Book Title: Ratnamala
Author(s): Shivkoti Acharya, Suvidhimati Mata, Suyogmati Mata
Publisher: Bharatkumar Indarchand Papdiwal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090399/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. .. ratnamAlA ranjamAlA suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA kA puSpa kra. 20 ratnamAlA bAthakAra / pa. pU. AcArya zrI zivakoTi jI mahArAja | hindI TIkAkAra | pa. pU. jJAna-dhyAna-taponiSTha, yuvAmuni 108 . zrI suvidhisAgara jI mahArAja. graMtha sampAdikA pu. bA. bra. AryikA 105 zrI suvidhimatI mAtAjI tathA pU. bA. bra. AryikA 105 zrI suyogamatI mAtAjI prakAzana sampAdaka bharatakumAra indaracanda pApar3IvAla suvidhi zATA caThitrakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tuta 2 ratnamAlA prakAzana kAla aktubara 1999 ********** prathamAvRtti prati 1000 ( purnaprakAzana hetu sahayoga rAzi :- 25 rU mAtra ) prAptisthAna bharatakumAra indaracanda pApar3IvAla ena-9e 115, 49/4. zivanerI kaoNlanI, siDako auraMgAbAda 431 003 (mahA.) -- dravyadAtA zrImatI sulocanA jaina mu. po. ArA ji. bhojapUra ( bihAra ) suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. T Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 1. cirn 20 B rasNamAlA : sampAdakIya : - vartamAna yuga meM asaMyama kA bahuta vistAra ho cukA hai| pA~coM indriyoM va mana unmukta hokara viSayoM kI ora daur3a rahI haiN| prANivadha to eka sAhajika kriyA sI ho gyii| manuSya ke mana kI karuNA na jAne kahA~ palAyana kara gayI? vaha hiMsA karane meM, hicakicAtA nahIM hai| ******** aise ku-samaya meM caraNAnuyoga paddhati kA pracAra aura prasAra hI mAnava kI mAnavatA kA jirNodhdAra kara sakatA hai| viSaya-vAsanAoM meM prasta hue gRhastha ke mana ko paramAtma tattva kI ora mur3Ane kA kArya caraNAnuyoga hI kara sakatA hai| ataH caraNAnuyoga kA pracAra Aja ke yuga kI prathama AvazyakatA hai| caraNAnuyoga kA lakSaNa batAte hue svAmI samantabhadra likhate haiM ki - gRhamedhyanagArANAM cAritrotpatti vRdhdi rakSAGgam / caraNAnuyoga samayaM samyagjJAnaM vijAnAti / / (ratnakaraNDa zrAvakAcAra 45 artha :- gRhastha aura muniyoM ke cAritra kI utpatti vRddhi aura rakSA ke kAraNa bhUta zAstra ko samyagjJAna caraNAnuyoga kahatA hai| cAritra pAlaka kI apekSA caraNAnuyoga ke do bheda haiN| gRhastha ke cAritra ko varNana karanevAlA tathA muni ke cAritra kA varNana karanevAlA | "ratnamAlA" zrAvakoM ke AcaraNa vizeSa ko prakaTa karanevAlA graMtha hai| isa graMtha meM jala gAlana vidhi, aSTa mUlaguNa, 12 vrata, 11 pratimA, nitya naimittika kriyAeM Adi aneka viSayoM kA varNana kiyA gayA hai| ataH yaha graMtha gAgara meM sAgara isa ukti ko pUrNatayA caritArtha kara rahA hai| r itanA sundara graMtha, parantu ise pracAra bilakula hI nahIM milaa| yaha bhI koI graMtha haiM ? isase hamArI sAmAnya janatA bilakula hI anabhijJa hai| yahI bhAva pa. pU. gurudeva ke mana meM rhaa| unhoMne svAdhyAya ke samaya saMgha meM kahA ki "caraNAnuyoga ko saMkSipta paddhati se samajhAnevAlA yaha mUlyavAn graMtha samAja meM pracAra vihIna raha jAye, yaha duHkha kA viSaya hai|" munizrI ne isakI TIkA likhanI prAraMbha kii| unake samakSa do lakSya the| 1. graMtha kA varNyaviSaya sarvagrAhya ho / tathA 2. eka graMtha kA svAdhyAya karatA huA pAThaka anya graMthoM kI jAnakArI prApta kara ske| ina donoM hI uddezyoM kI pUrti isa TIkA dvArA pUrNa huI hai / atyanta sarala zailI meM aneka graMthoM ke pramANa prastuta karate hue muni zrI ne yaha TIkA likhI hai| unakA yaha athaka prayAsa spRhaNIya hai| yaha graMtha bhavya jIvoM kA satata mArgadarzana karatA rahe yahI maMgala kAmanA / AryikAdvaya suvidhi suyogamatI suvidhi bAThA cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JAUSI - LI ratnamAlA lekhaka kI lekhanI se vyutpattikAra ratna zabda kI vyutpatti karate hue likhate haiM ki jAta jAta yadutkRSTaM tattadratnamihocyate / arthaH- jo jo apanI jAti meM utkRSTa haiM, unheM usa usa jAti kA ratna kahA jAtA hai| mokSamArga meM samyagdarzana- samyagjJAna tathA samyak cAritra mukhya hai, ataH ve mokSamArgastha ratnatraya haiN| ****** aneka ratna jaba eka dhAge meM piroye jAte haiM, taba ratnamAlA bana jAtI hai| usI prakAra prastuta graMtha meM zrAvakoM ke samyak AcaraNa ke ratna piroye gaye haiM, ataH isakA ratnamAlA yaha nAma sArthaka hI hai| - graMtha kA nAma evaM graMthakartA : :+ svayaM graMthakarttA ne graMthAnta meM svayaM kA va graMtha kA nAma diyA hai| yathA yo nityaM paThati zrImAn ratnamAlAmimAM param / sa zuddha bhAvanaMpeta zikAramAt / / artha: jo bhavya isa ratnamAlA ko zuddha bhAvanA se yukta hokara par3hatA hai, vaha bhavya zivakoTitva ko prApta kara letA hai| prastuta zloka se yaha jJAna hotA hai ki isa graMtha kA nAma ratnamAlA tathA graMthakAra kA nAma zivakoTi hai| aba prazna upasthita hotA hai ki prastuta graMtha ke lekhaka A. zivakoTi kaba hue? tathA unakA pUrNa paricaya kyA hai? - yaha bar3A jaTila viSaya hai| AcAryoM kA nirahaMkAritva va zrAvakoM kI lAparavAhI se jaina itihAsa ke anekoM prazna anuttarita hI raha gaye haiM, kyoMki pramANa mila nahIM pAte / - graMtha kA varNya viSaya 1 yaha zrAvakAcAra pratipAdaka graMtha hai| ataH zrAvakAcAra se sambandhita aneka viSayoM kA varNana isa graMtha meM kiyA gayA hai| laghukAya graMtha meM sUkSma rIti se gahana viSayoM ko saMjoyakara graMthakAra ne camatkAra hI kara diyaa| graMtha ke prArambha meM vIra prabhu anekAntamayI arhat vacana, sidhdasena divAkara tathA svAmI samantabhadraM kI vandanA kara ke graMthakAra ne graMtha racanA kI pratijJA kI hai / tatpazcAt samyagdarzana kA kalyANakAritva batAte hue, samyagdarzana meM kAraNabhUta sudeva zAstra guru kA svarUpa batAyA, phira samyagdarzana kA lakSaNa va mahattva pradarzita kiyaa| usake bAda bAraha vratoM kA nAmollekha kiyA gayA hai| zrAvaka ko kaisA pAnI pInA cAhiye ? bhojanAlaya meM kaisA pAnI prAsuka hai ? pAnI prAsuka kaise hotA hai? isakA jo varNana isa graMtha meM kiyA gayA hai, vaha graMthAntaroM meM durlabha hai| yaha prakaraNa avazya hI Aja suvidhi zAThA cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ !!!| . 30 . ratnamAlA ke yuga meM vicAraNIya hai| usake bAda gyAraha pratimAoM ke pAlana karane kI preraNA dete hue graMthakAra ne abhakSya vastu ke tyAga kI carcA kI hai| usake anantara vartamAna meM muni ko vana meM rahane kA spaSTa niSedha kara ke zrAvakoM ko dAna dharma ke pAlana kI preraNA dI hai| phira caityAlaya nirmANa kI preraNA, mandira meM deya vastuoM kA nirdeza, vidvAnoM ke Adara | kA Adeza diyA gayA hai| / gRhIta vratoM ko pAlana karane kI preraNA dete hue graMthakAra ne pA~ca vratoM ke paripAlana karane kA phala batAyA hai| tatpazcAt makAroM va vyasanoM kA tyAga karane ke viSaya meM upadeza diyA hai| rAtri bhojana tyAga va satata NamokAra mantra kA smaraNa karane ke phala kA varNana graMthakAra ne kuzalatApUrvaka kiyA hai| _isa graMtha kI vizeSatA naimittika kriyAoM kA vistAra pUrvaka varNana tathA gRhasthAcArya kA lakSaNa hai| mithyAmata ko na mAnane kA upadeza, prAyazcita grahaNa karane kA Adeza, dratarakSA kI | preraNA va anya Agamokta kriyAoM kA paripAlana karane kA upadeza graMthakAra ne diyA hai| jainavidhi batAte hue graMthakAra spaSTa rUpa se kahate haiM ki sarvameva vidhijainaH pramANDa laukikA satAm yatra na vrata hAniH syAt samyaktvasya ca khaNDanam ||66|| arthaH- sajjana jise pramANabhUta mAnate haiM. aisI sarvalaukika vidhi jaina vidhi hai| vaha | vidhi samyaktva kA khaNDana va vratahAni ko nahIM karatI hai| bhanta meM graMthakAra ne apanA va graMtha kA nAma prakaTa kiyA hai| isa taraha kula 67 zlokoM meM graMtha kA viSaya samAhita huA hai| ratnamAlA tathA anyagratha eka bAta atyanta vicAraNIya hai ki anya graMdhoM se sAmya prakaTa karanevAle do zloka | 'isa graMtha meM pAye jAte haiN| kyoM? isakA kAraNa yA to sarvajJa jAnate haiM yA svayaM grNthkaar|| ve zloka nimna prakAra hai - 1. aNuvratAni pazyaiva niprakAraM guNavatam / zikSAvratAni catvArItyevaM dvAdazadhA vratam / / 14 artha : - paMcANuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAprata ye 12 vrata haiN| A, somasena ne likhA hai ki - - - - - - - - - - - suvidhi zATA patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA . . 20 ratjanmAlA aNuvratAni paJcaiva triprakAraM guNavratam / zikSAnatAni catvAri guNAH syu dshosre|| (yazastilaka campU) isa ke caturthapAda meM kucha antara hai, zeSa zloka samAna hai| brahma nemidatta ne likhA hai ki __ aNuvratAni paJcaiva, triprakAra guNatatam / zikSApratAni catvAri, gRhiNAM dvAdazapramam / / (dharmopadeza pIyUSavarSa zrAvakAcAra 4/1) isa kA bhI caturthaSAda bhinna hai| A. jaTAsiMhanandi ne likhA hai ki aNuvratAni paJcaiva, trinakAraM guNavatam / zikSAvratAni catvAri, ityetad dvAdazAtmakam / / (varAMgacaritra isa zloka meM bhI caturtha pAda parivartita hai| anyatra likhA hai ki - aNuvratAni paJcaiva triprakAraM gaNatatam / zikSAvratAni catvAri ete dvAvazadhA vratam / / (vratasAra zrAvakAcAra 13) isa zloka meM bhI caturtha pAda ke atirikta pUrNa zloka kA sAmya hai| 2. muharta gAlitaM toyaM. prAsukaM praharadvayam / uSNodakamahorAnaM tataH sambhUcimmo bhavet / / 2 arthAta :- chanA huA pAnI muhUrta taka, prAsuka do prahara taka tathA garma jala caubIsa ghaNTe zudhda rahatA hai| tatpazcAt sammUrchima ho jAtA hai| ___ praznottara zrAvakAcAra meM (12/110) aisA hI zloka hai| antara itanA hI hai ki tataH kI jagaha pazcAt aura sammUciThamaM kI jagaha sammUrNita likhA huA hai| ___ zAstra ke prati mana meM utpanna huI bhakti ne isa kArya ko sampanna karAyA hai| isameM jo | truTiyA~ avazeSa ho, usako budhdimAn zodha kara pddh'eN| samasta sahayogiyoM ko AzIrvAda | muni suvidhisAgara suvidhi zAThA cadrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda.. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $ : 41241 - 30 zloka kra. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. ratnamAlA - anukramaNikA viSaya vIra vandanA arhat vacana kI bandanA AcArya sidhdasena kI vandanA svAmI samantabhadra kI stuti pratijJA samyagdarzana kA kalyANakAritva sudeva tathA sacchAstra kA svarUpa sAdhu kA svarUpa samyagdarzana kA lakSaNa samyagdarzana kA mahattva samyagdRSTi kahA~ utpanna nahIM hotA? vrata dhAraNa karane kA phala ajarAmara pada kA pAtra kauna? bAraha vratoM kA nirdeza aNuvratoM kA svarUpa sapta zIlavratoM kA svarUpa aSTa- mUlaguNa kaisA jala pIne yogya hai? jala kI maryAdA prAsuka karane kI vidhi anya prakAra se prAsuka jala ekAdaza pratimA kA varNana abhakSya vartamAna meM muni kahA~ raheM? muniyoM ko kauna-kauna sI vastu deveM? dAna kA phala dAna ke bheda vaiyAvRtti kI preraNA caityAlaya banAne kA upadeza jina mandira banAne kA phala mandira meM dene yogya vastueM paNDitoM kA sammAna dAna kI preraNA gRhIta vratoM ko paripAlana karane kI preraNA suvidhi jJAna cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda.. pRSTha kra. -35GDON, 9 10 12 14 16 18 20 22 24 26 27 29 36 38 40 41 42 43 47 49 52 56 58 60 62 64 66 67 68 70 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 13 75 77 79 81 BE 96 kA phala satya vrata kA phala acauryavrata kA phala brahmacarya vrata kA phala punaH usI ko bAta ko dRDha karate hai aparigraha vrata kA phala ma-kAra tyAgane kA phala madya ke doSa madhu-doSa vyasana nindA rAtri bhojana tyAga kA phala NamokAra mantra ke smaraNa kA phala rAtri meM NamokAra mantra kA smaraNa karane kA phala nitya naimittika kriyA aSTamI kriyA pAkSikI kriyA caturdazI kriyA nandIzvara kriyA gRhasthAcArya kA lakSaNa dhyAna kI preraNA duHkha se mukti kartavyAkartavya mithyAmata ko poSaNa karane kA niSedha maryAdA pAlana vrata rakSA prAyazcita grahaNa jaina zrAvaka kI kriyAeM jaina-vidhi antima maMgala 10 101 102 103 104 106 108 110 114 115 117 119 120 122 pariziSTa 1 :- kauna sI bhakti kaba karanI cAhie ?| 124 pariziSTa 2 :- zlokAnukramaNikA 129 pariziSTa 3:- pATha bheda 131 pariziSTa 5 :- TIkA meM prayukta graMtha 134 suvidhi mAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :. . 0 ratmamAlA vIra mandanA sarvazaM sarvavAgIzaM vIraM mAramadApaham / praNamAmi mahAmoha zAntaye mukttaaptye|| 1. anvayArtha. sarvajJam sarvavAgIzam mAramadam apaham . vIram mahAmoha zAntaye muktatA sarvajJa sarvavAgIza kAmadeva kA mada nAza karanevAle vIra ko mahA moha kI zAnti ke lie tathA mukti kI prApti ke lie namaskAra karatA huuN| Aptaye praNamAmi artha :- jo sarvajJa haiM, vANI ke Izvara haiM, kAmadeva ke ahaMkAra kA nAza karanevAle haiM, aise vIra jine ko maiM mohanIya karma ko nANa karane ke liA aura yukti ko prApta karane ke lie namaskAra karatA huuN| bhAvArtha :- vIra zabda aneka mahArthoM kA ghotaka hai| yathAA. jJAnamatI mAtAjI ne likhA hai ki - vi viziSTA I lakSmIH antaraGgAnanta catuSTaya vibhUti bahiraGgasamazaraNAdirUpA ca sampattiH, tAM rAti dadAtIti viirH| athavA viziSTena irte sakala padArtha samUhaM pratyakSI karotIti viirH| yadA vIrayate zUrayate vikrAmati karmArAtIn vijayate iti vIraH zrIvardhamAnaH sanmatinAtho'tivIrA mahati mahAvIra iti paJcAbhidhAnaH prasidhdaH siddhArthasyAtmajaH pazcima tIrthakara ityrthH| athavA kaTapayapurasthavarNaM naMdanava paJcASTa kalpitaiH krmshH| svarajanazUnyaM saMkhyAmAtrIparimAkSaraM tyaajym| iti sUtre niyamena vakAreNa caturaGkora zabdena ca iyaGkastathA "akAnAM vAmato gatiH" iti nyAyena caturviMzatyakena (24) vRSabhAdimahAvIraparyanta caturviMzatyakenna tIrthaMkarANAmapi grahaNaM bhvti|" (niyamasAra-13 artha:- "vi viziSTa "I" lakSmI, arthAt antaraMga ananta catuSTaya vibhUti aura bahiraMga samavasaraNa Adi saMpatti, yahI vizeSa lakSmI hai| isako jo dete haiM, ve vIra haiN| | athavA jo vizeSa rIti se "irte" arthAt jAnate haiM - sampUrNa padArthoM ko pratyakSa karate haiM, || ve vIra haiN| suvidhi zAma calirakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , - mAlAsuviAisAgaralA sAya 3, athavA vIratA karate haiM. zUratA karate haiM, vikramazAlI haiM arthAt karma zatruoM para vijaya prApta karate haiM, ve vIra haiN|| 4. ye vIra bhagavAn , zrI vardhamAn, sanmati, ativIra aura mahatimahAvIra ina pA~ca nAmoM se prasiddha zrI siddhArtha mahArAja ke putra aMtima tIrthakara haiN| 5. athavA "vIra" zabda kA cauthA artha karate haiM - "kadapaya" ityAdi zloka kA artha | hai| ka se jha taka akSaroM meM se krama se 1 Adi se 9 taka aMka lenaa| Ta se gha taka bhI krama se 1 se 9 taka aMka lenaa| pa varga se kramazaH 5 taka aMka lenA aura "ya ra la va za Sa saha" ina ATha se kramazaH 8 taka aMka lenaa| ina meM jo svara A jAveM yA Ja aura na AveM to unase zUnya (0) lenaa| isa sUtra ke niyama se vIra zabda meM vakAra se 4 kA aMka aura rakAra se 2 kA aMka lenaa| tathA "aGkAnAM vAmato gatiH" isa sUtra ke anusAra aMkoM ko ulaTe se likhanA hotA hai| isalie "25 aMka A gyaa| vIra zabda ke isa 24 aMka se AdinAtha se lekara mahAvIra paryanta caubIsa tIrthakaroM kA bhI grahaNa ho jAtA hai| jisase caubIsoM tIrthakaroM ko bhI namaskAra kiyA gayA hai, yaha smjhnaa| kaise haiM, ve dhIra prabhu? 1. sarvajJa haiM :- sarvajJa kI paribhASA karate hue A. prabhAcandra likhate haiM ki sarvato yAvanikhilArya sAkSAtkArI(ratnakaraNDa prAvakAcAra-7) jo sampUrNa padArthoM kA sAkSAtkAra karatA hai, vaha sarvajJa hai| vizva, kRtsna aura sarva ye tInoM zabda ekArthavAcaka haiN| sarva zabda kA artha hai-azeSa tathA jJa zabda karttAvAcaka hai, usakA artha hai jAnanevAlA | jo azeSa vastuoM ko jAne, vaha sarvajJa hai| ___ sarvajha kA dUsarA nAma hai, kevlii| jo jIva carAcara meM sthita sampUrNa dravyoM ko unake sampUrNa guNa aura trikAlavI paryAyoM sahita jAnatA hai, vaha sarvajJa hai| yahA~ sarvajJa vIra prabhu kA prathama vizeSaNa hai-jo isa bAta ko siddha karatA hai ki ve sarva vastuoM ke jJAtA "vande tadguNa labdhaye" isI uddeza se sarva prathama isa guNa kA smaraNa kiyA gayA hai| 2. sarvabAgIza haiM :- syAdvAda kI prarUpaNA karane vAle sampUrNa vAka yAni vacanoM meM athavA vaktAoM meM ve Iza yAni svAmI haiN| 3. mAramadApaha :- kAmadeva kI zakti ko naSTa karanevAle haiN| bhagavAn meM tIna guNa hone cAhiye-vItarAgatA-sarvajJatA va hitopdeshitaa| uparyukta zloka meM mAramadApaha vizeSaNa vItarAgatva kA pratinidhi hai, sarvajJa zabda sarvajJatA kA dyotaka hai, to sarva vAgIza vizeSaNa hitopadezItva kA pradarzaka hai| graMthakAra kahate haiM ki mohanIya karma ke zamana hetu va mukti lAbha karane hetu. maiM vIra | prabhu ko namaskAra karatA huuN| YAT suvidhi jJAna patrikA prakAzaThA saMsthA, auraMgAbAda. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - TITLE. -20 __ratnamAlAmA - 35 aItU vacana kI vandanA sAraM yatsarvasAreSu vanyaM ydNditessvpi| anekAntamayaM vande tadarhalacanaM sdaa||2 anvayArtha yat sarvasAreSu sarva sAroM meM sArabhUta hai sAram yat vandyam tat vaMditeSu namaskaraNiyoM meM api namaskaraNIya hai usa anekAntamayam anekAntamayI arhatvacanam arhata vacana ko (maiM) sadA sarvadA vande namaskAra karatA huuN| (jJAtavya hai ki zrAvakAcAra saMgraha meM "yatsarva sAreSu" kI jagaha "yatsarva zAstreSu" artha :- samasta sArabhUta vastuoM meM jo sArabhUta hai, jo vandaniyoM meM bhI parama vandya haiM, | aise anekAntamayI jina vacanoM ko merA sadA namaskAra ho| bhAvArtha :- AcArya sidhdasena divAkara ne likhA hai ki jeNa viNA logassa vi, vavahArI savvahA na nivddi| tassa bhuvaNekka guruNo. Namo aNeganta vaayss|| artha :- jisake vinA loka vyavahAra bhI sarvathA calatA nahIM, usa bhuvana ke advitIya | guru anekAntavAda ko namaskAra hai| _ anekAnta kI paribhASA karate hue A. dharmabhUSaNa likhate haiM ki aneke antA dharmAH sAmAnyavizeSA paryAyA guNA yasyeti sidhdaa'nekaantH| (nyAyadIpikA 3/76) jisake sAmAnyavizeSa paryAya aura guNa rUpa aneka anta yA dharma haiM, vaha anekAnta rUpa siddha hotA hai| ___ anekAnta meM aneka aura anta ye do zabda hai| aneka zabda ekAdhika saMkhyA ko | abhivyakta karatA hai| anta zabda ke aneka artha hai| yathA-nikaTa-antima-sundara-sImA, suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FAITH 45. - 9 rAgAlA , - | samIpa aadi| anekAnta kA artha hai, jo aneka chora svIkAra karatA hai| zaMkA :- kyA anekAnta chala nahIM hai? samAdhAna :- nhiiN| anekAnta na to chala hai aura vaha saMzaya vAcaka bhI nahIM hai| chala | meM para ke vacanoM kA vidhAta kiyA jAtA hai, parantu anekAnta meM vacana vighAta nahIM hotA" anekAnta sunizcit mukhya aura gauNa kI vivakSA se sambhava aneka dharmoM kA sunirNIta rUpa se pratipAdana karatA hai| arhat - vacana anekAnta-bhaya hai| anekAnta jaina darzana kI divya vibhUti tathA jainAgama kA mUla hai| jisa prakAra mUla ke abhAva meM vRkSa kA astitva nahIM rahA pAtA. usI prakAra anekAnta ke vinA tattvajJAna kA vRkSa raha nahIM paataa| jisa prakAra candramA ke vinA candrikAoM kI garimA ghotita ho nahIM pAtI, usI prakAra anekAnta rUpI candramA ke vinA tattvajJAna kI candrikAeM jyotihIna ho jAtI haiN| isa anupama siddhAnako samahI nigA isa chAtI para vibhinna mAma-paMtha-mata-aura sampradAya Apasa meM vivAda kara rahe haiN| pratyeka dharma yA mata kA anuyAyI dUsare ko asatya | batAtA hai, parantu jinendra-vANI kisI ko bhI asatya nahIM kahatI apitu usake anusAra samasta mata satyAMza hai| ataH arhata vacana saiddhAntika matabheda rUpI roga ko naSTa krnevaalii| rAmabANa auSadhi hai| anekAnta satya kI divya jhA~kI dikhAtA hai, cintana ke kSetra meM apUrva prakAza phailAtA hai tathA paraspara virodhi pratIta hone vAle dharmoM ko eka sA khar3A kara ke unakA saundarya evaM mahattva bar3hAtA hai| ataH anekAnta sampUrNa sArabhUta vastuoM meM sAra va samasta namaskaraNiyoM meM vaha parama namaskaraNIya hai| anekAnta kA stavana karate hue A. amRtacandra likhate haiM ki paramAgamasthajIvaM niSiddha jaatyNdhsiNdhurvidhaanm| sakala naya vilasitAnA, virodha mathanaM namAmyanekAntam / (purUSArtha sidhdayupAya -2) artha : - utkRSTa Agama arthAt jainasidhdAnta kA prANa svarUpa, janma se aMdhe puruSoM | ke dvArA hone vAle hAthI ke svarUpa vidhAna kA niSedha karane vAle samasta nayoM kI vivakSA se vibhUSita padArthoM ke virodha ko dUra karanevAle anekAnta dharma "syAdvAda" ko maiM (AcAryavarya amRtacandra mahArAja) namaskAra karatA huuN| suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvayArtha -- 20 pR AcArya sidhdasena kI vandanA sadAvadAta mahimA sadAdhyAna parAyaNaH / sidhddhasenamunirjIyAd bhaTTAraka padezvaraH // 3 ratnamAlA sadA avadAta mahimA sadA dhyAna parAyaNaH aTTAraka padezvara sidhdasena hamezA nirdoSa mahimA (se yukta) sadA dhyAna meM parAyaNa haiM aise bhaTTAraka pada ke svAmI sidhdasena muni jayavanta rheN| artha :- jinakI mahimA nirdoSa haiM, jo dhyAna-parAyaNa haiM, jo bhaTTAraka pada ke svAmI haiM, ve muni sidhdasena jayavanta rheN| bhAvArtha :- bhagavAn mahAvIra ke nirvANa gamana ke pazcAt kevalI va zrutakevaliyoM ke dvArA jaina dharma kI prabhAvanA huI / tadanantara dharmadhvaja ko digadiganta meM phaharAne kA kAma aMga aura aMgAMzadhArI AcAryoM ne kiyaa| muniH jIyAt 5 unake svarga-gamana ke pazcAt vizudhda caritravAn, jinendrabhakta mahAjJAnI AcAryoM ne jaina dharma ke saMrakSaNa kA prayatna kiyaa| durbhAgyavazAt kalikAla ke prabhAva se mithyAtva kA prabhAva baDha rahA thA, syAdvAda dharma to mUka darzakakta ho gayA aura vastu tattva ke eka-eka aMza ko pakar3akara yahI satya hai, aisA Agraha karanevAle mUDha jIva Apasa meM yudhda karane lge| "apanI-apanI DhapalI apanA-apanA rAga " isa kahAvata ko caritArtha karane vAle mUr3ha bhavya jIvoM ko Thagane lge| sva-para vighAtaka jIvoM ke dvArA sAmAnya janatA pathabhraSTa hone lagI aise vikaTa samaya meM karuNA kubera, syAdvAda vidyAdhipati, akiMcana zramaNezvara samakSa Aye aura unhoMne saTIka yuktiyoM dvArA mithyAdharma ko vinaSTa karane kA prayatna kiyaa| una parama kRpAlu AcArya bhagavantoM meM eka the-sidhddhasena divAkara | divAkara vizeSaNa hai, jo unake jJAnAtizaya ko darzAtA hai| yadyapi unakA prAmANika paricaya upalabdha nahIM hai. tathApi paravartI AcAryoM ke dvArA unakA AdarapUrvaka smaraNa karanA, unake mahattva ko prakaTa karatA hai| kaise haiM, ve sidhdasena divAkara ? 