraNI ke cAroM ora "vanakhaMDa" banavAye / pUrva dizA ke vanakhaMDa meM eka "citrazAlA' bnvaaii| jisameM kASThazilpa, vastracitrakArI Adi kA utkRSTa pradarzana kiyA gyaa| uttama maNiyoM se usako suzobhita kiyA gyaa| dakSiNa dizA meM "bhojanazAlA' banavAI jahA~ koI bhI pathika apanI rucinusAra bhojana paataa| pazcima dizA meM "cikitsAlaya" bnvaayaa| vahA~ kA vAtAvaraNa itanA prasatra thA ki thakAvaTa bhAga jAtI thii| phira uttaradizA meM "nApita zAlA' khulvaaii| pathika tela ubaTana se mAliza karA le| aisI saMdara yojanA thI aura kArya thaa| paryAvaraNa kA eka ajor3a namUnA yaha puSkaraNI thI jaise Ajakala Hollyday Resort banAye jAte haiN| nisarga yA prakRti hI AnaMda kA srota hai| jo yahA~ pA sakate haiM vaha kahIM nahIM paayeNge| onal
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 71 isa pUrI carcA ke bAda prazna uThatA hai ki jainoM kA paryAvaraNa saMrakSaNa meM kauna sA yogadAna honA cAhiye? dharma grathoM meM likhA huA dharma, dharma sthAnakoM meM pradarzita dharma aura aise dhArmika logoM kA jIvana, ina tInoM meM aMtara nahIM honA caahiye| paryAvaraNa kI jo kSati hamase ho rahI hai usameM hamArA uttaradAyittva kyA honA cahie? ise socanA jarUrI hai| dharma graMthoM ne saMskRti ko tahasa-nahasa karanA nahIM sikhaayaa| jainadharma kI aSTa pravacanamAtAeM hamArA dainika jIvana sudhAra sakatI haiN| IryAsamiti ekendriya se lekara paMcedriya taka ke jIvoM kI hiMsA se hameM rokeNgii| "jayaM care jayaM bhAse' kA artha mana meM soceM aura soca ke anusAra cleN| SaTkAya jIvoM kI rakSA kreN| bhASAsamiti meM sAvadha bhASA kA prayoga kreN| vikathA na kareM jo kaSAyoM ko bar3hAvA detI haiN| eSaNAsamiti se bhogavAda kA saMtulana kreN| zuddhi-azuddhi kA vicAra rkheN| anna kA durupayoga na hone deN| yaza-kIrti, mAna-sanmAna kI AkAMkSA maryAdita rkheN| nikSepanA - koI bhI vastu lete-dete samaya sAvadhAna rheN| uccAra-prastravaraNa, kUr3A-karakaTa, anupayukta vastu ThIka DhaMga se ddaaleN| taMbAkU Adi khAkara yahA~-vahA~ thUkanA bhI paryAvaraNa bigAr3atA hai| mana kaSAyoM se bhramita na ho| vacana hita, mita, madhura aura gaMbhIra ho| jora-jora se cillAkara bolane se vAyukAyika jIvoM kI virAdhanA hotI hai| kAyA se zramazIlatApUrvaka svacchatA se jur3e rahanA caahie| mahilAyeM isameM adhika sahayoga de sakatI haiN| anna kA durupayoga TAlanA, Avazyaka mAtrA meM anna pakAnA, anna pakAte vakta poSaNayukta anna pakAnA, pAnI kA apavyaya TAlanA, saura urjA kA upayoga karanA, thor3I sI dUrI para jAne ke lie svayaMcalita pradUSaNa phailAnevAle vAhana kA prayoga na karanA, rezama jaisA hiMsaka vastra na rakhanA, mulAyama camar3e kI thailI nahIM rakhanA aura rUpa-sajjA ke liye hiMsaka prasAdhana kA upayoga to unheM bilkula nahIM karanA caahie| sonA cAMdI bhI pRthvIkAya jIva haiN| yadi hama samagra rUpa se vicAra kareM to vaha vicAra buddhi ke usa pAra hai| usa pAra arthAt hameM AtmA ke pAsa jAnA hogaa| jar3avAda ko chor3akara caitanya kA anugAmI bananA hogaa| vibhAjanavAdI pravRtti ko chor3akara ekIkaraNa ko apanAnA hogaa|-dvess ke sthAna para prema ko bar3hAnA hogaa| zoSaNa ko chor3akara poSaNa apanAnA hogaa| saMgharSa se samanvaya kI ora bar3hanA hogaa| virAdhanA ko chor3akara ArAdhanA meM AnA hogaa| prakAza kI ora le jAne vAlA yaha prakAzAyana hai| mRtyu se amaratva kI ora pravAhita karane vAlA amRtAyana hai| pradUSaNa se paryAvaraNa saMrakSaNa sikhalAne vAlA nisargAyana hai| saMdarbha sUcI 1) samaNasuttaM, gAthA kra0 651. 2) vahI, gAthA kra0 148. 3) vahI, gAthA kra0 149.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 4) 5) 6) 7) 8) 9) AcArAMgasUtra, prathama uddezaka, gAthA 7, pRSTha 7. saMpA0 yuvAcArya madhukara muni AcArAMgasUtra, prathama uddezaka, gAthA 13, pR0 9. amRtacandrAcArya - puruSArtha siddhapAya, gAthA kra0 45, pR0 25-26. AcArAMgasUtra, tRtIya uddezaka, gAthA 22, pR0 15. vahI, gAthA 26, pR0 17 - 18. nisargAyana - dilIpa kulakarNI (marAThI) 10) sudhAkara mAsika (marAThI) 11) AcArAMgasUtra, caturtha uddezaka, gAthA 33, pR0 21. 12) AcArAMgasUtra, caturtha uddezaka, gAthA 37, pR0 23. 13) AcArAMgasUtra, saptama uddezaka, gAthA kra0 1, pRSTha 25. saMpA0 amolaka RSi 14) AcArAMgasUtra, saptama uddezaka, gAthA kra0 3, pRSTha 26. 15) AcArAMgasUtra, paMcama uddezaka, gAthA kra0 45, pRSTha 27. 16) AvazyakasUtra. 17) samaNasuttaM, gA0kra0 117, pRSTha 38. 18) jainadharma paricaya 19) puruSArthasiddhayupAya, gAthA 47, pR0 26. amRtacandrAcArya saMdarbha graMtha 1) AcArAMgasUtra, saMpA0 - madhukara muni 2) AcArAMgasUtra, saMpA0 - amolaka RSi 3) jJAtAdharmakathA, saMpA0 - madhukara muni aMtagaDadasAo, saMpA0 - madhukara muni 4) 5) 6) Avazyaka sUtra. nisargAyana, dilIpa kulakarNI bhAratIya saMskRti koza, khaMDa 1 puruSArthasiddhayupAya, amRtacandrAcArya 7) 8) 9) samaNasuttaM 10) jaina dharma paricaya 11) sudhAkara 'mAsika' 12) maMthana, kamalinI bokAriyA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa manoramA jaina* pari + AvaraNa = pryaavrnn| cAroM ora prakRti kA DhakA huA AvaraNa hI paryAvaraNa hai| paryAvaraNa meM jIva sRSTi evaM bhUgarbha aura AsapAsa kI paristhitiyoM kA samAveza hotA hai| paryAvaraNa meM jaivika aura ajaivika ghaTaka hote haiM aura sabhI ghaTakoM kI nizcita bhUmikA hotI hai| ina ghaTakoM meM sAmanjasya rahane para paryAvaraNa saMtulita rahatA hai| paryAvaraNa hI jIvana aura jagat ko poSaNa detA hai| jaina dharma meM paryAvaraNa ke mUla ghaTaka pRthvI, jala, agni, vAyu aura vanaspati ke durupayoga, ati upayoga yA vinAza se saMbadhita sAmAjika evaM dhArmika niSedha sthApita kie gae haiM jisase prakRti pradatta ina upahAroM kA Adara ho sake aura paryAvaraNa bhI pradUSita na ho| paryAvaraNa ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai - bAhya evaM aantrik| 1. bAhya paryAvaraNa meM bhautika paryAvaraNa, pArivArika paryAvaraNa, sAmAjika paryAvaraNa, rAjanaitika paryAvaraNa aura Arthika paryAvaraNa rakhe jA sakate haiN| 2. Antarika paryAvaraNa meM mAnasika paryAvaraNa aura dhArmika paryAvaraNa Ate haiN| ___bhautika paryAvaraNa meM parvata, nadI, sarovara, vana, samudra Adi haiN| prAcIna kAla meM paryAvaraNa pUrNa rUpa se saMtulita thaa| vartamAna meM apanI bhogalipsA ke kAraNa vyakti ko prakRti ke sAtha anAvazyaka cher3a-chAr3a ke kAraNa kadama-kadama para prAkRtika vipadAeM jhelanI par3a rahI haiN| Aja yadi jaina dharmAnusAra mAnava prakRtipradatta vastuoM kA durupayoga baMda kare to nizcita rUpa se vartamAna bhautika paryAvaraNa surakSita ho sakatA hai| jaina sAhitya meM pArivArika vAtAvaraNa ke aMrtagata pArivArika saMbaMdhoM ke viSaya meM jAnakArI milatI hai| yahAM pati-patnI kA madhura saMbaMdha, santAna ke lie mAtA-pitA kA sneha, svAmI kA sevaka ke prati namratA kA vyavahAra parilakSita hotA hai| pati-patnI, mAtA-pitA Adi ke madhura saMbaMdha se lar3AI jhagar3e samApta ho jAte haiN| isase pArivArika pradUSaNa aura sAmAjika pradUSaNa samApta ho jAte haiN| jaba ghara meM zAnti hogI to samAja meM bhI zAnti rhegii| samAja meM zAnti hone se deza va rASTra meM bhI zAnti kA vAtAvaraNa rahatA hai| pArivArika vAtAvaraNa se sAmAjika aura mAnasika paryAvaraNa surakSita rahatA hai aura isase AdhyAtmika paryAvaraNa bhI vizuddha *grUpa bI; patra vyavahAra kA patA - 5/779, virAmakhaMDa, lakhanaU (u0pra0)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 rahatA hai| jainadharma meM mAnava kalyANa kI bhAvanA pratibimbita hai| isameM vinaya, vyavahArakuzalatA, zuddhi-azuddhi meM zakyAnusAra viveka, dAnavRtti, sahayoga, sevA, paropakAra, karuNA, dayA, zAkAhAra Adi guNa haiM jo sAmAjika paryAvaraNa saMrakSaNa ke lie Avazyaka haiN| jainAcAryoM kA rAjanaitika cintana sadaiva naitika mUlyaparaka aura dUsaroM ko preraNA pradAna karane ke sAtha-sAtha svayaM anuzAsana meM baddha hone kA rahA hai aura inhoMne isa loka kI Arthika, rAjanaitika aura sAmAjika bAtoM para prakAza DAlate hue AdhyAtmikatA kI taraMga meM isa loka kI pratyakSa zArIrika AvazyakatAoM se saMbaMdhita viSayoM para lekhanI calAyI hai| ___ jainAcAryoM ne Arthika paryAvaraNa ke arntagata Arthika gatividhiyoM ko parilakSita kara tadnurUpa dhanopArjana, vyavasAya Adi Arthika kriyAeM sampanna karane ke lie prerita kiyA hai tAki Arthika paryAvaraNa surakSita raha ske| __ jaina sAhitya meM mAnasika paryAvaraNa ke kaI sthala dRSTigocara hote haiN| isameM batAe hue vyAvahArika jIvana zailI ko yadi hama apane jIvana meM apanAyeM to mAnasika paryAvaraNa kI surakSA svata: hI ho jaaegii| jaina sAhitya meM paryAvaraNa kI upayogitA ko prastuta karate hue dharma ko manuSya ke laukika tathA pAralaukika sukha kI saphalatA kA kAraNa batAyA gayA hai| dhArmika paryAvaraNa Atmika unnati kA mArga hai| yaha mAnavIya vyavahAra kA ucita niyamana evaM niyaMtraNa karatA hai| dharma hI manuSya ke sukha kA hetu hai| jo gRhastha dharma nahIM karate ve vRddhavasthA meM usI prakAra duHkha prApta karate haiM jaise kIcar3a meM pha~sA huA bail| ata: dhArmika paryAvaraNa mAnavatA kA pATha par3hAkara samatAmUlaka ahiMsA kI pratiSThA karatA hai aura prANImAtra ko surakSA pradAna karane kA dRr3ha saMkalpa detA hai| sAmAjika, rAjanaitika, pArivArika, AdhyAtmika pradUSaNa ko dUra karane kI dizA meM dhArmika paryAvaraNa kI vizuddhatA kA mahanIya yogadAna hai| mAnava pramAdI aura parAvalambI bana rahA hai| vaha kRtrimatA ko mahattva detA hai, phalasvarUpa paryAvaraNa kA asaMtulita honA svAbhAvika hai| Aja havA, pAnI, bhojana Adi sabhI meM vikRti hai| use zvAMsa lene ke lie na to zuddha havA hai aura na hI pIne ke liye zuddha pAnI, na hI khAne ke lie zuddha bhojn| kyoMki vAhanoM ke prayoga, kITanAzaka davAoM, kRtrima khAda kA prayoga Adi aneka kAraNoM se vAyu, jala va anna pradUSita ho gayA hai| pradUSaNa kA artha hai kisI vastu meM vikAra A jaanaa| asalI meM nakalI vastu mila jAnA athavA zuddha vastu kA azuddha ho jaanaa| Aja vartamAna meM paryAvaraNa pradUSaNa mAnava kI svArthavRtti, lupta huI saMvedanazIlatA aura bhogavAdI pravRtti Adi ke kAraNa phaila rahA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 75 pradUSaNa bhI do prakAra kA hotA hai - bAhya pradUSaNa Antarika pradUSaNa 1. bAhya pradUSaNa - isameM jala, vAyu, bhUmi, dhvani pradUSaNa, reDiyodharmI pradUSaNa Adi haiN| 2. Antarika yA mAnasika pradUSaNa - vyasana, pApa, kaSAya aura durbhaav| audyogIkaraNa tathA anya mAnavIya gatividhi ke phalasvarUpa aba "jala pradUSaNa' kI samasyA ne gambhIra rUpa le liyA hai| vartamAna meM reDiyoekTiva padArtha, dhUlakaNa, sIsA, Arsenika Adi svaccha vAyu ko pradUSita karate haiN| sabase adhika vAya pradUSaNa audyogika kAraNoM se hI hotA hai| bhUmi pradUSaNa kA mukhya srota janasaMkhyA kI vRddhi hai| bhU-pradUSaNa kI samasyA yathArtha meM Thosa apaziSTa ke nikSepaNa kI samasyA kA hI dUsarA nAma hai| mRdAkSaraNa, mRdA kA vibhinna srotoM se rAsAyanika pradUSaNa, bhUutkhanana, jvAlAmukhI-udgAra ityAdi samasta mAnavakRta tathA prAkRtika prakriyAoM ke phalasvarUpa bhUmi pradUSaNa hotA hai| vibhinna kRtrima sAdhana hamAre Asa-pAsa ke vAtAvaraNa meM zoravRddhi ke pramukha kAraNa haiN| ye tIna prakAra se haiM - 1. udyoga dhandhoM kI mazIneM 2. sthala tathA vAyu parivahana ke sAdhana 3. manoraMjana ke sAdhana tathA sAmAjika kriyAkalApa jaivika nazIle padArthoM kI apekSA reDiyodharmI padArtha adhika hAnikAraka hote haiN| urjA utpAdaka saMyaMtroM tathA reDiyo AisoTopa, audyogika tathA anusaMdhAna kArya reDiyodharmI pradUSaNa ke mukhya srota haiM jisase paryAvaraNa kI guNavattA kA vighaTana hotA hai| bhautika kAraNoM se jyAdA hAnikAraka hamArA Antarika pradUSaNa hai jo prakRti kI maulikatA para prahAra kara paryAvaraNa ko caupaTa kara rahA hai| vyakti kA vicAra hI mUla hai jo bhogavAdI saMskRti kI cAdara lapeTe apane sukha ke lie dUsaroM ke adhikAroM ko chInane meM kataI saMkoca nahIM kara rahA hai| vicAroM kA sampreSaNa aura pratyAvartana eka manovaijJAnika tathya hai jo kartA aura karma donoM ko prabhAvita karatA hai| prakRti kI rasamayatA aura svAbhAvikatA vilupta hotI jA rahI hai isakA kAraNa hamAre manovikAra haiN| svAdalolapatA aura videzI dhanArjana kI bhAvanA se deza meM katlakhAnoM kI vRddhi huI hai| jo paryAvaraNa ke lie sabase bar3A abhizApa hai| mAMsAhAra jalabhAva ke lie bhI uttaradAyI hai| katlakhAnoM se nikalI nirIha pazuoM kI cItkAreM bhI bhUmaNDala ko vikSobhita karatI haiN| jainadharma meM mAnasika paryAvaraNa ke pradUSita hone ke aneka kAraNa batAe gae haiM
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 vyasana vaha vRtti hai jo mAnava ko nirantara uttama se jaghanya kI ora le jAtI hai| mAnava apane naitika lakSya ko bhUla kara anaitika vyavahAroM se dAnavatA kI ora bar3ha rahA hai jisase vaha vibhinna vyasanoM kA dAsa banakara vaicitryapUrNa, zArIrika, mAnasika, AdhyAtmika duHkhoM ko AmaMtrita karatA hai| mahAn vivekI, tarkazIla sukhecchu mAnava dhana kharca karake vibhinna prakAra kI ApattiyoM ko kharIdatA hai| madyamAMsa Adi tAmasika AhAra se mAnava vaise hI bhAvoM se AkAnta ho jAtA hai aura vaha mAnava na hokara dAnava ho jAtA hai| ina vyasanoM ke kAraNa Antarika tathA bAhya donoM prakAra kA paryAvaraNa pradUSita hotA hai| prANiyoM ko kaSTa denA hiMsA hai| hiMsA karanA hI pradUSaNa hai| prANiyoM ko mauta ke mu~ha meM DAlanA nizcita hI bar3A bhArI pApa hai| mAnava dhana kI prApti ke lie caurya, kapaTa, lobha Adi pApoM kA sevana karatA hai| dhanArjana hetu svArthI bana kara loga jaMgala kATate, Aga lagAte, jaMgalI jAnavaroM kA zikAra Adi pApa karma karate haiN| inase vanya jIvana kA saMtulana bigar3atA hai aura pAristhitikI saMbaMdhI aneka samasyAeM janma letI haiN| pApa vaha hai jisase logoM ko pratyakSa yA parokSa rUpa se kaSTa ho aura unake jIvana meM jisase bAdhA utpanna ho| dhvani, vAyu, jala Adi kA pradUSaNa ye saba aise hI pApa karma haiM jinase pratyakSa yA parokSa rUpa se manuSyoM evaM jIva-jantuoM ko bhArI kaSTa hotA hai| ata: ye bhI pApa haiN| krodha, mAna, mAyA, lobha ina kASAyika bhAvoM ke AkrAnta hone se mAnava ke andara hiMsA, chala-kapaTa aura saMgraha kI AsurI pravRtti dinodina bar3hatI jA rahI hai| lobha vyakti kI tRSNA ko AsamAna chUne ke lie ukasA rahA hai| bhogavAdI saMskRti ke prabhAva se vaha jitanI vastueM upayoga meM lAtA hai usakA sahasra guNA vastuoM kA saMgraha karane meM vaha juTA huA hai| __ jainadharma ke anusAra anuranjita yogoM kI pravRtti kA nAma lezyA hai| yaha chaH prakAra kI hotI hai - kRSNa, nIla, kapota, pIta, padma aura shukl| kRSNa lezyA vAle vyaktiyoM kA mAnasa atyanta pradUSita hotA hai| usake Age-Age kI lezyA vAle vyaktiyoM kA mAnasika pradUSaNa kama hotA jAtA hai aura aMtima zukla lezyA vAlA vyakti komala pariNAma vAlA hotA hai| vastuta: Aja paryAvaraNa pradUSaNa aura pAristhitikI kA asaMtulana vizvavyApI samasyA kA rUpa le cukA hai| isalie paryAvaraNa kI rakSA karanA rASTrIya aura mAnavIya kartavya hai| isake lie sAmUhika, samanvita aura zAsakIya prayAsoM ke sAtha-sAtha jana-jana ko apanA kartavya nibhAnA caahie| jaina dharma ke zrAvakAcAra meM paryAvaraNa saMrakSaNa kisa prakAra sahayogI hai usakA varNana isa prakAra hai| sarvaprathama zrAvakAcAra ko paribhASita karate haiM ki - sapta vyasana