1. nirdoSa mahimAvAna haiN| 2. Arttaraudra do dhyAnoM se pUrNataH alaga mokSa ke kAraNIbhUta dharmadhyAna meM nirantara lIna hone se dhyAna -parAyaNa haiN| 3. bhaTTAraka haiM, arthAt jainadharma ke parama prabhAvaka haiN| aise usa munizreSTha ko graMthakAra ne namana kiyA hai| suvidhi brAna cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 F anvayArthaH 20 svAmI samantabhadra aharnizama svAmI samantabhadra kI stuti svAmI samantabhadro me'harnizaM mAnase'naghaH | tiSThatAjjinarAjodyacchAsanAmbudhicandramAH / / me mAnase tiSThatAt ratnamAlA anaghaH jinarAja adya zAsana ambudhi pRSThata svAmI samantabhadra satata mere mana meM virAjeM (ve) niSpApa haiM jinarAja haiM Aja zAsana rUpI sAgara ke 6 candramAH candramA hai! artha : niSpApa, samyagdRSTiyoM ke rAjA, jinazAsana rUpI samudra ke vikAsaka candramA svAmI samantabhadra mere mana meM hamezA virAjeM / bhAvArtha: jaina samAja meM jitane bhI pratibhAzAlI, sadhdarma pracAraka, vidvAnoM meM su pUjya AcAryavRnda hue haiM, una meM samantabhadra kA nAma zIrSastha hai / svAmI vizeSaNa samantabhadra meM tila meM tailavat " ghula-mila gayA hai| paravartI AcAryoM samantabhadra ko smaraNa kara aneka upAdhiyoM se alaMkRta kiyA hai| akalaMka deva ne syAdvAda tIrtha prabhAvaka aura sanmArga paripAlaka kahA, to AcArya vidyAnanda ne samantabhadra ko syAdvAda mArgAgraNI mAnA hai, vAdirAja unheM sarvajJa pradarzaka mAnate haiM, to malayAgiri unheM Adya stutikAra svIkAra karate haiN| zilAlekhakoM ne to vizeSaNoM kI jhar3I hI lagA dii| zAstra karttA, zrutakevalI santAnonnAyaka, samasta vidyAnidhi, vIra zAsana kI sahastra guNI vRddhi karanevAlA, kalikAla gaNadhara tattvajJAna prasAraka Adi aneka vizeSaNa zilAlekhoM meM Apake lie pAye jAte haiN| vAdIgaNa samantabhadra ke samakSa " trAhimAm " karate the| isa bAta ko abhivyakta karate samaya ajitasenAcArya ne likhA hai ki, kuvAdinaH svakAntAnAM nikaTe puruSoktayaH / samantabhadra yatyagre pAhi pAhIti sUktayaH / / __( alaMkAra-cintAmaNi 4 / 325/ suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A li . 200 ratnamAlA .. DHA artha : kavAdiyoM-mithyAdaSTiyoM kI uktiyA~ apanI priyatamAoM ke samakSa pauruSa yukta va AcArya samantabhadra ke samakSa rakSA karo-rakSA karo, isa prakAra kI hotI haiN| isa sadI meM "sarvodaya" zabda kA prayoga AcArya vinobA bhAve ne atyadhika mAtrA meM | kiyaa| yaha zabda unhoMne samantabhadrAgama se hI liyA hai| samantabhadra kA stutigAna karate hue A. zubhacandra likhate haiM ki - samantabhadrAdi kavIndra bhAsvatAM, spharanti yatrAmalasUkti rshmyH| vrajanti khadyotavadeva hAsyatA na tatra kiM jJAnalavodhdatA jnaaH|| (jJAnArNava 1/14) artha : jahA~ samantabhadrAdika kavIndra rUpI sUyoM kI nirmala uttama vacana rUpa kiraNeM | phailatI haiM, vahA~ jJAna lava se udhdata khadyota ke samAna manuSya kyA hAsyatA ko prApta nahIM | hoMge? avazya hoNge| AcArya jinasena likhate haiM ki namaH samantabhadrAya mahate kvivedhse| yadvacovajJapAtena nirbhimA kumtaadryH|| kavInAM gamakAnAM ca vAdinAM vaagminaampi| yazaH sAmantabhadrIyaM mUrdhni cuuddaamnniiyte|| (AdipurANa bhAga - 1/42-43) arthaH maiM kavi samantabhadra ko namaskAra karatA hU~ jo ki kaviyoM ke lie brahmA haiM aura jina ke vacana rUpI vajrapAta se mithyAmata rUpI parvata cUra cUra ho jAte haiN| kavigaNa, gamakagaNa, vAdIgaNa va vAgmIgaNa ina sabhI ke mastaka para zrI samantabhadra svAmI kA yaza cUDAmaNi ke samAna zobhita hotA hai| AcArya vidyAnanda jI bhI likhate haiM ki zrI vardhamAnamabhivandha samantabhadramadbhUtabodha mahimAnamanindyantavAcam / zAstrAvatAra racitastutigocarApta-mImAMsitaM kRtiralAkiAte myaasy|| (aSTasahastrI) saMskRta TIkA : athavA abhivndh| kam ? samantabhadraM samantabhadrAcAryam / kI dRzam? | zrI vardhamAnaM kriyA nikhila vidyAlaGkAra niravadya syAdvAda vidyA vibhavAdhipatya lakSaNayA lakSmyA vardhamAnamedhamAnam / sAkSAt kRta sakala vADa.mayatvena samasta vidyAvida paramaizvarya mAtiSThamAnasya syAdAda vidyAgra guromahAmuneH zrI vardhamAnatAyAM vivAdAbhAvAt bhUyaH kI dRzam ? adUtabodha mahimAnam / udbhUto bodhasya mahimA bhavyAnAM kalikAlepyakalaGka | bhAvAvirbhAvAya syAvAda tattvasamarthane paTimA yasya tam / bhUyo'pi kIdRzam ? anindhvaacm| muvidhi zAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puppA 20 ratnamAlA 8 anindyA saptabhaGgIsamAliGgitA vAgAstamImAMsA stutiryasya tam / anena syAdvAdavidyA dhipatyaM bhavyakalaGka bhAvAvirbhAvanA vaidagdhyaM tIrthaprabhAvanA prAgalbhyamiti vizeSaNatrayeNa tIrthamityetadAdau kRtvetyetadante vRttAMze vAkyatrayopadarzitaM sure vizeSaNatrayaM saMbodhitam / tayAdyena vizeSaNena sarvapadArtha tatva viSaya syAdvAdapuNyodadherudhddhRtyaittadvAkyamAzliSTaM bhagavAnayamAcArya syAdvAda vidyAvibhavAdhipatistadvidyA mahodadheruddhRtya prakaraNa mAracayi tRtvAt / yathA sakalazruta vidyAmahodadherUdhdRtyottarAdhyayanaprakaraNabhAracayan bhadrabAhustadvidyAvibhavAdhipatirityupapAdanAt / dvitIyena bhavyAnAmava bhAvakRtaye kAle kalAvityetadiSTaM spRSTam / tRtIyena tIrthaM prabhAvItyetadupakSiptamiti / vizeSyaM tu prasidhdameva / artha : zrI samantabhadra svAmI ko namaskAra kara ke| kaise haiM samantabhadrasvAmI? "zrIvardhamAnam " nirdoSa syAdvAda vidyA ke vaibhava kI Adhipatya lakSaNa lakSmI se jo vRdhdi ko prApta haiN| punaH kaise haiM ? "udbhUta bodhamahimAnam " bhavya jIvoM ko isa kalikAla meM bhI kalaMkarahita nirdoSa vidyA ko prakaTa karane ke lie, syAdvAda tattva ko prakaTa karane rA jinakA jJAna samartha hai| punaH kaise haiM? "aniMdyavAcam " saptabhaMgI se yukta AptamImAMsA nAma kI stuti jinhoMne racI haiM, aise zrI samantabhadra svAmI ko namaskAra kara ke yaha Apta mImAMsA kI TIkA mere dvArA alaMkRta kI jAtI hai| graMthakAra ne bhI svAmI samantabhadra kI stuti kI hai| kaise haiM ve samantabhadra ? 1. aragha agha yAni pApa, usase ve rahita haiN| 2. jinarAja jina yAni samyagdRSTi, unake ve rAjA haiN| 3. zAsanAmbudhi candramA - zAsana yAni jainadharma, ambudhi yAni saagr| jisa taraha candramA kI kalAyeM samudra ko vikasita karatI hai, usI prakAra jinazAsana rUpI sAgara ko samantabhadra rUpI candramA vikasita kara rahA thaa| - Aja bhI yuktyanuzAsana, AptamImAMsA, stuti vidyA, ratnakaraNDa zrAvakAcAra, svayaMbhU stotra jaisI samantabhadra kI mahAkRtiyoM ko par3hakara samyagdRSTi bhavya nija Atma kalyANa kara rahe haiM / vaise nirdeza milatA hai ki, jIvasiddhi, tattvAnuzAsana, prAkRta vyAkaraNa, pramANa padArtha, karma prAbhRta TIkA va graMthahasti mahAbhASya bhI ApakI hI pAvana kRtiyA~ haiM - paraMtu ve Aja anupalabdha haiN| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FAST..20 ratnamAlA .. yena vaH pratijJA vardhamAnajinAbhAvAd bhArate bhavya jantavaH | kRtena yena rAjante tadahaM kathayAmi vaH / / 5 anvayArtha vardhamAna vardhamAna jina jinadeva ke abhAvAta abhAva se bhArate bharata kSetra meM bhavya bhavya jantavaH prANI jisa kRtena kriyA se rAjante zobhAyamAna hote haiM tat usako Apa sabake lie ahaM kathayAmi khuuNgaa| artha : vardhamAna jinendra ke abhAva meM bharata kSetrastha jIva jina kriyAoM se zobhAyamAna hote haiM. usako maiM Apa sabhI ke hetu khuuNgaa| bhAvArtha : vardhamAna zabda vizeSaNa aura nAma donoM rUpa meM prayukta hotA hai| AcArya jayasena vardhamAna zabda kI vyutpatti karate hue likhate haiM ki ava samantAdRdhvaM mAnaM pramANaM jJAnaM yasya sa bhavati vardhamAnaH (pravacanasAra-1) jo saba tarapha se apane meM unnata jJAna ko dhAraNa karate haiM, ve vardhamAna hai| bhagavAna mahAvIra kA janma nAma bhI vardhamAna hai| isa kArikA meM vardhamAna saMjJA zabda hai- ataH caubIsaveM tIrthaMkara kA grahaNa karanA caahiye| jabataka jinendra prabhu kA vihAra isa bhArata bhUmi para ho rahA thA, tabataka dharma kA svarupa ve apane divyadhvani dvArA prakaTa karate the| unake darzana bhI mithyAtva ko khaNDakhaNDa kara samyagdarzana pradAna karatA thA tathA kaSAyeM manda ho jAne se zubha kriyAoM meM svayameva pravRtti ho jAtI thii| jinendra prabhu ke mokSa jAne ke bAda dharma dezanA kA kArya 3 kevaliyoM ne kiyA, tatpazcAt zrutakevalI, aMga-aMgAMza jJAnadhArI mahAmuniyoM ne kiyaa| vartamAna meM bharata kSetra meM na to kevalI hai, na ta kevlii| itanA hI kyA? aMgaaMgAMzadhArI santa bhI dharatI para vidyamAna nahIM haiN| aise kaThina sthiti meM eka sadagRhastha apanI kriyAoM ke viSaya meM bodha prApta kaise kareM? graMthakAra kahate haiM ki "una kriyAoM kA varNana maiM kruuNgaa|" suvithi zAma cantikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 20 ratnamAlA samyagdarzana kA kalyANakAritva samyaktvaM sarvajantUnAM zreyaH zreya padArthinAm / vinA tena vrataH sarvo'pyakalpo muktihetave / / 6 anvayArtha zreyaH padArthinAm sarva jantUnAm samyaktvam zreyaH tena vinA sarvaH kalyANakArI padArthoM meM sabhI prANiyoM ko samyaktva kalyANakArI hai usa ke vinA samasta vrata bhI chAtra- 10 vrataH api muktihetave mukti ke kAraNa akalpaH nahIM kahe haiN| artha : : samasta prANiyoM ke lie samyaktva sarvAdhika kalyANakArI hai| usake vinA gRhIta vrata mokSa ke kAraNa nahIM hote| bhAvArtha : yahA~ samyagdarzana kA mahattva pradarzita kiyA jA rahA hai| svAmI samantabhadra ne likhA hai ki na samyaktvasamaM kiJcit traikAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca mithyAtva - samaM nAnyattanUbhRtAm || (ratnakaraNDa zrAvakAcAra 34) artha : zarIra dhAriyoM ko samyaktva ke samAna tInoM lokoM meM anya koI bhI sukhakAraka nahIM hai tathA prANiyoM ko mithyAtva ke samAna tInoM kAloM meM aura tInoM lokoM meM dene vAlA dUsarA koI bhI nahIM hai| duHkha samyagdarzana dharma rUpI vRkSa kI jar3a hai| samyagdarzana mokSamahala kA prathama sopAna hai| samyaktva sampUrNa ratnoM meM mahAratna hai, sarva yogoM meM mahAyoga hai| samyagdarzana kA Agamana hote hI, ananta saMsAra kA vinAza ho jAtA hai| samyagdRSTi ko durgati ke kAraNabhUta karmoM kA Azrava nahIM hotA / samyaktva kA mahatva batAte hue pUjyapAda svAmI likhate haiM ki -- suvidhi zAna cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - guraa| ... - 20 ratnamAlA adhiSThAnaM bhavenmUlaM prAsAdAnAM yathA punaH / tathA sarva vratAnAM ca mUla smyktvmucyte|| pUjyapAdacAra - artha : jaise sabhI bhavanoM kA AdhAra usakA mUla (nIva) hai| usI prakAra sarva vratoM kA mUla AdhAra samyaktva kahA gayA hai| samyaktva ke abhAva meM jJAna ajJAna hai va cAritra mithyA cAritra hai| A. samantabhadra ne likhA hai ki - darzanaM jJAna cAritrAt saadhimaanmupaashnute| darzanaM karNadhAraM tanmokSamArge prcksste|| vidyAvRttasya saMbhUtiH sthitivRdiphlodyaaH| na santyasati samyaktve, bIjAbhAve troriv|| (ratnakaraNDa prAvakAcAra - 31-32) artha : samyagdarzana sAdhatA meM, samIcInatA meM jJAna cAritra se pahale hI vyApta ho jAtA hai| isI se usa samyagdarzana ko AcArya mokSamArga meM karNadhAra kahate haiN| jisa prakAra bIja kA abhAva hone para vRkSa kI utpatti. sthiti, bar3hanA tathA phala kA prApta honA nahIM hotA, usI prakAra samyaktva ke na hone para jJAna aura cAritra kI utpatti, sthiti, vRddhi tathA phala kI prApti nahIM hotii|| | samyagdarzana se sampanna hone para aSTa pravacana mAtRkA pramANa jJAna tathA alpacAritra bhI mokSa kA kAraNa hotA hai, parantu samyagdarzana se hIna vizAla jJAna va kAyakleza mokSa kA kAraNa nahIM hai| suvidhi zAma caThiyakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mil.. - 2 // ratnamAlA gata rA.. - 12 MSO RSION su-deva tathA sachAtra kA svarUpa nirvikalpazcidAnandaH parameSThI snaatnH| doSAtIto jino devastadupajJa zrutiH praa|| 7 anvayArtha : nirvikalpaH cidAnandaH parameSThIH sanAtanaH doSAtItaH nirvikalpa cidAnanda parameSThI sanAtana doSarahita jinendra (hI) deva haiM unake dvArA kahA huA utkRSTa jinaH devaH tat upajJama parA zrutiH artha : jo nirvikalpa hai, cidAnanda haiM, sanAtana hai, doSAtIta haiM. ve jinendra deva haiN|| unake dvArA kathita zAstra hI utkRSTa zAstra hai| ___ bhAvArtha : saMsAra meM bhagavAn ke viSaya meM nAnA mata pracalita haiM, parantu ve saba shreyo| | mArga ke pradAtA na hone se mithyA haiN| phira samyaka-deva kA svarUpa kyA hai? jinendra deva | hI sacce deva haiN| kaise haiM ve? graMthakAra ne unakA svarUpa spaSTa karate hue pA~ca vizeSaNa diye | / 1.nirvikalpa :- vikalpa kA artha rAga athavA icchA hai| jinendra prabhu ne mAhanIya karma kA pUrNatayA uccATana kara diyA hai| ataH unameM kisI prakAra kI icchA utpanna nahIM hotii| isalie unheM nirvikalpa kahA jAtA hai| 2. cidAnanda :- saMsAra ke samasta prANI indriyajanita sukha- duHkha kA upabhoga kara | rahe haiN| jinhoMne vedanIya karma kA sampUrNa nAza kara diyA hai, aise jinendra deva nirantara caitanya kA paramAnanda prApta karate haiN| 3. parameSThI :- isa zabda ko paribhASita karate hue A. prabhAcandra likhate haiM ki, parame indrAdInAM vandye pade tiSThatIti parameSThI (ratnakaraNDa prAvakAcAra-7) artha : indrAdikoM ke dvArA vandanIya paramapada meM ve rahate haiM - ataH ve parameSThI haiN| 4. sanAtana :- sanAtana zabda-nitya-nirantara-zAzvata Adi arthoM meM prayukta hotA hai| - - - - - - - - -- -- - - - - - suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ th F.. 2. ratnamAlA jo nitya kevalajJAna va kevaladarzana rUpa svabhAva meM rahate haiM, ve sanAtana hai athavA jo caturgati rUpa saMsAra se mukta ho kara nitya pada ko prApta kara cuke haiM, ve sanAtana hai athavA | jinhoMne zAzvata mokSa sthAna ko prApta kara liyA haiM, ve sanAtana haiN| | jinendra prabhu ne apane zAzvata AtmasvabhAva ko prApta kara liyA hai, unhoMne mokSa pada | prApta kara liyA hai - ataH ve sanAtana haiN| 5. doSAtIta:- doSa 18 hote haiM-kSudhA-tRSA-jarA-AtaMka-janma-roga-bhaya-smaya-rAga| dveSa-moha-cintA-arati-nidrA-vismaya-mada * sveda aura khed| ye doSa jinendra prabhu meM nahIM | pAye jAte, ataH ve doSAtIta kahalAte haiN| ___ jinendra dvArA kathita zAstra kA hI saccA zAma yaha haiN| sacce zAstra kI paribhASA | karate hue A. samantabhadra kahate haiM ki - AptopajJamanullai.dhyamadRSTeSTa-virodhakam / tatvopadezakRt sArvaM, zAstraM kApatha ghaTTanam / / (ratnakaraNDa zrAvakAcAra - 9) artha : jisako prathama Apta ne kahA ho, jo dUsaroM se khaNDita na kiyA jA sake, nahIM | haiM tattvo meM virodha jisake tathA tattvoM kA upadeza karane vAlA ho, sarva bhavya jIvoM kA hitakArI ho aura khoTe mArga ko dUra karane vAlA ho, vahI zAstra hai|| ___ jo ekAntavAda ke viSa se dUSita hai - viSaya aura kAryo kA poSaNa karanevAlA hai, aise kaliMgiyoM dvArA kathita zAstra sacchAstra nahIM hai - yaha tAtparya hai| suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnamAlA nirArambhaH sAdhu guru haiM S ai.. - 200 ratnamAlA 24ta s... - 14 .. - 14 sAdhu kA svarUpa digambaro nirArambho nityaanndpdaarthnH| dharmadik karmadhika sAdhurmusarityucyate budhaiH / / 8 anvayArtha : digaMbaraH digaMbara Arambha se rahita nityAnanda pada nityAnanda pada ke arthinaH dharmadika dharma kA vardhana karanevAle karmadhika karma ko jalAnevAle sAdhuH guruH aisA budhajanoM ke dvAra ucyate kahA gayA hai| artha : jo digambara haiM, nirArambha haiM, nityAnanda pada ke icchuka haiM, jo dharma ko baDhAnevAle hai jo kI ko jalAnevAle haiM. te sAdhA haiM - aisA budhajanoM ne kahA hai| bhAvArtha : yahA~ sacce sAdhu kA svarUpa batAyA jA rahA hai| jo Atma tattva ko sAdhate hai, ve sAdhu haiN| sAdhu kA svarUpa batAte hue nemicandra sidhdAnta cakravartI likhate haiM ki - dasaNaNANa samaggaM mAgaM mokkhassa jo ha caaritN| sAdhayadi Nicca sudhdaM sAhU sa muNI Namo tss|| (dravyasaMgraha - 54) artha : jo darzana aura jJAna se pUrNa, mokSa kA mArgabhUta aura sadA zuddha aise cAritra ko prakaTa rUpa se sAdhate haiM, ve muni sAdhu parameSThI haiM. unake artha merA namaskAra ho| isa zloka meM sAdhu ke lie 5 vizeSaNoM kA prayoga kiyA gayA hai| 1. digambara : digeva ambaraM yasya saH digambaraH, prigrhrhitmityrthH| dizA hI hai vastra jisakA. vaha digambara hai| parigraha rahita yaha usakA artha hai| arthAta | jisane bAhyAbhyantara sampUrNa parigraha kA tyAga kara ke yathAjAta (nagna) rUpa dhAraNa kiyA hai, vaha digambara hai| ___2. nirArambha : Arambho hiMsanazIlAnAM krmocyte| (tAtparyavRtti 7/15) artha : hiMsana zIla manuSyoM ko karma kA Arambha kahate haiN| Arambho nAsti yasya saH || niraarmbhH| jisane Arambha kAryoM kA pUrNatayA tyAga kara diyA hai, vaha nirArambha hai| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. - 20 ratnamAlA ___ ... 15 AcArya prabhAcandra ne nirArambha kA artha karate hue kahA hai ki, jisane kRSyAdi vyApAra ko | choDa diyA hai, vaha nirArambha hai| yathA parityakta kRSyAdi vyApAraHI (ratnakaraNDa zrAvakAcAra-10) 3. nityAnanda padecchu : sva.samaya kI sAdhanA meM nirata sAdhu gaNa prati samaya atIndriya sukha meM magna rahate haiN| pratisamaya asaMkhyAta guNI karma nirjarA karanevAle ve | tapodhana sampUrNa kArya mokSa pAne ke lie karate haiM, kyoMki mokSa meM nitya Ananda hai| ataH graMthakAra ne muni ko nityAnanda padecchu kahA hai| 4. dharmadika : cArittaM khalu dhammo (pravacanasAra-7) yathArthataH cAritra hI dharma hai| athavA sadRSTi jJAna vRttAni dharmam (ratnakaraNDa zrAvakAcAra-3) artha : samyagdarzana samyagjJAna aura samyaka cAritra hI dharma hai| munirAja usa dharma kI vRddhi karane vAle haiN| 5. karmadhika : AtmasAdhanA kA phala karma vipramokSa hai| munirAja prati samaya sAtizaya tapa va parama saMyama ke dvArA karmoM kA vinAza karate haiM, ataeva graMthakAra ne unheM karmadhika | kahA hai| ___ ina pA~ca vizeSaNoM se viziSTa sAdhu hI guru hai| suvidhi zAma carikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ANNI Ti. : 20 rasnamAlA . gata , - 16 rAja - 16 .. - .. . - samyagdarzana kA lakSaNa amISAM puNyahetUnAM zradhdAnaM tmigdyte| tadeva paramaM tattvaM tadeva paramaM padam ||9. anvayArtha : - amISAm puNya hetUnAm zradhdAnam una para puNya ke hetubhUta pradAna ko vaha (samyagdarzana) kahA jAtA hai tat nigadyate tat eva paramam tatvam parama tattva hai tat ** padam ... A 2 motion.. eva paramam parama pada hai| arthaH deva-zAstra-guru para jo ki puNya ke hetu haiM - una para zradAna karanA, samyagdarzana hai| vaha samyagdarzana hI parama tattva aura parama pada hai| bhAvArtha : saMskRta bhASA meM "sam " nAmaka eka upasarga hai, jisakA artha hai, acchI taraha se| "aJcagatipUjanayoH" isa niyamAnusAra aJca dhAtu kA artha gamana karanA athavA pUjana karanA hai| "samaJcatIti samyaka " isa vyutpatti ke anusAra jo acchI taraha se| gamana kara rahA ho athavA jo nijAtmA ke gamana svabhAva meM pariNamana kara rahA ho, vaha samyak hai, aisA artha sam - aJca meM kvip pratyaya lagAne para banatA hai| yaha niyama hai ki jo dhAtu gamanArthaka hotI haiM. ve jJAnArthaka bhI hotI haiN| jaba anya dhAtu jJAnArthaka mAnI jAyegI taba artha hogA, sampUrNa padArthoM ko samyak prakAra se jaannaa| AcArya akalaMka deva ne likhA hai ki - "samyagiti prazaMsAoM nipAtaH kvayanto vaa| samyagityayaM nipAtaH prazaMsArtho veditavyaH sarveSAMprazastarUpagatijAtikulAyurvijJAnAdInAm AbhyuvayikAnAM mokSasya ca pradhAna kaarnntvaat| "prazastaM darzanaM smygdrshnm"| manu ca"samyagiSTArtha tatpayoH" iti vacanAt prazaMsArthAbhAva iti, tama, anekArthatvAbhipAtAnAm / athavA samyagiti tatvArtho nipAtaH, tattvaM darzanaM samyagdarzanam " aviparItArtha viSayaM tatvamityucyate. - - - - - - - - - - suvidhi zAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73. - 20 ratnamAlA | athavA vAganto'yaM zabdaH samaJyatIti smyvh| yathA artho'vsthitstthaivaavgcchtiisyrthH| rAjavArtika 1/2/11 artha : 'samyaka yaha prazaMsArthaka zab (nipAta yA kSayanta pratyayAnta hai| samyaka zabda ko nipAta, prazaMsA artha meM jAnanA cAhie kyoMki yaha prazaMsA rUpa, gati, jAti, Ayu, vijJAna Adi abhyudaya aura niHzreyas kA pradhAna kAraNa hotA hai| prazasta darzana samyagdarzana hai| zaMkA : "samyagiSTArthatattvayoH" isa pramANa ke anusAra samyaka zabda kA prayoga iSTArtha aura tattva artha meM hotA hai ataH isakA prazaMsA artha ucita nahIM hai| samAdhAna : nipAta zabda anekArthaka haiM, isalie prazaMsA artha mAnane meM koI virodha nahIM hai| athavA samyaka zabda kA artha tattva meM nipAta kiyA jAtA hai, jisakA artha hai tattvadarzana smygdrshn| aviparIta artha ko tattva kahate haiN| athavA samyaka zabda kvipa pratyayAnta hai| isakA artha hai, jo padArtha jaisA hai usako vaisA hI maannevaalaa| devazAstra aura guru daramA mAyA prAdhyAna tAvadarzana hai| samyagdarzana ke mahattva ko batAte hue A. kundakunda likhate haiM ki - jaha mUlAo khaMdho sAhAparivAra ahagaNo hodd'| taha jiNadasaNa mUlo NihIho mokkha mggss|| (darzanapADa - 11) artha : jisa prakAra mUla se vRkSa kA skandha aura zAkhAoM kA parivAra vRdhdi Adi atizaya se yukta hotA hai, usI prakAra jina darzana-Arhat mata athavA jinendra deva kA pragAr3ha zradhdAna mokSa mArga kA mUla kahA gayA hai| graMthakAra kahate haiM ki samyaktva hI parama tattva hai evaM samyaktva hI parama pada hai| suvidhi zAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnamAlA D. - 18 ralamAlAlA - 18 samyagdarzana kA mahattva viratyA saMyamenApi hInaH smyktvvaanrH| sudaivaM yAti karmANi zIrNayatyeva srvdaa|| 10. anvayArtha : viratyA vrata se (aura) saMyama se saMyamena api hInaH sudaivam samyaktvavAn naraH yAti sarvadA hIna saubhAgya ko athavA acchI deva paryAya ko samyagdRSTi manuSya prApta karatA hai aura sarvadA eva karmANi zIrNayati koM kA nAza karatA hai| arthaH vrata aura saMyama se hIna samyagdRSTi jIva bhI nirantara puNyakarmoM kA Aprava aura pApa karmoM kA vinAza karatA hai| bhAvArtha : pA~ca pApoM se virakta honA. vrata hai tathA paMcendriya va mana ko vaza karanA aura SaTkAyika jIvoM kI virAdhanA nahIM karanA. so saMyama hai| yadi samyagdRSTi jIva ina se rahita ho (avirata samyagdRSTi nAmaka caturtha guNasthAna vartI jIva niyamataH vrata saMyama se hIna hotA hai to bhI vaha sudaiva ko prApta karatA hai| yahA~ daiva zabda do arthoM meM prayukta huA hai| daiva kA artha bhAgya karane para samyagdRSTi saubhAgyazAlI hotA hai, aisA artha hogaa| isase manuSya tIrthakara - cakravartI-balabhadrakAmadeva Adi mahApuruSa hogA-aisA artha dhvanita hotA hai| AcArya samantabhadra ke anusAra ojastejo vidyA vIryayazo vRddhi vijaya vibhvsnaathaaH| mahAkulA mahArthA, mAnavatilakA bhavanti drshnpuutaaH|| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra - 36) artha : samyagdarzana se pavitra jIva yadi manuSyoM meM utpanna hote haiM to oja, pratApa, vidyA, vIrya, yaza, vRdhdi, vijaya aura vaibhava se saMyukta mahAn kuloM meM utpanna honevAle, suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 200 ratnamAlA - 191A | mahAna puruSArthI, manuSya - ziromaNi hote haiN| daiva zabda kA artha deva paryAya karanepara sudaiva kA artha acchI devaparyAya arthAt vimAnavAsI | devaparyAya. yaha artha dhvanita hotA hai| umAsvAmI mahArAja likhate haiM ki - samyaktvaM c| (tattvArthasUtra 6/21) TIkAkAra AcArya akalaMkadeva ne likhA hai ki - " avizeSAbhidhAne'pi saudharmAdivizeSagatiH pRthakkaraNAt | samyaktvaM devasyAyuSa | Azrava ityabhidhAne'pi saudharmAdi vishessgtirbhvti| kutaH? pRthakkaraNAt / rAjavArtika 6/21/1) arthaH vizeSa kathana na hone para bhI pRthaka sUtra hone se saudharmAdi vizeSa gati jAnanI caahie| samyaktva devAyu ke Amrava kA kAraNa hai| aisA sAmAnya kathana hone para bhI | samyagdarzana saudharmAdi kalpavAsI deva sambandhI Ayu ke Agnava kA kAraNa hai, yaha samajhanA | cAhie kyoMki pRthaka sUtra se yaha jJAta hotA hai| ___ caturtha guNasthAna meM bhI ananta saMsAra kI kAraNabhUta karma prakRtiyoM kA Azrava nahIM hotaa| __ samyagdarzana ke hone para 41 karma prakRtiyoM kA baMdha chUTa jAtA hai| mithyAtva guNasthAna meM vicchinna hone vAlI 16 prakRtiyA~-mithyAtva, huMDakasaMsthAna, napuMsakaveda, asaMprAptAsRpATikA |saMhanana, ekendriyajAti, vikalatraya tIna, sthAvara, Atapa, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, narakagati narakagatyAnupUrvI, nrkaayu| isI prakAra dUsare guNasthAna meM bandhavyucchitti hone vAlI 25 prakRtiyA~ haiM- anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, styAnagRdhdi, nidrAnidrA, pracalApracalA, durbhaga, duHsvara, anAdeya. nyagrodhaparimaNDala saMsthAna, svAti saMsthAna, kubjaka saMsthAna, vAmana saMsthAna, vaJcanArAcasaMhanana, nArAcasaMhanana, ardhanArAcasaMhanana, kIlakasaMhanana. aprazastavihAyogati, strIrvada, nIcagotra. tiryaMcagati, tiryaMcagatyAnupUrvI, tiryaMcAyu udyot| ___ ekabAra samyagdarzana prApta kara cukA jIva ardhapudgala parAvartana se adhika kAla saMsAra meM nahIM bhaTakatA, yaha samyagdarzana kA mahatva hai| suvidhi jJAna mandrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grl.... - 20 ratnamAlA gRha . . 2014 samyagdaSTi kahA~ utpa nahIM hotA? abdhAyuSka pakSe tu notpattiH sptbhuumissu| mithyopapAda tritaye sarvastrISu ca naanythaa|| 11. anvayArtha : abadAyuSka abadAyuSka samyagdarzana kI pakSe sthiti meM niyama se sapta-bhUmiSu sapta-narakoM meM tritaye tIna prakAra ke mithyopapAda mithyA upapAda janma meM aura sarva strISu sampUrNa striyoM meM utpatti utpatti nahIM hotii| anyathA anya ke lie (yaha niyama) nahIM hai| . OMA artha : abadAyuSka samyagdRSTi saptanaraka, samastra prakAra kI striyA~, ina paryAyoM meM | janma nahIM letaa| yaha niyama badAyuSka avasthA meM nahIM hai| bhAvArtha : samyagdarzana utpanna hone se pUrva jisane kisI Ayu kA baMdha kara liyA hai, use badAyuSka kahate haiN| isase viparIta lakSaNavAlA arthAt jisane samyagdarzana utpanna hone se pUrva para bhava sambandhi Ayu nahIM bAMdhI hai, vaha jIva abadhdA yuSka hai| yahA~ abadA | yuSka samyagdRSTi kI carcA iSTa hai| abadAyuSka jIva narakagati meM bhavana-vyantara jyotiSka ina tIna mithyA upapAdoM meM. / striyoM meM aura ca zabda se tiryaMca gati meM, napuMsaka avasthA meM tathA duravasthA meM janma nahIM letaa| zaMkA : zloka meM abadhdAyuSka vizeSaNa kA prayoga kyoM kiyA hai? samAdhAna : badAyuSkoM meM yaha niyama nahIM hai, yaha batAne ke lie abadAyuSka yaha vizeSaNa diyA hai| suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurasarA 200 guru ka 21 yadi narakAyu kA bandha samyagdarzana hone se pUrva kisI jIva ne kiyA ho to vaha prathama naraka meM jAtA hai| jaise- rAjA zreNika | zaMkA : kyA samyaktva ke prabhAva se Ayubandha kA vinAza nahIM ho sakatA? * samAdhAna: nhiiN| Ayubandha hone bAda vaha nahIM chUTatA aisA usakA svabhAva hI hai| A. vIrasena svAmI likhate haiM ki jisse gaIe AuaM badhdaM tattheva NicchaeNa upajjatti tti | (dhavalA 10 / 239 ) jisa gati kI Ayu bandha cukI hai, jIva nizcaya se vahIM utpanna hotA hai / ratnamAlA . kisI jIva ne nara yA tiryaMca Ayu kA pUrva meM bandha kara liyA ho, to vaha marakara bhogabhUmi meM hI janma legaa| yaha samyagdarzana kA apUrva lAbha hai| samyagdarzana ke mahattva ko spaSTa karate hue A. samantabhadra ne likhA hai ki - samyagdarzana zudhdA, nAraka tiyaha napuMsakastrItvAni / duSkula vikRtAlpAyurvaridratAM ca vrajanti nApyavratikA / / ( ratnakaraNDa zrAvakAcAra 35) - artha: jo vratI nahIM haiM aura samyak darzana karake zudhda haiM (sahita haiN| ve naraka gati ko, tiryaJcagati ko, napuMsaka pane ko, strI pane ko, duSkula ko, roga ko alpAyu ko aura daridratA ko prApta nahIM hote haiM aura na inakA bandha karate haiN| r ataH pratyeka bhavya jIva ko samyagdarzana prApta karane kA prayatna karanA caahie| suvidhi jJAThA candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA . 20 ratnamAlA .. - 22 bAmA karane kA phala mahAvratANuvratayorupalabdhi niriikssyte| svarge'nyatra na saMbhAvyo vrata lezo'pi dhiiynaiH|| 12. anvayArtha : mahAvrata mahAvrata (aura) aNuvratayo: aNuvrata ke dvArA svarga svarga meM upalabdhi utpatti nirIkSyate dekhI jAtI hai anyatra anyatra nahIM dekhI jAtI (ataH) dhI-dhane : budhdimAnoM ko leza : leza mAtra to api vrata saMbhAvyaH graha karanA caahie| vrata artha : mahAvratI yA aNuvratI jIva svarga meM hI jAte haiM, anyatra nhiiN| ata eva buddhimAnoM ko vratasampanna honA caahiye| bhAvArtha : mahAvrata kI paribhASA karate hue A. samantabhadra likhate haiM ki - paJcAnAM pApAnAM hiMsAdInAM manovacaH kArya : / kRtakAritAnumodaiH tyAgastu mahAvrataM mahatAm / / (ratnakaraNDa prAvakAcAra - 72) artha : paMca pApoM kA mana-vacana kAya va qata kArita anumodanA se pUrNa tayA tyAga kara | denA yaha mahA puruSoM dvArA Acarita mahAvrata hotA hai| jo mahAvrata kA pAlana karate haiM, unheM mahAvratI kahate haiN| Atmazakti ke anudaya ke kAraNa mahAvratoM kA pAlana karanA, jinake lie azakya hotA hai, una logoM ke dvArA ekadeza vratoM kA pAlana kiyA jAtA hai, ve tatI aNuvratI kahalAte haiN| __graMthakAra kA su-spaSTa kathana hai ki aNuvratI athavA mahAvratI avazyameva svarga meM jAte haiM-anya gatiyoM meM nhiiN| AcArya umAsvAmI mahArAja ne devagati ke ApnavoM ke hetuoM kA varNana karate hue Year- - - - - - suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gra: - 20 ratnamAlA .. - 23 - likhA hai ki - sarAgasaMyama-saMyamAsaMyamAkAmanirjarA bAlatapAMsi vaivsy| (tattvArthasUtra 6/20) sarAga || saMyama, saMyamAsaMyama, akAma nirjarA aura bAla tapa deva Ayu ke Azrava ke kAraNa hai| sarAga saMyama kI paribhASA karate hue AcArya zrutasAgara likhate haiM ki saMsAra kAraNa niSedhaM pratyudyataH akSINAzayazca sarAga ityucyate, prANIndriyeSu azubhapravRtteH viramaNaM saMyamaH pUrvottasya sarAgasya saMyamaH sarAgasaMyamaH mahAvratamityartha | (tattvArthavRtti 6/20) artha : jo saMsAra ke kAraNoM ke tyAga ke prati utsuka haiM parantu jisake mana se rAga ke saMskAra naSTa nahIM hue haiM, vaha sarAga kahalAtA hai| prANiyoM aura indriyoM meM azubha pravRtti | delyA ko saMyama kasA hai: pUrvokazA kA saMyama lA-saMyama hai, vA jisake pUrvokta rAgayukta saMyama hai, vaha sarAga saMyama hai arthAta mahAvrata hai| __saMyama aura asaMyama rUpa bhAva saMyamAsaMyama hai| AcArya bhAskaranAndi kahate haiM ki saMyamAsaMyamo dezasaMyamaH zrAvakadharmaH saMyamAsaMyama kA artha deza saMyama yA zrAvaka dharma inako niyama se devAyu bandhatI hai| AcArya deva ne zloka meM "dhIdhanaH vizeSaNa diyA hai| isakA artha hai ki buddhi hI | jinakA dhana haiM, ve vrata grahaNa karate haiM athavA unheM tata grahaNa karanA cAhiye-aisA upadeza vratoM ko dhAraNa karane se - 1. prANI saMyama va indriya saMyama palatA hai| 2. kaSAyeM kama hotI haiN| 3. saMkalpa zakti kA vikAsa hotA hai| 4. karmabandha kI nyUnatA va nirjarA kI adhikatA hotI hai| 5. AtmAnubhUti kA mArga prazasta hotA hai| 6. pariNAmoM meM atyanta vizuddhi hotI hai| ataeva pratyeka AtmakalyANecchu bhavya ko sva-zakti pramANa vrata avazya grahaNa karanA | caahie| suvidhi zAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puta kra. 20 ratnamAnA pRSTha ajarAmara pada kA pAtra kauna? saMvegAdi paraH zAntastattvanizcayavAnnaraH / janturjanmajarAtItaM padavImavagAhate / / 13. anvayArthaH saMvegAdi ghara. zAntaH tattva-nizvayavAn naraH jantu janma jarA atItama padavIm avagAhate saMvegAdi meM rala he zAnta hai tattvajJAtA hai (aisA ) manuSya prANI janma jarA se atIta padavI ko 24 prApta karatA hai| artha: jo saMvegAdi bhAvoM meM rata hai, zAnta hai, tatva nizcayIM hai, aisA manuSya ANa janma- jarA Adi se rahita padavI ko prApta karatA hai| - bhAvArtha : samyAdRSTi meM pAye jAnevAle tIna pramukha guNoM kA vivecana isa zloka meM karate hue AcAryadeva kahate haiM ki ina guNoM se saMpanna jIva mokSa prApta karatA hai| saMvegAdi paraH samyagdaSTi meM mukhyatA se saMvegAdi 8 guNa pAye jAte haiN| paM. meghAvI ne una guNoM kA nAma batAte hue likhA hai kiguNAstasyASTa saMvego nirvedo nindanaM tathA / gapazamabhaktI sa vAtsalyamanukampanam 11 (dharmasaMgraha zrAvakAcAra 5 / 79) vAtsalya aura anukampA ye guNa kuru artha : saMvega, nirveda, nindA garhA, upazama, bhakti, samyagdRSTi jIva meM pAye jAte haiN| saMvega : isa guNa kA lakSaNa karate hue paMcAdhyAyIkAra ne likhA hai ki - saMvegaH paramotsAho dharme dharmaphale citaH / sadharmeSvanurAgo vA prItirvA parameSThiSu / / paMcAdhyAyI uttarArdha 431) suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, artha : AtmA ko dharma aura dharma ke phala meM pUrNa utsAha honA, saMvega kahalAtA hai athavA samAna dharmiyoM meM anurAga karanA athavA pA~coM parameSThiyoM meM prema karanA bhI, saMvega kahalAtA hai| saMsAra ke duHkhoM se bhayabhIta rahanA, saMvega hai| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . : 20 ratnamAlA palA .. 25 nirveda : saMvega aura nirveda meM vastutaH koI antara nahIM hai| saMvega vidhimukhena kathana hai || | to nirveda niSedhamukhI hai| ataH saMsAra sambandhita abhilASAoM kA na honA hI, nirveda hai| nindA : A. jayasena ne likhA hai ki - AtmasAkSi doSaprakaTanaM nindaa| (samayasAra-tAtparyavRtti - 306/ AtmasAkSI meM svadoSoM kA prakaTa karanA nindA hai| gardA : A. jayasena kA kathana hai ki guru sAkSi doSaprakaTanaM gahA ('samayasAra 306) guru kI sAkSI meM apane doSoM ko prakaTa karanA gardA hai| upazama : A. pUjyapAda likhate haiM ki - Atmani karmaNaH sva-zatteH kAraNavazAdanubhUtirupazamaH (sarvArthasiddhi 2/1) AtmA meM karma kI zakti kA kAraNavazAt udaya meM na AnA, upazama hai| bhakti : AcArya pUjyapAda kA kathana hai ki bhAvavizuddhiyakto'narAgo bhktiH| (sarvArthasidhdi 6/24) bhAvoM kI vizuddhatA se yukta, guNoM meM jo anurAga hotA hai, vaha bhakti hai| vAtsalya : cAmuNDArAya ne likhA hai ki sadyaH prasatA yathA gaurvatse snipati tathA cAturvarye saMgheDakratrima snehakaraNaM vAtsalyam (cAritrasAra) jaise sadyaprasUtA gAya vatsa se prema karatI hai, usI prakAra cAturvarNya meM tathA saMgha meM akRtrima sneha karanA, vAtsalya hai| anukampA : A. akalaMka deva likhate haiM ki - sarvaprANiSu maitrI anukmpaa| (rAjavArtika 1/2/30) sarva prANiyoM meM maitrI anukampA hai| ina ATha guNoM se jo saMyukta hai| yaha batAne ke lie zloka meM "saMvegAdi paraH" vizeSaNa prayukta huA hai| zAnta : zAnta zabda anekArthaka hai| isake nimnAMkita artha hai / - prasanna kiyA huA, damana kiyA huA, pavitra, Aveza rahita, samApta kiyA huA aadi| 1. jo AtmasvabhAva meM prasanna hai, vaha zAnta hai| 2. jisane indriyoM kA damana kiyA hai, vaha zAnta hai| 3. jo tapAdi guNoM se pavitra hai, vaha zAnta hai| 4. jo kaSAyoM ke Aveza se rahita hai, vaha zAnta hai| 5. jisane mohanIya darzana ko samApta kiyA hai, vaha zAnta hai| tattvanizcayavAn : zlokAntargata prayukta tRtIya vizeSaNa yaha batAtA hai ki ajarAmara padAbhilASI ko tattvoM kA jJAtA honA Avazyaka hai| tattva zabda kA artha karate hue akalaMka deva likhate haiM ki - yo'rtho yathA avasthitastathA tasya bhavanamityarthaH (rAjavAtika 1/2/4) tattva zabda kA spaSTa artha hai - jo padArtha jisa rUpa se hai, usakA usI rUpa se honaa| jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa ye sAta tattva haiN| isameM se jIva jJAyaka evaM sAtoM hI tattva jJeya haiN| jIva, saMvara, nirjarA aura mokSa ye tattva upAdeya va zeSa heya haiN| ityAdi rUpa se tattva kA jJAna Avazyaka hai| ina tIna vizeSaNoM se saMyukta jIva janma jarA aura maraNa se rahita mokSa pada ko prApta || karatA hai! suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. vido - - - - - - - - -- - ---- - Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - puSTAta, -20 ratnamAlA pna ..26 purA tA. - 200 ratnamAlA guNAra. : 262 bAraha bratoM kA nirdeza aNuvratAni paJcaiva triprakAra guNavratam | zikSAnatAni catvArityevaM dvAdazadhA vratam / / 14. anvayArtha : pA~ca paTa eta aNuvratAni aNuvrata triprakAram tIna prakAra ke guNatana guNavrata evama aura catvAri cAra prakAra ke zikSAvratAni zikSAvrata iti isa prakAra vratam dvAdazadhA bAraha prakAra ke haiN| artha : paMca aNuvrata, tIna guNatrata aura cAra zikSAnata isa prakAra vrata bAraha prakAra ke hote bhAvArtha : A. padAnandi bhI isa kAvya ko yathAvat svIkAra karate haiN| aNuvratAni paJcaiva triprakAraM muNavatam / zikSAtatAni catvAri dvAdarzati gRhivte|| padamanandi paMcaviMzatikA 6/24 artha : gRhivata arthAt dezavrata meM pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata. aura cAra zikSAvrata. isa prakAra ye bAraha vrata hote haiN| mUla zloka va padamanandi paMcavizati kA ke zloka meM dvitIya paMkti meM kucha pAThAntara avazya hai - parantu vaha arthAntarakArI nahIM haiN| AcArya samantabhadra ne likhA hai ki - gRhINAM tredhA tiSThatyaguNa zikSAnatAtmakaM caraNam / paJcatricaturbheda, ayaM yathAsaMkhyamAkhyAtam / / (ratnakaraNDa zrAvakAcAra - 511 artha : gRhasthoM kA cAritra tIna prakAra kA hotA hai| aNuvrata, guNavata, zikSAvrata ye tInoM krama se pA~ca, tIna aura cAra prakAra ke haiM ___ aNuvrata : pA~ca pApoM kA eka deza tyAga arthAt sthUla tyAga karanA so aNuvrata hai. inakI saMkhyA pA~ca haiN| __guNavrata : jo aNuvratoM kA arthAt AtmaguNoM kA vikAsa kareM. ve guNavrata haiN| guNavratoM kI saMkhyA tIna haiN| zikSAdrata : jo muni pada kI zikSA de. una vratoM ko zikSAvrata kahate haiN| zikSA vrata cAra hote hai|ye dvAdaza vrata zrazvaka dharma ke bhUSaNa haiN| graMthakAra inakA varNana svayaM Age kreNge| naka suvidhi zAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, - - - - - - Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CTOR) . .20 ratnamAlA 4 . .27 cauryAt parigrahAt qi. : 27 aNubratoM kA svarUpa hiMsAto'satyatazcauryAt paranAryAH parigrahAt / vimaterviratiH paJcANudratAni gRhezinAm / / 15, anvayArtha : hiMsAtaH hiMsA se asatyataH asatya se corI se paranAryA : paranArI se parigraha se vimate : pApavRtti se viti: virIta yaha) gRhezinAm gRhasthoM ke paJca pA~ca aNuvratAni aNuvrata bhavanti hote haiN| artha : hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha rUpa pApavRtti se virakta honA, ye gRhasthoM ke pA~ca aNuvrata haiN| bhAvArtha : jIva, paramazudhda dravya hai| pudgala ke saMsarga meM Asakta hokara usane apane sva svarUpa ko bhUlA diyA hai| vibhramita hokara vaha anAdikAla se saMsAra meM saMsaraNa kara rahA hai| Atmazuddhi ke lie dharma hI eka sahAyaka mitra hai| dharma mArga para gamana karane kA icchuka bhavya sarva prathama zrAvaka dharma aMgIkAra karatA hai| zrAvaka dharma aNuvratoM ko grahaNa kiye binA prakaTa nahIM hotaa| ___ aNuvrata kA lakSaNa karate hue bhAskaranandi AcArya likhate haiM ki hiMsAdibhyo dezena viratiraNuvratam (tattvArthavRtti 7/2) hiMsAdi paMca pApoM se ekadeza virata honA, aNuvrata aNuvrata pA~ca hote haiN| arhisANuvrata - paM. AzAdhara jI ne likhA hai ki - zAntAdhaSTakaSAyasya saMkalpanavabhistrasAna / ahiMsato dayArdrasya syAdahiMsetyuNuvratam / / (sAgara-dharmAmRta 4/7) ___ artha : zAnta ho gaye haiM - Adi ke ATha kaSAya jisake aise, dayA ke dvArA komala hai hRdaya jisakA aise tathA mana, vacana, kAya aura kRta, karita, anumodanA ina nau saMkalpoM se do indriya Adika jIvoM kI hiMsA nahIM karane vAle vyakti ke ahiMsA nAmaka aNuvrata hotA hai| AraMbhI, udyogI, virodhI aura saMkalpI, isa taraha hiMsA ke cAra bheda haiN| gRhastha suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rair. . 