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 77 kA tyAgI aura aSTa mUlaguNoM kA pAlana karane vAlA zrAvaka kahalAtA hai aura unakA AcAra hI zrAvakAcAra hai| zrAvakAcAra ke aMrtagata pramukha rUpa se pAMca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata aura gyAraha pratimAoM kA vivecana hai| ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya evaM aparigraha ina pA~ca vratoM kA pAlana karane ke kAraNa inheM aNuvratI kahA jAtA hai| pAMca aNuvratoM meM ahiMsANuvrata aura parimANa vrata meM hI sAre aNuvrata garbhita ho jAte haiN| cAra aNuvrata ahiMsA rUpI kheta meM bAr3I ke samAna haiN| ahiMsA ke binA AcAra zUnya hai| mAnavatA kA kalyANa ahiMsA meM hI samAhita hai| isalie jaina dharma meM ahiMsA kA hI sUkSma evaM maulika vivecana milatA hai| ataH paryAvaraNa ko vizuddha rakhane ke lie ahiMsA kI mahattvapUrNa bhUmikA hai| zrAvaka saMkalpI hiMsA kA tyAgI hotA hai| vaha ekendriya jIvoM jaise - pRthvI, jala, vAyu, agni aura vanaspati kA bhI saMkalpapUrvaka virAdhanA nahIM karatA hai| jaina dharma ne vyakti ko prakRtistha banAne ke lie aisI jIvana paddhati dI hai jo usakI sundara AdhyAtmika bhAva bhUmi taiyAra kara detI hai| yaha bhAva bhUmi hai ahiMsA aura aparigraha kI - jisa para cala kara koI bhI vyakti dUsare ko na kaSTa de sakatA hai aura na anaitika mArga para cala sakatA hai| paryAvaraNa ko vizuddha banAye rakhane meM ye do aMga vizeSa sAdhaka mAne jAte haiN| jainadharma meM zAkAhAra ko paryAvaraNa saMrakSaNa kA AdhAra mAnA gayA hai| yaha ahiMsA kI mahAna pratiSThA kA sarala, sAtvika aura svAsthyavardhaka AhAra hai jo na kevala bAhya paryAvaraNa ko saMrakSita va saMvardhita karatA hai varan jIvana meM pavitratA, sadguNa, sadAcAra aura saMyama kI ora le jAtA hai jo "zA'' - zAnti, "kA" - kAnti, "hA" - hArdra sneha aura "ra" - rasoM yA rakSaka kA paricAyaka hai| arthAta zAkAhAra hameM zAnti, kAnti, sneha aura rasoM se paripUrNa karatA hai| manuSya prakRtipradatta, eka zAkAhArI prANI hai| isakI zArIrika saMracanA zAkAhAra ke anukUla hai| zAkAhAra samarasatA aura sahaastitva hai jo cAritrika guNoM para AdhArita eka jIvana prakriyA hai| dayA aura karuNA prema kA upahAra hai| jisameM parasparopagrahojIvAnAm kA mUla maMtra nihita hai aura jo hara prANI ko prakRti aura paryAvaraNa se jor3atA hai| jIyo aura jIne do ke udghoSa meM paryAvaraNa ke prati AdarabhAva nihita hai| zAkAhAra meM saMtulita AhAra ke sabhI tatva proTIna, vasA, kArbohAiDreTa, khanija lavaNa aura viTAminsa hote haiN| ye sabhI tatva vanaspati, anAja, dAla, dUdha aura phaloM se prApta ho jAte haiN| isase prANI apanI pUrI Aya saralatA se jI sakatA hai| isa prakAra ahiMsA vrata paryAvaraNa saMrakSaNa kA sopAna hai| paryAvaraNa ko vizuddha rakhane meM aparigraha kA bhI pramukha sthAna hai| yaha sarvodaya kA anyatama aMga hai| isake anusAra vyakti aura samAja paraspara Azrita haiN| eka ke
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 sahayoga ke binA jIvana kA pravAha gatihIna sA ho jAtA hai| pragati sahamUlaka hotI hai saMgharSamUlaka nhiiN| vyakti ke bIca saMgharSa kA vAtAvaraNa pragati ke lie ghAtaka siddha ho sakatA hai| jaina dharma meM vyakti ko saMyama kI bAta sikhalAyI gaI hai| saMyama vAstava meM vicAra parivartana kI hI dizA nahIM apitu vibhinna granthiyoM para dhyAna kendrita kara usake strAva dvArA hRdaya parivartana kI eka dazA bhI hai| isa taraha vartamAna yuga meM jo azAnti ke kAraNa haiM unake lie "saMyama khalu jIvAnAm' kA udghoSa hI zAnti kA eka mahattvapUrNa sandeza hai| sadAcArI gRhastha kA sAmAjika jIvana maryAdita hotA hai| usameM saMcaya kI vRtti na bar3he, isake lie use digvrata, dezavrata evaM anarthadaNDa vrata ke pAlana kA nirdeza hai| vaha dainika jIvana meM dhArmika AcaraNa se vimukha na ho tathA usameM dAna kI vRtti banI rahe isake lie use cAra zikSAvratoM - sAmAyika, proSadhopavAsa, bhoga-upabhoga parimANa vrata aura atithi saMvibhAga ke pAlana kA nirdeza hai| jaba zrAvaka ina bAraha vratoM kA pAlana karane lagatA hai taba usake jIvana kI dhArmika yAtrA Age bar3hatI hai| vaha apanI zakti aura ruci ke anusAra jIvana meM saMyama pAlane kI ora kadama bar3hAtA hai| ___ghAtaka vAtAvaraNa ke nirmANa meM sAmAjika viSamatA pramukha hai| jainadharma meM isa tathya kI mImAMsA kara aparigraha kA upadeza diyA gayA hai jisase sAmAjika pradUSaNa se rakSA ho, ske| parigraha kI vaicArika dRSTi audyogika vikAsa ko gati pradAna karatI hai| vartamAna meM asaMtoSa evaM bhaviSya ke prati nirAzA ne vyakti ko adhika parigrahI banA diyA hai| vizva kI prAkRtika sampadA maryAdita upayoga se hI surakSita raha sakatI hai| upayoga meM niyamana/saMrakSaNa siddhAnta kArya karatA hai jabaki upabhoga antahIna aura ananta hotA hai| zrAvakAcAra vyakti ko AdhyAtmika kSetra kI ora le jAne ke lie pahale sAmAjika kartavya kI ora khIMcatA hai aura vyakti sAmAjika kartavya ko pUrA karatA hai| vaha AtmakalyANa to karegA hI sAtha hI samAja kA bhI adhikatama upakAra karatA hai| mAnavatA hI paryAvaraNa ko surakSita karatI hai) jaina zramaNAcAra bhI paryAvaraNa saMrakSaNa meM atyadhika sahAyaka hai| muni kA AcAra hI zramaNAcAra hai| vaha nivRtti mUlaka hotA hai| usakI sabhI kriyAeM AtmA ke sAkSAtkAra meM sahAyaka hotI haiN| pAMca mahAvrata, cAra zikSAvrata, pAMca samiti, chaha Avazyaka Adi usakI sAdhanA meM pramukha haiN| bAraha vratoM ke pAlana kI sAdhanA karatA huA muni dhyAna kI utkRSTa avasthA meM pahucatA hai| vahAM vaha usa parama jJAna ko prApta karane kA prayatna karatA hai jisase vaha paramAtmA kI koTi meM A ske| mani jIvana kI isI kaThora sAdhanA ke kAraNa zramaNAcAra ko prAya: nivRttimUlaka evaM vyaktivAdI
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 79 kI saMjJA dI jAtI hai| kintu isameM guNAtmaka vikAsa ke sAtha-sAtha sampUrNa mAnava jAti ke utthAna kI bhAvanA samAhita hotI hai| prANI mAtra ke prati rakSA kI bhAvanA nihita hotI hai| mani kI jIvanacaryA paryAvaraNa ko surakSita tathA zuddhiparaka saMyamAcaraNa ko prakaTa karatI hai| vizuddha vAtAvaraNa meM rahane se hI sAdhu acchI taraha se jJAna, dhyAna aura tapa meM saMlagna raha sakate haiN| sAdhu ke aTThAIsa mUlaguNoM meM pAMca mahAvrata haiN| unameM ahiMsA aura aparigraha mahAvrata prakRti se ati dohana kI pravRtti para aMkuza rakhane kA pratIka hai| digambara jaina sAdhu kamaNDalu aura picchI rakhate haiM jo paryAvaraNa saMrakSaNa ke anukUla hai| kamaNDalu lakar3I kA pAtra hotA hai| picchI mayUra paMkhoM se nirmita hotI hai use sAdhujana svayaM banAte haiM aura sabhI logoM ko apanA kAma svayaM karane kI preraNA dete haiN| yaha picchI itanI komala hotI hai ki usase kisI jIva ko kaSTa nahIM hotA hai| sAdhu ke saMyama kI rakSA usI picchI ke mAdhyama se hotI hai| ve kisI bhI vastu ko uThAte haiM rakhate haiM to pahale picchI se parimArjana kara lete haiN| picchI aura kamaNDalu donoM hI naSTa hone para bhUmi meM vilIna ho jAte haiN| sAdhu bihAra meM kisI prakAra ke vAhana prayoga nahIM karate jisake phalasvarUpa ve vAyu pradUSaNa va dhvani pradUSaNa kA niyantraNa karate haiM aura unake yatnAcArapUrvaka pada yAtrA se sUkSma jIvoM kI rakSA ho jAtI hai| ataH zramaNa kI sampUrNa caryA hI Antarika evaM bAhya paryAvaraNa ke saMrakSaNa meM sahAyaka hai| jainadharma ke anekAnta aura syAdvAda siddhAMta se bhI paryAvaraNa saMrakSaNa hotA hai kyoMki anekAnta dvArA Aja ke mAnava kI vaicArika samasyA kA samAdhAna ho sakatA hai| vaha saMsAra ke bahuAyAmI svarUpa se paricita ho jAtA hai| zramaNAcAra isa dizA meM eka racanAtmaka bhUmikA nibhA sakatA hai| nadI zArIrika mala ko dUra karatI hai| parantu saptabhaMgI jinavANI mAnasika pradUSaNa ko dUra karatI hai| isa prakAra anekAnta, syAdvAda aura saptabhaMgI Antarika paryAvaraNa saMrakSaNa meM sahAyaka haiN| Adhunika vijJAna kI dRSTi se sUkSmatama jIva-jIvANu (vaikTIriyA) evaM viSANu (vAyarasa) haiN| ye jala, thala, nabha meM pratyeka sthAna para rahate haiN| mAikoplAjmA bhI atyanta sUkSma jIva hai| yadi sUkSma jIvoM kI tulanA jaina dharma meM varNita sthAvara jIva evaM nigoda se kI jAe to bahata samAnatA milegii| paryAvaraNa saMrakSaNa ina jIvoM ke saMrakSaNa se hI saMbhava hai| sthAvara jIvoM ke prati ahiMsA mAtra se paryAvaraNa kI saMrakSA ho sakatI hai| paMcavidha sthAvara jIva hara kSaNa hamAre sAtha rahate haiN| unake prati saMtulana (limiTezana) kA bhAva rakhanA hI paryAvaraNa vijJAna hai| jaina dharmAnusAra ekendriya jIva apane sthAna para sthira rahane ke kAraNa sthAvara jIva kahalAte haiN| dharma evaM adharma dravya se saMbaMdhita jitane AkAza meM jIva aura
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ pudgaloM kA AnA-jAnA hotA hai vaha sthAvara loka hai| paMcavidha sthAvara jIva sparza jJAna dvArA hI jAne jAte haiN| sthAvara jIva meM trasatva bhI pAyA jAtA hai| pRthvI, jala, aura vanaspati ye tIna sthAvara arthAta sthira yoga saMbaMdha ke kAraNa sthAvara kahe jAte haiM parantu agni aura vAyu una pAMca sthAvaroM meM aise haiM jinameM calana kriyA dekhakara vyavahAra se trasa bhI kaha dete haiN| paryAvaraNIya ghaTakoM "pRthivyapatejo vAyu vanaspatayaH sthAvarAH" ke anusAra pRthvI, jala, vAyu, agni aura vanaspati ina pAMca sthAvara jIvoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| sthAvara jIva ke pAMca prakAra haiM - 1. pRthvIkAyika jIva - pRthvI hI zarIra hai jinakA, unheM pRthvIkAyika jIva kahate haiN| jaise - parvata, caTTAna, khanija, patthara aadi| inake bhogopabhoga kI sImA banAeM to dharma nirvAha aura paryAvaraNa saMrakSaNa hI hogaa| jalakAyika - jala hI zarIra hai jinakA, ve jalakAyika haiM jaise osa, bAdala, pAnI aadi| anAvazyaka pAnI mata pheMko, osa kI bUMda ko bhI pAnI kI bUMda aura sthAvara jIva jAno, yahI paryAvaraNa kA mUla hai| agnikAyika - agni hI zarIra hai jinakA unheM agnikAyika sthAvara jIva kahate haiM, jaise - aMgArA aadi| jalatI Aga meM pAnI kI bUMda na DAlie jisase agni aura jalakAyika donoM jIvoM kI virAdhanA ho| AtizabAjI na chor3eM aura yahI zikSA Age kI pIr3hI ko deM jisase vAtAvaraNa pradUSita na ho| vAyukAyika - vAyu hI zarIra hai jinakA aise jIva vAyukAyika jIva haiM jaise - AMdhI, jhaMjhAvata aadi| vAyu meM kisI prakAra ke pradUSaNa kA sammizraNa na ho aisA prayAsa karanA caahie| vanaspatikAyika - per3a-paudhe Adi vanaspatikAyika jIva haiN| nigoda ke jIva bhI ekendriya haiN| inheM vanaspatikAyika mAnA gayA hai| vanaspati ke do bheda haiM - 1. pratyeka 2. saadhaarnn| pratyeka vanaspati ve haiM jinameM pratyeka jIva kA alaga-alaga zarIra hotA hai| sAdhAraNa vanaspati ve haiM jinameM ananta jIvarAzi kA eka hI zarIra hotA hai| sAdhAraNa jIva meM yadi eka jIva kA janma-maraNa hotA to vahAM rahane vAle ananta jIvoM kA bhI janma-maraNa hotA hai| ina vanaspatikAyika sAdhAraNa vanaspati jIvoM ko nigodiyA jIva bhI kahA jAtA hai| nigodiyA jIva sAdhAraNa hI hote haiM pratyeka nhiiN| paryAvaraNa aura ahiMsA kA aTUTa saMbaMdha hai ata: sthAvara jIvoM kI rakSA hI paryAvaraNa saMrakSaNa hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 81 jainadharma meM paryAvaraNa ko kAphI mahattva diyA gayA hai| tIrthaMkaroM ne paryAvaraNa saMrakSaNa aura jaivika saMtulana banAe rakhane ke lie sazakta siddhAntoM kI sthApanA kI jo Aja bhI vidyamAna haiN| hameM jaina dharma meM nihita mUlabhUta paryAvaraNa ke pratimAnoM kA pracAra karanA caahie| jaina dharma hameM pRthvI ke choTe se choTe prANI vanaspati, sUkSma jIvoM kI rakSA evaM sammAna kI preraNA detA hai jo ki paryAvaraNa saMrakSaNa ke lie atyanta upayogI hai|. isa prakAra hama dekhate haiM ki jainadharma meM paryAvaraNa se saMbaMdhita sabhI tatva sarvatra dRSTigocara hote haiN| sAtha hI paryAvaraNa ke saMrakSaNa aura saMvarddhana meM jina tatvoM kI ahama bhUmikA hai unako bhI nirdezita kiyA gayA hai| inakA avalokana, kara hama usako surakSita karake sabhI taraha se jIvana ko sukhamaya banA sakate haiN| yadi hama jainadharma ke siddhAMtoM para caleM to paryAvaraNa saMrakSaNa apane Apa ho jaaegaa| sandarbha grantha 1. bhUrAmala zAstrI ke sAhitya meM paryAvaraNa saMrakSaNa - eka adhyayana pR0 3-15 / 2. tiloyapaNNati, 5.5 / 3. paMcAstikAya, 110 / 4. paMcAstikAya, 111 / 5. gommaTasAra, jIvakANDa, gAthA 186 / 6. savArthasiddhi, 8.11 /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saraMkSaNa devendra kumAra hiraNa* dharma AtmA meM jAne kA praveza-dvAra hai| AtmA kA sparza taba hotA hai, jaba vItarAga-cetanA jAgatI hai| rAga-cetanA aura dveSa-cetanA kI samApti kA kSaNa hI vItarAga-cetanA ke prasphuTana kA kSaNa hai| jaina-dharma kI sArI sAdhanA vItarAga kI sAdhanA hai| "jaina" zabda kA mUla "jina' hai| "jina'' kA artha hai jItane vAlA yA kaSAyoM para vijaya pAne vaalaa| apanI kaSAyoM para vijaya pAne vAlA apane Apa para vijaya pA letA hai| ata: apane Apako jItane vAloM kA dharma-jaina dharma hai| jaina-dharma ke praNetA jina kahalAte haiN| jina hote haiM - Atma-vijetA, rAga-vijetA, dveSa-vijetA aura moh-vijetaa| jaina paramparA meM "jina' zabda kI atirikta pratiSThA hai| "jina' zabda ko do arthoM kA saMvAhaka mAnA jA sakatA haijina-jJAnI aura jin-vijetaa| Avazyaka meM jJAtA aura jJApaka rUpa meM - arhatoM kI stuti kI gaI hai| ___ "jina" kA eka artha hai - pratyakSajJAnI, atiindriyjnyaanii| ye tIna prakAra ke hote haiM- 1. avadhi jJAna jina, 2. mana: paryavajJAna jina aura 3. kevala jJAna jin| isase bhI "jina' kA artha jJAtA hI siddha hotA hai| jaina-dharma ke praNetA sarvajJa aura vItarAga hote haiN| ve prakAza, zakti aura Ananda ke akSaya srota hote haiN| unakI Antarika zaktiyAM - arhatAeM samagratA se udbhASita ho jAtI haiM, isalie ve arhat kahalAte haiN| caitanya kI akhaMDa lau ko AvRta karane vAle tattva haiM - mUrchA aura ajnyaan| jisakI Antarika mUrchA kA valaya TUTa jAtA hai, usake jJAna kA AvaraNa bhI kSINa ho jAtA hai| jJAna kI akhaMDa jyoti prajjvalita hote hI vyakti sarvajJa-sarvadarzI bana jAtA hai| vaha satya ko usakI paripUrNatA meM jAnane-dekhane lagatA hai| "jina'' sarvajJa hote haiM, kevalI hote haiN| ve vastu-jagat ke prati priyatA-apriyatA kI saMvedanA rahita, mAtra jJAtA-draSTA bhAva meM avasthita rahate haiN| *grUpa bI; patra vyavahAra kA patA- devaramaNa, gaMgApura, jilA-bhIlavAr3A, (rAja0) pina-311810