20 ratnamAlA pAta . -: saMkalpI hiMsA kA tyAga karatA hai, yahI usakA aNuvrata hai| satyANuvrata : A samantabhadra likhate haiM ki - sthUlamalIkaM na vadati, na parAna vAdayati satyamapi vipade | ! yattadvadanti santa : sthUlamRSAvAda vairamaNam / / (ratnakaraNDa-zrAvakAcAra 55) artha : jo lokaviruddha, rAjyaviruddha evaM dharmavighAtaka aisI sthUla jhUTha na to svayaM bolatA hai aura na dUsaro bulavAtA hai, tathA dUsare kI vipatti ke lie kAraNa bhUta satya ko bhI na svayaM kahatA hai aura na dUsaroM se kahalavAtA hai, use santajana sthUla mRSAvAda se || viramaNa arthAta satyANuvrata kahate haiN| bhaya-AzA-krodha-hAsya Adi kAraNoM ko sasa na bolanA * tathA samaya Ane para prANI rakSA ke yogya vacana bolanA dvitIya aNatata hai / AcauryANuvrata : AcArya kArtikeya likhate haiM ki - jo bahumullaM vatthu appayamulleNa giNhedi / vIsariyaM piNa giNhadi lAhe thove vi tUsedi / / jo paravayaM Na haradi mAyA loheNa kohamANeNa | diDhacitto sudhdamaI aNubaI so have tidio / / (svAmI kArtikeyAnuprekSA - 335- - 336) artha : jo bahuta mUlyavAlI vastu ko alpamUlya se nahIM letA hai, dUsaroM kI bhUlI huI bhI vastu ko nahIM grahaNa karatA hai, jo alpalAbha meM bhI santoSa dhAraNa karatA hai, jo parAye dravya ko mAyA se, lobha se, krodha se aura mAna se apaharaNa nahIM karatA hai, jo dharma meM| dacitta hai aura zudhda buddhi kA dhAraka hai, vaha acauryANuvrata dhArI zrAvaNa hai| jala aura mATI ke alAvA koI bhI sthUla yA sUkSma vastu vinA svAmI ke diye grahaNa || na karanA. arcAryANuvrata hai| brahmacaryANuvrata : A. pUjyapAda likhate haiM ki . pareSAM yoSito dRSTvA, nijamAtR sutAsamA / kRtvA svadAra santoSa, caturtha tadaNuvratam || (pUjyapAda zrAvakAcAra - 24) artha : dUsaroM kI striyoM ko apanI mAtA, bahina aura putrI ke samAna dekhakara apanI strI meM saMtoSa karanA, yaha caturtha aNuvrata (brahmacaryANuvrata) hai| ___ parastrI ke sAtha bhogAbhilASA kA pUrNataH tyAga karanA tathA sva-strI meM sadaiva santoSapUrvaka rahanA, brahmacaryANuvrata hai| parigraha parimANANuvrata - A.umAravAmI kA nirdeza hai ki - dhanAdhAnyadikaM granthaM, parimAya tato dhike / yatridhA niHspRhatvaM tatsyAdaparigrahavratam || (umAsvAmI zrAvakAcAra 382) artha : dhana dhAnyAdika parigraha kA pariNAma karake usase adhika meM mana, vacana kAya se niHspRhatA rakhanA, so aparigraha vrata hai / ___ mithyAtva nAmaka abhyantara parigraha kA tyAga karanA, bAhya daza ko maryAdita karanA, vaha parigraha parimANa aNuvrata hai| - - - -- - - - -- - - - - - - - - - -- suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Lav - - - - Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tu. 27 ratnamAlA sapta zIlavratoM kA svarUpa guNavratAnAmAdyaM syAddigrataM tad dvitIyakam / anarthadaNDaviratistRtIyaH praNigadyate !! 16. bhogopabhoga saMkhyAnaM zikSAvratamivaM bhavet / sAmAyikaM proSadhopavAso'tithiSu pUjanam / / 17. mAraNAntika sallekha ityevaM taccatuSTyam / dehinaH svarga-mokSaika sAdhanaM nizcitakramam / / 18. anvayArtha : tat guNavratAnAm Adyam divratam syAt dvitIyakam anarthadaNDavirati tRtIyaH bhogopabhoga saMkhyAnam praNigadyate sAmAyikam proSadhopavAsaH atithiSu pUjanam mAraNAntika sallekha iti eva idam catuSTaya zikSAvratam pRccha bhavet tat dehinaH svarga mokSa nizcita kramam 29 isa prakAra yaha cAra prakAra kA zikSAvrata hotA hai ve zarIra dhAriyoM ke lie svarga (aura) mokSa ke nizcit kramavAlA sAdhana hai| sAdhanam suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. una guNavratoM ke prathama dikhata hai dUsarA anarthadaNDavrata tIsarA bhogopabhoga parimANa kahA hai sAmAyika proSadhopavAsa atithi-pUjana maraNa kAla meM sallekhanA Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhAsa. ratnamAlA 30 hai| (jJAtavya hai ki - zrAvakAcAra saMgraha meM tRtIyaH kI jagaha tRtIyaM likhA huA artha: divrata, anarthadaNDavrata, bhogopabhoga parimANa vrata ye tIna guNavrata haiN| sAmAyika proSadhopavAsa, atithisaMvibhAga tathA sallekhanA ye cAra zikSAvrata haiN| 20 ve vrata saMsArI jIvoM ke lie svarga aura mokSa ke ekamAtra sAdhana haiN| bhAvArtha: tIna guNavrata evaM cAra zikSAvratoM ko zIlavrata kahA jAtA hai| vratazudhdi hetu zIlavratoM kA paripAlana karanA, atyanta anivArya hai| A. amRtacandra kA bhI yahI mantavya hai / yathA - paridhaya iva nagarANi vratAni kila pAlayanti zIlAni / vrata pAlanAya tasmAcchIlAnyapi pAlanIyAni / / ( puruSArtha sidhdyupAya 136 1 artha : jisa prakAra nagaroM kI rakSA parakoTa karate haiM, usI prakAra nizcaya se vratoM kI rakSA zIla karate haiN| isalie vrata paripAlanArtha zIloM kA pAlana karanA caahie| divrata ke paripAlana se bhavya bahuta AraMbha se baca jAtA hai| anarthadaNDa use aprayojanabhUta kAryoM se bacAtA hai| bhogopabhoga parimANa vrata Asakti se bacAtA hai, jisase vratI cauryAdi pApa karmoM meM va parigraha ke saMcaya meM pravRtta nahIM hotA / sAmAyika mana ko pavitra banAtA hai| proSadhopavAsa ke dvArA indriyoM va mana vaza meM ho jAte haiM | atithi saMvibhAga lobha ko ghaTAtA hai tathA sallekhanA kaSAyoM ko kRza karatI hai| isa taraha zikSAvratoM kA paripAlana manozudhdi va vratazuddhi kA pramukha hetu hai| pahale tIna guNavratoM kA svarUpa batAyA jAtA hai! dikhata: paM. daulatarAma jI ne likhA hai ki - pUraba Adi dizA caDa jAno, IzAnAdi vidizi caU mAnoM / atha Uratha mili dasa dizi hoI, kareM pramANa vratI hai soI / / zIlavAn vrata dhAraka bhAI, jAke darazanatai agha jAI / yA dizikoM eto hI jAU~ Age kabahuM na pA~va dharAU~ / / yA vidhi soM ju dizA ko nemA, kareM subuddhi dhari vrata sau premA / marajAdA na ulaMghe joI, digrata dhAraka kahiye soI / (kriyAkoSa) dizAeM dasa hotI haiN| pUrva-pazcima dakSiNa-uttara agneya- naiRtya-vAyavya- aizAnya - Urdhva aura adho ina daza dizAoM meM gamana aura Agamana kA pramANa karanA, so divrata hai| 2. anarthadaNDa vrata : naJ tatpuruSa samAsa meM nakAra ke Age svara Ane para nakAra kA an ho jAtA hai| na - arthaH anartha artha zabda anekArtha vAcI hai| yathA-Azaya, prayojana, lakSya, uddeza, abhilASA aadi| suvidhi jJAna cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 20 ratnamAlA aneka artha, artha zabda ke haiM jisameM se prayojana yaha artha yahA~ gRhIta hai| jina kAryoM ko karane kA koI artha yA prayojana nahIM hotA, ve kArya anartha haiN| unase virakta honA anarthadaNDa vrata hai| AcArya pUjyapAda ne likhA hai ki - asatyupakAre paapaadaanheturnrthdnnddH| tato viratiranarthadaNDaviratiH / (sarvArthasiddhi 7/21) : arthAt upakAra na hokara jo pravRtti kevala pApa kA kAraNa hai, vaha anartha daNDa hai| isase virata honA anarthadaNDa virativrata hai| isake pA~ca bheda haiM- yathA pApopadezahiMsAdAnApadhyAnaduHzrutI paJca / prAhuH pramAdacaryAmanarthadaNDAnadaNDadharAH / / ( ratnakaraNDa zrAvakAcAra 75) artha : pApoM ke nahIM dhAraNa karane vAle niSpApa AcAryoM ne anarthadaNDa ke -5 bheda kahe haiN| pApopadeza, hiMsAdAna, apadhyAna, duHzruti aura prabhAdacaryA / (a.) pApopadeza virati : "pApasya upadezaH pApopadezaH " (pApa kA upadeza, pApopadeza | hai| isa taraha yahA~ SaSThI tatpuruSa samAsa kA prayoga hai| AcArya prabhAcandra ke anusAra pApAnArjana heturupadezaH pApapadezaH keArjana hetu jo upadeza diyA jAtA hai, vaha pApopadeza hai| (ratnakaraNDa zrAvakAcAra TIkA 76) , T 31 jina kAryoM ko karane se pApoM kA upArjana hotA ho, yathA-amuka deza meM prANI saste meM mila jAyeMge, vahA~ se unheM kharIdakara amuka deza meM beco to tumheM lAbha hogA isa taraha | ke upadeza ko pApopadeza kahate haiN| A. samantabhadra ne likhA hai ki tiryakklezavaNijyA hiMsArambha pralambhanAdInAm / kathAprasaMga prasavaH smartavya pApa upadezaH / 1 - artha : tiryaMcoM ko kleza pahu~cAne kA, unheM baMdha karane Adi kA upadeza denA, tiryaMcoM ke vyApAra karane kA upadeza denA, hiMsA, Arambha aura dUsaroM ko chala kapaTa Adi se | Thagane kI kathAoM kA prasaMga uThAnA aisI kathAoM kA bAra-bAra kahanA, yaha pApopadeza anarthadaNDa hai| pApa ke kAraNabhUta upadeza ko na denA paramopadeza - virati hai| (ba.) hiMsAdAna virati : hiMsA kI vastuyeM denA hiMsAdAna hai| A. samantabhadra ke | anusAra - parazukRpANa khanitra ucalanAyudhati zrRMkhalAdInAm / hetUnAM dAnaM hiMsAdAnaM bruvanti budhAH / / ( ratnakaraNDa zrAvakAcAra 771 artha hiMsA ke kAraNabhUta pharasA, talavAra, kudAlI, Aga, astra-zastra, viSa aura sAkala Adi ke dena ko jJAnI jana hiMsAdAna nAma kA anarthadaNDa kahate haiN| JABA ---- suvidhi jJAna cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. - Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . - 200 ratnamAlA patA ... ata : hiMsApakaraNa nahIM denA cAhiye, yahI hiMsAdAna virati hai| (ka.) apadhyAna virati : apa yAni katsita-khoTA, dhyAna yAni cintn| kisI kI hAra ho jAye, kisI kI dhanahAni ho jAye-aisA cintana apadhyAna hai| A. samantabhadra ne kahA hai ki - vadhabanyacchedAderveSAdrAgAdhca parakalabAdeH / AdhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vizadAH || (ratnakaraNDa zrAvakAcAra-78) artha : dveSa se kisI prANI ke vadha, bandha aura chedanAdi kA cintana karanA tathA rAga se parastrI Adi kA cintana karanA, ise jinazAsana meM apadhyAna nAma kA anarthadaNDa kahA hai|| apadhyAna se virakta honA, apadhyAna virati hai| (Da) duHzruti virati : dur upasarga kutsita artha kA pratipAdaka hai| zruti kA artha zAstra | hai| jo zAstra rAga-dveSa aura moha kA vardhana karate haiN| viSaya-kaSAyoM kI icchA ko bar3hAte haiM. ve kuzAstra haiM, unakA paThana-pAThana duHzrati hai| AcArya samantabhadra ne likhA hai ki - Arambha saGga sAhasa mithyAtva dveSa raagmdmdnaiH| cetaH kaluSayatAM zrutiravadhInAM duHshrutirbhvti|| (ratnakaraNDa-zrAvakAcAra 79) artha : Arambha, parigraha, sAhasa, mithyAtva, dveSa, rAga, mada aura kAma bhAva ke pratipAdana dvArA citta ko kaluSita karanevAle zAstroM kA sunanA duHzruti nAma kA anarthadaNDa kuzAstroM kA paThana-pAThana kA tyAga karanA, duHzruti virati hai| (i) pramAdacaryA virati : pramAdasya caryA (pramAda pUrvaka caryA karanA, pramAdacaryA hai| pramAda ko paribhASita karate hue bhAskaranandi AcArya likhate haiM ki- pramAdaH kuzalakarmasvanAdara ucyate (tattvArthavRtti 8/1) kuzala karmoM meM anAdara ki pramAda kahate haiN| usa pramAda se yukta caryA ko, pramAdacaryA kahate haiN| AcArya samantabhadra kahate haiM ki - kSitisaliladahana pavanArambha viphalaM vanaspaticchedam / saraNaM sAraNamapi ca pramAvadyaryA prabhASante / / (ratnakaraNDa zrAvakAcAra 80) artha : prayojana ke binA bhUmi ko khodanA, pAnI kA r3holanA, agni kA jalAnA, pavana kA calAnA aura vanaspati kA chedana karanA tathA niSprayojana svayaM ghUmanA aura dUsaroM ko ghumAnA ityAdi pramAda yukta niSphala kAryoM ke karane ko jJAnIjana pramAdacaryA suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakSNamAlA - kra. 20 nAmaka anarthadaNDa kahate haiN| pramAdayukta caryA kA tyAga, pramAdacaryA virati hai| : 3. bhogopabhoga parisaMkhyAna bhoga upabhoga kI paribhASA karate hue A. samantabhadra ne likhA hai ki bhuktvA parihAtavyo bhoga / ratnakaraNDa zrAvakAcAra 83) jo vastueM bhoga kara chor3a dI jAtI haiM, ve bhoga haiN| tathA bhuktvA punazca bhoktavyaH upabhogaH / ( ratnakaraNDa zrAvakAcAra 833 bhoga kara punaH bhoganA, upabhoga hai| parisaMkhyAna kA artha parimANa karanA yAni maryAdA karanA hai / arthAt bhoga kI vastuoM tathA upabhoga kI vastuoM ke prati apanA mamatva haTAne ke lie, unakI maryAdA karanA, usakA nAma bhogopabhoga parisaMkhyAna vrata hai| pUla ka 33 - AcArya amRtacandra ne likhA hai ki bhogopabhoga mUlA, viratAviratasya nAnyato hiMsA / adhigamya vastutattvaM svazaktimapi tAvapi tyAjyau / / puruSArtha sidhdyupAya- 16 1 3 artha : kucha aMzoM meM virata kucha aMzoM meM avirata arthAt dezavratI paMcamaguNasthAnavartI puruSa ke bhoga aura upabhogoM ke kAraNa se hone vAlI hiMsA hotI hai aura kisI nimitta se nahIM hotI, vastusvarUpa ko jAna karake apanI zakti ke anusAra ve donoM, bhoga upabhoga bhI chor3a dene caahie| kucha graMthoM meM guNavattoM meM divrata dezavrata aura anarthadaNDa vrata grahaNa kiye gaye haiM / yathA - digdenArthadaNDa virati..... (tattvArthasUtra 7/211 divrata meM gRhIta maryAdA ko ghaNTA ghar3I varSa pakSa -mAsAdi ke lie ghaTAnA dezavrata hai| aba zikSAvratoM kA svarUpa batAyA jAtA hai| 1. sAmAyika : AcArya akalaMka deva ne likhA hai ki STakatvena gamanaM smyH| samekIbhAve varttate tadyathA "saMgataM dhRtaM saMgataM tailam " ityukte ekIbhUtamiti gamyate / ekatvena gamanaM samayaH / pratiniyata kAya vAGmanaskarma paryAyArthaM pratinivRtasvAdAtmano dravyArthenaikatvagamanamityarthaH / samaya eva sAmayikam / samayaH prayojanamasyeti vA sAmAyikam / " (rAjavArtika- 7/21/7/ artha: ekatvarUpa se gamana (lInatA) kA nAma samaya hai| "sama" zabda ekIbhAva artha meM hai| jaise "saMgatadhRta, saMgatataila" aisA kahane para taila vA dhRta ekameva huI vastu kA jJAna hotA hai, arthAt isameM "sama" zabda ekIbhAva artha meM hai| isI prakAra "ekatva se gamana" ekameka ho jAne kA nAma samaya hai| arthAt kAya, vacana aura mana kI kriyAoM se nivRtti hokara AtmA kA dravyArtha meM ekatva rUpa se lIna honA samaya hai| samaya kA bhAva yA samaya kA prayojana hI sAmAyika hai, arthAt, mana, vacana, aura kAya kI kriyAoM kA nirodha kara ke apane svarUpa meM sthira ho jAnA hI, sAmAyika hai| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 2 ratnamAlA patA. - 344 sAmAyika zabda sama+ Aya+ ika zabda se banA hai| rAgAdi se viyukta honA sama hai| Aya yAni lAbha va ika yAni gmn|| ___ rAgAdika se vimukta hokara jJAnAdika guNoM ke lAbha hetu Atma svarUpa meM gamana karanA, sAmAyika hai| athavA-samaya zabda kA artha jinendropadeza hai| usa samaya meM jo Avazyaka karma kahe haiM - una AvazyakoM ke prati ika yAni gamana (paripAlana) sAmAyika hai| . 2. proSadhopavAsa : proSadha zabda Agama meM do arthoM meM prayukta hai| AcArya akalaMka deva ke anusAra proSadha zabda parva paryAya kA vAcaka hai| yathA proSaya zabdaH prvpryaayvaacii| proSadhe upavAsaH prossdhopvaasH| (rAjavArtika 7/21) artha : proSadha zabda parva kA paryAya vAcaka hai, ataH parva ke dina upavAsa karanA, proSadhopavAsa hai| A. samantabhadra proSadha kA eka bAra bhojana aisA artha karate haiN| yathA proSadhaH sakRd-bhuktiH (ratnakaraNDa zrAvakAcAra 109) isa gAthA kI TIkA karate hue prabhAcandrAcArya likhate haiM ki proSadhaH punaH sakrada bhukti rdhAraNakadine ekabhaktavidyAnaM yatpunarupoSya upavAsaM kRtvA pAraNakadine ArambhaM sakRdbhuktimAcaratyanutiSThati sa proSadhopavAso'bhidhIyate iti|| artha : dhAraNA va pAraNA ina donoM dina ekabAra bhojana kareM va parva ke dina upavAsa kareM, so proSadhopavAsa hai| 3. atithi pUjana : na tatpuruSa samAsa ke anusAra nakAra ke Age vyaMjana AnaMpara na-kAra kA a-kAra ho jAtA hai| na + tithi = atithi| atithi zabda kA lakSaNa batAte hue A. mutasAgara likhate haiM ki saMyamavirAdhayan atati bhojanArthaM gacchati yaH so'tithiH| athavA na vidyate tithiH pratipad dvitIyA tRtIyAvikA yasya so'tithiH| aniyatakAla bhikSAgamana ityrthH| tattvArthavRtti - 7/21) ___ artha H saMyama kI virAdhanA nahIM karate hue bhojana ke lie bhramaNa karate haiM, unako atithi kahate haiN| athavA jisake pratipadA, dvitIyA. tRtIyA Adi tithiyA~ nahIM hai, use atithi kahate haiN| jinake aniyata kAla bhikSAgamana hai arthAta bhikSA kA gamana kAla nizcita, nahIM hai, use atithi kahate haiM / yahA~ pUjana zabda dAnArthaka hai| "atithInAM pUjanamatithipUjanam " isa SaSThI tatpuruSa samAsa ke anusAra atithioM ko dAnAdi denA, atithi pUjana hai| 4. mAraNAntika sallekhanA : AcArya bhAskaranandi ne likhA hai ki - Ayurindriyabala saMkSayo maraNam / antagrahaNaM tadbhava maraNa pratipattyartham / maraNamevAnto mrnnaantH| maraNAntaH prayojanamasyA maraNAnte bhavA veti maarnnaantikii| suvidhi zAma pandrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulA .. . 2 ratnamAlAgA .. 350 sacchabdaH prshstvaacii| likheya'ntasya yuci pratyaye sati tanUkaraNe'rthe lekhaneti sidhyti| tataH kAyasya bAhyasyAbhyantarANAM ca kaSAyANAM tatkAraNahApanayA krameNa samyaglekhanA sallekhaneti samAsArthaH kathyate (tattvArthavRtti 7/22) artha : Ayu, indriya aura bala kA nAza ho jAnA maraNa hai| isa bhava kA maraNa honA maraNAnta hai. maraNAnta hai prayojana jisakA athavA maraNAnta meM jo hove, vaha maraNAntikI kahalAtI hai| sat zabda prazaMsAvAcI hai, likha dhAtu kRza karane artha meM hai| usake Age curAdigaNa meM yuca pratyaya Anepara lekhanA zabda banatA hai| bAhya meM zarIra kA aura abhyantara meM kaSAyoM kA aura unake kAraNoM kA krama se kama karanA, samyaglekhanA sallekhanA kahalAtI hai| maraNa kAla meM sallekhanA grahaNa karanA so mAraNAntika sallekhanA hai| kaI AcAryoM ne sallekhanA ko bAraha vratoM meM nahIM liyA hai| unhoMne cAra zikSAvratoM meM sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhoga pariNAma va atithi saMvibhAga ko grahaNa kiyA hai| __pa.pU. sidhdAnta cakravartI, AcAra, zrI sannatimAra jI mahArAja ke anunAH / 13 prakAra kA cAritra muni mahArAja kA hotA hai| 5 mahAvrata, 5 samiti aura 3 gupti| isI prakAra 13 vrata gRhastha ke bhI hote haiM, kaunase? 5 aNutata, 3 guNavrata, 4 zikSA vrata aura sllekhnaa| vAstava meM zrAvaka ke 12 vrata hI hote haiM, phira 13 vA vrata kyoM jor3a diyA gayA? isIlie joDa diyA gayA hai ki sallekhanA jIvana kA eka zikhara hai| jaise maMdira banAkara zikhara banAte haiM, vaise hI vratAdiko grahaNa kara ke maraNakAla meM sallekhanA dhAraNa kI jAtI hai| ataeva 13 vrata khe| (suvidhi kI lalakAra - pharavarI 1997 pR. 60) - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - -FNG suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tu ] 1...20 ratnamAlA pRSThato . . 36 TOP mAMsa e li. . 20 ratnamAlA pRSThA ... 36 aSTa mUlaguNa madha-mAMsa-madhu tyAga saMyuktANuvratAni nuH / aSTau mUlaguNAH pnycodumbraishcaarbhkessvpi||19. anvayArtha : madya madya mAMsa madhu-tyAga madhu ke tyAga mAM.. sahita aNuvratAni aNuvrata avazya aSTau ATha mUlaguNAH mUlaguNa haiN| aura paca pA~ca udambaraiH udambara (tyAga) ArbhakeSu bAlakoM ke lie api bhI hai) artha : tIna makAroM kA tyAga va pA~ca aNuvrata grahaNa ye ATha mUlaguNa haiN| bAlakoM ke lie tIna makAra tyAga va paMcodumbara phala tyAga ye ATha mUlaguNa haiN| ___ bhAvArthaH mUla zabda ke pradhAna, jar3a, prAraMbha, AdhAra, strota, pATha, chora Adi tathA guNa zabda ke bhAva, AcaraNa, dharma, svabhAva, upayoga, lAbha, prabhAva Adi artha haiM / yahA~ mUlaguNa zabda kA artha hai-pradhAna aacrnn| zrAvakoM ke lie jo AcaraNa avazyaMbhAvI hai, ve mUlaguNa haiN| yadyapi usakI 8 saMkhyA nirdhArita kI gaI haiN,| parantu ve tIna prakAra se pAye jAte haiN| yathA svAmI samantabhadra kA kathana hai ki madya-mAMsa-madhutyAgaiH sahANuvratapaJcakam / aSTau mUlaguNAnAhuhiNAM zramaNottamAH / / (ratnakaraNDa prAvakAcAra - 66) artha : zramaNottamoM ne gRhasthoM ke ATha mUlaguNa batAye haiM - madya-mAMsa-madhu tyAga tathA paMca aNuvratoM kA paaln| ___ graMthakAra zivakoTi bhI isa mAnyatA kA samarthana karate hue likhate haiM madya-mAMsa-madhu tyAga, saMyuktANuvratAni nuH aSTau muulgunnaaH| - - - - - - - - - - - -- - - - - - -- suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gupta . . 20 ratnamAlA na ta . 37 __ A. pUjyapAda kahate haiM ki - madyamAMsamathutyAgaiH sahodumbara pnyckaiH| gRhiNAM prAhurAcAryA aSTau muulgunnaaniti|| (pUjyapAda zrAvakAcAra 14) | artha : tIna makAra tyAga tathA paMca udambara phala tyAga ye ATha mUlaguNa haiN| graMthakAra ne ArbhakaSu (bAlakoM ke lie kahate sunama: joDa diyA hai| yathAH madya-mAMsa-madhutyAga paJcodumbaraiH aSTau mUlagaNAH paNDita AzAdhara kA tRtIya pakSa hai| ve likhate haiM ki - madyapalamadhu nizAzana paJcaphalI-virati pnyckaaptnutii| jIvadayA jalagAlanamiti ca kvacidaSTamUlaguNAH / / (sAgAra dharmAmRta 2/18) artha : madya, mAMsa, madhu kA tyAga, rAtribhojana tyAga, paMcodumbara phala tyAga, paMca | parameSThI namana, jIvadayA pAlana aura jala gAlana ye 8 mUlaguNa haiN| isa zloka meM do taraha ke aSTa mUlaguNoM kA varNana kiyA gayA hai| svayaM graMthakAra "ArbhakeSu" zabda kA prayoga karate hue prAthamika ziSya ke lie mUlaguNoM kA kathana karate | haiM - 3makAra tyAga va 5 udambara phalna tyaag| ___ makAra se madya-mAMsa-madhu kA grahaNa karanA caahiye| udambara phala pA~ca hai pIpala, umara, pAkara, bar3a, aNjiir| vRkSa ke kATha ko phor3akara usa ke dUdha se utpanna hone vAle phaloM ko kSIrIphala athavA udambara phala kahate haiN| una phaloM ko vidArane para pratyakSa meM dRSTigata honevAle jIvoM kI apekSA asaMkhyAta guNita sUkSma jIva | una meM pAye jAte haiN| ataH jo udambara phala khAtA hai, vaha jIva dayA kA paripAlana nahIM kara sktaa| isake alAvA ina ko khAne meM tIna lolupatA hone se, bhAvahiMsA bhI pracura mAtrA meM hotI haiN| ataH ina kA tyAga karanA caahiye| zeSa guNoM kA kathana svayaM AcAryadeva kreNge| - - - - - - - - - ONA suvidhi jhAla candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jamAlA 8) . -38 mAne vAri a. - 38 kaisA jala pIne yogya hai? vastrapUtaM jalaM peyamanyathA pApakAraNam | snAne'pi zodhanaM vAri karaNIyaM dyaapraiH|| 20 anvayArtha : dayAparaiH dayA meM tatpara jIva ko vastrapUtam vastra se chAnakara jalam jala peyam pInA cAhiye jAtA hai ki snAna ke lie bhAvakAcAra api saMgraha meM vAri ke jala sthAna para vAraH zodhanam chapA huA hai| kSAlana karaNIyam karanA cAhiye anyathA anyathA (vaha) pApakAraNama pApa kA kAraNa hai| artha : gRhasthiyoM ko jala chAna kara pInA cAhiye, snAnAdika kAryoM meM bhI channA huA jala prayoga karanA cAhiye, anyathA vaha pApa kA kAraNa hai| bhAvArthaH paM.meghAvI ne likhA hai ki - vastreNApi tisupInena, gAlitaM tatpibejjalam / ahiMsAvrata rakSAyai mAMsa doSApanodane / / ambugAlitazeSaM tama kSipetkvacidanyataH | tathA kUpajalaM nadyA tajjalaM kUpavAriNi || tadardapraharAdUrdhvaM punalitamAcamet / zaucasnAnAdi kuryAna payasA gAlitaM binaa|| (dharmasaMgraha zrAvakAcAra 3/34 se 36) artha : apane ahiMsANuvrata kI rakSA ke lie tathA mAMsa ke doSa ko nAza karane ke artha atyanta gAr3he vastra se chAnA huA jala pInA caahie| __ jala chAnane ke bAda jo usa channe meM jala bAkI bacatA hai, use jamIna vagairaha para na DAleM, kue~ kA jala nadI meM aura nadI kA jala kue~ meM na ddaaleN| tathA Adhe prahara ke bAda phira jala chAna kara pIve aura zauca tathA snAnAdi vinA chAne jala se na kreN|" suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tuSA . . 20 ratnamAlA jalagAlana vidhi : aisA moTA kapar3A ki jisase sUrya kiraNeM na dikhatI ho, duhasa kara ke bartanapara rkheN| kapar3A itanA bar3A ho jo ki bartana meM pAnI suvidhApUrvaka chAnA jA ske| __ zaMkA : kinhIM tattvavettAoM ke anusAra 36 iMca lamsA kapar3A honA caahiye| kyA aisA nahIM hai? samAdhAna : merI najara meM kapar3e kA pramANa denA samucita nahIM hai kyoMki bartanoM kA AkAra bhinna-bhina hai| ho sakatA hai ki kisI layakti ko pItala kI TaMkI meM pAnI chAnanA ho - vahA~ usakA mukha kitanA hai - yaha vicAraNIya hai| yadi koI miTTI ke ghar3e meM pAnI chAnanA cAhe to itane lambe kapar3e kI kyA AvazyakatA? ataH maiM mAnatA hU~ ki pAnI chAnane kA vastra itanA bar3A ho ki pAnI suvidhA pUrvaka chAnA jA ske| pAnI chAnane ke pazcAt kapar3e ko ulTA kara ke punaH jisa bartana se pAnI nikAlA thA usa para rakha deveM va chanA huA pAnI usa para DAla deM tAki jIvAnI usa pAtra meM saMkalita ho jaayeN| jIvAnI ko usI jalAzaya meM viveka pUrvaka DAlanI cAhiye, jisase pAnI nikAlA thaa| brahmanemidatta ne likhA hai ki yasmAjalla samAnItaM, gAlayitvA suyatnataH | tajjIvasaMyutaM toyaM, tatroccairmucyate budhaiH| (dharmopadeza pIyUSavarSa zrAvakAcAra 4/93) artha : jisa jalAzaya se jala lAyA gayA hai, use suprayatna se gAla kara usa jIvasaMyukta jala (jivAnI) ko jJAnI jana sAvadhAnI ke sAtha vahIM para chor3ate haiN| snAna Adi bAhyakriyAoM va pIne Adi ke lie bhI chanA huA jala hI prayoga karanA caahiye| suvidhi jJAna catrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LyrrA rA. -20 pTha tam. - 40 nA. - 20 ratnamAlA [STha if - 40 jala kI maryAdA muhUrta gAlitaM toyaM prAsukaM praharadvayam | uSNodakamahorAtraM tataH sammUchimaM bhavet / / 21. anvayArtha : gAlitam chanA huA toyama jala jAtavya hai ki muhUrtam muhUrta paryanta zrAvakAcAra saMgraha meM prAsukam prAsukaM jala muhUrta ke sthAnapara praharadvayam do prahara paryanta muhUrtAda tathA uSNa uSNa sammacchimaM kI jagaha udakam jala ahorAtram caubIsa ghaNTe taka (zuddha hai| sampUcito chapA hai| tataH usake bAda usameM sammUrchimam sammUrchana jIvoM se yukta bhavet hotA hai| artha : chanA huA pAnI eka muhUrta taka, prAsuka jala chaha ghaNTe taka tathA ubalA huA pAnI caubIsa ghaNTe taka zudhda rahatA hai| tatpazcAt usa meM sammUna jIva utpanna ho jAte haiN| bhAvArtha : dhammassa mUlaM dayA (dayA, dharma kA mUla hai) jIva dayA kA pAlana kiye vinA dharma pAlana nahIM hotaa| anachane pAnI meM asaMkhyAta jIva hote haiM ataH dayAlu ko pAnI ko chAnakara hI prayoga meM lenA caahiye| a. kapar3e se chanA huA jala eka muhUrta paryanta grAhya hai| ba. prAsuka jana do praharataka yAni chaha ghaNTe taka zudhda hai| zaMkA : prAsuka jala kise kahate haiM? samAdhAna : jisa pAnI ke varNa ko caMdana-lauMga Adi ke dvArA badala diyA ho athavA jisa pAnI ke svAda ko ilAyacI, kapUra Adi ke dvArA badala diyA ho, vaha jala prAsuka kahalAtA hai| brahmanemidatta ne likhA hai ki - mAlitaM toyamapyuccaiH sanmUti muhuurttH| prAsukaM yAmayugmAcca saduja praharASTakAn / / kapUrailivaGgAyaiH sugandhaiH sAravastubhiH | prAsukaM kriyate toyaM kaSAya dravyaikastathA / / (dharmopadeza pIyUSavarSa zrAvakAcAra 4/10-91) artha : "acchI prakAra se gAlA gayA jala bhI eka muhUrta ke pazcAt sammUrcchana jIvoM ko utpanna ! karatA hai, prAsuka kiyA huA jala do praharoM ke pazcAt aura khUba uSNa kiyA huA jala ATha prahara ke bAda sammUrchita hotA hai| " " kapUra, ilAyacI. lauMga Adi sugandhita sAra vastuoM se. tathA kaSAyale haraDa, audalA Adi dravyoM se jala prAsuka kiyA jAtA hai| ka. acchI taraha garama kiyA huA jala caubIsa ghaNToM paryanta prayoga meM liyA jA sakatA hai| ina maryAdAoM ke bAda jala meM sampUrchana jIva utpanna ho jAte haiM, ataH maryAdAtikAnta pAnI | kA prayoga karanA, anucita hai| .. kA suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - manazaka:- (CKETi. -20 ratnamAlA Jess., - 41 prAsuka karane kI vidhi tila-taNDula-toyaM ca prAsukaM bhAmarI gRhe! na pAnAya mataM tasmAnmukhazucirna jaayte|| 22. anvayArtha : tila taNDula toyam tila aura cAvala (mizrita) jala bhojana gRha meM prAsuka hai (usase) mukhazuddhi bhrAmarI gRhe prAsukam mukhazudhdiH nahIM jAyate tasmAt pAnAya hotI isalie (use) pIne ke lie (yogya) nahIM mAnA hai| matam artha : tila aura cAvala se mizrita jala bhojanAlaya meM zuddha hai kintu usa se mukhazuddhi nahIM hotI, ataeva use pInA yogya nahIM hai| bhAvArtha : anantara pUrva zloka meM jala ko prAsuka karane kI vidhi batAI gaI thii| usa ko sunakara ziSya prazna karatA hai ki yadi raMga badalane se pAnI prAsuka hai to tila yA cAvala kA pAnI zudhda mAnA jAnA caahiye| AcArya bhagavanta samajhAte haiM ki tila yA cAvala mizrita jala bhojana banAte samaya zuTa mAnA jAtA hai, parantu usa ke pIne se mukhazudhdi nahIM hotI, ataH usa ko pIne ke yogya nahIM mAnA hai| suvidhi jJAma cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarA .. -30 ratnamAlA paTha .. 42 qs7. - 421 anya prakAra se prAsuka jala pASANa sphoTitaM toyaM ghaTI-yantreNa tAr3itam | sadhaH saMtapta-bApInAM prAsukaM almudhyte|| 23 devArSINAM prazaucAya snAnAya ca gRhArthinAm / aprAsukaM paraM vAri mahAtIrthajamapyadaH || 24 anvayArtha : pASANa sphoTitam ghaTIyantraNa tADitam vApInAm saMtapta jJAtavya hai ki | zrAvakAcAra saMgraha meM pASANa sphoTitaM kI jagaha pASANotsphuTitaM | chapA huA hai| tathA devArSINAM kI jagaha devINAM chapA huA hai| pASANa se TakarAyA huA ghaTI yantra se tADita kiye hue vApikAoM kA garama tAjA jala sAdhuoM ke zauca ke lie aura zrAvakoM ke snAnArtha toyam devArSINAm prazaucAya gRhArthinAm snAnAya jalam jala ucyate kahA jAtA hai| param anya kAryArtha (aisA) vAri jala aprAsukam aprAsuka haiN| mahAtIrthajam mahAtIrthoM se utpanna huA adaH jala api aprAsukam azuddha hai| artha : pASANa sphoTita, ghaTIyantra tAr3ita, vApikAoM kA garama evaM tAjA jala sAdhuoM ke zauca ke lie tathA gRhasthoM ke snAna ke lie zuddha hai| anya kAryoM ke lie nahIM, bhale hI vaha tIrthoM kA jala hI kyoM na ho| bhAvArtha : pattharoM se TakarAtA huA pAnI arthAt dhabadhabe kA jala. ghaTi yantra se tAr3ita kiyA huA jala aura sUrya kiraNoM se svayaM tapA huA jala prAsuka mAnA gayA hai| ataH sAdhugaNa ise zauca-zudhyAdi kAryoM ke lie tathA gRhastha use snAna ke lie prayoga meM le sakatA hai| anya kAryoM meM vaha zuddha nahIM hai| zaMkA : vaidika matAnuyAyI tIrtha kSetra se lAye hue jala ko tathA gaMgA Adi se lAye hue jala ko zuddha mAnate haiN| kyA yaha ucita hai? samAdhAna : nahIM, aisA nahIM mAnanA caahiye| jala cAhe gaMgAdi nadiyoM kA ho athavA tIrtha kSetroM kA ho athavA sAmAnya sthaloM kA ho, sammUrdhana jIva sabhI meM utpanna hote haiN| ataH vidhipUrvaka zudhana karake hI jala kA prayoga karanA caahiye|__. ma suvidhi zAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guerA . . 20 ratnamAlA upa..43 ekAdaza pratimA kA varNana pratimAH pAlanIyAH syurekAdaza gRhazinAm / apavargAdhirohAya sopAnantIha tAH parAH / / 25. anvayArtha : gRhezinAm gRhasthoM ko ekAdaza gyAraha pratimAH pratimAeM pAlanIyAH pAlanI cAhiye tAH ve (pratimAeM) yahA~ (aise manuSya bhava meM parAH utkRSTa haiM / aura) mokSa meM adhirohAya caDhane ke lie sopAnanti sopAna hai artha : gRhasthoM ko gyAraha pratimAoM kA pAlana karanA caahiye| vaha pratimAeM manuSya bhava meM utkRSTa haiM tathA mokSa meM pahu~cane hetu sIDhiyoM ke samAna haiN| bhAvArtha : zrAvaka ke lie Agama meM gyAraha pratimAoM ko pAlana karane kA Adeza hai| 1. darzana pratimAdhArI : samyagdarzana 25 doSa rahita ho jAye va aSTAMga kI pUrNatA se yukta ho jAye, saMsAra zarIra va bhogoM se virati kI upalabdhi ho jAye, paMca parameSThI hI zaraNabhUta lagane laga jAye, use darzana pratimAdhArI kahA jAtA hai| __ aisA jIva jinAjA ko grAhya mAnatA hai| bhaya. AzA, sneha-lobha Adi ke kAraNa vaha kudevAdika kI upAsanA nahIM krtaa| paMca pApoM ko heya mAnakara use tyAgane kA prayatna karatA hai| prazama, saMvega, Astikya, anukampA Adi guNoM ko dhAraNa karatA hai, sapta vyasanoM kA sevana nahIM karatA, jo nItivAna ho, jisako mokSamArga meM bar3hate rahane kI icchA hotI hai, usa sAmyagdRSTi ko darzana pratimAdhArI kahA jAtA hai| apavarga 2. vrata pratimAdhArI : jo pA~ca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ina bAraha vratoM ko guru caraNoM kI sAkSI se aMgIkAra karatA hai tathA usakA niratidhAra pAlana karatA hai. vaha vrata pratimAdhArI hai| | 3. sAmAyika pratimAghArI : sAmAyika kA artha pUrva meM hI batA cuke haiN| jo zrAvaka. suvidhi jJAna catrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E : IITRI. - 20 ratnamAlA mAtA - pratidina trikAla meM (prAtaH, madhyAhma va sAyaMkAla meM) trayayogoM kI zuddhi pUrvaka 12 Avarta | va 4 praNAma karatA hai tathA do ghar3I kAlaparyanta sAmAyikta karatA hai, usa zrAvaka ko sAmAyika pratimAdhArI kahate haiN| sAmAyika pratimAdhArI ko sAmAyika karate samaya, dravya, kSetra, kAla va bhAvoM kI zuddhi kA dhyAna rakhanA caahie| 4. proSadhopacAsa pratimAdhArI : aSTamI. caturdazI ko proSadha kahate haiM, usa dina upavAsa karane ko proSadhopavAsa kahate haiN| proSadha-upavAsa karane vAlA proSadhopacAsa pratimAdhArI hai| aisA mAvaka upavAsa ke dina Arambha, parigraha kA tyAga kara ke apanA upayoga AtmA ke sanmukha karatA hai| zAka bIja 5. sacitta tyAga pratimAdhArI : mUla-phala-zAka-zAkhA-karIra-kanda-prasUna aura bIja inako apakvAvasthA meM na khAnevAlA vratI sacitta tyAga pratimAdhArI hai| mUla gAjara, mUlI Adi phala Ama, anAra, amaruda Adi hare pattevAlI sabjI zAkhA vRkSa kI naI koMpala karIra bAMsa kA aMkura kanda jamIkanda prasUna gobhI Adi ke phUla gehUM Adi. _ye aprAsuka avasthA meM sacitta (jIvayukta) hote haiN| ataeva isa ko jo nahIM khAtA, use sacitta tyAga pratimAdhArI kahate haiN| isa meM yaha bAta dhyAna meM rakhanI cAhiye ki zrAvaka abhakSya bhakSaNa nahIM karatA hai, ataeva zrAvaka avasthA ke prArambha meM hI jamIkandAdika kA tyAga ho jAtA hai| yahA~ bhakSya padArthoM meM yadi vaha padArtha sacitta ho, to usako khAne kA niSedha kiyA hai| prAsuka kaise kareM? sukhAnA, pakAnA, Aga para garma karanA, cAkU ke dvArA chinna-bhinna karanA, namaka Adi milAnA yaha saba padArthoM ko prAsuka karane kI padhdatiyA~ haiN| kaI loga mAtra garama karane para hI prAsukatA svIkAra karate haiM, anya vidhiyoM se ve prAsakatA ko mAnya nahIM karate, unhe mUlArAdhanA 82, gommaTasAra (jIva kANDa) 225 dekhanA caahiye| suvidhi jhAla calirakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prA . - 45 puSpA . . 20 ratnamAlA 6. rAtri bhojana tyAga pratimAdhArI bhojana ke cAra bheda haiN| 1. khAdya - khAne yogya, jaise roTI, dAla, sabjI aadi| 2. svAdya - svAda lene yogya, jaise rabar3I aadi| 3. lehya - cATane yogya, jaise caTanI aadi| 4. peya - pIne yogya. jaise dUdha, pAnI aadi| jo vratI cAroM prakAra ke bhojana meM se rAta ke samaya kisI bhI prakArakA bhojana nahIM karUgA, aisA sakalpa karatA hai, vaha rAtri bhojana tyAga pratimAdhArI hai| rAtri kAla meM | bhojana karane se AdhyAtmika, zArIrika pakSIya hAni hotI hai| dayA kA pAlana nahIM hotA. ahiMsA kA nirvahaNa nahIM hotA, ataeva vratI rAtri meM bhojana nahIM krtaa| isa pratimA kA dUsarA nAma "divA maithuna tyAga" bhI hai| isa kA artha hai isa pratimA kA || dhAraka vratI dina meM strI saMbhoga nahIM krtaa| 7. brahmacarya pratimAdhArI : brahma yAni AtmA, AtmA ke lie jo caryA kI jAtI hai, | use brahmacarya kahate haiN| isa kA artha hai ki AtmA kI AtmA ke mAdhyama se AtmA meM jo || caryA hotI hai, usako brahmacarya aisA kahate haiN| yaha bahuta U~cI dazA hai, itanI U~cI dazA hajAroM meM se ekAdha vyakti hI prApta kara sakatA hai| isa dazA kI ora bar3hane ke lie aneka prayatna karanA Avazyaka hai, jisa meM eka hai, brahmacarya prtimaa| ___ gRhastha pahale se hI svadAra saMtoSa nAmaka vrata kA svAmI hotA hai| arthAt vaha para strI ke prati apane mana meM koI durbhAvanA utpanna nahIM hone detaa| isa pratimA meM vratI sva strI se bhI rati krIr3A nahIM krtaa| yaha vratI kAmoddIpaka vastuoM kA prayoga nahIM karatA, strI rAga kathA zravaNa Adi vAsanA ko bar3hAne vAle kArya vaha nahIM krtaa| vaha mana ko svastha va pavitra rakhane ke lie prati samaya svAdhyAya va guru sevA meM mana ko lagAtA hai| ___ mana bar3A caMcala hai| pratikSaNa vaha vibhAvoM kI ora bar3ha rahA hai| prati samaya vAsanAoM kA jvAra ubhara rahA hai, manosAgara meN| isa jvAra ko rokane ke lie mana ko viSaya vAsanAoM se dUra karanA jarUrI hai| yaha kArya brahmacArI hI kara sakatA hai, ataeva isa pratimA kA bahuta bar3A mahattva hai| brahmacarya se zArIrika zakti prApta hotI hai, jisase ki tapa va tyAga meM vRddhi karane meM || sahayoga milatA hai| jJAna kI vRdhdi karane kA avasara milatA hai, dhyAna meM mana lagane lagatA hai| arthAt sArI sAdhanAoM kA mUla yaha vrata hai, ataeva AdhyAtmika unnati kA | icchuka ise grahaNa karatA hai| 8. Arambha tyAga pratimA : asi, masi. kRSi, sevA, vANijya aura zilpa ye SaT karma suvidhi jJAna patrikA prakAzamA saMsthA, auraMgAbAda Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka - 20 ratnamAlA pRSTha 46 haiM, jinake mAdhyama se gRhastha apanI AjIvikA calAteM haiN| isa pratimA kA dhAraka SaT karma nahIM karatA hai| 9. parigraha tyAga pratimA parita yAni cAroM ora se, jo jIva ko cAroM ora se bAMdha deve, vaha parigraha hai| parigraha do prakAra kA hai| kSetra, vAstu, hiraNya suvarNa, dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, kupya aura bhANDa ye 10 prakAra ke bAhya parigraha haiM, tathA mithyAtva, krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strI veda, puruSaveda va napuMsaka veda ye 14 AbhyaMtara parigraha haiN| isa pratimA ko dhAraNa karane vAlA bAhya parigraha ko tyAgatA hai va AbhyaMtara parigrahoM ko kama karane kA prayatna karatA hai| 10. anumati tyAga pratimA isa pratimA kA dhAraka jIva jina kAryoM se Arambha aura parigraha kI vRddhi hotI hai, jinase pApa karmoM kA upArjana hotA hai, aise kAryoM meM apanI svIkRti nahIM detA hai| : 11. uddiSTa tyAga pratimA isa pratimA kA dhAraka jIva apane ghara ko chor3akara guru ke Azrama meM pahu~catA hai| guru kI sAkSI se apane gRhasthAzrama ko tyAga kara vAnaprasthAzrama ko dhAraNa karatA hai| bhakti bhAva se sad gRhastha dvArA dI gaI bhikSA se apane udara kA poSaNa karatA hai| arthAt jo uddiSTa AhAra grahaNa nahIM karatA, vaha uddiSTa tyAga pratimA kA pAlaka hai| isa pratimA ke pAlaka kSullaka ailaka hote haiN| jo laMgoTI va dupaTTA rakhate haiM, ve kSullaka haiN| va jo mAtra laMgoTI dhAraka ho, ve ailaka kahalAte haiN| ailaka rAtri meM mauna rakhate haiM va kezaloMca karate haiN| uttama, madhyama, jaghanya ke bheda se pratimA tIna prakAra kI varNita hai| Agama meM likhA hai ki jaghanya : 1 se 6 pratimAdhArI jaghanya zrAvaka haiN| madhyama 7, 8 va 1 pratimAdhArI madhyama zrAvaka haiN| uttama 10 va 11 pratimAdhArI uttama zrAvaka haiN| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [a ti. -20 ratnamAlA papta 73. -47 ratnamAlA gata 7 - ATE abhakSya carmapAtraM gataM toyaM dhRtaM tailaM ca varjayet / navanItaM prasUnAdi zAkaM nAdhAt kadAcana / / 26. anvayArtha : carmapAtram carmapAtra meM jJAtavya hai ki rakhA huA ___ zrAvakAcAra saMgraha meM carmapAna kI jagaha carmapAtra jala chapA huA hai tathA dhRtaM kI jagaha bhI dhRta chapA huA hai| dhRtam ca aura tailam tela varjayet tyAganA caahiye| navanItam makkhana prasUnAdi puSpAdi zAkam zAka kadAcana kabhI gatam toyam ta adyAt khaaveN| artha : camaDe ke bartana meM rakhA huA jala, ghI va tela chor3a denA cAhiye tathA kabhI bhI makkhana, puSpAdi zAka nahIM khAnI caahie| bhAvArtha : camaI meM prati samaya usI jAti ke asaMkhyAt jIva utpanna hote rahate haiN| carma pAtra meM rakhe hue padArthoM kA bhakSaNa karane se mAMsAhAra kA doSa lagatA hai| ataH sadgRhastha ko carma pAtragata jala-tela-ghI Adi kA tyAga karanA caahiye| __paNDita pravara AzAdhara jI ne carmapAtra sthita vastuoM kA bhakSaNa karane ko mAMsa bhakSaNa kA aticAra batAyA hai| yathA - dharmasthamambhasnehazca hiMgvasaMhataca c| sarva ca bhojyaM vyApamaM doSaH syaadaamissvrte|| (sAgara tharmAmRta 3/12) artha : carma pAtra meM rakhA huA jala, sneha (tela va ghI) carmAcchAdita hIMga aura svAdacalita sampUrNa bhojya padArthoM kA upayoga karane se mAMsa tyAga vrata meM aticAra hotA hai| lATI saMhitAkAra kA spaSTa nirdeza hai ki carmabhANDe tu nikSiptAH dhRt-tail-jlaadyH| tyAjyAH yatastrasAdInAM shriirpishitaashritaaH|| {1/11) sUvidhi jJAna catrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trA .. - 20 - ratnamAlA puna .. 