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 83 sarvajJa ko anaMtacakSu kahA gayA hai| unakI nirmala jJAna-cetanA meM ananta dharmAtmaka vastu samagratA se pratibimbita hotI hai| isalie ve satya-draSTA aura satya ke pratipAdaka hote haiN| ve jana-kalyANa hetu pravacana karate haiN| unake pravacana kA uddezya hotA hai - 1. prakAza kA avataraNa 2. bandhana-mukti 3. Ananda kI upalabdhi jaina-dharma bahuta prAcIna hai, vaha vedoM kI taraha apauruSeya yA avyAkRta nahIM hai| vaha vItarAga-sarvajJa puruSoM dvArA praNIta hai| isa yuga ke Adi dharma-pravartaka the - bhagavAn zrI Rssbhdev| RSabhadeva kA kAla-nirNaya Aja kI saMkhyA meM nahIM kiyA jA sktaa| ve bahuta prAcIna haiN| ve yuga-pravartaka the, mAnavIya sabhyatA ke anveSaka the| ve isa yuga ke prathama rAjA bne| lambe samaya taka rAjya taMtra kA saMcAlana kara unhoMne rAjanaitika aura sAmAjika vyavasthAoM kA sUtrapAta kiyaa| ve muni bane, dIrghakAlIna sAdhanA kI, ghora tapa kiyA aura kaivalya ko prApta hue| sarvajJa-sarvadarzI bne| dharmacakra kA pravartana kiyaa| dharma-tIrtha kI sthApanA kara tIrthaMkara khlaae| RSabha isa yuga ke prathama tIrthaMkara the aura bhagavAn mahAvIra caubIsaveM tiirthNkr| jaina-dharma ke bAIsa tIrthaMkara prAgaitihAsika kAla meM he| pArzva aura mahAvIra aitihAsika puruSa haiN| tIrthaMkara vaha hotA hai jo svayaM prakAzita hokara prakAza patha kA nirmANa karatA hai| vaha svataMtra cetanA kA svAmI hotA hai| ata: kisI dUsare kA anugamana yA anukaraNa nahIM krtaa| isIlie pratyeka tIrthaMkara apane yuga ke AdikartA hote haiN| yuga-praNetA hote haiN| ata: deza aura kAla kI sImAoM se pare rahakara yaha kahA jA sakatA hai ki jaina-dharma ke praNetA tIrthaMkara hote haiN| ve jina, vItarAga, arhat, sarvajJa Adi rUpoM meM vaMditaabhinaMdita hote haiN| bhagavAn mahAvIra isa yuga ke aMtima tIrthaMkara the, ata: vartamAna jaina paramparA kA bhagavAn mahAvIra se gaharA sambandha hai| jaina dharma ke vibhinna guNoM ke kAraNa usake vibhinna nAma rahe haiN| isake prAcIna nAma haiM : nirgrantha pravacana, arhat dharma, samatA dharma aura zramaNa dhrm| arvAcIna nAma hai - jinazAsana yA jaindhrm| inameM bhI bahupracalita aura bahuparicita nAma jainadharma hI hai| yaha nAma bhagavAn mahAvIra ke bAda hI pracalita huA aisA uttaravartI sAhitya ke AdhAra para siddha hotA hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 jina pravacana hI jaina-dharma kA mUla AdhAra hai| jina vANI para AsthA rakhane vAlA tathA una zikSA - padoM kA AcaraNa karane vAlA samAja jaina samAja kahalAtA hai| jaise buddha dvArA pravartita dharma bauddha dharma, IsA dvArA upadiSTa dharma IsAI dharma kahalAtA hai, ziva aura viSNu ko iSTa mAnakara calane vAle zaiva aura vaiSNava kahalAte haiM, vaise hI arhat yA jina ko iSTa mAnakara calane vAle jaina kahalAte haiN| yahAM eka bAta vizeSa rUpa se jJAtavya hai ki jaise buddha, IsA, ziva yA viSNu vyaktitva-vAcaka nAma haiM, vaise "jina" yA "arhat' zabda vyakti-vizeSa kA vAcaka nahIM haiN| jaina dharma meM vyakti-pUjA kA koI sthAna nahIM hai| vaha vyakti kI arhatAoM ko, yogyatAoM ko mAnya kara, usakI pUjA meM vizvAsa rakhatA hai| ___ jisake jJAna, darzana, cAritra aura zakti ko Avarita karane vAle tattva naSTa ho jAte haiM, caitanya kA parama svarUpa prakaTa ho jAtA hai, vaha koI bhI vyakti arhat kI zreNI meM A sakatA hai| jaina dharma kevala saMpradAya aura paramparA hI nahIM, balki apane Apako jItane aura jAnane vAloM kA dharma hai| isa kA pramANa hai - jaina dharma kA namaskAra mahAmaMtra aura catuHzaraNa suutr| Namo arihaMtANaM - maiM arhatoM ko namaskAra karatA huuN| Namo siddhANaM - maiM siddhoM ko namaskAra karatA huuN| Namo AyariyANaM - maiM AcAryoM ko namaskAra karatA huuN| Namo uvajjhAyANaM - maiM upAdhyAyoM ko namaskAra karatA huuN| Namo loe savva sAhUNaM - maiM loka ke saba saMtoM ko namaskAra karatA huuN| isa namaskAra mahAmaMtra meM kisI vyakti ko namaskAra nahIM kiyA gyaa| arhat siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu - ye sAdhanA kI dizA meM prasthita sAdhakoM kI uttarottara vikasita avasthAeM athavA siddhi-prApta AtmAoM kI bhUmikAeM haiN| ina para jo bhI ArohaNa karatA hai, vaha vaMdanIya ho jAtA hai, namaskAra mahAmaMtra ke mAdhyama se hama arhatA, siddhatA, AcAra-sampannatA, jJAna-sampannatA aura sAdhutA kI vaMdanA karate haiN| isase jJAta hotA hai ki jaina-dharma vyApaka aura udAra dRSTi vAlA dharma hai| vaha jAti, varNa, varga Adi kI saMkIrNatAoM se sarvathA mukta sArvabhauma dharma hai| yadyapi jaina-dharma vartamAna meM mukhyata: vaizya varga se jur3A huA hai, para prAcIna kAla meM sabhI vargoM aura jAtiyoM ke loga jaina-dharma ke anuyAyI the| bhagavAn mahAvIra kSatriya the,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 85 unake pramukha ziSya indrabhUti Adi brAhmaNa the| zAlibhadra, dhannA Adi aNagAra vaizya the| unakA pramukha zrAvaka Ananda kisAna thaa| tapasvI harikezabala caNDAla kula meM utpanna the| Aja bhI dakSiNa bhArata meM mahArASTra Adi kaI rAjyoM meM kRSikAra, kuMbhakAra Adi jaina haiN| AcArya vinobA bhAve ke zabdoM meM jaina-dharma kI nijI vizeSatAeM haiM 1. ciMtana meM anAkrAmaka 2. AcaraNa meM sahiSNu aura 3. pracAra-prasAra meM saMyamita kAkA kAlelakara ne kahA - "jaina-dharma meM vizvadharma banane kI kSamatA hai| jaina-dharma mahAn hai| usameM Adarza hai - Apta puruSa, usakA sAdhanApatha hai - ratnatrayI kI ArAdhanA aura siddhAMta hai - samanvaya pradhAna anekaantvaad|" anya dArzanika mAnyatAeM haiM - sRSTi zAzvata hai, sukha aura duHkha kA kartA vyakti svayaM hai, pratyeka padArtha utpAda, vyaya aura dhrauvya-yukta hai tathA manuSya jAti eka hai| jaina-dharma ke mukhya siddhAnta haiM - 1. AtmA kA astittva hai| 2. usakA pUrvajanma evaM punarjanma hai| 3. vaha karma kA kartA hai| 4. kRta karma kA bhoktA hai| 5. bandhana hai aura usake hetu haiN| 6. mokSa hai aura usake hetu haiN| paryAvaraNa - saMrakSaNa : aThArahavIM zatAbdI ke uttarArddha meM huI audyogika krAMti ke bAda se aba taka vAyumaNDala meM kArbana-DAI-AksAiDa kI mAtrA meM pacIsa pratizata, mIthena gaisa kI mAtrA meM sau pratizata aura nAiTrojana AksAiDa kI mAtrA meM aThAraha pratizata kI vRddhi huI hai| ye gaiseM mukhyata: vAtAvaraNa ke tApamAna meM ho rahI vRddhi ke lie jimmedAra haiN| aMTArkaTikA para kie gae anusaMdhAnoM se patA calA hai ki vAyumaNDala kI saMracanA ke samaya se lekara do sau varSa pUrva taka vAyumaNDala kI sthiti saMtulita thii| audyogika krAMti ke bAda vAyumaNDala saMracanA meM viSailI gaisoM kA anupAta bar3hA hai|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 kArbana DAI AksAiDa tathA anya hAnikAraka gaisoM kA anupAta bar3hane se vAyumaNDala meM "grIna hAusa" prabhAva paidA hotA hai, jisase vAtAvaraNa kA tApamAna bar3ha jAtA hai| .. pRthvI ke vAyumaNDala meM avasthita surakSA kavaca "ojona' kI sataha meM chidra ho rahe haiN| vAyumaNDala meM ojona kI eka sataha hai jo eka kavaca ke rUpa meM pRthvI ke cAroM ora usakI gurutvAkarSaNa zakti ke kAraNa tanA huA hai| ojona pRthvI se lagabhaga 15-20 ki0mI0 UMcAI se 55 ki0mI0 kI UMcAI taka vidyamAna hai| yaha sphaTika ke samAna pAradarzI hai| vaijJAnika bhASA meM ise "ojona sphiyara" kahate haiN| sUrya se Ane vAlI parAbaiganI kiraNoM ke avazoSaNa kI isameM adbhuta kSamatA hai| apane isI gaNa ke kAraNa yaha prANI-jagat ko jIvita rakhane meM varadAna siddha huI hai| isake nAza hone se parAbaiganI kiraNeM pRthvI kI sataha para pahuMcakara carma kainsara evaM aMdhepana jaisI bImAriyoM kA kAraNa baneMgI aura phasaloM kA utpAdana ghaTa jaaegaa| vibhinna prayogazAlAoM se kie gae adhyayana se jJAta huA hai ki parAbaiganI kiraNoM se utpanna duSpariNAma vizvavyApI hogeM evaM sampUrNa jIva-jagat isase prabhAvita hogaa| ojona kI sataha ke kSaya ke kucha kAraNa haiN| una kAraNoM meM bhI pramukha kAraNa hai vyakti kA bhautikavAdI dRSTikoNa evaM sukha-suvidhAyukta jIvanayApana kI saMkucita prvRttiyaaN| vaijJAnika vizleSaNa ke anusAra ojoMna kI sataha ko vighaTita karane vAlA rasAyana hai klorophlorI kArbana (sI0epha0sI0) jisakA upayoga dainika jIvana meM vibhinna sukha-suvidhAoM ke upakaraNoM meM hotA hai| jaise eyara-kaMDIzanara, phrIja aadi| agnizAmaka yaMtroM, kITanAzaka davAiyoM, ilekTraoNniksa aura udyogoM meM prayukta rasAyana bhI isake lie kama uttaradAyI nahIM haiN| tAtparya yaha hai ki Adhunika suvidhAoM ke upakaraNa paryAvaraNa surakSA meM bahuta ghAtaka haiN| paryAvaraNa ke asaMtulita hone kA eka kAraNa nAbhikIya visphoTa bhI hai| yadi kabhI nAbhikIya visphoTajanita aNu yuddha huA to sRSTi saMracanA meM badalAva A jaaegaa| tApamAna kahIM kama aura kahIM jyAdA ho jaaegaa| himakhaNDa pighalane lageMge jisameM samudra kA jala stara bar3ha jaaegaa| cAroM ora pAnI hI pAnI ho jaaaigaa| pralayaM kI sI sthiti utpanna ho jaaeNgii| nAbhikIya visphoTa se jo dRzya utpanna hogA vaisA ullekha jainAgama bhagavatI sUtra meM AyA hai| yadyapi yaha varNana paramANu yuddha kA nahIM hai| jaina kAla gaNanA ke anusAra chaThe kAla meM vizva vicitra sthitiyoM se gujregaa| samavartaka vAyu clegii| yaha vAya itanI tIvra gati se calegI ki pahAr3a bhI prakampita ho jaaeNge| tIvra AMdhiyA~ caleMgI, AkAza dhUla se AcchAdita ho jAegA, candramA ati ThaMDA evaM sUrya ati garma ho jAne se tIvra sardI evaM tIvra garmI kA vAtAvaraNa hogaa| varSA bImAriyAM bar3hAne vAlI hogii|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 87 AcArya mahAprajJa ke anusAra isa vaijJAnika yuga meM bhagavatIsUtra meM varNita bAteM satya ho rahI haiN| pAMcaveM kAla khaNDa kI avadhi ikkIsa hajAra varSa hai| kahIM kAla kI udIraNA na ho jAe ? ikkIsa hajAra varSa ke bAda Ane vAlI sthiti ikkasavIM zatAbdI meM hI na A jAe ? kyoMki vaijJAnika ghoSaNA hai - ikkIsavIM zatAbdI kA madhya duniyA ke lie bhayaMkara kaSTadAyI hogaa| saMbhava hai kAla kI udIraNA ho jaae| kAla, karma udIraNA meM nimitta banatA hai to ho sakatA hai, zAyada karma bhI kabhI-kabhI kAla kI udIraNA meM nimitta bana jaaye| __ ahiMsA aura saMyama ko jIvana zailI meM apanAkara paryAvaraNa saMkaTa se bacA jA sakatA hai| yadyapi ahiMsA aura sayaMma eka vastu ke do rUpa haiN| saMyamita jIvana zailI ke sAtha ahiMsA aura asaMyamita jIvana zailI ke sAtha hiMsA jur3I huI rahatI hai| eka saMsArI vyakti pUrNa ahiMsaka nahIM ho sktaa| isalie bhagavAn mahAvIra ne hiMsA ko do rUpa meM prastuta kiyA hai| artha hiMsA evaM anartha hiNsaa| eka gRhastha pUrNa rUpa se ahiMsaka nahIM ho sktaa| use jIvanayApana karane ke lie hiMsA kA sahArA lenA par3atA hai| use artha hiMsA (Avazyaka) kahA hai| ise na chor3a sake to anartha hiMsA ko chodd'e| vartamAna jIvana zailI kA adhikAMza bhAga anartha hiMsA se jur3A huA hai| use chor3ane se paryAvaraNa ke vibhinna ghaTakoM kI surakSA ho sakatI hai| ahiMsA kevala pAralaukika hI nahIM, vaha jIvana ke hara caraNa ke sAtha jur3I huI hai| bhagavAn mahAvIra saMbhavata: prathama vyakti the jinhoMne saMsAra ke samasta jIvoM ko chaH vargoM meM bAMTA - pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trskaay| pRthvIkAya meM patthara, miTTI samasta khanija padArtha dhAtu Adi; apakAya meM pAnI; tejaskAya meM agni; vAyukAya meM havA, vanaspati kAya meM hariyAlI-per3a paudhe, vRkSa aadi| trasakAya meM dvIndriya, trIndriya, caturindriya evaM paMcendriya jIvoM kA samAveza hai| pRthvI, apa, teja, vAyu aura vanaspati ke jIva ekendriya kahalAte haiN| ve sUkSma hote haiM, unheM hama AMkhoM dvArA nahIM dekha sakate haiN| ekendriya jIva bhI sukhaduHkha, priya-apriya, harSa-zoka Adi vRttiyoM kA saMvedana karate haiN| inakI cetanA avyakta hotI hai| inake astitva ko hama asvIkAra nahIM kara skte| bhagavAn mahAvIra ne kahA hai - inake astitva ko asvIkAra karane kA artha hai apane astitva ko asviikaarnaa| jaMgama, sthAvara, adRzya, sUkSma aura sthUla jIvoM ke astitva ko svIkAra karane vAlA hI paryAvaraNa kI surakSA kara sakatA hai| ahiMsA aura saMyama ko hameM vyAvahArika rUpa meM svIkAra karanA hogaa| ahiMsA kA AdhAra AtmA hai| manuSya kI AtmA aura ekendriya Adi jIvoM kI AtmA samAna hai| maiM jaise sukha-duHkha kI anubhUti karatA hU~ vaise hI samasta prANI
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 sukha-duHkha kI anubhUti karate haiN| isalie mujhe kisI prANI ko pIr3ita nahIM karanA cAhiye, satAnA nahIM cAhie, unakA adhikAra nahIM chInanA cAhie, unheM nahIM mAranA caahie| aise vicAra Ane se jIvana meM ahiMsA aura saMyama kA vikAsa ho sakatA hai| ina cha: jIva- nikAyoM ko apanI AtmA ke samAna smjhe| sabhI prANiyoM ke sAtha mitratA kA vyavahAra kre| pAnI, havA aura vanaspati paryAvaraNa ke pramukha ghaTaka haiN| Aja ye tInoM pradUSita haiN| pIne ke lie zuddha pAnI nahIM hai, jIne ke lie prANavAyu nahIM hai aura jaMgaloM ko naSTa kiyA jA rahA hai| pratidina karor3oM Tana audyogika rasAyanayukta kacarA, manuSya kA mala evaM zavoM ko nadiyoM meM pheMkA jA rahA hai jisase nadiyoM kA pAnI viSAkta ho rahA hai| dUsarI ora gharoM meM pAnI kA asImita upayoga ho rahA hai| pAnI kA mUlya nahIM samajhA jA rahA hai| hama pAnI ke mUlya ko samajheM evaM usakA durupayoga na kareM, yaha jarUrI hai| sAbaramatI Azrama ke suramya vAtAvaraNa meM baiThe mahAtmA gAMdhI ne aruNodaya kI pAvana belA meM kAkA kAlelakara se kahA, eka loTA pAnI laao| kAlelakara jI pAnI lekara aae| gAMdhI jI ne usa eka loTe pAnI se hAtha sApha kie, mu~ha dhoyA, pairoM kA prakSAlana kiyA aura bace hue pAnI se taulie ko dho liyaa| isa pravRti ko dekhakara kAkA kAlelakara se rahA nahIM gayA, unhoMne gAMdhI jI se kahA - mahAtmAjI Apake sAmane vizAla sAbaramatI nadI baha rahI hai aura Apa pAnI kI itanI kaMjUsI karate haiM ? gAMdhI jI ne kahA- "sAbaramatI nadI para merA ekAdhikAra nahIM hai, deza ke karor3oM vyaktiyoM kA adhikAra hai| yadi maiM apanI AvazyakatA se jyAdA pAnI kA upayoga karatA hU~ to mujhe corI lagatI hai| gAMdhI jI ke jIvana kA yaha prasaMga hameM saMyamayukta AcaraNa kI ora prerita karatA hai|" kahA~ gAMdhIjI ke Adarza, kahA~ Aja ke logoM kI vartamAna jIvanacaryA / dainika kriyA kalApoM meM bhI saMyama ko yathocita sthAna nahIM hai| pAnI kA nala khulA hai, Apa danta maMjana kara rahe haiM, kitanA pAnI bekAra jAtA hai, use punaH banda kara pAnI ko bacA sakate haiN| vyakti kI dhAraNA hai zarIra para jyAdA pAnI DAlane se acchA snAna hotA hai, lekina gharSaNa se acchA snAna hotA hai| ghara kI sApha-saphAI meM Aja pAnI kA bahuta jyAdA apavyaya ho rahA hai| bhUmigata jala ke andhAdhundha dohana ke kAraNa pAnI kama hotA jA rahA hai| bhU-vaijJAnika cetAvanI de rahe haiM ki AgAmI pacAsa varSoM meM jala saMkaTa kA sAmanA karanA pdd'egaa| adhika dohana ke kAraNa jala stara nIce jA rahA hai| sImA laMghana kA pariNAma aMtataH duHkhada hI hotA hai| zvAMsa lene ke liye Aja zuddha prANavAyu (AksIjana) bhI nahIM hai| vAyu
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 89 pradUSaNa bhI eka jvalaMta samasyA ke rUpa meM ubhara kara sAmane A rahA hai| paryAvaraNa sambandhI eka saMsthA "yUnepa" ke eka adhyayana ke anusAra pRthvI kI kula paidA hone vAlI kArbana DAIAksAiDa ke kArbana cakra meM lAne kI kSamatA kama par3a rahI hai| kArbana DAIAksAiDa ke bar3hane kA yahI krama rahA to pRthvI para isakI mAtrA dugunI ho jaaegii| paryAvaraNa saMtulana banAe rakhane meM vanaspati evaM jaMgala varadAna siddha hue haiN| manuSya jIvana vanaspati para AdhArita hai| usase jIvana kI aneka AvazyakatAoM kI pUrti hotI hai| vanaspati evaM vana ke vinAza se bhAratIya saMskRti apaMga ho jaayegii| bhAratIya saMskRti to AraNyaka saMskRti rahI hai| AraNya meM rahakara hI RSi-maharSiyoM ne sAdhanA karake mAnava samAja kA utthAna kiyA hai| pRthvI para upalabdha vanaspati ke AvaraNa ko Aja kA mAnava naSTa karatA jA rahA hai| san 1947 meM himAlaya parvata ke cauMsaTha pratizata bhAga meM vana AcchAdita the, ve Aja sirpha taiMtIsa pratizata zeSa rahe haiN| cANakya ke samaya meM arAvalI parvatamAlA meM assI pratizata bhAga meM vana the, ve Aja sirpha cha: pratizata zeSa bace haiN| vanoM kI asImita kaTAI ke kAraNa Aja deza meM nAma mAtra ke vana rahe haiN| jaina AgamoM meM vanaspatikAya-jIvoM kA eka svataMtra astitva mAnA gayA hai| bhagavAn mahAvIra ne AcArAMgasUtra meM manuSya aura vanaspati kI Apasa meM jo samAnatAe~ batAI haiM, ve Aja vaijJAnika prayogoM dvArA pramANita ho cukI haiN| unhoMne kahA - manuSya janmatA hai, vanaspati bhI janmatI hai| manuSya bar3hatA hai, vanaspati bhI bar3hatI hai| manuSya caitanyayukta hai, vanaspati bhI caitanyayukta hai| manuSya chinna hone se klAnta hotA hai, vanaspati bhI chinna hone se klAnta hotI hai| manuSya anitya hai, vanaspati bhI anitya hai| manuSya upacita aura apacita hotA hai| vanaspati bhI upacita aura apacita hotI hai| manuSya vividha avasthAoM ko prApta hotA hai, vanaspati bhI vibhitra avasthAoM ko prApta hotI hai| bhagavAna mahAvIra ne kahA thA - dekho, vanaspati dUsare jIvoM kI apekSA tumhAre adhika nikaTa hai| pRthvI, ap, tejasa, vAyu Adi ke jIvoM ko samajhanA kaThina hai, kintu vanaspati ko samajhanA AsAna hai| tuma ise samajho - isa para manana kro| manana kara abhaya-dAna do| Aja vaijJAnikoM ne yaha siddha kara diyA hai ki vanaspati meM krodha, mAna, mAyA, lobha, IrSyA, dveSa Adi ke saMvedana hote haiN| sabase jyAdA saMvedanazIla vanaspati hotI hai| hamAre mana meM vanaspati ke prati prema, sahRdayatA ke bhAva hone cAhie tabhI isakI surakSA saMbhava hai|
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradUSita paryAvaraNa kA yaha khatarA asaMyamita jIvana kI dena hai| saMyama-zUnya jIvana zailI ke kAraNa pradUSaNa kA khatarA bar3hA hai| hama saMyama ke mUlya ko smjheN| asaMyama apane ApameM eka bImArI hai jisase Aja sabhI pIr3ita haiN| isase koI achUtA nahIM hai| isakA ilAja saMyamarUpI davA se hI saMbhava hai| saMyama se pratirodhaka zakti kA nirmANa hogA aura paryAvaraNa apane Apa svaccha ho jaaegaa| yadi saMyama rUpI davA kA sevana nahIM kiyA gayA to pradUSaNa kA khatarA bar3hatA hI jaaegaa| paryAvaraNa ke saMkaTa kA samAdhAna saMyama aura ahiMsA se saMbhava hai| saMyama aura ahiMsA pAralaukika hI nahIM hai| yaha jIvana ke sAtha jur3I huI hai| hamArI icchAeM, kAmanAeM aura lAlasAeM jitanI asImata haiM, padArtha utane hI sImita haiN| usa para kevala manuSya kA hI nahIM, sampUrNa jIva-jagat kA adhikAra hai| paryAvaraNa saMtulana ke lie mAnava jAti kA dAyitva hai ki vaha apanI jIvana-zailI ko saMyama kI ora agrasara kre| bhogavAdI saMskRti ke malina pakSoM para aMkuza lgaae| vilAsI jIvana ke lie prakRti se cher3akhAnI (khilavAr3a) karanA banda kare, tabhI paryAvaraNa saMtulana evaM jIva mAtra kA astitva surakSita raha sakatA hai|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa ku0 alakA surANA* "jo durgati meM jAte prANI ko sugati meM le jAe vaha dharma hai|" jaina dharma se Azaya hai rAga-dveSa vijetA dvArA pratipAdita dhrm| jaina dharma ke mukhya siddhAnta haiM - satya, ahiMsA, brahmacarya, asteya va aprigrh| ina siddhAMtoM kA pAlana karane vAlA "jainI' kahalAtA hai| sabhI dharmoM ne prakRti ko mAtA kA sthAna diyA hai| prakRti ke sabhI tatva jIvanadAyI haiM ataH hama unakA saMrakSaNa karake hI uRNa ho sakate haiN| vaijJAnikoM ne paryAvaraNa ko paribhASita karane ke lie use do zabdoM meM bAMTA hai - pri+aavrnn| hamAre cAroM ora kA vAtAvaraNa jisameM hama palate haiM use paryAvaraNa kahA jAtA hai| paryAvaraNa tIna bhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai - bhautika, sAMskRtika aura aatmik| bhautika paryAvaraNa meM bhami, vAya, jala va dhvani Adi sammilita haiN| prAta: kAla svIkAra karane vAle caudaha niyama bhI bhautika paryAvaraNa saMrakSaNa ke hI eka bhAga haiN| sAMskRtika paryAvaraNa se Azaya hai saMskRti tathA isake saMrakSaNa se abhiprAya hai saMskRti kA sNrkssnn| nava yuvA varga pazcimI va bhAratIya saMskRti ko lekara digbhramita hai| pazcimI saMskRti kI cakAcauMdha se AkarSita yuvA varga bhUlatA jA rahA hai ki sarvendriya saMyama tathA manonigraha yuvA varga kI pahacAna hai| yaha viDambanA hai ki bahumUlya bhAratIya saMskRti kA mahatva bhulAyA jA rahA hai| Aja vizva meM aneka dharma va saMskRtiyAM pracalita haiN| pratyeka dharma va saMskRti vAtAvaraNa ke anusAra parivartita hotI rahatI hai lekina kisI dUsarI saMskRti ke dvArA kiyA atikramaNa sarvathA varjita mAnA gayA hai| Aja kA mAnava sva saMskRti kI ora paramukhApekSI banakara raha gayA hai| jaina dharma meM aparigraha ke siddhAMta ko mAnyatA pradAna kI gaI hai| Aja ke bhautika yuga meM isa siddhAMta kI upayogitA para koI saMzaya nahIM hai| Aja kA mAnava svArtha va tRSNA kI tRpti ke lie ghRNita se ghRNita kArya karane ko taiyAra rahatA hai| vaha bhUla jAtA hai ki kSaNika tRpti usakI kSudhA ko aura adhika *grUpa e; patra vyavahAra kA patA - dvArA zrI gaNapata rAja surANA, e 16/214, caupAsanI AvAsana maMDala, jodhapura (rAja.)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 bar3hA rahI hai| isa prakAra yadi vyakti apanI tRSNA kA damana karatA hai to vaha isa ora sArthaka prayAsa karatA hai| isa prakAra yadi hama sAMskRtika paryAvaraNa kI bAta karate haiM to isameM samAja kA vAtAvaraNa bhI sammilita hotA hai| ataH hameM samAja va saMskRti ke utthAna ke lie prayatnazIla rahanA cAhie kyoMki " vyakti banegA svastha tabhI to, svastha samAja bnegaa| saghana svArtha kA mUrcchA kA, upacAra "jina dharma" degaa|" prAcIna jJAniyoM ne jIvana ko cAra avasthAoM meM vibhAjita kiyA hai| ina avasthAoM se AzramoM kA udgama huA aura ye Azrama haiM - brahmacaryAzrama, gRhasthAzrama, vAnaprastha tathA sNnyaasaashrm| inhIM AzramoM meM pramukha Azrama batAyA hai brahmacaryAzrama ko| mAnava kI Ayu ko zatAyu mAnA gayA hai aura 25 varSa kI Ayu pratyeka Azrama ke lie nizcita kI gaI hai| 25 varSa taka pratyeka vyakti kA yaha karttavya hai ki vaha apanI indriyoM para niyaMtraNa rkhe| jaina dharma meM bhI brahmacarya ko mahatva diyA gayA hai| brahmacarya kI zakti mahAzakti hai| brahmacarya kI zakti ke kAraNa hI prabhu neminAtha ke Age zrIkRSNa natamastaka hue the| sabhI zramaNI va zramaNI tathA zrAvaka va zrAvikAoM ke lie brahmacarya kA mahatva hai| jaina dharma meM zramaNa va zramaNI ke lie "brahmacarya" cauthA mahAvrata hai| bhagavAn mahAvIra ne kahA hai. kahaM nu kujjA sAmaNNaM, jo kAme na nivArae / pae para visIyaMto, saMkappassa vaMsa gao / / " dazavaikAlika sUtra adhyayana 2. gAthA 1. arthAt kAmarUpI zatru kA nivAraNa karake hI zramaNa dharma kA pAlana kiyA jA sakatA hai| yadi vaha aisA nahIM karatA to duHkha hI pAtA hai| - aMtima paryAvaraNa kA bhAga hai Atmika pryaavrnn| AtmA eka darpaNa ke samAna hai yadi isameM moha, mAyA, kAma, krodha, lobha kI dhUla laga jAe to yaha na to Atma maMthana kara sakatI hai aura na hI aatmvishlessnn| AtmA amara ajara va zAzvata hai| gItA meM bhI kahA hai| nainaM chiMdanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo na zoSayati mArutaH // adhyAya 2, zloka 23.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 93 paryAvaraNa saMrakSaNa meM jaina dharma ke siddhAMtoM kA mahatva hai| AtmA ke bAre meM kahA gayA hai| "AtmAnaM vijAnIhi / " arthAt Apane Apako va apanI AtmA ko pahacAno / AtmA tIna prakAra kI hotI hai - (1) bAhya AtmA (2) aMtarAtmA ( 3 ) paramAtmA / AcArAMgasUtra meM kahA hai " AyovAdI, loyavAdI, kammAvAdI, kiriyaavaadii|" arthAt AtmA zAzvata hai isa tathya ko mAnane vAlA AtmavAdI, lokavAdI karmavAdI va kriyAvAdI hai| isalie Atma vizleSaNa karake hI hama Atmika paryAvaraNa ko tuSTa kara sakate haiM / jJAniyoM ne aMtarAtmA ko "uttama", "madhyama" va " jaghanya" ina tIna bhAgoM meM bAMTA hai| paramAtmA ke do bheda haiM sakala va vikala / sakala paramAtmA meM kevalI sammilita haiM jabaki vikala paramAtmA meM sarvasiddha zrI arihaMta bhagavAn haiN| ukta tInoM prakAra ke paryAvaraNa tathA unake saMrakSaNa meM jaina dharma kA yogadAna rahA hai| yadi sabhI vyakti kaSAya rahita, vyasana mukta jIvana, anaitika AcaraNa ko chor3akara, Atmika zakti jAgrata karake zuddha saMyama kA pAlana kareM to ve sarva duHkhoM se mukti pA sakate haiN| zuddha saMyama se tAtparya hai - aThAraha pApoM prANAtipAta, mRSAvAda, adattAdAna, maithuna, parigraha, krodha, mAna, mAyA, mRSAvAda va mithyA darzana zalya kA tyaag| isa prakAra paryAvaraNa saMrakSaNa ke lie AvazyakatA hai sacce zrAvaka banane kii| prANimAtra ke prati dayA kI bhAvanA rakhane kii| sabako samAna mAnane kii| isalie jIvana ke prati dayA rakhane kA bhAva sabhI dharmoM meM kahA gayA hai| jaina dharma meM 84 lAkha jIvoM se kSamA yAcanA kI jAtI hai aura kahA jAtA hai - khammAmi savvajIvANaM, savve jIvA khamaMtu me| mitI me savvabhUesu, veraM majjhaM na keNa vi||
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa zrImatI sudhA jaina* prastAvanA jaina dharma kyA hai ? jaina zabda kI vibhinna paribhASAyeM haiM, jo jitendriya hotA hai indriyoM ko jItane vAlA hotA hai vaha jina kahalAtA hai aura usake anuyAyI jaina kahalAte haiN| jaina dharma vastuta: satya, ahiMsA, asteya, brahmacarya va aparigraha ke siddhAntoM kA pravartaka, pracAraka va pAlaka hai| kathanI karanI eka sI karuNApUrNa vicAra, hariyAlI sA zAMtimaya jIne kA vyvhaar| jyoM nisarga meM svarga sI hotI ujjvala dhUpa, aisA hI Alokamaya hotA jainaacaar|| indriyoM ko niyantrita rakhanA, kyoMki azva ke samAna vegavatI indriyoM para niyantraNa va kAma, krodha, lobha, moha ina cAra kaSAyoM para vijayapatAkA phaharAnevAlA hI saccA mAnava hai, vahI jaina hai| jIyo aura jIne do, satya hI sAdhanA hai, mAtApitA tIrtha svarUpa haiM, saMyama hI sAdhanA kA saundarya hai, jahA~ ina bhAvanAoM ko dhyAna meM rakhakara AcaraNa kiyA jAtA hai, vahI jaina dharma hai| jaina dharma andhavizvAsoM para AdhArita nahIM hai| usameM na to andhAnukaraNa hai, na hI muuddh'taa| jaina dharma samyak zraddhA aura jJAna para AdhArita hai| ____ yadi hama vartamAna meM bhAratIya kSitija para ubhare darzanoM kA sAMgopAMga adhyayana kareM to pAyeMge ki jaina dharma ke vikAsa kA AdhAra jJAna hai| jaina dharma meM mahAvrata, saMyama, tapa, niyama kI AcAra saMhitA hai, dharma ko sukha rUpI phala kA bIja kahA gayA hai| paryAvaraNa kyA hai __ hamAre cAroM ora jo pariveza hai, vAtAvaraNa hai, vahI paryAvaraNa kahalAtA hai| paryAvaraNa zabda pari+AvaraNa zabdoM se milakara banA hai, paryAvaraNa ke antargata vaha *grUpa bI; patra vyavahAra kA patA - dvArA zrI zrImala jaina, 274, vasaMta vihAra kAlonI, koTa roDa, dhAra (ma0pra0)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 95 sabakucha A jAtA hai, jo hamAre pAsa maujUda hai| jaise - pRthvI, jala, AkAza, per3apaudhe, pazu-pakSI, sUkSma va bAdara jIva tathA bhU-garbha ke khnij| yaha paryAvaraNa do prakAra kA hai, naisargika va kRtrim| hamArA paryAvaraNa hamAre jIvana kA mUla tatva hai| manuSya ne jaba janma liyA, taba cAroM ora svaccha vAyu, ujjavala prakAza, nirmala jala va prakRti kI sundara harItimA ke darzana kiye, kintu dhIre-dhIre mAnava ke mana meM prakRti para zAsana karane kI lAlasA jAgI, jisake kAraNa prAkRtika saMtulana bigar3a gayA va paryAvaraNa pradUSaNa kI samasyA utpatra ho gaI hai| vaijJAnikoM ke anusAra paryAvaraNa ke cAra prakAra haiM : bhUmaNDalIya paryAvaraNa, jalamaNDalIya paryAvaraNa, vAyumaNDalIya paryAvaraNa aura jIvamaNDalIya pryaavrnn| Aja hama dRSTipAta kareM to dekheMge ki sarvatra paryAvaraNa meM pradUSaNa phaila gayA hai, Aja prakRti kA