48 artha : camar3e ke bartana meM rakhe hae tela-ghI-jala Adi kA tyAga kara denA caahiye| kyoMki usa meM rakhe padArthoM meM trasa jIvoM ke zarIra ke mAMsAzrita rahanevAle jIva avazya rahate haiN| aura bhI vizeSa varNana ke lie devasena viracita sAvayadhamma dohA - (32) vilokanIya dahI bilaune para jo launI nikalatI hai, usI kA nAma makkhana haiN| sadgRhastha ko navanIta kA tyAga kara denA caahie| A. amRtacandra likhate haiM ki - navanItaM ca tyAjyaM yonisthAna prabhUta jIvAnAm / (puruSArtha sidhdayupAya - 163) artha : aneka jIvoM ke utpanna hone kA yonisthAna hone se navanIta tyAjya hai| A. devasena ne navanIta khAnevAle ko andhA kahA hai| dekho - (sAvayadhammadohA -28) paM AzAdhara jI ne likhA hai ki - madhuvanavanItaM ca muJcettatrApi bhuurishH| dvi-muhUrtAtparaM shshvtsNsjntyNgiraashyH|| (sAgara dharmAmRta 2/12) artha : dhArmika puruSoM ko madhu ke samAna makkhana ko bhI chor3a denA cAhiye, kyoMki usa meM do muharta ke bAda niraMtara bahuta jIvoM kA samUha utpanna hotA hai| / zaMkA : do muhUrta paryanta navanIta zuddha hai - aisA upari zloka se sidhda hotA hai| phira do muhUrta paryanta navanIta khAne meM kyA doSa hai? | samAdhAna : navanIta gariSTha hone se kAmottejaka hai| kAmottejanA bar3hAnevAle padArthoM kA | bhakSaNa karane se vrata niraticAra nahIM pala sakate, ataH navanIta kA pUrNatayA tyAga kara denA hI ucita hai| A. samantabhadra kahate haiM ki alpaphala bahuvidhAtAnmUlakamANi zRMgaverANi navanIta nimbakusumaM kaitakamityevamavaheyam / / (ratnakaraNDa zrAvakAcAra 85) artha : jisa meM lAbha thor3A aura bahuta prANiyoM kA ghAta hove-aise mUlI-gIlI adaraka, makkhana, nIma ke phUla, kevar3A Adi ke phUla na khaaveN|| bahujIvaghAta ke bhaya se gRhastha puSpAdi zAka nahIM khaaveN| suvidhi zAma patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guA. - 20 ratnamAlA - 491 vartamAna yuga meM muni kahA~ rheN| kalau kAle vanevAso vaya'te munisattamaiH / sthIyate ca jinAgAre grAmAdiSu vizeSataH / / 27. anvayArtha : munisattamaiH munizreSThoM ko kalo-kAla kalikAla meM bane vana meM vAso nivAsa karanA vaLate tyAjya hai aura (unheM) vizeSataH vizeSa rUpa se grAmAdiSu grAmAdika meM jinAgAre jinAlayoM meM sthIyate rahanA caahiye| artha : kalikAla meM muniyoM ko vana meM nahIM rahanA cAhiye, apitu unheM vizeSa karake || grAmAdika meM athavA jinAlayoM meM rahanA caahiye| bhAvArtha : sidhdAnta aura kriyA donoM meM bahuta antara hai| sidhdAnta sarvadA abAdhita va parivartana vihIna hote haiN| kriyAeM dravya-kSetra-kAla aura bhAvoM ke anurUpa satata parivartita hotI rahatI hai| _muniyoM ko kahA~ rahanA cAhiye? yaha kriyA kA viSaya hai| jaba koI bhavya Atma sAdhanA kA lakSya banAtA hai, to vaha bhogopabhogoM ko tajakara digambara mudrA ko dhAra letA hai| jisane tIrthaMkara mudrA ko dhAraNa kara liyA to usake lie mahala masAna, kA~ca-kaMcana, mitra-zatru, suvarNa-mATI Adi meM samatva bhAva Avazyaka hai, samatva kI sAdhanA hI una kI cAritra sAdhanA athavA Atma-dharma kI sAdhanA hai| vartamAna meM kucha loga "muniyoM ko vana meM hI rahanA cAhiye" isa Agraha ke pakSadhara haiN| ve apane Agraha ke dvArA samAja ke aneka bhole zrAvakoM meM agraddhA-bhAva utpanna karane kA prayatna kara rahe haiN| gyArahavI sadI ke mahAvidvAna AcArya padamanandi likhate haiM ki - saMpratyatra kalau kAle jinagehe. munisthitiH| (padmanandi paMcaviMzatikA 6/6) arthAta : isa samaya yahA~ isa kalikAla meM muniyoM kA nivAsa jinAlayoM meM ho rahA muniyoM ko vahA~ nivAsa karanA cAhiye, jahA~ unheM apanI sAdhanA ke anukUla sAmagrI suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ JNI. 20 ratnamAlA A7. - 200 ratnamAlA paSTha nA. - 50 || upalabdha ho jaaye| kahIM indriya-sukha pravRtti na bar3he, rAga na bar3he Adi uddezyoM se yadyapi || munigaNa yAvakoM se (asaMmiyoM se dUra hI rahate haiM, parantu sAdhanA ke lie kvacit una se sambandha bhI rakhate haiN| A. kundakunda likhate haiM ki - vejjAvaccaNimittaM gilANa gurubAla vuttttsmnnaannN| lomigajaNasaMbhAsA Na Nivido vA suhovajudA / / (pravacanasAra - 253) artha : rogI, guru, bAla tathA vRddha zramaNoM kI sevA ke nimitta se zubhopayogayukta muni kA laukika janoM ke sAtha bAtacIta karane kA niSedha nahIM hai| pahale samaya meM aura vartamAna samaya meM saMhanana meM antara hai| pahale saMhanana majabUta thA, anekoM upavAsa karanA, - pariSahoM ko sahana karanA, una ke lie jitanA saMbhava thA, jo Aja hIna saMhanana ke kAraNa utanA saMbhava nahIM hai| yadyapi Aja ke muni bhI bhUtakAlIna || muniyoM ke samAna hI nirmamatvavAna haiM - parantu saMhanana kI maryAdA hai| ___ aisA nahIM hai ki pahale sampUrNa munigaNa vanoM meM hI rahate ho| zrAvakoM ke yahA~ athavA |jinAlayoM meM bhI ve rahate the tathA rAjA ke udyAna meM bhI unakA rahanA hotA thaa| yathA - 1. rAjA ne seTha aura gvAlA ke sAtha sahastra kUTa jinAlaya meM jAkara jina bhagavAna kI vaMdanA kI aura tatpazcAt sugupta muni kI vaMdanA kI puNyAzrava kathAkoza pUjAphala - 2. maNimAlI muni ne jinadatta seTha ke ghara para (ujjayinI nagarI meM) cAturmAsa kiyaa| ||(puNyAbhava kathA koza - pUjAphala - 8) 3. sukumAra ke mAmA yazobhadra munirAja ne bhavana ke nikaTavartI udyAna meM sthita jina bhavana meM cAturmAsa kiyaa| (puNyAava kathAkoza-zutopayoga phala * 4/5) ___ munigaNa vivikta vasatikA meM rahate haiN| vaha vivikta vasatikA kaunasI hai? isakA uttara dete hue A. zivakoTi likhate hai ki - jattha Na sottiga atthi du saharasarUvagaMdha phAsehiM | sajjhAyajjhANabAdhAdo vA vasadhI vivittA saa|| artha : jA vasatikA meM zabda, rasa, rUpa, gandha, sparzakari azubha pariNAma nAhIM hoya || tathA svAdhyAya kA ara zubhadhyAna kA dhAta nahIM hoya. so vivikta vasatikA hai| Age ve likhate haiM ki suNNaghara giriguhA rukkhamUla aagntugaardevkule| akadappabhArArAmagharAdINi ya vicittAI || (bhagavatI ArAdhanA 236) ! na suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Mon - - - - - - - - - - - - - -- BAV -- Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 5. - 20 ratnagAlA Trdin. - 51 qed iro. - 51 arthAta : zUnyaghara, giri. guphA, vRkSamUla, dharmazAlA, jinamandira Adi apane nimitta ||na banAI gaI vivikta vasatikA sAdhu ke yogya hai| uparyukta gAthA meM devakule (jinamandira) tathA AgaMtugAra (dharmazAlA) ko vivikta vasatikA | mAnA hai| sAdhu vivikta vasatikAoM meM nivAsa kara sakate haiN| A. zubhacandra likhate haiM ki - yatra rAgAdayo doSA ajastraM yAnti lAghavam | tatraiva vasatiH sAdhvI, dhyAnakAle vizeSataH / / (jJAnArNava 28/8) artha : jisa sthAna meM rAgadika doSa nirantara laghutA ko prApta ho, usI sthAna meM muni ko basanA cAhiA! tathA dhyAna ke kAla meM to avazya hI yogya sthAna ko grahaNa karanA | caahie| muniyoM ko sAmAnyatayA aba aisI vasatikAoM kA cayana karanA cAhiye ki, 1. jisa meM strI-puruSa napuMsakoM kA AvAgamana kama ho| 2. jisa meM hiMstra zvApadoM se va durjanoM se upasarga na ho| 3. jo varSA-Atapa - hima Adi kI bAdhA se varjita ho| 4. jo kSobhaka, vikAra vardhaka aura mohaka na ho| 5, jo nAstikoM ke dvArA sevita na ho| ataH Agama maryAdA ko jAna kara hI zabdoccAraNa hone cAhiye, jisa se munidharma ke | |prati agraddhAbhAva utpanna na hoveN| ma suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . 20 ratnamAlA gu STha nA. - 52 muniyoM ko kauna-kauna sI vastu deveN| teSAnnairgrathyapUtAnAM mUlottara-guNArthinAm / nAnA yati nikAyAnAM chadastha jJAna-rAjinAm || 28. jJAnasaMyamazaucAdi-hetUnAM prAsukAtmanAm / pustapicchaka mukhyAnAM dAnaM dAturvimuktaye / / 29, anvayArtha : teSAma una naipa~thya nigraMthatA se pUtAnAm pavitra mUlottara mUlottara guNArthinAm guNoM ke icchuka chadmastha chadmastha jJAna rAjinAm jJAna se zobhita nAnA aneka yati sAdhuoM ke nikAyAnAm jJAna jJAna saMyama zaucAdi zauca Adi ke hetUnAm hetu se prAsukAtmanAm pustaka picchaka picchikkA Adi mukhyAnAm mukhya dAna dAtuH dAtA ko vimuktaye mukta karatA hai| artha : jo nigraMthatA se pavitra haiM, mulottara guNoM se saMyukta haiM, kSAyopazAmika jJAna se sazobhita haiM, una yatiyoM ke samudAya meM jo dAtA jJAna, saMyama tathA zauca ke hetu se pustaka, picchi, kamaNDala Adi kA dAna karatA hai, vaha dAtA saMsAra se mukta hotA hai| bhAvArtha : isa zloka yamaka meM muniyoM ke lie tIna vizeSaNa diye gaye haiN| saMyama pusta dAnam suvidhi zAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 . . 53 guptA . - 200 ratnamAlA . : 53 1. nargandhyapUta : (jo nirmathatA se pavitra haiN| nirgranthAH parigraharahitAH! (mokSapAhuDa-80) isI so mArane kA mArmilA mAnagAtI likhatI hai ki " bAhyAbhyantara parigraha granthibhyo niSkAntaH nigraMthaH {niyamasAra-44) arthAt jinakI bAhya aura Abhyantara parigraha kI granthiyA~ vinaSTa ho cukI haiM, ve nigraMtha haiN| AcArya jayasena kA kathana hai ki - yathAjAtarUpadharaH vyavahAreNa nagnatvaM yathAjAtarUpaM nizcayenatu svAtmarUpaM taditthaMbhUtaM yathAjAtarUpaM dharatIti yathAjAtarUpadharaH nigraMtho jAta ityrthH| (pravacanasAra-204) arthAt - vyavahAra naya se nagnatva yathAjAtarUpa panA hai aura nizcaya se yAni AtmA kA jo yathArtha svarUpa hai, vaha yathAjAtarUpa hai| sAdhu ina donoM ko dhAraNa kara nigraMtha ho| jAlA hai| ___ AcArya vIrasena svAmI kA kathana hai ki: vavahAraNayaM paDucca micchatAdI gaMtho, abhaMtara gNthkaarnnttaado| edassa pariharaNaM nniggthttN| NicchayaNayaM paDucca micchattAdI gaMtho, kmmbNdhkaarnnttaado| tesiM pariccAgo nniggNthttN| (dhavalA 9/323) arthAt : vyavahAra naya kI apekSA kSetrAdika grandha haiM, kyoMki ve abhyantara grantha ke kAraNa haiM aura inakA tyAga karanA nirgranthatA hai| nizcaya naya kI apekSA mithyAtvAdika grantha haiM. / kyoMki, ve karmabandha ke kAraNa haiM aura ina kA tyAga karanA nirgranthatA hai| ____ daza prakAra ke bAhya parigraha evaM caudaha Abhyantara parigraha isa prakAra jo caubIsa parigrahoM se pUrNa vimukta haiM. jo bAlakavat nirvikAra ho cuke haiM, jo dizAoM ke vastra pahanate haiM-aise digambara munirAja naigraMthyapUta haiN| ____2. mUlottara guNArthI : jina ke vinA munitva samApta ho jAye, aisA AcaraNa mUlaguNa | saMjJA ko prApta hotA hai| AcArya vasunandi ke anusAra uttara guNoM ke AdhArabhUta guNoM ko mUlaguNa kahate haiN| mUlaguNA uttrgunnaadhaarbhuutaaH| (mUlAcAra 1/3) muniyoM ke 28 mUlaguNa haiN| A, vIranandi likhate haiM ki - yuktAH paJca mahAvrataiH samitayaH pnycaakssrodhaashyaaH| paJcAvazyakaSaTka lughnvshaacelkymsnaantaa|| bhU-zayyA sthiti bhukti dantakaSaNaM cApyeka bhaktayatA vevaM malagaNASTa viMzatiriyaM mUlaM critrshriyH|| (AcArasAra 1/141 // arthAta : pA~ca mahAvratoM se yukta, pA~ca samiti pA~ca paMcendriya nirodha, chaha Avazyaka, | kezaloMca, zreSTha acelakatva, snAnatyAga, bhUmi para zayana karanA, khar3e ho kara AhAra ! suvidhi zAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - pus , / 20 ratnamAlA pATha .. - 54 karanA, dAntAna nahIM karanA aura dina meM eka bAra bhojana karanA. ye muniyoM meM cAritra zrI ke mUlabhUta aTThAIsa mUlaguNa hote haiN| jo guNa mUlaguNoM kI zobhA bar3hAte haiM, mulaguNoM kI surakSA karate haiM, ve guNa uttaraguNa || kahalAte haiN| bAraha tapa aura bAIsa parISaha ye kula cautIsa uttaraguNa hote haiN| AcArya vaTTakera ne likhA hai ki - te muluttarasapaNA mUlaguNA mahaladAdi ahviisaa| tavaparisahAdibhedA cottIsA uttara gunnkkhaa|| (mUlAcAra 1/3) artha : ye mUlaguNa aura uttaraguNa jIva ke pariNAma haiN| mahAvrata Adi mUlaguNa aTThAIsa haiM. bAraha tapa aura bAIsa parISaha ye 34 uttaraguNa hote haiN| munirAja mUlaguNa aura uttaraguNoM ke paripAlaka hote haiN| 3, chadamastha jJAnarAjI : chamastha zabda kI paribhASA karate hue brahmadatta ne likhA hai ki- chadmazabDhana jJAnadarzanAvaraNa dvayaM bhaNyate, tatra tiSThanti iti chdmsthaaH| (bRhad dravyasaMgraha -44) artha : "chadma isa zabda se jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa ye donoM kahe jAte haiN| usa chadama meM jo rahe, ve chadamastha haiN| AcArya vIrasena bhI isI bAta ko svIkAra karate haiN| yathAchadma jJAna dRgAvaraNe tatra tiSThantIti chadmasthA : (dhavalA 1.189) eka anya paribhASA dete hue A. vIrasena kahate haiM ki - saMsaranti anena dhAti karmakalApena catasRSu gatiSviti ghAti karmakalApaH sNsaarH| tasmin tiSThantIti saMsArasthAH chadmasthAH bhvnti| (dhavalA 13/44) ghAtikarma samUha ke kAraNa jIva cAroM gatiyoM meM saMsaraNa karate haiM, vaha ghAti karma samUha saMsAra hai aura usa meM rahane vAle jIva saMsArastha arthAt chadamastha haiN| chadmastha jIvoM ko kSAyopazamika jJAna pAye jAte haiM, jinheM chamastha jJAna kahate haiN| munIzvara nirantara jJAnArAdhanA karate haiM, phalataH una kA zrutajJAna sAtizaya hotA hai| tapa ke prabhAva se unheM avadhi evaM manaHparyaya jJAna ho sakatA hai| arthAt munirAja do athavA tIna athavA cAra jJAnoM se suzobhita hote haiN| aise sAdhuoM ke saMgha meM arthAt muni-AryikA-pAvaka aura zrAvikAoM ke samudAya meM athavA RSi-muni-yati aura anagAra ke bheda se catussaMgha ko prAsuka dravya pradAna karanA, suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. - - - -vani Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ratnamAlA sukha zrAvakoM kA kartavya hai| sAdhu aura zrAvaka donoM bhI dharma rUpI rathake do cakra haiN| donoM hI paraspara meM upakArapratyupakAra karate hue apanI AtmasAdhanA karate haiN| donoM bhI eka-dUsare ke vinA apaMga haiN| sAdhu apane AtmAnubhava dvArA prApta jJAna zrAvakoM ko dete haiM, jisa se zrAvaka cAritra ke | lie nIMva svarUpa jJAna ko prApta hotA hai| pRccha 55 zrAvaka sAdhu ko AhArAdi dAna tathA sAdhanA ke anukUla upakaraNa pradAna kara ke unakI sAdhanA ko nirvikalpa banAtA hai| " muni ke lie tIna upakaraNa Avazyaka hote haiM jJAnopakaraNa- saMyamopakaraNa aura zaucopakaraNa| jJAna kA upakaraNa zAstra hai| sAdhu isa upakaraNa se dravya-bhAva zrutajJAna kI vRddhi aura cAritra kI vizudhdatA prApta karatA hai| saMyama kA upakaraNa picchikA hai| isa upakaraNa dvArA munigaNa sUkSma aura bAdara jIvoM kI rakSA karate haiN| kamaNDalu zauca kA upakaraNa hai| isa kA prayoga kara ke munirAja apane zarIra kI zuddhi karate haiM tAki devavandanA va svAdhyAyAdi kArya kiye jA skeN| ataeva aise upakaraNoM kA dAna karanA, sAkSAt mukti pradAna karane ke samAna hai| jina meM dAna dene kI zakti nahIM ho, ve kama se kama kaliyuga meM calate phirate ina tIrthaMkaroM kA ( munIzvaroM kA Adara karate raheM, tAki akSaya puNya ke bhAjana bana skeN| suvidhi jJAna kA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. --------- Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gura I.. - 200 gajara .. -20 ratnamAlA ratnamAlA pRSTha 1. -56 pRSThA - 56 dAna kA phala paJca sUnA kRtaM pApaM yadekatra gRhaashnme| tatsarvamatithayevAsau dAtA dAnena lumpti|| 30. anvayArtha : gRhAzrame gRhasthAzrama meM jJAtavya hai ki zrAvakAcAra saMgraha |meM mathitaye kI jagaha mataye chapA huA hai| yata paJcasUnA kRtam ekatra pApam paMca sUnAoM ke dvArA ekatrita pApa una saba ko atithi ko dAna dene se tat sarvam athitayevAsau dAnena dAtA lumpati dAtA naSTa karatA hai| artha : gRhasthAzrama meM paMcasUnA ke dvArA jo pApa upArjita hue haiM, ve saba pApa dAna karane se naSTa ho jAte haiN| bhAvArtha : yahA~ pAtradAna kA su-phala batAyA jA rahA hai| zrAvaka apane dinacaryA ke samaya meM pIsanA, kUTanA, bhojana pakAnA, pAnI bharanA aura buhAranA Adi pApa saMvardhaka paMca sUnA rUpa AraMbha karatA hai| una kriyAoM se samupArjita pApa karma ko dAtA dAna ke dvArA hI naSTa karatA hai| maharSi samantabhadra ne likhA hai ki - gRhakarmaNApi nicitaM karma vimASTiM khalu gRhavimuktAnAm | atithInAM pratipUjA ladhira-malaM dhAvate vaari|| (ratnakaraNDa prAvakAcAra 114) suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha 20 ratnamAlA pRSTha kra. 57 artha : gRha karma dvArA saMcita pApa gRhavimukta atithi ke prati pUjana se vaisA hI naSTa ho jAtA hai, jaise pAnI se khUna ke dAga / paM. AzAdhara jI ne likhA hai ki paJcasUnAparaH pApaM gRhasthaH saJcinoti yat / tadapi kSAlayatyeva munidAna vidhAnataH / / (sAgAra dharmAmRta 5/49) artha : pA~casUnA meM pravRtta jo gRhastha jisa pApa ko saJcita karatA hai, vaha gRhastha muniyoM ke lie vidhipUrvaka dAna dene se usa pApa ko bhI avazya naSTa kara detA hai| AcArya padmanandi ne likhA hai ki - dAnanaiva gRhasthatA guNavatI lokadvayodyotikA. saivasyAnnanu tadvinA dhanavato lokadvayadhvaMsa kRt / durvyApArazateSu satsu gRhiNaH pApaM yadutpadyate, tannAzAya zazAGka zubhra yazase dAnaM ca nAnyatparam / / (padmanandi paMcaviMzatikA 7/14) artha : dAna ke dvArA hI guNa yukta gRhasthAzrama donoM lokoM ko prakAzita karatA hai. isa ke viparIta usa dAna ke vinA dhanavAn manuSya kA vaha gRhAsthAzrama donoM lokoM ko naSTa kara detA hai| saikaDoM duSTa vyApAroM meM pravRtta hone para gRhastha ke jo pApa utpanna hotA hai, usa ko naSTa karane kA tathA candramA ke samAna dhavala yaza kI prApti kA kAraNa vaha dAna hI hai, usa ko chor3a kara pApa nAza aura yaza kI prApti kA aura koI dUsarA kAraNa nahIM ho sakatA / isa saMsAra meM pAtra kA milanA bahuta durlabha hai| ataH pAtra lAbha hone para dAtA ko | sampUrNa pramAda taja kara dAna denA caahiye| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CM 35. - 20 anvayArtha : yoginA AhAra abhaya bhaiSajya zAstradAnAdi bhedataH jinadevena caturdhA dAnam AmnAtam lAmAlA dAna ke bheda AhArabhayabhaiSajyazAstradAnAdi bhedataH / caturdhA dAnamAmnAtaM jinadevena yoginA / / 31 yogiyoM ke lie AhAra abhaya auSadha ludhiyAgara zAstradAnAdi bheda se jinadeva ke dvArA cAra prakAra kA dAna kahA hai| artha: AhAra - auSadha - abhaya aura zAstradAna ke bheda se dAna cAra prakAra kA hai, aisA | jinendra deva ne kahA hai / yaha dAna sAdhuoM ko diyA jAtA hai| bhAvArtha : catussaMgha kI AtmasAdhanA nirvighna ho, isa uddezya se jinendra deva ne cAra 'prakAra ke dAna kI prarUpaNA kI hai| AhAradAna : bhUkha sabase bar3A pApa hai" vaha zarIra kI kAnti ko naSTa kara detI hai, budhdi ko bhraSTa karatI hai, vrata-saMyama aura tapa meM vyavadhAna utpanna karatI hai. Avazyaka krmoN| ke paripAlana meM bAdhA utpanna karatI hai, usa bhUkha ke zamana karane ke lie prAsuka, vAtAvaraNAnukUla, sAdhanA kA varddhana karanevAlA AhAra bhaktipUrvaka muniyoM ke lie denA, | AhAradAna kahalAtA hai| : abhayadAna muniyoM ke nivAsa hetu prAsuka vasatikA pradAna karanA, abhayadAna hai| dharma-artha-kAma aura mokSa ye cAra puruSArtha manuSya ke lie iSTa haiM, vaha vinA jIvana ke saMbhava nahIM hai| ataH para jIvana kI rakSA karanA, abhayadAna hai| dayA dharma kA mUla hai, sampUrNa dAnoM meM jIvana dAna sarvazreSTha dAna hai, ataH abhayadAna | denA nihAyata jarUrI hai| suvidhi jJAna cadrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ + puSpa 20 ratnamAlA pacha 59 auSadha dAna asAtA vedanIya karma ke udaya se tathA bIryAntarAya karma ke udaya se zarIra meM rogoM kI utpatti hotI hai| yaha roga zarIra ko asvastha aura mana ko aprasanna banAte haiN| rogoM ke kAraNa sAdhanA meM kucha zithilatA AtI hai| zarIra roga grasta ho jAne para roga nivAraNArtha zudhda auSadhi denA tathA samucita paricaryA karanA, auSadhadAna hai| zAstra dAna : jagat meM prANI kA hitakArI bandhu jJAna hI hai| jJAna ke abhAva meM manuSya tiryaMca ke samAna mAnA gayA hai| jJAna se hI isaloka aura paraloka sambandhita sampUrNa | heyopadeyatA kA bodha hotA hai| bhedavijJAna kA kAraNa bhI jJAna hI hai| jJAna se zradhdA va cAritra dRDha hotA hai, mana evaM indriyA~ viSayoM se virakta hotI hai, citta pavitra hotA hai| ataH | jJAna prApti ke lie jinavANI bheTa karanA, zAstradAna hai| cAroM dAnoM kA phala batAte hue A. pUjyanAda likharI haiM ki jJAnavAn jJAnadAnena nirbhayo'bhaya dAnataH / annadAnAtsukhI nityaM nirvyAdhirbheSajAda bhavet / / (pUjyapAda zrAvakAcAra - 71) artha : jJAnadAna se manuSya jJAnavAn hotA hai. abhayadAna se nirbhaya rahatA hai, anna dAna se nitya sukhI aura auSadhidAna se sadA nIroga rahatA hai| AcArya amitagati dAna kI preraNA dete hue likhate haiM ki nAnAduHkhavyasana nipuNAnAzinA tRpti hetUn . karmAriti pracayana parAMstattvato'vetya bhogAn / muktvAkAGkSAM viSayaviSayAM karma nirnAza neccho. dadyAddAnaM praguNamanasA saMyatAyApi vidvAn / / ( subhASita ratna saMdoha 19/17 1 artha : karmanAza kA icchuka vidvAn viSayabhogoM ko yathArthataH aneka duHkhoM evaM ApattiyoM ko prApta karAnevAle, nazvara, tRSNA ke bar3hAnevAle aura karma rUpa zatruoM ke saMcaya meM tatpara * | jAnakara tadviSayaka abhilASA ko chor3atA huA saMyamI jana ke lie sarala citta se dAna deveM / ataH sat zrAvaka ko sva kalyANArtha cAra prakAra kA dAna yati nikAya meM denA caahiye| L suvidhi jJAna cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurAga . - 20 ratnamAlA pRSTha kA. - 60 vaiyAvRtti kI preraNA yenAdhakAle yatInAM vaiyAvRttyaM kRtaM mudaa| tenaiva zAsanaM jaina prodhdataM zarmakAraNam / / 32 anvayArtha : jisase adyakAle vartamAna kAla meM mudA harSa pUrvaka yatInAm muniyoM kI vaiyAvRtti yena vaiyAvRtyam kRtam kI tena usa ne eva zarmakAraNam jainam sukha ke kAraNa bhUta jaina zAsana kA udhdAra kiyaa| zAsanam proktam artha : jisa puruSa ne Aja ke vartamAna kAla meM harSa pUrvaka sAdhuoM kI vaiyAvRtti kI, | usane hI sukha ke kAraNabhUta jainazAsana kA udhdAra kiyaa| bhAvArtha : vaiyAvRtti kI paribhASA karate hue A. samantabhadra likhate haiM ki - vyApatityapanodaH padayoH saMvAhanaM ca guNarAgAt / vaiyAvRtyaM yAvAnupagraho'nyo'pi saMyaminAm / / . (ratnakaraNDa zrAvakAcAra - 112) artha : guNAnurAga se saMyamI puruSoM kI ApattiyoM ko dUra karanA, unake caraNoM kA mardana karanA (dAbanA) tathA isI prakAra kI aura bhI jo unakI sevA-Tahala yA sAra-saMbhAla kI jAtI hai, vaha saba vaiyAvRtya hai| isa kalikAla meM saMhanana kI hInatA. asaMyama kI bahulatA Adi kAraNoM se cAritra kA paripAlana karanA, atyanta kaThina ho cukA hai| mithyAtva ke bola bAle ke kAraNa saMyamI jIvana tIta karanA-atyanta duSkara ho rahA hai| phira bhI Azcarya hai ki Aja aneko yuvAsanta AtmakalyANa ke sAtha sAtha para-kalyANa karane meM saMlagna haiN| phira bhI muniyoM kI saMkhyA nANya hai arthAt pAtra prApti atizaya durlabha hai| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpA . - 20 ratnamAlA pA . - 61 | vaibhava hAthI ke karNa athavA kAka ke cakSu ke samAna atyanta caMcala hai| kaba Aye aura || kaba jAye? isa kA koI nizcaya nahIM hai| puNya ke phala se prApta huI vibhUti ko puNya kara ke hI sthira rakhA jAtA sakatA hai| ataH gRhastha ko sadaiva yaha prayatna karanA cAhiye ki ve apane vaibhava kA sadupayoga kreN| vaibhava kI asthiratA aura pAtra kI durlabhatA dekhate hue, vaiyAvRtti meM mana ko lagAnA, sadgRhastha kA kartavya hai| vaiyAvRtti ke 16 guNa batAte hue A. zivArya ne likhA hai ki - guNapariNAmo saTTA vacchAllaM bhattipattalaMbho y| saMdhANaM tavapUyA anicchattI samAdhI yaa| ANA saMjamasAkhilladA ya dANaM ca avidigiMchA y| vejjAvaccassa guNA, pabhAvaNA kjjpunnnnaanni|| gavatI ArAdhanA- 324, 315) artha : 1-sAdhuni ke guNana meM pariNAma. 2 zraddAna, 3-vAtsalya, 4-bhakti. 5 pAtralAbha 6-saMdhAna jo ratnatrayateM jor3a.7-tapa, 8-pUjA, 9 dharmatIrtha kI avyucchitti, 10-samAdhi, 11-tIrthaMkarani kI AjJA kA dhAranA, 12-saMyama kI sahAyatA, 13-dAna. 14-nirvicikitsA, 15-bhAvanA, 16-kAryapUrNatA ete vaiyAvRtya karane taiM guNaprakaTa hoya haiN||| vaiyAvRtti karane se dharma prabhAvanA hotI hai, saMyamI kI surakSA hotI hai| ataH graMthakAra kahate haiM ki jo harSapUrvaka vaiyAvRtti karate haiM. ve mAnoM sukha ke kAraNabhUta jaina dharma kA udAra hI kara rahe ho| suvidhi zAla varikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnamAlA a re str.. dzs..62 gAla, - 20 ra - 20 ratnamAlA caityAlaya banAne kA upadeza uttuGga toraNopetaM caityAgAramaghakSayam | karttavyaM zrAvakaiH zaktyAmarAvikamapi sphuTam || 33. anvayArtha : zaktyA zakti ke anusAra uttuGga unnata toraNa toraNa se rAta aghakSayam pApa nAzaka caityAgAram caityAlaya pAvakaH zrAvakoM ke dvArA banavAyA jAnA cAhiye (aura) sphuTam nizcaya se amarAdikam deva pratimA api karttavyam banAnI caahiye| upetam - kartavyam artha : unnata toraNa se yukta, pApa vinAzaka caityAlaya zrAvakoM ko banAnA cAhiye aura | jina pratimA bhI zakti ke anusAra banAnI caahiye| bhAvArtha : paramAtmA sadA sarvadA hamArI antarAtmA meM vAsa karatA hai| dUdha meM ghI hotA hai, tila meM tela hotA hai nA? basa! usI taraha vaha hama meM rahatA hai| AvazyakatA hai usako jagAne kI, antarmana meM dRSTipAta karane kI. svayaM ko pahacAnane kii| dUdha se ghI ekadama nahIM bntaa| dUdha meM sarvaprathama jAmana DAlA jAtA hai. jisa se dahI banatA hai| usa dahI ko mathanI dvArA mathakara makkhana prApta kiyA jAtA hai| makkhana tapa kara ghI banatA hai| aneka sAdhanoM kA prayoga ghI banAtA hai| tadanurUpa AtmA ko paramAtmA banAne kA sAdhana yA mAdhyama hai mandira __mandira yAni cUnA mATI se cunI gaI cAra dIvArI aura usa para rakhA gayA kalaza hI | nahIM, apitu jahA~ para zAnti ko prazraya milatA hai, vizuddhatA kA saurabha hotA hai, adhyAtma | aura vyavahAra kA bejor3a saMgama hotA hai, usa nirmala sthAna ko kahate haiM, mndir| ___ mAnava dainaMdina jIvanacaryA meM roTI kapar3A aura makAna hetu parizrama meM arthAta arthopArjana | meM tallIna rahatA hai| usa vikalpa jAla ko dhvasta karane ke lie mandira hI eka samartha suvidhi jhAna carikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - HTT. - 2 ranamAlApA . - 53 kAraNa hai| he mAnava! jina bhAva bhaMgimA kI mUrata tU bana baiThA hai, vaha terA apanA svarUpa nahIM haiN| tU bhI paramAtmA hai| yaha mUka sambodhana use mandira meM hI prApta ho sakatA hai. anyatra nhiiN| pariNAmoM kA saMzodhana evaM saMvardhana mandira nAmA phaikTrI meM hI ho sakatA hai| apanI supta zaktiyoM ko jagAne kA, jIvana meM cetanA gAna karane kA, hepopAdeya ko samajhane kA tathA Atma vaibhava ke sAtha dayA, dharma, zAntatA, sahanazIlatA evaM nisvArthatA kA bodha bhI jina mandira se samprApta hotA hai| / ataH graMthakAra kA kathana hai ki pratyeka zrAvaka ko apanI zakti ke anusAra jina mandira banAnA caahiye| Agama pramANa se yukta, sundara, vItarAgI jina pratimA bhI mandira meM sthApita karAnI caahiye| sAcArya umAstAmI ne likhA hai ki bimbIdalasame caitye, yavamAnaM subimbakam | yaH karoti hi tasyaiva, muktirbhavati snidhiH|| (umAsvAmI zrAvakAcAra - 115) artha : jo puruSa bimbIdala (kindUrI ke patra ke samAna caityAlaya banavA kara ke usa meM yava (jo) pramANa bhI jinabimba ko sthApana kara usa kA pratidina pUjana karatA hai, usa ke hI mukti samIpavartinI hotI hai| suvidhi zAna caThitrakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pA. - 200 ratnamAlA lagA. . 641 jina mandira banAne kA phala yena zrImajjinezasya caityAmAramaninditam / kAritaM tena bhavyena sthApitaM jina zAsanam / / 34. anvayArtha : yena jisake dvArA anindiAna zrImat zrImAn jinezasya caityAgAram kAritam tena bhavyena jina-zAsanam sthApitam jinendra kA mandira banavAyA gayA usa bhavya ke dvArA (mAnoM) jaina zAsana kI sthApanA kI jA cukI hai| artha : jo jinendra-deva kA mandira banavAtA hai. vaha bhavya jaina-zAsana ko sthApita karatA hai| bhAvArtha : jina mandira aneka pApoM kA nAzaka hai| vizAla jinAlaya kI uttaMga pattAkAyeM jina-zAsana kA gaurava digadiganta meM phailAtI hai| jinAlaya samyagdarzana kA eka Ayatana hai| jo bhavya jIva svAnubhava kI kiraNoM ke dvArA AtmAnubhUti ke utpAdaka nizcaya adhyAtma meM sthira nahIM raha pAtA-usake lie jinAlaya Atma-sthiratA kA kAraNa jinabhavana nirmANa kA phala batAte hue A, padamanandi likhate haiM ki - bimbAdalobati yavonatimeva bhktyaa| ye kArayanti jinasadma jinAkRtiM c|| puNyaM tadIyamiha vAgapi naiva zaktA stotuM parasya kimu kArayitu yasya / / (padamanaMdi paMcaviMzatikA 7/22) artha : jo manuSya bimbapatra kI UMcAIvAle jinamandira ko aura jau kI UMcAIvAlI suvidhi jJAna catrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ratnamAlA 65 jina pratimA ko bhakti se banavAte haiM, unake puNya ko kahane ke lie sarasvatI bhI samartha nahIM hai, phira donoM ko karAnevAle manuSya ke puNya kA to kahanA hI kyA ? ataH graMthakAra kahate haiM ki jisa bhavya ne jinendra bhagavAn kA mandira banavAyA hai, | usane mAnoM jaina zAsana kI sthApanA kI hai| vimarza : vartamAna meM AcAryoM ke isa taraha ke vAkyoM ko par3hakara jaina samAja meM mandira banavAne kI hor3a sI lagI hai kintu mAtra mandira banavAnA hI akSaya puNya kA kAraNa nahIM hai| mandira banAne ke sAtha sAtha usa kI surakSA, dekhabhAla, usa kI arcanA, prAcIna jinAlayoM kA jIrNodhdAra bhI Avazyaka hai| prAcIna mandiroM kI surakSA jainatva kI surakSA hai| navadevatAoM meM mandira bhI eka devatA hai, ataeva usakA vidhivat arcana va usakI vyavasthita dekhabhAla nihAyata jarUrI hai| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 ....20 gArgadarzaka R ratnamAlA .. . 66 mandira meM dene yogya vastueM gau-bhUmi-svarNa-kacchAdi dAnaM vasataye'hatAm / kartavyaM jIrNa-caityAdi samudhdaraNamapyadaH / / 35, anvayArthaH arhatAm arhanta ke jJAtavya hai ki - dasataye vasatikA meM zrAvakAcAra saMgraha meM gau kI jagaha go tathA gAya kartavyaM kI jagaha kartavya chapA huA hai| bhUmi svarNa suvarNa kacchAdi vastrAdi kA dAnam dAna kartavyam karanA cAhiye adaH vaha jIrNa jIrNa caityAdi mandiroM kA samudhdaraNam udhdAra api bhI kartavyam kreN| artha : jina mandira meM gAya-bhUmi-suvarNa-vastrAdi dene cAhiye tathA jIrNa mandiroM kA jIrNodhdAra bhI karAnA caahiye| bhAvArtha : mandira meM paMcAmRtAbhiSeka hetu dUdha-dahI aura ghI kI AvazyakatA hotI hai| inakI suvidhA ke lie mandira meM gAya denI caahiye| bhagavAna ke zrI caraNoM kI arcanA hetu Avazyaka puSpoM kI vyavasthA hetu bAga lagAne ke lie bhUmi dAna karanI caahiye| chatra-ca~vara-bhAmaNDalasiMhAsanAdi ke nirmANa hetu mandira meM suvarNa-cAMdI Adi dravya dene caahiye| bhagavAna kI pratimA ko pochane ke lie athavA acAnaka anya gA~va se padhAre hue zrAvaka ko apane Avazyaka karmoM kI pUrti ke lie zuddha vastroM kI AvazyakatA hotI hai-etadartha mandira meM vastra-dAna karanA caahiye| Adi zabda mandira kI Avazyaka jitanI bhI vastueM haiM, unako sucita karatA hai| ataH mandira meM jo kucha Avazyaka vastuyeM haiM, unakA dAna zrAvaka ko karanA caahiye| ___ Aja na jAne kitane prAcIna jinamandira jarjarita avasthA meM par3e hue haiN| una kA uddhAra karanA, pratyeka zrAvaka kA kartavya hai| una ke saMrakSaNa se hI hamArI saMskRti tathA itihAsa jIvita rhegaa| eka jIrNa mandira kA jIrNodhdAra karane se utpanna honevAle puNya ke viSaya meM jainAcAryoM kA : mArmika kathana mananIya hai ki " eka mandira kA jIrNodhdAra karane se anekoM naye mandira banavAne kA puNya lagatA hai / ____ itihAsa kI surakSA ke lie, AyatanoM kA vinaya kAyama rakhane ke lie jIrNodhdAra hI ucita ! upAya hai| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pujA . -20 ratnamAlA pa tana -67 bhaktitaH paNDitoM kA sAmAna sidhdAntAcAra-zAstreSu vAcyamAneSu bhaktitaH / dhanavyayo'vyayo nRNAM jAyate'tra mahardaye || 36. anvayArtha : sidhdAnta zAstreSu sidhdAnta zAstroM ke AcAra zAstreSu AcAra zAstroM ke vAcyamAneSu vAcakoM ko bhakti pUrvaka nRNAm manuSyoM kA dhanavyAyaH dhanavyaya honA cAhiye, (vaha) atra yahA~ avyayaH akSaya mahardaye mahA RddhiyoM ko jAyate utpanna karatA hai| artha : sidhdAnta aura AcAra zAstra ke vAcaka vidvAnoM ke lie manuSyoM kA dhanatyaya honaa| caahiye| vaha dhanavyaya akSaya mahA-Rdi ko prApta karAtA hai| bhAvArtha : nirNAyaka sAkSya ke AdhAra para avalambita, satya prarUpaka koI mUla pATha athavA graMtha sidhdAnta kahalAtA hai| tattvArthasUtra, dhavala, mahAdhavalAdi graMtha sidhdAnta zAstra haiN| dvAdaza aMga sidhdAnta haiN| (dhavalA 8/10) A. vIrasena siddhAnta ke ekArthaka zabdoM kA ullekha karate hue likhate haiM ki Agamo sidhdaMto pavayaNamidi eyaho (dhavalA 1/20) artha : Agama, sidhdAnta aura pravacana ye saba ekArthaka haiN| sadAcAra ke pratiSThApaka zAstroM ko AcAra graMtha kahate haiN| muni aura zrAvaka ke bheda se AcaraNa kartA do prakAra ke haiN| ataH mUlAcArAdi samasta yatyAcAra graMtha tathA ratnakaraNDa zrAvakAcArAdi sampUrNa zrAvakAcAra AcAra zAstra haiN| ina donoM zAstroM kA vAcaka yadi gRhastha haiM to use apane Azrama ke yogya aneka kartavya pAlanIya hote haiM, jina meM dhana kI AvazyaktA hotI hai| yadi usake AvazyakatA kI pUrti nahIM huI to vaha arthArthI hokara zAstra-sevAdi kAryoM || se vimukha ho jAyegA, isa se granthoM kI apAra hAni hotI hai| A. somadeva likhate haiM ki - saumanasyaM sadA'dharya vyAkhyAtRSu ptthtsudh| AvAsapustakAhArasaukaryAdi vidhAnakaiH / / (yazastilaka campU / / artha : jo jinazAstroM kA adhyayana karate haiM yA unako par3hate haiM, unheM AvAsa-pustaka aura bhojana Adi ko pradAna kara ke gRhastha ko sadA apanI sadAzayatA kA paricaya denA caahiye| isalie graMthakAra kA kathana hai ki siddhAnta va AcAra zAstroM ke vAcaka vidvAnoM ke lie manuSya ko dhanavyaya karanA caahiye| yaha dhanavyaya vidvAnoM ko arthacintA se mukti dilAyegA. yaha | mukti ise zAstrAdhyayana meM adhika ruci va samaya pradAna karegA, jisa se granthoM kI surakSA hogI| ataeva yaha dhanavyaya akSaya Rdhdi pradAyaka hai| suvidhi mAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - rAsa .. -20 ratnamAlA gapTha hA... 68 dAna kI preraNA dayAvatyAdibhinaM dharmasantAnamudaret / dInAnAthAnapi prAptAn vimukhAmeva kalpayet / / 37. anvayArtha : nUnam nizcaya se jhAtavya hai ki - dayAdattyAdibhiH dayAdatti Adi se zrAvakAcAra saMgraha meM dharma-santAnama dharma santati kI dayAdattyadibhirnUna udhdaret unnati kareM kI jagaha dayA dattyAdi chapA dIna dIna huA hai| anAthAn anAthoM ko api prAptAna prApta karane para vimukhAn vimukha na - eva nahIM kalpayet kreN| artha : dayAdAna Adi se dhArmikoM kI unnati kareM tathA dIna va anAthoM ko bhI dAna denA | caahiye| bhAvArtha : Agama meM dAna ke cAra bheda kahe gaye haiN| pAnadatti : sadbhakti se yukta ho kara pAtroM ko caturvidha dAna denA, pAtra dAna hai| A. jinasena ne likhA hai ki - mahAtapodhanA yArcA pratigraha puraHsarama | pradAnamazanAdInAM pAtradAnaM tadiSyate / / (mahApurANa 38/37) artha : mahAn tapasvI sAdhujanoM ke lie pratigraha Adi navadhA bhakti pUrvaka AhAra, auSadhi Adi kA denA pAtra datti kahI jAtI hai| pAtra ke 3 bheda haiM - uttama - madhyama aura jghny| unakA varNana karate hue suvidhi zAma patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRpta nAma, - 69 puSpaka - 20 ratnamAlA A. amRtacandra ne likhA hai ki - pAtraM tribhedamuktaM saMyoge mokSakAraNa guNAnAm / avirata samyagdaSTi viratAviratazca sakala viratazca / / (puruSArtha sidhdayupAya - 171) artha : mokSa ke kAraNa svarupa guNa samyaka ratnatraya kA jina meM saMyoga ho, aise || avirata samyagdRSTi caturthaguNasthAnavI, viratAvirata / dezavirata paMcamaguNasthAnavartI aura sakalavirata chaThe guNasthAnavartI munirAja ye tIna prakAra ke pAtra kahe gaye haiN| samadAtti : A. jinasena likhate haiM ki - samAnAyAtmanA'nyasmai, kriyAmantra vratAdibhiH / nistArakottamAyeha bhUhemAdyati sarjanam || samAnadattireSA syAt pAtre madhyamatAmite / samAna pratipattyaiva pravRttA shRdhdyaa'nvitaa|| (mahApurANa 38/38-39) artha : kriyA, maMtra aura vrata Adi se jo apane samAna haiM, aise anya sAdharmI bandhu ke lie aura saMsAra tAraka uttama gRhastha ke lie bhUmi, suvarNa Adi denA samadatti haiN| tathA madhyamapAtra meM samAna sammAna kI bhAvanA ke sAtha zradhdA se yukta jo dAna diyA jAtA hai, vaha bhI samAnadatti hai| dayAdatti : paM. meghAvI likhate haiM ki - sarvebhyo jIvarAzibhya : svazaktyA karaNaistribhiH | dIyate'bhayadAnaM yaddayAdAnaM taducyate / / dharmasaMgraha zrAvakAcAra 6/190) artha : sampUrNa jIvamAtra ke lie kRta, karita tathA anumodana se apanI zakti ke anusAra abhayadAna dene ko buddhimAn loga dayAdAna {dayAdatti) kahate haiN| anvayadatti : ise sakala datti bhI kahate haiN| paM. meghAvI ne likhA hai ki - samarthAya svaputrAya tadabhAve'nyajAya vaa| yadetaddIyate vastu svIyaM tatsakalaM matam / / dharmasaMgraha zrAvakAcAra 6/196) || artha : saba taraha samartha apane putra ke lie athavA putra ke na hone para dUsare se utpanna hone vAle (dattaka) putra ke lie apanI dhanadhAnyAdi se sampUrNa vastu kA jo denA hai, use sakala datti kahate haiN| isa taraha cAroM dAnoM ke dvArA jaina dharma ke ArAdhakoM kI unnati kareM, tathA dIna aura // anAthoM ko karuNA dAna denA caahiye| suvidhi jJAna cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa Ti, - 20 ratnamAlA taka - 70 gRhIta bratoM ko paripAlana karane kI preraNA vrata zIlAni yAnyeva rakSaNIyAni sarvadA / ekaikAdeva jAyante dehinAM divysidhdyH||38. anvayArtha : yAni jo gRhIta) jJAtavya hai ki - vrata vrata zrAvakAcAra saMgraha meM ekaikAdeva kI jagaha zIlAni zIla haiM unakA ekanaikena chapA huA hai| sarvadA sadA eva TI rakSaNIyAni rakSaNa karanA cAhiye eka-ekAt eka-eka se dehinAm saMsAriyoM ko divya divya sidhdyaH siddhiyoM jAyante prApta hotI hai| artha : jo vrata aura zIla grahaNa kiye gaye haiM, una kA rakSaNa karanA cAhiye kyoMki ve vratAdi eka-eka bhI jIva ko siddhiyoM pradAyaka hote haiN| bhAvArtha : vrata ko paribhASita karate hue umAsvAmI mahArAja likhate haiM ki .. hiMsAnRtasteyAbrahma parigrahebhyo viratitima tittvArtha-sUtra 7/1) artha : hiMsA nRta asteya, abrahma aura parigraha se virakta honA, vrata hai| ye ahiMsAdi ke bhedoM se 5 prakAra ke haiN| zIla kI paribhASA karate hue A. pUjyapAda ne likhA hai ki - drataparirakSaNArtha zIlamiti digviratyAdInIha zIlagrahaNena gRhyante sarvArthasiddhi 7/24, | artha : vrata kI rakSA ke lie zIla hai, isalie yahA~ zIla pada ke grahaNa se digviratyAdi grahaNa karanA caahiye| zIla zabda anekArthoM meM prayukta haiN| yathA - svabhAva, acchI prakRti, sadguNa, naitikatA, pravRtti, ruci, brahmacarya Adi. jo pravRtti vratoM kI rakSA meM kAraNa hai. vaha yahA~ zIla zabda se abhisaMzita hai| vratoM kI surakSA binA zIla ke saMbhava nahIM hai| ataH AcArya amRtacandra zIlavrata pAlana kI preraNA dete hue likhate haiM ki - paridhaya iva nagarANi vratAni kila pAlayanti shiilaani| vratapAlanAya tasmAcchIlAnyapi paalniiyaani|| (puruSArtha sidhdayupAya - 136} artha : jaise paridhi arthAt parakoTA nagara kI rakSA karatA hai, usI prakAra zIla vratoM kI rakSA karate haiN| ataH grahaNa kiye gaye ahiMsAdi vratoM ke paripAlana ke lie guNavrata aura zikSAvrata rUpa | sAta zIloM ko bhI pAlana karanA caahie|| tIna guNavrata aura cAra zikSAvrata ye sapta zIlavata haiN| jo vrata aura zIla grahaNa kiye gaye haiM, unakA yathArtha paripAlana prayatna pUrvaka karanA caahiye| jo eka bhI vrata kA niraticAra pAlana karatA hai, vaha divya vibhUti ko prApta karatA hai. * phira aneka vratoM kA phala kahane kI kSamatA isa lekhanI meM kahA~? yA to ise sarvajJa jJAne yA bhuktbhogii| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zurA .. 30 ratnamAlA pATha F.. 7 ahiMsA vrata kA phala manovacanakAyairyo ma jiMghAsati dehinH| sa syAd gajAdi-yudhdeSu jayalakSmI-niketanam / / 39 anvayArtha : manaH vacana kAyaiH dehinaH na jighAMsati mana vacana kAya se jIvoM ke ghAta kI icchA nahIM karatA, gajAdi yudhdeSu jayalakSmI majAdi ke yudhda meM jayalakSmI kA niketanam sthAd hotA hai| artha : jo mana-vacana-kAya se jIvoM ko nahIM mAratA hai, vaha gajAdi ke bhayaMkara yuddha meM bhI vijaya prApta karatA hai| bhAvArtha : yahA~ ahiMsA vrata kA mahattva batalAyA hai| ahiMsA samasta vratoM kI mAtA hai, sAre vrata ahiMsA kI AdhArabhUmi para palate haiN| ahiMsA ke vinA zeSa vrata nIMva ke vinA mahala ke samAna haiN| AcArya samantabhadra likhate haiM ki - ahiMsA bhUtAnAM jagati viditaM brahma paramam / (svayaMbhUstotra . 515) prANiyoM kI ahiMsA isa jagata meM paraM brahma rUpa se prasiddha hai| ahiMsA mAnava ko vizva maitrI aura vizva bandhatA kA pATha par3hAtI hai| ahiMsA. jIvana kA aisA sarasa saMgIta hai ki usakI madhura-madhura lahariyA~ samasta sRSTi ko samarasI aura svarasI bhAva meM magna kara detI hai| ahiMsA rUpI saritA jisa dizA meM bahatI calI jAtI hai, usa ora vaha sarvatra pavitratA ko sarasabja banAtI calI jAtI hai| usa saritA ke pAvana jala se kaSAya-kalmaSa aura viSaya vikAra svayameva dhula jAte haiN| - - - - sunidhi jJAna cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. - - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CIT F3. -20 ratnamAlA gRSTha - 72 ahiMsA kA yaha mahAn sandeza Aja vizva zAnti kA sarvazreSTha mAdhyama hai, isa kI amodha zakti ke sammukha saMsAra kI samasta saMhAraka mahA zaktiyA~ avaruddha ho jAtI hai| bhagavAn mahAvIra ke zabdoM meM ahiMsA bhagavatI zakti hai. usa kI vimala dhArAeM prAntavAda, jAtivAda, bhASAvAda, sampradAyavAda yA paMthavAda kI caTTAnoM ko cakanAcUra karate hue agragati karatI hai, yaha kisI kI vyaktigata dharohara nahIM hai, apitu vizva kA sarvamAnya sidhdAnta hai, mAnavatA kA dhakla pRSTha hai| zabdaracanA evaM vyAkaraNa zAstra kI dRSTi se ahiMsA niSedhAtmaka zabda hai, isakA kAraNa hai ki usa kA prathama pakSa niSedhamUlaka hai, hiMsA ke abhAva kI sUcanA isa ke dvArA dI gaI hai| vastutaH vaha nakAra para AdhRta nahIM hai| hiMsA, zoSaNa evaM kaSTa ke dvArA jhulase hue jIvoM kI jo rakSA kareM, vaha ahiMsA hai| yaha ahiMsA kI vidheyAtmaka paribhASA hai| samatA, sarvabhUta dayA, saMyama, prema Adi samasta pavitra AcaraNa ahiMsA meM garbhita ho jAte haiN| ahiMsA hRdaya parivartana karane meM prazasta va sakSama mAdhyama hai| vaha nirvANa nahIM, nirmANa karatA hai, vaha mAratA nahIM, sudhAratA hai, isalie Aja vizva ke samasta tattvavettA ahiMsA ko parama dharma mAnate haiN| jo manuSya mana-vacana-kAya se aura kRta-karita anumodanA se jIvoM kA ghAta nahIM karatA hai, vaha sarvatra vijaya zrI kA varaNa karatA hai| kA suvidhi zAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahA.. 20 . . 20 ratnamAlA u . - 73 aa satya bata kA phala sa-svaraH spaSTa vAgiSTamataH vyaakhyaan-dkssinnH| kSaNArddha nirjitAgatirasatya viraterbhavet / / 40 apAmArga : asatyavirateH asatya kA tyAgI su-svaraH su-svara spaSTavAk spaSTavAdI iSTamata abhISTa mata ke vyAkhyAna vyAkhyAna (meM) dakSa api bhI hotA hai) aura kSaNArTa ada kSaNa meM hI nirjitAgatiH vipakSiyoM ko jItanevAlA bhavet hotA hai| dakSiNaH artha : asatya kA tyAgI susvara, spaSTavAdI, iSTamata ke vyAkhyAna meM dakSa tathA kSaNArddha meM hI vipakSiyoM para vijaya prApta karanevAlA hotA hai| bhAvArtha : yahA~ asatya-virati kA mahattva spaSTa kiyA jA rahA hai| A. zubhacandra likhate haiM ki - ekataH sakalaM pApaM asatyotthaM tto'nytH| sAmyameva vadantyAryAstulAyAM dhRtyostyoH|| (jJAnArNava 9/33) artha : AryajanoM ne tarAjU ke eka palar3e meM sampUrNa pApoM ko va dUsare meM asatya se | utpanna hue pApoM ko rakhakara taulaa| ve kahate haiM ki donoM samAna haiN| asatya kA lakSaNa karate hue A. amRtacandra likhate haiM ki - yadidaM pramAdayogAdasadabhidhAnaM vidhIyate kimpi| tadanRtamapi vijJeyaM tabhedAH santi ctvaarH|| (puruSArtha sidhdayupAya-91) suvidhi zAma camdrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tales. : 20 ratnamAlA pAta drA. - 741 artha : jo kucha bhI pramAda ke yoga se asatya kathana kiyA jAtA hai, vaha asatya jAnanA caahie| usa asatya ke cAra bheda haiN| usa asatya se virata honA hI sanya hai| satya kA mahattva batAte hue somaprabhAcArya likhate haiM ki - vizvAsAyatana vipatti dalanaM devaiH kRtArAdhanam / muktaH pathyadanaM jalAgnizamanaM vyAghroragastambhanam / zreyaH saMvatanaM samRddhijananaM saujanya saMjIvanam . kIrteH kelivana prabhAvabhavana, satyaM vacaH pAvanam || (sUkti muktAvalI - 29) / artha : satyavacana vizvAsa kA ghara hai, vipatti ko dUra karanevAlA hai, devoM ke dvArA jisakA ArAdhana kiyA gayA. mukti ke lie pAtheya samAna hai, jala aura agni ko zAnta karanevAlA hai arthAt satya ke pratApa se jala tathA agni kA bhaya yA mahAna saMkaTa bhI zAnta ho jAtA hai, vyAghra (vAgha) va sarda ko staMbhana karane vAlA hai. kalyANa kA vazIkaraNa hai arthAt kalyANa kA gRha hai, samRddhi ko utpanna karane vAlA hai, sajjanatA kA jIvana hai, kIrti kA krIDA bana hai, prabhAva kA mandira hai, aisA satyavacana nirantara bolanA yogya hai| __graMthakAra ne likhA hai ki asatya pApa kA tyAgI sundara svaravAlA, spaSTa bolanevAlA, apane mata ko vyavasthita rUpa se spaSTa karanevAlA hotA hai| vaha kSaNArddha meM hI vipakSiyoM ko vAda-vivAda meM jIta letA hai| suvidhi zAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i. - 20 ratnamAlA id . . 