koI bhI konA isake prahAra se baca nahIM pAyA hai aura isakA sampUrNa uttaradayitva mAnava kA hai| __ Aja ke isa pradUSita hote paryAvaraNa kI rakSA kA prazna mAnava samAja kI jvalanta samasyA hai| jaina dharma ke mukhya siddhAnta vijJAna ke AdhAra para nirmita haiN| Aja sampUrNa mAnava jAti mAtra jaina dharma para calakara hI paryAvaraNa kI rakSA kara sakatI hai| isa saMbaMdha meM nimna binduoM ko AdhAra mAnakara apanI bAta ko spaSTa kiyA jA sakatA hai| ahiMsA va paryAvaraNa saMrakSaNa jaina dharma meM ahiMsA ko bahuta mahatva diyA gayA hai, ahiMsA prmodhrmH| sabhI ko ahiMsAmaya jIvana jIkara paryAvaraNa kI zuddhatA ko banAye rakhane meM sahayoga denA hai| AcArAMgasUtra meM bhI vanaspati ko sajIva evaM sukha-duHkha kA anubhava karane vAlA batAyA gayA hai| dharA sauMpatI hameM hara eka pala svargopama upahAra paMchI aura pazu isa dharatI ke amUlya shRNgaar| . karuNanidhi ne hameM batAyA dharma ahiMsA ise nibhAyeM nirbhaya hokara pAleM jainaacaar| ata: Atmavat sarvabhUteSu mAnakara ahiMsArUpI astra se paryAvaraNa kI rakSA kara sakate haiN| mahAvIra ne yahI kahA hai ki pratyeka prANI SaTakAyika jIvoM kI rakSA kre| zrAvaka-zrAvikAyeM bhI prathama aNuvrata meM saMkalpI hiMsA kA parityAga karate haiN| ahiMsA jaina dharma kI AtmA hai aura yahI hai paryAvaraNa kI rakSA kA ekameva upaay|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 aparigraha aura paryAvaraNa saMrakSaNa Aja ke yuga meM ati lAlasA kI bhUkha se hI saMgrahavRtti ko bala mila rahA hai jisakI pUrti meM hI paryAvaraNa kA saMtulana bigar3a rahA hai| manuSya kI bar3hatI icchAyeM aura abhilASAyeM hI paryAvaraNa ko bigAr3a rahI haiN| jaina dharma kA aparigraha siddhAnta- arthAt kisI bhI vastu kA adhika saMgraha nahIM / AvazyakatAyeM kama aura kama se km| yahI jaina dharma kI jIvanazailI hai aura isI aparigraha ko apanAkara hama prakRti ke atidohana para aMkuza lagA sakate haiN| svAda, manoraMjana, ajJAnatA, lobha Adi ke kAraNa mAnava ne durlabha vanya jIvoM kA nAza kiyA, jIva-jantuoM kI durlabha prajAtiyA~ vilupta ho giiN| lAlacI mAnava apanI tijoriyA~ bharane meM lage haiM, vanoM kA dohana kara rahe haiN| ata: jaina dharma ke aparigraha ke siddhAnta ko apanA liyA jAve to vizva ko paryAvaraNa saMrakSaNa kI cintA nahIM karanI pdd'egii| sapta kuvyasana tyAga aura paryAvaraNa saMrakSaNa vahI jainI kahalAtA hai, jo sapta kuvyasana kA tyAgI hai| juA, mAMsa, madirA, corI, vezyAgamana, parastrIgamana aura zikAra ye sAta vyasana apanAne vAle durgati meM jAte haiM aura inakA tyAga karane vAlA vyakti apane jIvana kA kalyANa karatA hai| isa prakAra vaha svataH hI paryAvaraNa ke saMvardhana meM sahayoga karatA hai| mAMsa sevana ke tyAga se jalIya va vanya jIvoM kI hiMsA rukatI hai| zAkAhAra kA sevana hI AhAra zuddhi hai aura AhAra zuddhi evaM paryAvaraNa kA jIvanta saMbaMdha hai| sAdhvAcAra va paryAvaraNa saMrakSaNa hamArI zramaNa saMskRti zuddha paryAvaraNa kA jItA-jAgatA svarUpa hai| jaina sAdhusAdhviyoM kI to pUrI jIvanacaryA hI paryAvaraNa saMrakSaka hotI hai| pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti ke pAlana karane vAle munirAja tIna karaNa va tIna yoga se samasta pApoM kA tyAga karate haiM, pUrA jIvana yatnApUrvaka jIvana jIne kA saMkalpa lete haiN| unake jIvana kI carcA hI samasta jIvoM ko abhaya dAna dene vAlI hotI hai aura ve isa prakAra apane AcAra se paryAvaraNa kI rakSA karane kA anamola saMdeza dete haiN| zrAvaka jIvana va paryAvaraNa saMrakSaNa jaina zrAvaka bAraha vratoM - pAMca aNuvrata va brahmacarya kA pAlana karatA hai| tIna guNavrata anartha dnndd| jaina dharma meM aise vyApAra ko ahiMsA, satya, acaurya, aparigraha dizAvrata, upabhoga- paribhoga vRtta va tyAjya mAnA gayA hai - jaise, jaMgala
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 97 kaTavAnA, jamIna khudavAnA, viSailI vastu kA vyaapaar| inake tyAga se paryAvaraNa ke saMvardhana meM sahayoga milatA hai| zAkAhAra aura paryAvaraNa saMrakSaNa __ jaina manISiyoM ke anusAra - jo jIvana tathA anuzAsana meM sahAyaka ho, jo paryAvaraNa saMvardhana meM sahayoga de, jo mAdakatA utpanna na kare, kartavya ke prati avahelanA bhAva na lAye vahI sAtvika bhAva hai aura isakA mUla zAkAhAra hai| zAkAhAra se hama svAsthya ko bhI acchA rakha sakate haiN| "zAkAhArI sadA sukhadAyI jIo aura jIne do bhAI" vaijJAnika dRSTikoNa se yaha siddha ho cukA hai ki mAMsAhAra prakRti ke viparIta AhAra hai| karuNA hI AtmA kA svabhAva hai| jana-jana meM zAkAhAra AcaraNIya bana kara hI paryAvaraNa svaccha rakha sakatA hai| isase jala saMkaTa kI samasyA kA samAdhAna bhI sambhava hai| kyoMki mAMsa ke utpAdana meM adhika jala va anAja ke utpAdana meM kama jala lagatA hai| tejI se bar3ha rahe katlakhAnoM ne paryAvaraNa ko pradUSita kara diyA hai aura ina mUka pazuoM kI hAhAkAra evaM cItkAra prAkRtika ApadAoM ko nimantraNa de rahI hai| rAtri bhojana tyAga va paryAvaraNa saMrakSaNa jaina dharma meM rAtri bhojana kA niSedha hai, yaha mahApApa aura ghora narka kA dvAra hai| anekoM adRza jIva sUryAsta bAda hI vicaraNa karate haiM, ata: rAtri meM bhojana na karake hI hama ina jIvoM ke prANa aura apane svAsthya kI rakSA bhI karate haiN| zAstra kahate haiM bhojana tabhI karanA jaba vaha paca sake - rAtri ko bhojana karane se apaca hotA hai jo anna ko vyAdhi meM badala detA hai aura ajIrNa se hI jIvana vyartha ho jAtA hai| sUrya ke prakAza meM bhojana banAnA va sUrya ke prakAza meM khAnA use pradUSaNa se mukta aura paryAvaraNa ko bhI pradUSita hone se bacAnA hai| jIyo aura jIne do tathA paryAvaraNa saMrakSaNa AcArya umAsvAti ne tatvArthasUtra meM kahA hai ki - parasparopagrahojIvAnAmarthAt ekendriya se lekara paMcendriya sabhI jIva eka dUsare kA sahayoga karate haiN| vikAsa kA mArga bhI hiMsA yA vinAza meM nahIM apitu sahakAra meM sannihita hai| cIMTI se lekara hAthI, sabako apanA jIvana hai pyArA, jIyo aura jIne do, yahI hamArA hai naaraa| yadi hama kisI ko jIvana nahIM de sakate haiM to usakA jIvana le bhI nahIM sakate haiN| jaina dharma kA yaha siddhAnta paryAvaraNa ke saMrakSaNa kA sarvotkRSTa upAya hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMyama aura paryAvaraNa saMrakSaNa zramaNa bhagavAn mahAvIra ne dazavaikAlikasUtra ke pahale adhyAya meM kahA hai ki - dhammo maMgalamukkiTTha, ahiMsA saMjamo tvo| ahiMsA, saMyama aura tapa utkRSTa dharma hai| jaina dharma meM saMyama ko sarvazreSTha tapa kahA gayA hai| yadi sahI dRSTikoNa se dekhA jAye to asaMyama va aniyantrita bhogavAda hI paryAvaraNa ke saMkaTa ke liye jimmedAra haiN| jaba taka hama jainAcAra se paripUrita saMyama AdhArita jIvana nahIM jI pAte haiM, paryAvaraNa ke liye saMkaTa banA hI rhegaa| yaha saMyamita AcaraNa vastuoM va suvidhAoM ko apanAne meM bhI rahanA caahiye| kSamA, sahRdayatA, mAnavatA aura paryAvaraNa saMrakSaNa jainAcAra meM kSamA ko vIroM kA bhUSaNa kahA gayA hai, jaba yahI kSamA parivAra meM, samAja meM, vizva meM phaila jAtI hai to vizva zAMti kA mUla maMtra mila jAtA hai aura jaba vizva meM ghRNA, asurakSA, dveSa va bhaya kA sthAna kSamA, sahRdayatA aura mAnavatA le letI hai to apane Apa hI hathiyAroM kI daur3a, aNu-paramANu bamoM kA vistAra, yuddha, AMtarika kalaha Adi ruka jAte haiM aura phira paryAvaraNa saMrakSaNa svata: ho jAtA hai| hameM isa tathya ko samajhanA hai ki - kSamA hI vizva maitrI kA mUla maMtra aura paryAvaraNa saMrakSaNa kA astra hai| vastuta jaina dharma para vyApaka dRSTikoNa se vicAra karane para hama pAte haiM ki jainoM kA pUrA AcaraNa hI paryAvaraNa ko saMkaToM se bacAne vAlA hai| pramukha jIvanacaryA aura paryAvaraNa ke kucha bindu isa prakAra haiM :1) jala ko bahuta sImita mAtrA meM upayoga karane ke nirdeza haiM, pAnI kI eka bUMda meM bhI asaMkhyAta jIva haiM, santa-satiyoM ke liye to sacitta jala kA tyAga hai hI, gRhastha ko bhI binA chAne pAnI kA upayoga nahIM karanA hai| pAnI kA upayoga ghI se bhI adhika sAvadhAnI se karanA caahiye| ata: jainoM kI isa kAryazailI se patA lagatA hai ki paryAvaraNa saMrakSaNa se unakA nikaTa kA saMbaMdha hai| / jainiyoM ke liye vyavasAya kI zuddhatA aura pavitratA anivArya hai| zramaNa bhagavAn mahAvIra svAmI ne upAsakadazAMgasUtra aura AvazyakasUtra meM bhI jaina gRhasthoM ke liye pandraha karmAdAnoM ke tyAga kA nirdeza hai| jisa vyavasAya meM adhika dhUA~ ho jaise - vanoM ko kATanA, Aga lagAnA, inase vanaspati va anya jIvoM kI hiMsA hotI hai tathA paryAvaraNa pradUSita hotA hai| jaina dharma meM harita vanaspati ko tor3ane, kATane niSedha hai, sAdhu ko to usake sparza taka kA niSedha hai| jainoM ko kandamUla khAne kI manAhI hai, isakA abhiprAya yaha hai ki agara hama jar3oM kA hI bhakSaNa kareMge to paudhoM kA astitva naSTa ho jAvegA aura paryAvaraNa pradUSita hogaa|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina dharma aura paryAvaraNa saMrakSaNa : 99 4) vAyu pradUSaNa ke bAre meM bhI jaina dharma sajaga hai, jainoM meM mukha vastrikA bAMdhane ke pIche bhI sUkSma dRSTi yahI hai ki vAyu, sUkSma jIva va raja.kaNa kA praveza na ho ske| jainAcArya isa viSaya meM sajaga the aura apanI zvAMsa ko bhI dUSita na kara paryAvaraNa ko bhI pradUSita hone se bacAte the| 5) dhvani pradUSaNa arthAt avAMchita zora aniSTakAraka hai, hAnikAraka hai| jainAcAra meM sAdhu-santoM ke liye vAhana meM baiThanA hI niSiddha hai, ve isIliye padayAtrA karate haiM aura gRhastha ke liye bhI nirdhArita 14 niyamoM ke antargata vAhana upayoga kI maryAdA hai| 6) santa-satiyA~ yaha pratijJA dilAte haiM ki snAna meM eka bAlTI se adhika pAnI kA prayoga nahIM karanA caahiye| yaha niyama bhale hI hameM hAsyAspada lage para Aja jala saMkaTa ko dekhate hue isa bAta se koI bhI iMkAra nahIM kara sakatA hai| 7) prAkRtika dohana ke sabhI kArya mahArambha kI zreNI meM haiM va naraka meM jAne ke cAra kAraNoM meM se eka haiN| ata: mahArambha kA tyAga karake hI prakRti va prANiyoM ke vinAza se bacA jA sakatA hai| jaina dharma ke caubIsa tIrthaMkara azoka vRkSa ke nIce baiThakara hI upadeza dete the, isake pIche prakRti va paryAvaraNa ke prati unakA prema va sajagatA prakaTa hotI hai aura unake pratIka cinha bhI paryAvaraNa ke saMrakSaNa ko apane meM sameTe hue haiN| ukta tathyoM se spaSTa hotA hai ki sampUrNa vizva ko zAnti, ahiMsA, maitrI va prema kA sandeza dene vAlA dharma jaina dharma hai| isakA pratyeka AcAra nItisaMgata, dharmasaMgata, vaijJAnika dRSTikoNa para kharA va paryAvaraNa ko saMrakSaNa dene vAlA hai| yaha eka viDambanA hI hai ki mahAvIra, gautama, rAma, kRSNa, gAMdhI va gurunAnaka kI isa aMhisA pradhAna devadharA para Aja sthiti bar3I dayanIya va vicAraNIya hai, vizva sabhyatA-saMskRti meM agraNI, zasya zyAmalA, gaMgA-yamunA kI dhAriNI isa tapobhUmi meM sUrya kI pahalI kiraNa ke sAtha lAkhoM jIvoM kI hatyAkara paryAvaraNa ke sAtha khilavAr3a kiyA jA rahA hai aura ahiMsA pradhAna isa devadharA para hiMsA kA jo tAMDava ho rahA hai, ise rokane hetu hameM kucha saMkalpa lene hoNge| 1) paryAvaraNa saMrakSaNa va pradUSaNa ko rokane ke liye paraspara sakriya sahayoga karanA hogaa| dainika vyavahAra meM polithIna ke baigoM ke prayogoM ko hatotsAhita karanA hogaa| 3) bUcar3akhAnoM kA virodha karanA hogaa| 4) zAkAhArI bananA hogaa| 5) mAMsa niryAta kA virodha karanA hogaa|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 6) rASTrIya hitoM kI rakSA va paryAvaraNa saMrakSaNa ko dhyAna meM rakhakara hI apanI AjIvikA calAnA hogaa| ye saMkalpa koI kaThina nahIM haiM, yaha zatAbdI khuzanumA ho yA dhuMdha bharI, yaha hamako hI taya karanA hai| jala, jaMgala, jamIna ye tIna paryAvaraNa ke AdhAra haiN| jaina dharma meM inake poSaNa aura saMyamapUrvaka upayoga kA vyApaka aura vividha rUpoM meM ullekha hai| hamAre deza ke 41veM saMvidhAna saMzodhana dvArA pratyeka nAgarika kA yaha kartavya hai ki vaha prAkRtika paryAvaraNa jisake antargata vana, jhIla, vanya jIva Adi haiM, unakI rakSA kare va paryAvaraNa saMvardhana meM sahayoga deve| vastutaH hameM vahI karanA hai ki jo hamAre jainAcAra haiM, hama unake anusAra AcaraNa kreN| jo jaina dharma kA pAlana karatA hai, vaha paryAvaraNa saMtulana kA poSaka va samarthaka hai| isa prakAra jaina dharma ke siddhAnta hI prakRti ke santulana va paryAvaraNa kA saMrakSaNa kara sakate haiN| agara mAnava prakRti ke sAtha khilavAr3a karatA hai, paryAvaraNa ko pradUSita karatA hai, to samajha lIjiye, prakRti ko bhI hameM naSTa karanA AtA hai| ata: apane jIvana ko dharma se paripUrita kIjiye, saMsAra meM banI hara cIja kA upayoga soca samajha kara kiijiye| aura anta meM yahI ahiMsaka hai vyavahAra, sabase prIta dayA aura pyaar| per3a lagAo, prANa bacAo, jIva dayA kA vrata apnaao| dhuA~-dhuA~, AkAza bhareMge, apanA satyAnAza kreNge| pRthvI ko kyoM narka banAyeM, ___vahA~ gaMdagI na phailaayeN| amRta jaisA jala anamola, eka bUMda bhI vyartha na ddhol| jaina dharma hai mahAn ---- paryAvaraNa saMrakSaNa kA hai yahI abhiyaan| itishubhm|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyApITha ke prAMgaNa meM - mahAvIra evaM gautama buddha paryanta zramaNa paramparA viSayaka rASTrIya saMgoSThI sampanna pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI evaM uttara pradeza jaina vidyA zodha saMsthAna, lakhanaU ke saMyukta tattvAvadhAna meM pArzvanAtha vidyApITha ke sabhAgAra meM di0 2628 apraila 2003 ko mahAvIra evaM gautama buddha paryanta zramaNa paramparA viSayaka tIna divasIya rASTrIya saMgoSThI kA Ayojana kiyA gyaa| di0 26 apraila ko saMgoSThI ke udghATana satra kA prArambha saMsthAna meM adhyayanArtha virAjita kharataragacchIya muni mahendra sAgara jI evaM muni manISa sAgara jI ke maMgalAcaraNa se huaa| isa avasara para ku0 indu jaina ne sarasvatI vandanA kI bhAvapUrNa prastuti kii| udghATana satra kI adhyakSatA vikhyAta sAhitya samIkSaka pro0 rAmamUrti tripAThI ne kii| isa avasara para mahAtmA gAMdhI kAzI vidyApITha ke kulapati pro0 surendra siMha mukhya atithi ke rUpa meM upasthita the| isa saMgoSThI meM viziSTa atithi ke rUpa meM pro0 aMganelAla - pUrva kulapati - DaoN0 rAmamanohara lohiyA avadha vizvavidyAlaya; suprasiddha kalA marmajJa pro0 Ara0sI0 zarmA, pUrva nidezaka - rASTrIya saMgrahAlaya, naI dillI evaM AcArya - jJAna pravAha - vArANasI; pro0 sAgaramala jaina, maMtrI - pArzvanAtha vidyApITha Adi kI upasthiti ullekhanIya rhii| kAryakrama kA saMcAlana vidyApITha ke variSTha pravaktA DaoN0 zrIprakAza pANDeya ne kiyaa| pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka pro0 mahezvarI prasAda jI ne saMsthAna kA paricaya dete hue saMgoSThI kA viSaya pravartana kara Agantuka atithiyoM kA svAgata kiyaa| tatpazcAt DaoN0 yogendra siMha ne uttara pradeza jaina vidyA zodha saMsthAna, lakhanaU kA paricaya dete hue apanI saMsthA kI ora se saMgoSThI meM Agantuka vidvAnoM kA svAgata kiyaa| pro0 sAgaramala jaina ne saMgoSThI kA mukhya Alekha prastuta karate hue batalAyA ki bhAratIya saMskRti eka samanvita saMskRti hai| isakI saMracanA meM vaidika dhArA aura zramaNa dhArA kA mahattvapUrNa yogadAna hai| vaidika dhArA kA pratinidhitva vartamAna meM hindU dharma kara rahA hai aura zramaNa dhArA kA jaina evaM bauddha dhrm| donoM hI saMskRtiyoM kA eka dUsare para prabhAva par3A hai| Aja hindU dharma na to zuddharUpa se vaidika paramparA kA anuyAyI hai aura na hI jaina aura bauddha dharma vizuddha rUpa se zramaNa paramparA kaa| donoM hI paramparAoM ne eka dUsare se bahuta kucha grahaNa kiyA hai| Aja cAhe hindU dharma ho athavA jaina aura bauddha dharma ho, ye sabhI apane
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 vartamAna rUpa meM vaidika aura zramaNa saMskRti ke samanvita rUpa haiN| apane udbodhana meM pro0 surendra siMha ne zramaNa paramparA kI prAcInatA, bauddha-jaina-AjIvaka - Adi vibhinna dhArAoM meM usake vikAsa aura bhAratIya saMskRti meM usake yogadAna para prakAza ddaalaa| adhyakSIya udbodhana meM pro0 rAmamUrti tripAThI ne kahA ki bhArata meM AdhyAtma kI do dhArAyeM bahuta prAcIna haiM - zramaNa aura vaidik| ye donoM eka hI vRkSa kI do zAkhAyeM haiN| inakA bheda jAtIya nahIM apitu saiddhAntika hai| sAmAnyata: yaha mAnA jAtA hai ki zramaNa dhArA kA netRttva kSatriya kara rahe the aura vaidika dhArA kA brAhmaNa, phira bhI bahuta sAre brAhmaNa zramaNa paramparA meM cala rahe the aura bahuta sAre kSatriya vaidika dhArA meN| saMsAra tyAga kI paramparA kA adhika sambandha kSatriyoM se mUlata: na hokara aise parivrAjaka sampradAyoM meM milatA hai jinakI sAmAnya AkhyA zramaNa thii| vaidika paramparA meM yatra-tatra muniyoM - zramaNoM ke ullekha milate haiM aura yahI adhika saMbhAvya hai ki zramaNoM kI avaidika dhArA vaidika dhArA ke sAtha-sAtha pracalita rhii| isakA aitihAsika stara para unmeSa vaidika kAla ke aMtima yuga meM huaa| isa dhArA kA mUla sindhu sabhyatA ke yogiyoM se saMbhava hai| Age unhoMne zramaNa paramparA kI sabhI mukhya dhArAoM kI vistRta carcA kii| isa satra meM kAzI hindU vizvavidyAlaya, mahAtmA gAMdhI kAzI vidyApITha, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, sthAnIya vibhinna mahAvidyAlayoM ke prAdhyApaka evaM zodha chAtra aura deza ke vibhinna bhAgoM se padhAre vidvAn upasthita the| isa avasara para vArANasI ke jaina samAja ke gaNamAnyajanoM kI upasthiti bhI ullekhanIya rhii| tIna divasIya isa rASTrIya saMgoSThI meM kula nau zaikSaNika satra hue jinameM kula 43 zodha patroM kA vAcana huaa| saMgoSThI meM lagabhaga 50 vidvAnoM ne apane-apane zodhapatra bheje, kintu unameM se kucha yahA~ upasthita na ho ske| saMgoSThI ke vibhinna zaikSaNika satroM meM par3he gaye zodha AlekhoM aura unake vidvAn lekhakoM kA vivaraNa isa prakAra hai : mahAvIra aura gautama buddha paryanta zramaNa paramparA 26-28 apraila 2003 prathama satra - aparAhna 3 baje se sAyaM 4.30 baje taka adhyakSatA - pro0 saccidAnanda zrIvAstava, gorakhapura DaoN0 sItArAma dube - bauddhasaMgha evaM usakA buddhakAlIna vikAsa ujjaina 2. DaoN0 irAvatI - Sramana Tradition and theatre vArANasI 3. DaoN0 vaziSTha nArAyaNa sinhA- mahAvIra pUrva vaidika evaM jaina paramparAyeM :
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyApITha ke prAMgaNa meM : 103 vArANasI DaoN0 sudhIra kumAra rAya vArANasI eka adhyayana - yajJa saMsthA : gautama buddha kI dRSTi meM dvitIya satra - di0 26 apraila 2003 sAyaM 4.45 baje se 6.30 baje taka adhyakSatA - pro0 saccidAnanda zrIvAstava, gorakhapura vizvavidyAlaya, gorakhapura DaoN0 (zrImatI) prabhA agravAla- vaidika, bauddha evaM jaina sAhitya meM vArANasI pratibimbita zramaNa paramparA 2. DaoN0 (zrImatI) rekhA caturvedI- zramaNa paramparA kA sAtatya gorakhapura . DaoN0 vipulA dube - saMcaraNazIlatA evaM prANopAsanA ke vizeSa gorakhapura saMdarbha meM zramaNa paramparA DaoN0 manISA sinhA . mahAvIra evaM buddha kA varSAvAsa vArANasI sh >> tRtIya satra - 27 apraila 2003 9.00 baje se 11.00 baje taka adhyakSatA - pro0 sAgaramala jaina karnala DI0esa0 bayA - Jain Sramana Tradition from udayapura Adinatha to Parshwanatha. 2. DaoN0 nandalAla jaina - Sramana Tradition of Mahavira. rIvA~ - h h DaoN0 azoka kumAra siMha vArANasI DaoN0 vinaya kumAra gorakhapura DaoN0 sattana kumAra siMha gorakhapura 6. DaoN0 nItU dvivedI gorakhapura Sadhana of Mahavira as depicted in Upadhana Sutra jaina zramaNa avadhAraNA : sUtrakRtAMga ke vizeSa saMdarbha meM jainadharma meM 'arhat' zabda kA artha vikAsa tm - - zramaNa AcAra vyavasthA kI aitihAsika pRSThabhUmi
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 caturtha satra - 27 apraila 2003 11.15 baje se 1.00 baje taka adhyakSatA - pro0 aMgane lAla, lakhanaU DaoN0 zivabahAdura siMha . prAg bauddha zramaNa paramparA nAlandA DaoN0 saccidAnanda zrIvAstava - Social Milieu of Early Sramana gorakhapura Tradition DaoN0 mIrA zarmA zramaNa paramparA evaM loka dharma meM samanvaya : vArANasI hariNegameSI ke vizeSa saMdarbha meM paMcama satra - 27 apaila 2003 aparAnha 2.00 baje se sAyaM 4.00 baje taka adhyakSatA - pro0 ela0pI0 siMha, zimalA kumArI sapanA jAyasavAla - zramaNa paramparA kA prAcIna evaM mahattvapUrNa gorakhapura kendra-pAvA DaoN0 zivaprasAda - vIra nirvANa bhUmi-pAvA kI prAcInatA vArANasI DaoN0 vijayakumAra AgamoM meM anagAra ke prakAra : parivrAjaka, vArANasI tApasa aura AjIvakoM ke saMdarbha meM 4. DaoN0 vimalendu kumAra Sramana Tradition in Pali Literature vArANasI oma prakAza siMha RSibhASita meM varNita jaina, bauddha evaM vaidika vArANasI paramparAoM meM mAnya RSi / DaoN0 zrIprakAza pANDeya - tIrthaMkara ariSTanemi vArANasI chaThAM satra - 27 apraila 2003 sAyaM 4.15 baje se 6.00 baje taka adhyakSatA - pro0 harizaMkara prasAda, naI dillI 1. ka0 arpitA caTarjI - bauddha evaM jaina zramaNa paramparA meM vArANasI . bhikSAcaryA : eka tulanAtmaka adhyayana 2. ku0 arcanA zarmA - bauddha dharma meM pAramitA kI avadhAraNA phaijAbAda
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyApITha ke prAMgaNa meM : 105 3. ku0 anAmikA siMha - buddhapUrva zramaNa paramparA kA tAtparya vArANasI 4. DaoN0 zivAkAnta bAjapeyI - bauddha dharma ke vikAsa meM sAriputra moggalAyana sAgara kA avadAna pro0 caMdrikA siMha upAsaka - Paticcasamuppada and Four vArANasI Fundamental Truths saptama satra - 28 apraila 2003 prAta: 9.00 baje se 11.00 baje taka adhyakSatA - pro0 esa0ena dube, zimalA DaoN0 amara siMha - jaina tIrthaMkaroM kA rAjagRha se sambandha lakhanaU DaoN0 mAruti nandana prasAda tivArI- jIvantasvAmI kI mUrti paramparA vArANasI 3. DaoN0 harizaMkara prasAda - Sramana - Brahmana Tradition : A naI dillI Doctrinal conflicts, Transformation and Adjustment 4. DaoN0 pUrNimA esa0 mehatA - Importance of Avasyaka - Jaina ahamadAbAda Sramana Tradition DaoN0 rAhula rAja - rAmAyaNa ke kucha zramaNa saMdarbha lakhanaU 6. pro0 sudarzana lAla jaina - pArzvanAtha ke siddhAnta : digambara-zvetAmbara vArANasI dRSTi aSTama satra - 28 apraila 2003 11.15 baje se 1.00 baje taka adhyakSatA - pro0 rAmamUrti tripAThI, ujjaina DaoN0 mohinI caturvedI . uposatha mukundagar3ha, rAjasthAna pro0 esa0ena0 dube - sramana Tradition in the age of zimalA Mahavira & Buddha 3. DaoN0 devI prakAza tripAThI - buddha kA sAmAjika darzana bAgar3a, rAjasthAna
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 4. DaoN0 gItA zrIvAstava - zramaNiyoM kI jIvana paddhati vArANasI DaoN0 aMzu zrIvAstava - jaina evaM bauddha bhikSuNiyoM ke AhAra sambandhI vArANasI DaoN0 phUlacanda jaina 'premI' - vaidika paramparA meM vrAtya kI avadhAraNA vArANasI nw niyama ny * navama satra - sAyaM 2.30 se 4.00 taka adhyakSatA . pro0 je0pI0 siMha, zilAMga pro0 rAmamUrti tripAThI - vaidika dRSTi evaM zramaNa dRSTi ujjaina 2. DaoN0 aruNa pratApa siMha - zramaNa paramparA kI sAmAnya dhArA vArANasI 3. pro0 mahezvarI prasAda - gautama buddha pUrva bauddha paramparA vArANasI 4. DaoN0 zrImatI nIhArikA - Origin of Sramanism : Causes and Conflicts 5. DaoN0 Izvara zaraNa vizvakarmA- zramaNa dhArA kI vaidika arhata paramparA samApana satra 28 apraila sAyaM 4.30 - 6.30 maMgalAcaraNa ___ - pUjya muni manISa sAgara jI ma0sA0 atithiyoM ko mAlyArpaNa pro0 aMgane lAla (mukhya atithi) - DaoN0 DI0 pI0 tripAThI pro0 sAgaramala jaina (adhyakSa) DaoN0 aruNa pratApa siMha sambodhana DaoN0 ela0pI0 siMha zrI kizanacanda jI botharA saMgoSThI meM paThita nibandhoM kA - pro0 mahezvarI prasAda sAra-saMkSepa prastutIkaraNa mukhya atithi kA sambodhana pro0 aMgane lAla adhyakSIya sambodhana pro0 sAgaramala jaina dhanyavAda prakAza DaoN0 zrIprakAza paNDeya - pro0 sAgara
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyApITha ke prAMgaNa meM : 107 saMgoSThI ke samApana satra meM mukhya atithi ke pada se bolate hue pro0 aMganelAla ne kahA ki Aja ke isa bhautikavAdI yuga meM sabhI loga rojI-roTI kA prabandha karate haiN| bhagavAn mahAvIra evaM gautama buddha ne bhI sAmAnyajanoM kI Arthika samRddhi ke lie apane upadeza diye jo Aja bhI prAsaMgika haiN| unhoMne kahA ki bhagavAn mahAvIra ke paMcamahAvratoM meM asteya aura aparigraha isI se sambandhita haiM evaM bhagavAn buddha ne bhI sAranAtha meM diye gaye apane prathama dharmopadeza meM bahajana hitAya bahujana sukhAya kA upadeza diyA thaa| jana sAmAnya ko dhyAna meM rakhate hue donoM mahApuruSoM ne loka bhASA meM hI apanA upadeza diyA aura apane ziSyoM ko bhI lokabhASA ke prayoga kA hI nirdeza diyaa| pArzvanAtha vidyApITha ke saciva evaM pUrva nidezaka pro0 sAgaramala jaina ne apane adhyakSIya udbodhana meM kahA ki bhAratIya saMskRti ko pUrNarUpa se jAnane ke liye jaina, bauddha evaM vaidika paramparA ke granthoM kA pArasparika adhyayana Avazyaka hai| ekAMgI adhyayana bhAratIya saMskRti kI AtmA ko nahIM chU sktii| jaina aMga AgamoM ko samajhane ke liye bauddha tripiTaka kA adhyayana Avazyaka hai tathA ina donoM ko samajhane ke liye upaniSadoM kA jJAna aparihArya hai| unhoMne Age kahA ki vyakti kI dRSTi samagra evaM nirapekSa honI cahie tathA vaijJAnika dRSTikoNa se tathyoM ko parakhanA hogA tabhI zramaNa paraspasa ke mUla tattva ko samajhA jA sakatA hai| pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka pro0 mahezvarI prasAda ne pichale tIna dinoM taka cale vicAra maMthana kA sarvekSaNa prastuta karate hue saMgoSThI meM zramaNa paramparA ke vibhinna pakSoM para nau satroM meM par3he gaye zodha patroM kI upalabdhiyA~ ko rekhAMkita kiyA aura batalAyA ki isase zodha kI itanI naI sambhavanAyeM khulI haiM ki nikaTa bhaviSya meM punaH isI viSaya para eka rASTrIya saMgoSThI kI AvazyakatA hogii| pratibhAgiyoM meM bhAratIya ucca adhyayana saMsthAna, zimalA ke pro0 ela0pI0 siMha ne saMgoSThI ke AyojakoM ko eka saphala saMgoSThI ke Ayojana ke liye dhanyavAda diyA aura yuvA pratibhAoM kI sakriya sahabhAgitA kI prazaMsA kii| bIkAnera ke pramukha udyamI zrI kizanacanda jI botharA ne kahA ki isa sAragarbhita viSaya para itane vidvAnoM ko eka sAtha bulA kara eka saphala saMgoSThI ke liye pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka prazaMsA ke pAtra haiN| unhoMne Age bhI aise saMgoSThiyoM ke AyojanoM kA AhvAna kiyaa| anta meM pArzvanAtha vidyApITha ke DaoN0 zrIprakAza pANDeya ne Agantuka atithiyoM ke prati AbhAra vyakta karate hue dhanyavAda jJApita kiyaa| vidvadajanoM kI sevA meM zIghra hI mahAvIra ke 2600veM janma kalyANaka mahotsava ke avasara para isa saMgoSThI meM par3he gaye zodha AlekhoM ko pustaka ke rUpa meM prastuta karane kI yojanA hai|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 u0pra0 jaina vidyA zodha saMsthAna ke nidezaka DaoN0 yogendra siMha pro0 rAmamUrti tripAThI ko mAlyArpaNa kara pratIka cinha bheMTa karate hue, pAsa meM baiThe hue haiM ma. gAM0 kAzI vidyApITha ke kulapati pro0 surendra siMha " Red MORE www saMgoSThI meM maMca para virAjita pro0 mahezvarI prasAda, pro0 esa0ena0 zrIvAstava, pro0 sAgaramala jaina evaM zrI indrabhUti barar3a
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyApITha ke prAMgaNa meM : 109 NSTHANA LUCK NOW 221005 HERamaited agesx IN - 880 85283 HomsadiockdeswariARMINSAANANDoopeapravita Nagesasd.OKYON IRCTRIANGas. CHANNELEYOJANAGARIKA T RENTRNAKes4er Links 5 2680288856823868 saMgoSThI meM padhArI kAzI kI mahArAjakumArI zrImatI kRSNapriyA tathA ucca adhyayana saMsthAna, zimalA ke pro0 esa0ena0 dube| maMca para baiThe haiM pro0 sAgaramala jI jaina - THAN 8 DaoN. yogendra siMha ko mAlyArpaNa kara bhagavAn pArzvanAtha kI pratimA bheMTa karate hue pArzvanAtha vidyApITha ke pravaktA DaoN0 zrIprakAza pANDeya
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 SHRIENTISenyeongs pro0 a~gane lAla ko smRti cinha bheMTa karate hue vidyApITha ke nidezaka pro0 mahezvarI prasAda, IINANA TRADITIONS UP TUMHAHTIAN 264-2BIR APRIL.2003) ORGANIZED UNDER THE JOINT AU WANATH VIDYAPEETH.VARANASI & U.P. JAINA VIDYA SHOE VENUE: PARSHWANATH VIDYAPEETH, VARAI aadladdumpinesdgtiginagluntoldierder Holdikekseedstarteentalenteameles 6.27 SCRNMicr. My-e865 maMca para baiThe hue pro0 mahezvarI prasAda, DaoN0 yogendra siMha aura __ DaoN0 ela0pI0 siMha
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyApITha ke prAMgaNa meM : 111 ORIGORORECritereodewwwamronourneke MAHABHARA Misplean. JANAMAM saMgoSThI meM mukhya atithi ke rUpa meM bolate hue mahAtmA gAMdhI kAzI vidyApITha ke kulapati pro0 surendra siMha 8-0 - 800 PAN UNTAINSTREASE - saMgoSThI meM upasthita pro0 harizaMkara prasAda, DaoN0 e0 ke0 rAya evaM bauddha thera visuddhi .
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6 / apraila pArzvanAtha vidyApITha meM akhila yoga prazikSaNa kendra kA zubhArambha yaha harSa kA viSaya hai ki pArzvanAtha vidyApITha dvArA yogaprazikSaNa kendra kA zubhArambha kiyA gayA hai| isake antargata kula 32 Asana, 8 prANAyAma evaM 10 mudrAoM tathA unake vibhinna prakAroM ke prazikSaNa kI sazulka vyavasthA kI gayI hai| prazikSaNa kI avadhi eka mAha, tIna mAha aura chaha mAha rakhI gayI hai| bAhara ke prazikSArthiyoM ke liye sazulka AvAsa evaM bhojana kI suvidhA bhI upalabdha hai| yoga prazikSaNa kA samaya prAtaH 6.30 se 7.30 rakhA gayA hai| prazikSArthiyoM kI saMkhyA ko dekhate hue prazikSaNa kA samaya parivartanIya hai| isake alAvA AsthamA, siradarda evaM madhumeha ke rogiyoM ke liye yogacikitsA kI bhI vyavasthA hai| praveza sambandhI niyamoM ke liye kRpayA samparka kareM O sI0 bI0 vAsudeva reDDI e-mail : cbrvreddy@redffmail.com - jUna 2003 pro0 mahezvarI prasAda nidezaka pArzvanAtha vidyApITha - e-mail: parshvanathvidyapeeth @rediffmail.com - AbhAra itihAsamanISI, vidyAvAridhi sva0 DaoN0 jyoti prasAda jaina kI 15vIM puNyatithi para unake suyogya putroM DaoN0 zazikAnta jaina evaM zrI ramAkAnta jaina ne apane pUjya pitA kI puNya smRti meM bhramaNa ko bheMTasvarUpa 51/- rupaye kI rAzi pradAna kii|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcAra vividhA prasiddha samAjasevI sva0 jasakaraNa botharA para DAka vibhAga dvArA vizeSa AvaraNa va posTa mArka jArI bIkAnera 19 maI : rAjasthAna ke svAsthya maMtrI zrI bulAkI dAsa kallA ne kahA ki samAjasevI jasakaraNa jI botharA mRdusvabhAva ke bebAka va nirbhIka vicAradhArA vAle vyakti the| kolakAtA meM buka baiMka kI sthApanA va vikalAMgoM kI sevA kA anukaraNIya kArya unhoMne kiyaa| sAdhumArgI jaina paramparA se jur3e sva0 botharA jI ne gaMgAzahara aura bhInAsara meM nagarapAlikA ke mAdhyama se vikAsa kArya kraayaa| zrI kallA ne 15 maI ko lAlagar3ha pailesa ke darabAra hAla meM oNla inDiyA philATelisTara esosiyezana ke tatvAdhAna meM bhArata sarakAra ke DAka vibhAga dvArA samAjasevI sva0 jasakaraNa botharA ke 75veM janma mahotsava ke avasara para jArI kiye gaye vizeSa AvaraNa va posTa mArka ke lokArpaNa samAroha meM mukhya atithi ke rUpa meM ukta vicAra vyakta kiye| isa avasara para samAroha meM upasthita rAjasthAna khAdI grAmodyoga borDa ke adhyakSa zrI bhavAnI zaMkara zarmA, oNla inDiyA philATelisTa esosiezana ke adhyakSa va lUNakaraNasara ke vidhAyaka zrI mANikacanda jI surANA tathA anya gaNamAnyajana upasthita the| US & SPECIAL COVER 1300 SE bhAratIya DAka vibhAga dvArA jArI vizeSa AvaraNa va posTa mArka For
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 pro0 rAmamUrti tripAThI ko bhArata bhAratI sammAna lakhanaU 21 maI : pradhAnamaMtrI zrI aTala bihArI bAjapeyI ne prakhyAt sAhityakAra pro0 rAmamUrti tripAThI ko uttara pradeza hindI saMsthAna dvArA pravartita bhArata bhAratI puraskAra se sammAnita kiyaa| lakhanaU meM di0 21 maI ko Ayojita puraskAra vitaraNa samAroha meM zrI bAjapeyI ne pro0 tripAThI ko 2.5 lAkha rupaye kI rAzi, prazastipatra aura zAla bheMTa kiyaa| jJAtavya hai ki bhArata bhAratI uttara pradeza hindI saMsthAna dvArA diyA jAne vAlA sarvocca sammAna hai jo prativarSa hindI sAhitya jagat ke labdhapratiSTha vidvAn ko unakI ullekhanIya sAhitya sevA ke liye pradAna kiyA jAtA hai| pArzvanAtha vidyApITha se pro0 tripAThI kA nikaTa kA sambandha hai| vidyApITha dvArA gata apraila mAha meM Ayojita mahAvIra evaM gautama buddha paryanta zramaNa paramparA viSayaka saMgoSThI meM Apane udghATana satra evaM eka zaikSaNika satra kI adhyakSatA kii| uttara pradeza hindI saMsthAna vastuta: pro0 tripAThI ko apanA sarvocca sammAna pradAna kara svayaM gauravAnvita huA hai| SARSHWAN 920 - jodhapura meM bhAgavatI dIkSA mahotsava sampanna __jodhapura 13 maI : suzrI nikitA lor3hA aura suzrI prIti jaina kI bhAgavatI dIkSA sUryanagarI jodhapura sthita nijAma kI havelI meM zramaNa saMghIya prathama yuvAcArya zrI mizrImala jI mahArAja 'madhukara' evaM mahAsatI zrI umarAMva kuMvara jI ma0 sA0 'arcanA' kI pAvana nizrA meM di0 12 maI ko sAnanda sampanna huii| isa avasara para mahAsatI premakuMvara jI, mahAsatI jayamAlA jI, mahAsatI dayAkaMvara jI ThANA 16 kI upasthiti ullekhanIya rhii|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcAra vividhA : 115 dayA zAnti meDikala cairiTebala klInika kA bhavya zubhArambha baiMgalora 22 maI : zrI zAMtilAla vanamAlI dAsa zeTha phAunDezana, baiMgalora dvArA pravartita dayA zAnti cairiTebala meDikala klInika, jayanagara, baiMgalora kA bhavya zubhArambha di0 21 maI ko huaa| jJAtavya hai ki suprasiddha gAMdhIvAdI sva0 zAMti bhAI vanamAlI zeTha ne pacAsa ke dazaka meM pArzvanAtha vidyAzrama (aba pArzvanAtha vidyApITha) ke vyavasthApaka ke rUpa meM apanI amUlya sevAyeM dI thiiN| sva0 zAntibhAI ke suyogya putroM ne apane pUjya pitA evaM mAtA kI puNya smRti meM unhIM ke nAma para eka cairiTebala klInika kI sthApanA kara aisA mahAn kArya kiyA hai jo hama sabhI ke liye anukaraNIya hai| zruta paMcamI parva, zodha pustakAlaya sthApanA divasa evaM abhinandana samAroha sampanna lakhanaU 6 jUna : jyeSTha zukla paMcamI guruvAra 5 jUna 2003 ko tIrthaMkara mahAvIra smRti kendra, lakhanaU kA zodha pustakAlaya sthApanA divasa samAroha sampanna huaa| jJAtavya hai ki aba se 27 varSa pUrva san 1976 I0 meM isa pustakAlaya kI sthApanA huI thii| isa samAroha meM zrI lUNakaraNa jI nAhara, DaoN0 pUrNacandra jaina, zrI prakAza candra jaina Adi viziSTajana upasthita the| isI samAroha meM ahiMsA iNTaranezanala premacandra jaina patrakAritA puraskAra 2003 sammAnita kiye jAne ke upalakSya meM zodhadarza (lakhanaU) aura samanvayavANI (jayapura) ke yazasvI sampAdaka vayovRddha vidvAn zrI ajita prasAda jI jaina kA abhinandana kiyA gyaa| __ amerikana bAyograoNphikala insTITyUTa dvArA Man of the Year - 2003 kI pratiSThAparaka upAdhi ke liye cayanita hone para DaoN0 zazikAnta jaina kA bhI ukta samAroha meM abhinandana kiyA gyaa| tana-mana aura dhana dvArA niHsvArtha rUpa se jaina vidyA ke pracAra-prasAra ke liye pUrNa samarpita zrI ajita prasAda jI jaina evaM DaoN0 zazikAnta jI jaina kA unakI ukta gauravapUrNa upalabdhi para hama hArdika abhinandana karate hue unake zatAyu hone kI kAmanA karate haiN| itihAsamanISI, vidyAvAridhi sva0 DaoN0 jyoti prasAda jI jaina kI 15vIM puNyatithi para 11 jUna ko jyoti nikuMja, cArabAga meM eka goSThI evaM kAvya saMdhyA kA bhI Ayojana kiyA gayA, jisakI adhyakSatA zrI ajita prasAda jI ne kii| isa kAryakrama meM DaoN0 rAmAzraya prasAda mukhya atithi ke rUpa meM aura paM0 gayA prasAda
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 tivArI 'mAnasa' viziSTa atithi ke rUpa meM upasthita the| isa avasara para bar3I saMkhyA meM upasthita vidvAnoM ne sva0 DaoN0 jaina dvArA bhAratIya itihAsa evaM vAGmaya meM unake yogadAna para prakAza DAlA aura nanhIM bAlikAoM ke sAtha-sAtha upasthita kavijanoM ne bhI apanI-apanI racanAoM se kAvya saMdhyA ko rasAsikta bnaayaa| arhatvacana puraskAra 2002 kI ghoSaNA indaura 15 jUna : kundakunda jJAnapITha, indaura dvArA maulika evaM gaveSaNAtmaka AlekhoM ke sRjana ko protsAhita evaM unake lekhakoM ke zrama ko sammAnita karane hetu varSa 1990 meM arhatvacana. puraskAroM kI sthApanA kI gayI hai| isake antargata prativarSa arhatvacana meM eka varSa meM prakAzita AlekhoM kA mUlyAMkana kara unheM prathama, dvitIya tathA tRtIya puraskAra ke liye cunA jAtA hai| puraskRta lekha ke lekhakoM ko kramaza: 5001/-, 3001/-, 2001/- kI nakada rAzi, prazastipatra evaM smRticinha se sammAnita kiyA jAtA hai| arhatvacana puraskAra varSa 2002 hetu cayanita lekha evaM unake lekhakoM kA vivaraNa nimnAnusAra hai : prathama puraskAra : The Jaina Hagiography and the Satkhandagama 14 (4) October 2002, 49-60, Dr. S.A. Bhuvanendra Kumar, Editor-Jinamanjari, 4665 Moccasin trail, Miss issauga Canada L4Z, 2W5 dvitIya puraskAra : Acarya Virasena and his Mathematical Contribution, 14 (2-3), April-September 2002, 79-90, Mrs. Pragati Jain, Lecturer ILVA Science and Commerce College, Indore. tRtIya puraskAra : kAla viSayaka dRSTikoNa, 14 (2-3) apraila-sitambara 2002, 41-50 DaoN0 (bra0) sneharAnI jaina, C/o zrI rAjakumAra malaiyA, bhagavAnagaMja, sTezana roDa, sAgara kAryazAlA samApana evaM puraskAra samarpaNa samAroha sampanna naI dillI 16 jUna : bhogIlAla laheracanda insTITyUTa oNpha iNDolAjI, dillI dvArA prativarSa kI bhAMti isa varSa bhI prAkRta bhASA va sAhitya para tIna saptAha kI kAryazAlA kA Ayojana kiyA gayA jisakA samApana samAroha 15 jUna ravivAra ko sampanna huaa| isa avasara para AcArya hemacandrasUri puraskAra 2001 evaM 2002 ke samarpaNa kA kAryakrama bhI Ayojita rhaa| varSa 2001 kA ukta puraskAra pro0 jI0vI0 TagAre ko unakI prAkRta evaM apabhraMza bhASA ke AjIvana adhyayana evaM.. For Tivate & Persolial Use
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ samAcAra vividhA : 117 zodha ke liye tathA varSa 2002 kA puraskAra DaoN0 nagIna jI0 zAha ko jaina dharma darzana ke kSetra meM unake dvArA kiye gaye gambhIra adhyayana evaM gahana zodha ke upalakSya meM pradAna kiyA gyaa| pravartinI AryA pa0 pU0 U~kAra zrIjI ThANA 10 kA cAturmAsa aba satanA meM zrI pArzvacandragacchIyA pravartinI AryA U~kAra zrIjI ThANA - 10 kA varSa 2003 kA maMgala cAturmAsa aba madhyapradeza ke satanA jile meM honA sunizcita huaa| jJAtavya hai ki pravartinI zrIjI kA yaha cAturmAsa kAnapura meM honA pUrva nirdhArita rahA aura isake liye ve vArANasI se vihAra kara ilAhAbAda, kauzAmbI hote hue kAnapura jA rahI thiiN| mArga meM vayovRddha sAdhvI candrakalA zrI jI ma0 gambhIra rUpa se asvastha ho gayIM aura unheM satanA meM eka nijI cikitsAlaya meM bharatI karAnA pdd'aa| isa paristhiti janya kAraNa evaM satanA zrI saMgha kI vInatI tathA kAnapura zrI saMgha kI sahamati se pravartinI jI ThANA - 10 kA cAturmAsa satanA meM honA nizcita huaa| zrImatI vimaleza taMvara ko pIeca0 DI0 kI upAdhi zrImatI vimaleza taMvara ko unake dvArA likhe gaye zodha prabandha - 'jayodaya mahAkAvya kA alaMkAra pakSa' para caudharI caraNa siMha vizvavidyAlaya, meraTha dvArA pIeca0DI0 kI upAdhi pradAna kI gyii| zrImatI taMvara ne apanA ukta zodha prabandha DaoN0 kapUracanda jaina, khataulI ke nirdezana meM pUrNa kiyA hai| zrImatI taMvara ko unake isa akAdamika upalabdhi para pArzvanAtha vidyApITha kI ora se hArdika bdhaaii| zrI mahendra darDA nirvirodha adhyakSa nirvAcita . vibhinna dhArmika evaM sAmAjika saMsthAoM se pichale 25 varSoM se sakriya rUpa se jur3e mahArASTra prAnta sthita yavatamAla jile ke nivAsI zrI mahendra darDA pichale dinoM nirvirodharUpa se vidarbha caimbara oNpha kAmarsa ke punaH adhyakSa cune gye| zrI darDA ko unake isa gauravapUrNa upalabdhi ke liye vidyApITha kI ora se hArdika bdhaartt| evArDa hetu praviSTiyAM AmaMtrita bhagavAn mahAvIra phADaNDezana ne prativarSa kI bhAMti isa varSa bhI nimnalikhita tIna kSetroM meM viziSTa kArya karane vAle vyaktiyoM athavA saMsthAoM se tIna puraskAroM ke liye 15 agasta 2003 taka praviSTiyAM AmaMtrita kI haiM -
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 1. ahiMsA evaM zAkAhAra kA pracAra-prasAra 2. zikSA evaM cikitsA 3. sAmAjika evaM sAmudAyika sevA praviSTiyAM bhejane kA patA - zrI sugAla canda jaina mainejiMga TrasTI, bhagavAn mahAvIra phADaNDezana 11, ponappA lena, TiplIkena, cennaI - 600005 jJAtavya hai ki ukta tInoM puraskAroM ke antargata pAMca lAkha rupaye nakada, prazastipatra evaM bhagavAn mahAvIra kI pratimA smRticihna svarUpa pradAna kI jAtI hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya satkAra karmaprakRti bhAga 3 racanAkAra zivazarmasUri, ajJAtakRta cUrNi, municandrasUri kRta TippaNa evaM malayagiri tathA yazovijayajI dvArA racita vRtti aura citroM-yaMtroM se yukta gujarAtI bhASA meM praznottara sahita, sampAdaka - AcArya vijayavIrazekhara sUri, AcArya vijayadharmaghoSa sUri evaM gaNi kailAzavijaya jI, AkAra- rAyala, prakAzakazrI rAMdera roDa zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMgha, aDAjaNA pATIA, sUrata 395009; prAptisthAna - zrI nemivijJAnakastUra sUrIzvara jI jJAna maMdira C/o nikeza jayaMtIbhAI saMghavI, kAyastha mahAla, gopIpurA - sUrata 395001; pakkI jilda; pRSTha - 500; mUlya paThana-pAThanA. - - jaina paramparA meM karmavAda kA atyanta sUkSma, suvyavasthita evaM vistRta vivecana hai| zvetAmbara aura digambara donoM hI paramparAoM meM isa viSaya para svataMtra rUpa se vibhinna granthoM kI racanA huI hai| zvetAmbara paramparA meM isa viSaya kA prAcIna grantha hai zivazarmasUri kRta karmaprakRti / prAkRta bhASA meM nibaddha isa kRti meM 475 gAthAyeM haiN| racanAkAra kA sattA samaya vikrama samvat kI 5vIM zatI mAnA jAtA hai / isa kRti para vikrama samvat kI 12vIM zatI ke pUrva racI gayI ajJAtR kartRka eka cUrNi milatI hai| vikrama samvat 12vIM zatI meM bRhadgacchIya AcArya municandrasUri ne isa para TippaNa kI racanA kii| vi0saM0 kI 13 evaM 18vIM zatI meM malayagiri evaM tapAgacchIya upA0 yazovijaya dvArA isa kRti para racita vRttiyAM bhI prApta hotI haiN| zivazarmasUrikRta ukta racanA ke kaI saMskaraNa vibhinna vRttiyoM ke sAtha kaI sthAnoM se pUrva meM prakAzita ho cuke haiN| prastuta pustaka meM bhI mUla grantha, usa para racI gayI cUrNi, TippaNa evaM vRttiyoM kA samAveza hai| aneka cArToM evaM yantroM ke mAdhyama se gujarAtI bhASA meM praznottara zailI ke mAdhyama se vibhinna tathyoM kA spaSTIkaraNa isa saMskaraNa kI sabase bar3I vizeSatA hai| rAyala AkAra aura pakkI jilda ke sAtha zreSTha kAgaja para mudrita 500 pRSThoM ke isa mahattvapUrNa grantha kA mUlya paThana-pAThana rakhA gayA hai| yaha pustaka pratyeka pustakAlayoM evaM karma sAhityaviSayaka zodhakartAoM ke liye saMgrahaNIya aura paThanIya hai| aise mahattvapUrNa aura vyayasAdhya grantha kA prakAzana aura usakA niHzulka vitaraNa prakAzaka aura usake artha sahayogIjanoM kI udAratA kA jIvanta udAharaNa hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 zrI triSaSTizalAkApuruSacaritamahAkAvyam bhAga 2 evaM 3, saMpA0 - paMnyAsa zrI saMyamarati vijaya gaNi ke ziSya paMDitaratna zrI yogatilaka gaNi jI ma0 sA0, AkAra - pothI; prakAzaka - saMyama suvAsa C/o zeTha jamanAdAsa jIvatalAla, jUnAgaMja bAjAra, bhAbhara, jilA - banAsakAMThA, gujarAta, pinakoDa - 385320; prathama AvRtti - vi0saM0 2058; amUlya vikrama samvat kI 12vI zatAbdI meM caulukyanareza jayasiMha siddharAja aura rAjarSi kumArapAla ke samaya gurjaradharA meM zve0 jaina paramparA apane vikAsa ke caramotkarSa taka pahuMca gyii| isakA pradhAna zreya kalikAlasarvajJa AcArya hemacandrasUri ko hai| zve0 jaina paramparA kI yaha gauravapUrNa sthiti na kevala bAda kI zatAbdiyoM meM lambe samaya taka banI rahI balki Aja bhI prAya: vahI sthiti hai| vastuta: AcArya hemacandra kI agAdha vidvattA aura unake prabhAvazAlI vyaktitva ne jayasiMha siddharAja aura kumArapAla ko isa prakAra prabhAvita kiyA ki zAsakoM ke sAtha-sAtha bar3e-bar3e rAjyAdhikArI, zreSThIvarga aura janasAmAnya bhI isase achUte na rahe aura zve0 paramparA kI jar3eM vahAM atyanta gaharAI taka pahuMca gayIM jo vahAM Aja bhI spaSTa rUpa se dekhI jA sakatI haiN| hemacandrasUri na kevala eka atyanta prabhAvazAlI jaina AcArya the balki usa kAla ke zreSThatama vidvAn bhI the| unake dvArA racita kAlajayI kRtiyAM isakA jvalanta pramANa haiN| prAya: ye sabhI kRtiyAM vidvAnoM dvArA susaMpAdita evaM vibhinna saMsthAoM dvArA prakAzita ho cukI haiN| unakI kucha kRtiyoM kA to eka se adhika sthAnoM se prakAzana bhI ho cukA hai| vivecca grantha triSaSTizalAkApuruSacarita ke bAre meM bhI yahI bAta kahI jA sakatI hai| saMskRta bhASA meM racita isa mahattvapUrNa kRti kA gujarAtI, aMgrejI aura hindI bhASA meM anuvAda bhI prakAzita ho cukA hai| prastuta saMskaraNa ke sampAdaka paMDitaratna munizrI yogatilaka vijaya jI gaNi ne atyanta zramapUrvaka isa grantha kA sampAdana kiyA hai| hama AzA karate haiM ki unake dvArA sampAdita isa vizAla grantha ke anya bhAga bhI zIghra hI vidvadjanoM ke samakSa hoNge| grantha kI pratiSThA ke anurUpa hI sarvottama kAgaja para zuddha aura suspaSTa rUpa se mudrita isa mahattvapUrNa kRti kA adhikAdhika pracAra-prasAra ho, isa dRSTi se ise amUlya hI rakhA gayA hai| eka mahattvapUrNa grantha kA vyaya sAdhya prakAzana aura usakA amUlya vitaraNa kara prakAzaka saMsthA aura usake artha sahayogI zreSThiyoM ne eka anukaraNIya kArya kiyA hai| pratyeka pustakAlayoM evaM jaina vidyA ke kSetra meM saMzodhanarata vidvAnoM ke liye yaha kRti anivArya rUpa se saMgrahaNIya hai| . tripurAbhAratIstava - racanAkAra - laghvAcArya; sampAdaka - muni zrI vairAgyarati vijaya; pUrva sampAdaka - paM0 lakSmaNadatta zAstrI aura muni jinavijaya jI; prakAzaka
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya satkAra : 121 ov . . pravacana prakAzana, C/o zrI bhUpeza bhAyANI, 488, ravivAra peTha, pUnA -411002; saMzodhita saMskaraNa vi0saM0 2058; AkAra DimAI; pRSTha 40 +78; mUlya 60/- rupaye maatr| prastuta pustaka tapAgacchAdhipati AcArya zrI rAmacandrasUri jI ma0 sA0 ke pradhAna ziSya zrImad vijayamahodayasUrIzvara jI ma0sA0 kI puNya smRti meM unhIM ke nAma para sthApita zrI vijayamahodayasUri granthamAlA kA navAM puSpa hai| pUrva meM isa kRti kA prakAzana khemarAja zrIkRSNa-mumbaI aura rAjasthAna purAtatva maMdira, jayapura dvArA ho cukA hai| ukta donoM saMskaraNe ko samApta hue kAphI samaya bIta gayA thA aura unakI nirantara mAMga banI huI thI isa dRSTi se muni zrI vairAgyarati vijaya jI ma0 sA0 ne pUrva prakAzita donoM saMskaraNoM ke AdhAra para ukta kRti ko punarsampAdita kiyaa| isa saMskaraNa meM prastAvanA ke antargata 'vimarza' meM vidvAn sampAdaka ne vaiSNava, zaiva, zAkta Adi taMtroM ke sAtha jaina taMtra kA bhI bar3A hI sundara paricaya diyA hai| prastAvanA ke antargata muni prazamarati vijaya dvArA likhita 'terA dhyAna jo na kare ----' aura muni dhuraMdhara vijaya jI dvArA likhA gayA 'praveza' bhI atyanta mahattvapUrNa hai| aise upayogI grantha ko puna: sampAdita karane aura use truTirahita rUpa se acche kAgaja para mudrita aura alpa mUlya meM pakkI jilda ke sAtha pAThakoM ke samakSa prastuta karane hetu vidvAn sampAdaka aura prakAzaka saMsthA donoM hI badhAI ke pAtra haiN| jaina tantra para zodhakArya karane vAle vidvAnoM evaM adhyetAoM ke sAtha-sAtha pratyeka pustakAlayoM ke liye yaha pustaka anivArya rUpa se saMgrahaNIya hai| prabaddharohiNeyam - racanAkAra - muni rAmabhadra, gujarAtI anuvAdaka - AcArya vijaya zIlacandrasUri; prakAzaka - jaina sAhitya akAdamI, C/o zrI kIrtilAla hAlacanda vorA, navanidhi , plaoNTa naM0 174, sekTara 4, gAMdhIdhAma (kaccha) pinakoDa - 37020 1; prathama saMskaraNa 2003 I0; AkAra - DimAI; pRSTha 36+ 138; mUlya - 90/- rupye| prastuta kRti ke racayitA muni rAmabhadra suprasiddha jaina AcArya bRhadgacchIya vAdidevasUri ke praziSya evaM jayaprabhasUri ke ziSya haiN| yaha racanA saMskRta bhASA meM racI gaI hai| isameM bhagavAn mahAvIra ke samakAlIna rAjagRha nareza zreNika ke zAsanakAla meM hue prasiddha cora rohiNeya ke prabuddha hone kA bar3A hI sundara varNana hai| isa kRti kI racanA jAlaura ke zreSThI pArzvacandra ke putroM - yazovIra aura ajayapAla ke anurodha para kI gayI thI aura unhI dvArA vi0saM0 1250 meM jAlaura meM nirmita AdinAtha jinAlaya meM abhinIta bhI kI gyii| yaha kRti IsvI san 1918 meM AtmAnanda sabhA, bhAvanagara se prakAzita huI thI aura pichale kaI dazakoM se For
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 anupalabdha rhii| AcArya vijayazIlacandra sUri jI ma0 sA0 ne ukta kRti ko na kevala mUla rUpa meM vidvadjagat ke samakSa upasthita kiyA balki usakA gujarAtI anuvAda bhI prakAzita kara sAhitya jagat kI mahatI sevA kii| acche kAgaja para suspaSTa mudraNa aura pakkI bAiMDiMga ke sAtha atyanta alpa mUlya meM prastuta kara prakAzaka saMsthA ne sarAhanIya kArya kiyA hai| yaha pustaka sabhI pustakAlayoM ke liye saMgrahaNIya aura gujarAtI bhASA-bhASI pratyeka nAgarika ke liye anivArya rUpa se paThanIya aura mananIya hai| isa mahattvapUrNa kRti kA hindI anuvAda honA bhI Avazyaka hai tAki hindIbhASIjana bhI isase lAbhAnvita ho skeN| surasundarIcariyaM - racanAkAra - AcArya dhanezvarasUri : sampAdaka - muni rAja vijaya jI ma.sA0; prathama saMskaraNa vi0saM0 1972/I0 san 1916, punarmudraNa vi0saM0 2059/I0 san 2002; prakAzaka - pravacana prakAzana C/o zrI bhUpeza bhAyANI, 488, ravivAra peTha, pUnA 411002; AkAra - DimAI, pRSTha 46+8+286; mUlya - 80/- rupaye maatr| jaina paramparA ke antargata strIpAtra pradhAna racanAoM meM candrakulIna AcArya dhanezvarasUri dvArA racita ukta kRti kA viziSTa sthAna hai| prAkRta bhASA meM racita yaha racanA 16 paricchedoM meM vibhakta hai| pratyeka pariccheda meM 250 gAthAyeM haiN| pUrva meM yaha kRti vi0saM0 1972 meM muni rAjavijaya jI dvArA susaMpAdita hokara vividha sAhitya zAstramAlA, vArANasI se prakAzita huI thii| lagabhaga isI samaya jainadharma pracAraka sabhA, bhAvanagara se isakA gujarAtI anuvAda bhI prakAzita huaa| ye saMskaraNa lambe samaya se anupalabdha rhe| pravacana prakAzana, pUnA dvArA ukta grantha kA punarmudraNa kara eka mahAn kArya kiyA gayA hai| isa saMsthA dvArA pUrva prakAzita aura vartamAna meM anupalabdha maulika granthoM ke prakAzana aura lAgata mUlya para unake vitaraNa kI jo vyavasthA kI gayI hai vaha stutya hai| hameM vizvAsa hai ki prakAzaka saMsthA dvArA bhaviSya meM bhI isI prakAra ke anya durlabha grantha prakAzita aura alpa mUlya meM upalabdha hote rheNge| bhAratIya digambara jaina abhilekha aura tIrtha paricaya : madhya pradeza - (13vIM zatI taka) - lekhaka-sampAdaka - DaoN0 kastUracandra jaina 'sumana', AkAra DimAI, pRSTha - 24+315+22 citra; prakAzaka - zrI digambara jaina sAhitya saMskRti saMrakSaNa samiti, DI-302, viveka vihAra, dillI 110095, pakkI jilda, mUlya 120/- rupaye maatr| bhAratIya itihAsa ke srota ke rUpa meM abhilekhIya sAkSyoM kI prAmANikatA nirvivAda hai| jaina paramparA ke itihAsa ke saMdarbha meM bhI ThIka yahI bAta kahI jA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya satkAra : 123 sakatI hai| vibhinna jaina vidvAnoM ne jaina paramparA ke itihAsa ke srota ke rUpa meM isa vidhA kI upayogitA ko dRSTigata rakhate hue jaina abhilekhoM ke saMkalana, sampAdana aura prakAzana ke kSetra meM sarAhanIya kArya kiyA hai| inameM sva0 pUranacanda jI nAhara, purAtattvAcArya muni jinavijaya, AcArya buddhisAgarasUri, paM0 kAmatA prasAda jaina, DaoN0 hIrAlAla jaina, muni vidyAvijaya jI, muni jayantavijaya jI, muni kAMtisAgara jI, maho0 vinayasAgara jI, agaracanda jI bhaMvaralAla jI nAhaTA, daulatasiMha lor3hA, nandalAla jI lor3hA, muni vizAlavijaya jI, paM0 vijayamUrti zAstrI, zrI vidyAdhara joharApurakara, muni kaMcanasAgara Adi kA nAma atyanta Adara ke sAtha liyA jAtA hai| isI gauravazAlI paramparA meM agalI kar3I haiM DaoN0 kastUracandra jI 'sumn'| prastuta pustaka meM DaoN0 sumana ne madhya pradeza ke vibhinna jaina tIrthoM evaM kucha anya sthAnoM aura vahAM ke vibhinna saMgrahAlayoM se prApta jaina pratimAoM, maMdiroM kI dIvAloM evaM mAnastabhoM para utkIrNa 301 abhilekhoM ke mUla pATha kI vAcanA, unakA hindI bhAvArtha evaM lekha prApti se sambaddha sthAna yA tIrtha kA sasaMdarbha vivaraNa prastuta kiyA hai| pustaka ke anta meM do pariziSTa bhI haiM jinameM se prathama meM lekhoM ke prApti sthala kA akArAdikrama se nAma diyA gayA hai| dvitIya pariziSTa meM lekhoM meM ullikhita vibhinna jaina jJAtiyoM kI tAlikA hai| vastuta: isa pustaka meM eka ora mUla abhilekhoM kI vAcanA aura dUsarI ora unakA samyaka adhyayana evaM hindI bhAvArtha prastuta karane ke kAraNa mUla srota aura saMdarbha grantha - donoM hI rUpoM meM isakI upayogitA nirvivAda hai| DaoN0 sumana ke isa grantha se preraNA lekara anya vidvAn bhI isa kSetra meM Age AyeMge aisA vizvAsa hai| acche kAgaja para nirdoSa rUpa se mudrita evaM pakkI jilda ke sAtha hI alpa mUlya meM ise adhyetAoM ke samasta prastuta kara prakAzaka saMsthA ne sarAhanIya kArya kiyA hai| yaha pustaka pratyeka granthAlayoM evaM jaina itihAsa ke adhyetAoM ke liye anivArya rUpa se saMgrahaNIya aura paThanIya hai| bhAratIya zramaNa saMgha gaurava AcArya sohana - lekhaka - paMDitaratna, pravartaka sva0 zuklacanda jI ma.sA0; saMpA0 - munizrI sumanakumAra jI; ma0 sA0 'zramaNa' (pravartaka - uttara bhArata); AkAra - DimAI, dvitIya saMskaraNa 2002 IsvI; prakAzaka - AcArya sohanalAla jJAna bhaMDAra, zrI mahAvIra jaina bhavana, mahAvIra mArga, bAjAra bastIrAma, ambAlA zahara (hariyANA); pRSTha 16+397; mUlya - ptthnpaatthn/sdupyog| vizva ke sabhI dharma-sampradAyoM meM samaya-samaya para aneka mahApuruSoM kA prAdurbhAva huA hai| nirgrantha paramparA ke zvetAmbara sampradAya kI eka zAkhA - sthAnakavAsI paramparA meM vikrama samvat kI 20vIM zatI meM hue AcArya sohanalAla jI ma.sA0
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6 / apraila-jUna 2003 aise hI mahApuruSa the jinhoMne dharma-sampradAya - jAti Adi se Upara uThakara mAnavamAtra ko dayA, paropakAra, sahiSNutA Adi sadguNoM ke mArga para calane ke liye prerita kiyaa| AdarzoM kI bAta to hama sabhI karate haiM, para jIvana meM utArane kI sAmarthya kevala mahApuruSoM meM hI hotI hai| sAmAnyajanoM aura mahApuruSoM meM yahI antara hai| prastuta pustaka ke lekhaka sva0 zuklacandra jI mahArAja ne AcArya sohanalAla jI ma0 dvArA hI dIkSA grahaNa kI thii| apane dIkSA pradAtA guru kI puNya smRti meM unhoMne isa pustaka kI racanA kii| isakA prathama saMskaraNa 1953 IsvI meM prakAzita huA thA, jo lambe samaya se anupalabdha rahA hai| uttara bhAratIya pravartaka muni zrI sumanakumAra jI ma0sA0 dvArA susampAdita aura AcArya zrI sohanalAla jaina jJAna bhaMDAra, ambAlA zahara dvArA I0 san 2002 meM bhagavAn mahAvIra kI 2600vI jayantI ke avasara para prakAzita isa pustaka meM kula 45 adhyAya aura 7 pariziSTa haiN| pariziSTa kramAMka 3 " zrI AtmArAmajI : kucha tathya'; pariziSTa kramAMka 5 zve0 sthAnakavAsI zramaNaparamparA; pariziSTa kramAMka 6 paMjAba zramaNa saMgha kI AcArya paramparA aura aMtima pariziSTa a0bhA0 vardha0 sthA0 zramaNasaMgha kI AcArya - paramparA aitihAsika adhyayana kI dRSTi se atyanta mahattvapUrNa haiN| pustaka ke prArambha meM prathama saMskaraNa meM dI gayI mahattvapUrNa prastAvanA ko avikala rUpa se diyA gayA hai| pustaka kI sAja-sajjA atyanta AkarSaka aura mudraNa suspaSTa hai| acche kAgaja para lagabhaga 500 pRSThoM meM mudrita aura pakkI jilda ke isa grantha kA mUlya sadupayoga evaM paThana-pAThana rakhA gayA hai| mahApuruSoM ke jIvana caritra ko par3hane meM sabhI ko ruci hotI hai| hama sabhI cAvapUrvaka ise par3hate haiM kintu jahAM unake AdarzoM ko jIvana meM utArane kI bAta AtI hai vahAM hamArA svArtha Age A jAtA hai aura dRr3hanizcaya ke abhAva meM hama apane svArthoM ke zikAra ho jAte haiN| yadi hama mahApuruSoM ke jIvana caritra se preraNA lekara unake batalAye gaye AdarzoM kA eka aMza mAtra bhI apane jIvana meM utAra sakeM to hamArA bhaviSya nizcita hI ujjavala hogaa| hameM vizvAsa hai ki pAThaka gaNa isa pustaka kA adhyayana aura manana kara isameM batAye gaye mArga para cala kara apane jIvana ko gauravAnvita karane kA prayAsa kreNge| - sAdhanA patha kA mahAyAtrI prajJAmaharSi zrI sumanamuni jI mahArAja : prastotA - muni zrI sumaMtabhadra 'sAdhaka' evaM muni zrI pravINa kumAra; saMpAdaka - zrI vimala jaina 'Azu'; AkAra - DimAI, pRSTha- 224, prathama saMskaraNa - 2001 IsvI prakAzakaAcArya sohanalAla jaina jJAna bhaMDAra, zrI mahAvIra jaina bhavana, mahAvIra mArga, bastIrAma, ambAlA zahara (hariyANA); mUlya - svAdhyAya, cintana-manana / bAjAra
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhitya satkAra : 125 mahApuruSoM kA jIvana caritra sabhI ke liye preraNadAyI hotA hai aura use loga atyanta rucipUrvaka par3hate bhI haiN| prastuta pustaka meM prajJApuruSa munizrI sumana kumAra jI mahArAja kA jIvana paricaya diyA gayA hai| yaha unhI kI dIkSA ke 52 varSa pUrNa hone ke upalakSya meM prakAzita kI gayI hai| isameM zvetAmbara sthAnakavAsI zramaNa paramparA kA paricaya, bhagavAn mahAvIra kI paTTa paramparA kA vivaraNa; paMjAba zramaNa saMgha kI paramparA, a0bhA0 vardhamAna sthAnakavAsI jaina saMgha kI paTTaparamparA aura tatpazcAta prajJAmaharSi zrI sumana kumAra jI mA0sA0 kA jIvana paricaya evaM unakI sAhitya sAdhanA kA sundara vivaraNa hai| Apake dvArA sthApita vibhinna dhArmika saMsthAoM kI eka tAlikA bhI isameM dI gayI hai| pustaka ke anta meM munizrI dvArA vibhinna viSayoM para diye gaye pravacanoM kA sAra-saMkSepa diyA gayA hai| vastuta: yaha pustaka munizrI ke vyaktittva aura kRtittva ke pratyeka pahalU ko pAThakoM ke samakSa upasthita rakhane meM samartha hai| bhagavAn mahAvIra kI paTTa paramparA, zve sthAnakavAsI paramparA evaM paMjAba sthAnakavAsI aura vardhamAna sthAnakavAsI paramparA kA saMkSipta itihAsa dekara ise hara dRSTi se pUrNa banAne kA saphala prayAsa kiyA gayA hai jisake liye sampAdaka badhAI ke pAtra haiN| yaha pustaka zrAvakoM aura vidvAnoM ke liye samAna rUpa se upayogI hai| isa mahattvapUrNa grantha kA praNayana karane vAle lekhaka, sampAdaka aura ise amUlya pAThakoM ko preSita karane vAle prakAzaka sabhI badhAI ke pAtra haiN| sAbhAra prApta Mystic India Vol. 4. No. 3 May-June 2003 : Editor in chief - Suneel Babel, Editor - Ashok Sahajanand, Size - dimy, Registered office - D-65, Gulmohar Park, Gr. Floor, New Delhi; Price - Rs. 150/- One year (6 Issues) caubIsa tIrthaMkara vidhAna - racanAkAra - zrI rAjamala pavaiyA; prathama saMskaraNanavambara 1999 I0; prakAzaka - akhila bhAratIya jaina yuvA pheDarezana, e - 4, bApUnagara, jayapura 302015; AkAra- DimAI; pRSTha- 2+135; mUlya-10/rupaye maatr| zrI sImaMdhara paMcakalyANaka vidhAna - racanAkAra - zrI rAjamala pavaiyA, prathama saMskaraNa 2003; prakAzaka - zrI bharata pavaiyA, saMyojaka - tArAdevI pavaiyA granthamAlA, 44, ibrAhImapurA, bhopAla-462001 (ma0pra0) AkAra - DimAI, pRSTha 64; mUlya - 10/- rupye| __ zrI paMcaparameSThI maMgala vidhAna - racanAkAra - zrI rAjamala pavaiyA, prathama saMskaraNa 2003, prakAzaka - pUrvokta, AkAra - DimAI; pRSTha 56; mUlya - 10/- rupye|
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 : zramaNa, varSa 54, aMka 4-6/apraila-jUna 2003 bauddha saMskRti - lekhaka - pro0 (DaoN0) aMganelAla; prathama saMskaraNa 1998 I0; prakAzaka - zrImatI (DaoN0) yamunA lAla, C/o prabuddha prakAzana, Ara-25, siddhArthalena, saMjayapuram, lakhanaU - 226016; AkAra - DimAI; pRSTha 10+16+288+10 citra; mUlya - 300/- rupye|| bindu mAdhava gharaharA mAdhava rAva * saMkalaka - DaoN0 upendra vinAyaka sahasrabuddhe, prathama saMskaraNa 2003; prakAzaka- DaoN0 raNajIta siMha, mAyA mahala, sI 19/135-2 e, lallApurA (thAnA sigarA ke pAsa) vArANasI-221001, uttara pradeza, AkAra- DimAI, pRSTha 8+88; mUlya- 130/- sajilda aura 30/ajild|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Statement About the Ownership & Other Particulars of the Journal SRAMANA 1. Place of Publication 2. Periodicity of Publication 3. Printer's Name, Nationaltiy and Address 4. Publisher's Name, Nationality and Address 5. Editor's Name, Nationality and Address 6. Name and Address of Individuals who own the Journal and Partners or share-holders holding more than one percent of the total capital. Dated 1.4.2003 : Parsvanatha Vidyapitha, I.T.I. Road, Karaundi, Varanasi-5 : Quarterly. : Vardhaman Mudranalaya, Bhelupur, Varanasi-10, Indian. : Parsvanatha Vidyapitha, I.T.I. Road, Karaundi, Varanasi-5 : Dr. Sagarmal Jain, Dr. Shivprasad. As above I, Dr. Sagarmal Jain hereby declare that the particulars given above are true to the best of my knowledge and belief. Parsvanatha Vidyapitha, Guru Bazar, Amritsar. (Registered under Act XXI as 1860) Signature of the Publishers S/d Dr. Sagarmal Jain
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ NO PLY, NO BOARD, NO WOOD. ONLY NUWUD. INTERNATIONALLY ACCLAIMED Nuurd MDF is fast neplacing ply, board and wood in offices, homes & industry. As ceilings, DESIGN FLEXIBILITY flooring, furniture, mouldings, panelling, doors, windows... an almost infinite variety of Arms Communications VALUE FOR MONEY woodwork. So, if you have woodwork in mind, just think NUWUD MDF. NUCHEM W LIMITED NUWUD The one wood for E-46/12. Okhla Industrial Area, Phase II, New Delhi-110 020 Phones : 632737, 633234, 6827185, 6849679 TIX: 031-75102 NUWD IN Telefax: 91-11-6848748 3:20 all your woodword MARKETING OFFICES: * AHMEDABAD: 440672, 469242 * BANGALORE: 2219219 * BHOPAL: 552760 BOMBAY: 8734433, 4937522. 4952648 * CALCUTTA: 270549 CHANDIGARM: 603771. 604463. DELHI: 632737. 633234, 6827195, 6849679 . HYDERABAD: 226607. JAIPUR: 312636 JALANDHAR: 52610. 221087 * KATHMANDU: 225504. 224904. MADRAS: 8257589.8275121