75 REE manuSya bhuvaH acaurya brata kA phala catuHsAgara - sImAyA rbhuvaH syAdadhipo naraH | paradravya parAvRtaH suvratyopArjita svakaH || 41. anvayArtha : naraH paradravya para-dravya se na hokA svakaH apane dvArA su-vratyA acchI vRtti se (artha) upArjita : upArjita (karanevAlA hotA hai| catuHsAgara cAra sAgaroM kI sImAyA : sImA taka kI bhUmi kA adhipaH svAmI syAt hotA hai| artha : jo manuSya paradravya se parAvRtta ho kara acchI vRtti se apane dvArA artha upArjita karane vAlA hotA hai, vaha cAra sAgaroM taka kI bhUmi kA svAmI hotA hai| bhAvArtha : AcArya pravara umAsvAmI mahArAja ne likhA hai ki - adattAdAnaM taiyam (tattvArthasUtra7/14) adatta kyA hai? yaha batAte hue A. bhAskaranandi likhate haiM ki - dIyate sma dattaM-pareNa smrpitmityrthH| na dattamadattama (tattvArthavRtti sukhabodha TIkA-7/ 15) para ke dvArA jo vastu dI gaI ho, vaha datta hai| jo datta nahIM hai. vaha adatta hai| AdAna yAni hastAdika ke dvArA grahaNa krnaa| adatta kA grahaNa karanA corI hai| vinA dI huI vastu vaha cAhe choTI ho yA bar3I, alpamUlyavAn ho yA atimUlyavAn apane adhikAra meM le lenA, cauryakarma hai| grahaNa karanA to dUra hI rahA, apitu grahaNa karane rUpa bhAvoM kA utpanna honA hI, corI hai| yaha abhiprAya A. pUjyapAda svAmI ko iSTa hai| ve kahate haiM ki - yatra saMkleza pariNAmena pravRttistatra steyaM bhvti| bAhAvastuno grahaNe cAgrahaNe ca)| (sarvArthasidhdi 7/147 arthAta : bAhyavastu kA grahaNa ho athavA na ho vinA dI huI vastu ko grahaNa karate samaya saMkleza bhAva avazya hotA hai / jahA~ saMkleza pariNAma hote haiM, vahA~ corI avazyameva corI ke lie Agama meM karIba - karIba 30 samAnArthaka zabda prApta hue haiN| yathA. 1 DERABA suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma . -20 ratnamAlA rAThA - 76E corikA 2 parahata 3 adatta 4 kUrakRtya 5 paralAbha 6 asaMyama 7 paradhanagRdhdi 8 laulya taskaratva 1 apahAra 10 hastalaghutva 11 pApakarmakaraNa 12 stainya 13 haraNa vipraNAza | 14 AdAna 15 dhanalumpanA 16 apratyaya 17 avapIDana 18 AkSepa 19 kSepa 20 vikSepa 21 kUTatA 22 kAMkSA 23 kulamaSI 24 lAlapaNa prArthanA 25 vyasana 26 icchA 7 mUrdhA | 28 mAthi 29 gizikarma 38 asatA isa ke hI nAma paryApta nahIM hai| kriyA ke anusAra isa ke aura bhI nAma ho sakate haiN| isa ke duSphala ko batAte hue A. zivakoTi likhate haiM ki paralogammiya coro karedi Nirayammi appaNo vsrdi| tivAo vedaNAo aNubhavahidi tattha sucirNpi|| (bhagavatI ArAdhanA * 865) artha : cora mara kara naraka meM vAsa karatA hai aura vahA~ cirakAla taka tIvra kaSTa bhogatA hai| A. zubhacandra likhate haiM ki . hRdiyasya padaM dhatte paravittA missspRhaa| karoti kiM na kiM tasya kaNThalagneva srpinnii|| jJAnArNava - 10/7) artha : jisa puruSa ke hRdaya meM para dhana rUpa mAMsa bhakSaNa kI icchA sthAna pA letI hai, vaha usa ke kaNTha meM lagI huI sarpiNI ke samAna hai aura vaha kyA-kyA nahIM karegI? arthAt saba hI aniSTa karatI hai| ___caurya karma anArya karma hai| isa meM lobha kI bAhulyatA hotI hai parantu kapaTAdi samasta doSa isa karma ke sahAre apanA jIvana vyApana karate haiN| yaha durgati ke lie bhejA gayA AmantraNa patra hai| yaha apakIrti kA bhaNDAra hai| premIjanoM meM bhI bheda utpanna karane vAlA yaha | caurya karma paraspara meM aprIti kA janaka hai| pApa paMka meM unmajjana-nimajjana karane meM pravRtta karAnevAlA yaha steya karma cirakAla paryanta saMsAra ke caturgati rUpa bhramaNa kA pramukha kAraNa hai| ubhayaloka meM AtmA kA ahita karane meM nipuNa yaha karma samasta puruSArthoM kA vinAzaka hai| isIlie bhavya jIvoM ko sva-dhana meM saMtoSa rakhate hue paradravya se apane citta ko haTAnA caahiye| isa se vaha saMsAra kI samasta vibhUtiyoM ko prApta karatA huA antatogatvA mokSapada ko prApta karatA hai| suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puchA kra. 20 brahmacarya vrata kA phala mAtR-putrI - bhaginyAdi saMkalpaM parayoSiti tanvAnaH kAmadevaH syAd mokSasyApi ca bhAjanam / / 42. anvayArtha : parayoSiti mAtR putrI bhaginyAdi saMkalpam tanvAnaH kAmadevaH syAt ca mokSasya api ratnamAlA bhAjanam syAt parastrI meM mAtA putrI bahana Adi kA saMkalpa karanA cAhiye ( vaha) kAmadeva hotA hai aura mokSa kA bhI pAtra hotA hai| 77 100) artha : parastrI ko mAtA, putrI aura bhaginI Adi ke samAna mAnanA caahiye| jo aisA saMkalpa karatA hai, vaha kAmadeva hotA hai tathA vaha mokSa kA bhI pAtra bana jAtA hai| bhAvArtha : brahmacarya zabda brahma aura carya ina do zabdoM kA sumela hai| brahma zabda kI niSpatti bRMha dhAtu se huI hai| brahma ke aneka arthoM meM paramAtmA, AtmA, mokSa Adi prasidhda haiN| gharagatibhakSaNayoH dhAtu se carya zabda kI nirmiti huI hai| brahma ke lie jo caryA, brahmacarya hai| vaha AtmA, AtmA ke dvArA, AtmA ke lie, AtmA meM jo caryA karatA hai, vaha nizcaya brahmacarya hai| isa brahmacarya ko prApta karane ke lie indriya viSayoM va vikAra bhAvoM se dUra haTanA, vyavahAra brahmacarya hai| brahmacarya vrata ke paripAlaka do taraha ke sAdhaka hote haiN| mahAvratI aura aNuvratI / mahAvratI to strI mAtra kA tyAga kara ke Atma ramaNa kA prayatna karate haiN| aNuvratI para strI | sevana kA pUrNatayA tyAga karatA hai va sva strI meM bhI atyadhika rAga nahIM karatA / brahmacarya aNavrata ko isI kAraNa do nAma diye gaye haiM 1 sva-dAra santoSavrata 2 parastrI tyAga vrata / suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa vA. -20 ratnamAlA tRpta .. - 78 / yoSitA yAni strii| vaha sva aura para ke bheda se do prakAra kI hai| jisake sAtha agni kI sAkSI meM sAta phere khAye haiM arthAta dharmAnukala vivAha kiyA hai, vaha sva-strI hai| 'brahmacaryANavatI zAzvata paryoM ke dinoM meM arthAt aSTAhikA, paryuSaNa, aSTamI, caturdazI | ityAdi dinoM meM sva-strI ke sAtha bhI kAmakrIDA nahIM karatA hai| / sva strI ke alAvA jitanI bhI striyA~ haiM, ve saba para haiN| una ke bhI do bheda haiN| jo dUsare | || ke dvArA vivAhita hai. vaha parigRhItA strI hai tathA jo anAtha, sva-chaMda athavA avivAhita | | hai, vaha aparigRhItA hai| para-strI kA pUrNa tyAga karanA AdhyAtmika dRSTi se ucita hai| kavi likhatA hai - para strI painI churI tIna Thaura se khaay| dhana hare yauvana hare, mare naraka le jaay|| A. amRtacandra jI kA upadeza hai ki - ye nijakalatramAtraM parihartuM zankuvanti na hi mohAt | niHzeSa zeSayoSiniSevaNaM tairapi na kAryam || (purUSArtha sidhdayupAya- 110 artha : jo jIva moha ke udaya se apanI strI mAtra ko chor3ane ke lie samartha nahIM hai, unheM bhI zeSa samasta striyoM kA sevana nahIM karanA caahie|| kAmadeva bahuta baliSTa hai| usane samasta jagat ko AkrAnta kara rakhA hai| ataH tapatyAga ke zastroM ke dvArA usapara pUrNa vijaya prApta karane kA prayatna karanA cAhiye, yadi usa meM svayaM ko asamartha dekheM, to vidhipUrvaka sva-dAra santoSavrata guru caraNoM meM grahaNa karanA, sadagRhastha kA kartavya hai| jo para strI kA tyAga kara detA hai va adhyAtma patha kI ora bar3hane hetu satata prayatna karatA hai, aisA bhavya jIva laukika evaM paralaukika sukha pAtA hai| vIrya oja hai| usakI surakSA zarIra kI zAnti, kAnti aura sphUrti ko kAyama rakhatI hai| mana ko sthira karane meM madata karatI hai, baddhi kA vardhana karatI hai| yaha saba laukika sukhoM kI prApti kA sthAna hai| brahmacarya se saMyama nirdoSa palatA hai, AtmasAdhanA nirvighna hotI hai, jisase karmoM kA | nAza hokara mokSa prApta hotA hai, yaha pAralaukika sukha hai| yadi gRhastha para-strI ko mAtA-putrI athavA bhaginI Adi rUpa mAnatA hai, to kAmadeva hotA hai aura zIghra mokSa prApta karatA hai| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo samagra guSNA . - 20 ratnamAlA gata tA. - 79 punaH usI bAta ko dRDha karate haiM yAH yAH samagrazobhAdyA sampado jgtiitle| tAstAH sarvA abhiprAyaH parakAntA vivajanAt / / 43. anvayArtha yAH jo jJAtavya hai ki yAH jo zrAvakAcAra saMgraha meM tAstAH sarvA ke sthAnapara jagatItale bhU-tala para tAstatsarvA prakAzita kiyA gayA hai| sampUrNa sampadaH sampadAeM zobhAdyA zobhA Adi hai tAH vaha tAH vaha sarvA saba api parakAntA para strI ke vivarjanAt tyAga karane se syAt prApta hotI hai| artha : isa jagat meM jitanI sampadAeM haiM - zobhA haiM, vaha saba parastrI sevana ke tyAga se prApta hotI hai| bhAvArtha : anantara-pUrva zloka meM vidhimukhena brahmacarya vrata kA phala batAyA gayA thA. yahA~ usI ke phala ko batAyA jA rahA hai| zrI padmanandi bhaTTAraka likhate haiM ki : zodhiH keza zikheva dAha jananI, nIpriyevApagA. prodyadhdamatatI va kAlimacitA zampeva bhiitiprvaa|| sandhyeva kSaNarAgiNI hutajagA prANA bhujaGgIva so! kAryA kArya vicAra ghAsamatibhistyAjyA parastrI sdaa|| zrAvakAcAra sArodAra 3/227) __artha : kArya-akArya kA vicAra karanevAle sundara budhdizAlI Arya puruSoM dvArA aisI | parastrI sadA tyAgane yogya hai, jo ki zokarUpa keza zikhAvAlI. agni ke samAna dAha ko utpanna karatI hai, nadI ke samAna nIca priya hai, uttarottara uThatI huI dhUmapaMkti ke samAna kAlimA se vyApta hai, bijalI kI garjanA ke samAna bhaya ko dene vAlI hai, saMdhyA ke samAna kucha kSaNoM kI lAlimA vAlI hai aura sarpiNI ke samAna jagat ke prANa haraNa karane vAlI suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T. - 20, ratnamAlA gata nA.. 80 padamanandri jI kA kathana hai ki jisa prakAra barpha se vyApta deza meM kamaloM kI utpatti saMbhava nahIM hai, usI prakAra parastrI meM ramaNa karanevAle puruSa ke mana meM dharma nahIM TikatA hai| (zrAvakAcAra sArodAra - 222) jaise sacchidra hastapuTa meM jala nahIM rahatA usI prakAra para-strI setI manuSya ke mana meM vairAgya nahIM rhtaa| jaise vAnara sthira raha nahIM sakatA, usa meM bhI use bicchU kATa jAye to usa kI caMcalatA kA kyA kahanA? usI prakAra kAmI puruSa ko mAnasika sthiratA prApta nahIM hotI, usa meM bhI usa ke mana meM para strI ke prati rAga utpanna ho jAtA hai, usa ke viSaya meM kyA kahanA? buddhimAna svAbhimAnI puruSa jisa prakAra tIvra bhUkha se vyAkula hotA huA bhI kisI kI jhUThana ko nahIM khAtA, usI prakAra mokSAbhilASI bhavya kAma vAsanA se vyAkula bhI ho jAya to bhI parastrI sevana kI vAMchA nahIM krtaa| jo para-strI ke sevana se sukha cAhatA hai, mAnoM vaha khujalI ke dvArA zarIra ko sukha paha~cAnA cAhatA hai, khArA pAnI pIkara pyAsa bujhAnA cAhatA hai, patthara para bIja bokara vaTa vRkSa khilane kA svapna dekha rahA hai. athavA mahA-bhayaMkara viSadharoM ke madhya meM zayana kara nidrA ko dUra karane kA prayatna kara rahA hai| ___ vartamAna ke cikitsaka bhI kaha rahe haiM ki para-strI sevana athavA vezyA sevana se eDsa jaisA bhayaMkara roga hotA hai, jisa kA bacAva hI upacAra hai arthAta jo lA-ilAja hai| isake alAvA ve kahate haiM ki manuSya ke zarIra meM jo bala hai, vaha yaha sambhoga naSTa kara detA hai jisa se zakti hInatA kI samasyA upasthita hotI hai| nItizAstra kA kSetra manuSya ke vyavahAra evaM cAritra kA prakAzaka hai| nIti zAstra kahatA hai ki para-strI ke sevana se zakti vinAza, dhana-nAza, parivAra meM kalaha tathA loka meM nindA kI prApti hotI hai| parastrI sevana ke samaya koI dekha na leM, yaha bhI bhaya banA rahatA hai jo ratikrIr3A meM Ananda nahIM lene detaa| kisI ke dvArA dekha lene para rAjadaNDa kI prApti hotI isase viparIta sva-dAra santoSatata manuSya ko sarvatomukhena sakhI va AdhyAtmika patha kA pathika banAtA hai| ataH graMthakAra kahate haiM ki bhUtala para jitanI bhI sampadAeM haiM, unakI prApti para-strI ke tyAga karane se hotI hai| kimadhikam ? budhdimAna loga loka-vyavahAra meM paradArA sevana se prApta honevAle kaSTa dekhate hI haiM. unheM dekhakara ve pIr3A dAyaka tathA saMsAra vardhaka kArya kA avazya hI tyAga kareMge, isa meM kyA saMzaya? suvidhi zAma patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hatA guNagatA yogeza rannamAlA mahArAja 81 aparigraha brata kA phala atikAMkSA hatA yena tatastena bhvsthitiH| hasvitA nizcitAvasya kaivalya sukhsNgtiH|| 45. anvayArtha : yena jisake dvArA jJAtavya hai ki atikAMkSA atyanta icchA zrAvakAcAra saMgraha meM nizcitAvasya ke sthAna para naSTa kI gaI / nizcitAvasya prakAzita huA hai| tataH vahA~ se usa ke dvArA bhavasthitiH bhavasthiti hasvitA kama kI gaI asya aise jIva ko nizcito nizcita kaivalya kevala jJAna aura sukhasaMgatiH sukhAdika kI saMgati (prApta hotI hai| artha : jisane AzA kA nAza kiyA hai, vaha bhavasthiti ko kama karatA hai tathA avazya hI kevalajJAna va sukhAdi kI saMgati ko prApta karatA hai| | bhAvArtha : paritaH gahanAti AtmAnamiti parigrahaH isa vyutpatti ke anusAra jo AtmA ko sarvatomukhena jakar3a leveM, vaha parigraha hai| AcArya umAsvAmI likhate haiM - mUrcA parigrahaH (tattvArthasUtra 7/17) mUrchA ko parigraha kahate haiN| mUrchA kyA hai? AcArya akalaMka deva likhate haiM ki- bAhyAbhyantaropAdhisaMrakSaNAdi vyApratimU / (rAjavArtika 7/17/1) bAhya aura Abhyantara parigraha ke rakSaNa Adi ke vyApAra ko mUrchA kahate haiN| bAhya parigraha meM strI putra parijanAdi cetana parigraha haiM tathA maNi muktA puSpa vATikA |Adi acetana parigraha haiN| Agama zAstra meM isa ke saMgraha naya se daza bheda kiye haiN| kSetra, vAstu, hiraNya, suvarNa. dhana, dhAnya, dAsI, dAsa, kupy-bhaanndd| Abhyantara parigraha 14 haiN| bRhat pratikramaNa meM likhA hai ki miSThata deya rAyA-taheva hassAviyA ya chhossaa| cattAri taha kAsAyA, caudasa abbhaMtara gNthaa|| | artha : mithyAtta, tIna veda, hAsyAdi SaTa nokaSAya, cAra kapAya ye 14 Abhyantara parigraha hai| (yaha gAthA bhagavatI ArAdhanA meM bhI pAyI jAtI hai. dekho 1112) parigraha sampUrNa vibhAvoM kA mUla hai| parigraha ke saMgrahArtha manuSya aneka prakAra ke AraMbha kA suvidhi zAla candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNtr Enr. . 20 rasmamAlA pRSTha tA. - 82 janaka kArya karatA hai, jisase SaTkAyika jIvoM kA ghAta hotA hai| para dravya ko grahaNa karane ke lie jhUTha bhI bolatA hai, adhika saMgraha kI icchA se milAvaTa karanA, kama taulanA | Adi cauryakarma bhI karatA hai| dUsare dvArA apane dhana kA haraNa hone para parigrahI krodha karatA hai, mere pAsa itanA vaibhava hai, yaha bhAva bhI parigrahI ko hotA hai. dhana ko anaitika rUpa se prApta karane ke lie vaha aneka prakAra kA kapaTa karA. hai| jaise pani jalA hai, yaha use aura adhikAdhika cAhatA hai| dhanavAn nirthana kA upahAsa karatA hai, yaha hAsya hai| apane dravya ke prati use anurAga hotA hai, yaha rati hai| apane dhana kA nAza hote dekha, use arati hotI hai| dUsarA merA parigraha haraNa na kara leveM, yaha bhaya use satata satAtA hai, dhana kA haraNa hone para parigrahI jIva zoka karatA hai, parigraha meM kamI Ane para vaha jugupsA karane lagatA hai| parigrahI puruSa apane parigraha ko vikasita karane ke lie vaha satata prayatna karatA hai| isa meM vaha kalaha karatA hai, paranindA karatA hai, cugalI karatA hai, apamAna ko sahana karatA hai, dUsaroM para sandeha karatA hai| isa taraha parigraha sampUrNa doSoM ko utpanna karatA parigraha ko duHkha kA mUla batAte hue A. zubhacandra likhate haiM ki saMgAskAmastataH krodhastasmAdiMsA tayA'zubham / tena zvAbhI gatistasyAM, duHkha vAcAmagocaram / / (jJAnArNava - 16/12) artha : parigraha se kAma hotA hai, kAma se krodha, krodha se hiMsA, hiMsA se pApa aura pApa se narakagati hotI hai / usa naraka gati meM vacanoM ke agocara ati duHkha hotA hai| isa prakAra duHkha kA mUla parigraha hai / parigraha se manuSya ke mana kI tRpti asaMbhava hai| agni ko saMskRta bhASA meM "analam " kahate haiN| samAsa viccheda karane para do zabda banate haiM na alam alam yAni tRpti| bahuta se kASTha va dhRtAdi kA prAzana karake agni tRpta nahIM hotI, usI prakAra ati saMcaya karane para bhI parigrahI mana saMtuSTa nahIM hotaa| ataH sAdhaka ko prayatna pUrvaka atikAMkSA kA hanana karanA hogA, jisase vaha sAdhanA nirvighna kara sakeM va kevalajJAna aura parama sukha prApta kara skeN| suvidhi zAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guptA .-20 rAglA . -83 madya musa ka. - 200 . ratnamAlA patA . - 83 ma-kAra tyAgane kA phala madyamAMsamathutyAgaphalaM kenAnuvarNyate? kAkamAMsanivRtthA'bhUt svarga khadirasAgaraH || 45. anvayArtha : madya kA mAMsa mAMsa kA (aura) madhu tyAga madhu ke tyAga kA phalaM phala kena kisake dvArA anuvaryate kahA jA sakatA hai? kAkamAMsa kauo ke mAMsa ko nivRtyA chor3ane se khadirasAgara khadirasAgara svarge svarga meM (utpanna abhUt huA artha : madyamAMsa aura madhu ko tyAga dene se prApta hone vAle phala kA varNana kauna kara sakatA hai? kauoM kA mAMsa tyAgane mAtra se hI khAdirasAgara svarga meM deva huaa| bhAvArtha : zrAvaka ke aSTa mUlaguNoM meM tIna ma-kAroM kA tyAga karane kA upadeza pAyA jAtA hai | ma-kAra kA artha hai ma vyaMjana se prAraMbha hone vAlI vstueN| madya, mAMsa aura madhu ko makAra kahA gayA hai, ina kA tyAga kiye binA koI jIva zrAvaka kahalAne kA adhikArI nahIM hai| AcArya bhagavanta kahate haiM ki khadirasAgara bhIla ke dvArA mAtra kauo kA mAMsa kA tyAga kiyA gayA thaa| usake phala svarUpa vaha svarga meM deva huaa| phira madya-mAMsa-madhu kA pUrNa rUpa se tyAga karake ahiMsA vrata kA niraticAra pAlana karanevAle jIva ko jo phala milegA, usa kA varNana kauna kara sakatA hai? arthAt koI nahIM ! khadirasAgara kI kathA : vindhyAcala ke malayajakuTa vana meM khadirasAgara nAmaka bhIlarAja rahA karatA thaa| kisI-dina usane samAdhigupta nAmaka munirAja ko harSa sahita | namaskAra kiyaa| munirAja ne AzIrvAda diyA "saddharma vRdirastu" (samyaka dharma kI | vRddhi hoo) khadirasAgara ne hAtha joDakara prazna kiyA "he gurudeva! dharma kyA hai? aura usa | kA lAbha kyA hai? munirAja ne kahA "he vatsa! dayA ko dhAraNa karanA, dharma hai| mAMsAdi | ko nahIM khAnA dharma hai| usa se sukha kA lAbha hotA hai|" munirAja ke vacana sunakara khadirasAgara bolA "he muni zreSTha! maiM sarva prakAra ke mAMsa kA tyAga karane meM asamartha huuN| maiM kyA karUM? tapodhana ne kahA "he bhavya! tuma kAka mAMsa kA tyAga kro|" khadirasAgara gaTa ne samAdhigupta munirAja ke caraNoM meM kauo kA mAMsa na khAne kI pratijJA kii| tata lekara bahuta kAla vyatIta ho gyaa| eka bAra use koI bhayaMkara vyAdhi hui / vaidya || ne kahA ki "isa vyAdhi kA zamana kauo kA mAMsa khAne se hI hogaa| khadirasAgara ne suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. BS e M Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha - 84 guhA kAma. - 20 ratnamAlA | socA ki "maine jIvana meM kevala eka hI zubhakArya kiyA thA, jo naipaeNthyapUta ke zrI caraNoM meM kAka-mAMsa kA tyAga kiyA thaa| Aja mere usa saMkalpa kI parIkSA kA avasara prApta hai| ataH mujhe apane saMkalpa se bhraSTa nahIM honA caahiye|" __kAphI socane ke uparAnta usane apanA phaisalA sunAyA ki "maiMne zrI guru caraNoM meM kAka mAMsa khAne kA tyAga kiyA hai / ataH maiM use nahIM khAUMgA, cAhe vyAdhi zamana ho yA na ho|" parivAra ke sadasyoM ne tathA vaidya ne use bahuta samajhAyA. parantu vaha apane saMkalpa para aDiga rhaa| . usa ko samajhAne ke lie usa ke bahanoI. saurIpura ke rAjA zuravIra ko bulavAyA gyaa| jaba rAjA zuravIra saurIpura se khadirasAgara ke pAsa jA rahA thA, taba use gahana vana ke madhya meM eka vizAla vaTavRkSa ke nIce strI rotI huI dikhAI dii| use dekha kara zUravIra ne pUchA "kaho, kisa kAraNa se tuma yahA~ akelI baiTha kara ho rahI ho" jI ne sAta diyA" tumhArA sAlA, jo kisI baliSTa roga se pIr3ita hai, vaha kAka mAMsa nahIM khAUMgA isa pratijJA ke sAtha marakara vrata ke phala se vyantara jAti kA deva ho kara merA pati honevAlA hai, kintu Aja Apa use kAka mAMsa khilAkara naraka gati kA pAtra bnaaoge| yahI merA duHkha hai|" yakSI kI bAta ko sunakara zuradIra bolA "he devI! tuma mujhapara vizvAsa karo, maiM use kAka-mAMsa nahIM khilaauuNgaa|" aisA vizvAsa dilAkara vaha khadirasAgara se milane ke lie phNcaa| usane jaba khadirasAgara kI atyanta rugnAvasthA dekhI, to use bar3A duHkha huaa| usane kahA" khadirasAgara! tuma ko kAka-mAMsa khA kara roga-zamana karanA caahiye|" dRr3ha nizcayI khadirasAgara ne kahA "he zuravIra! tuma mere prANoM ke samAna bandhu ho| tumheM mere kalyANa kI hI bAta kahanI caahiye| kAka-mAMsa bhakSaNa mere lie hitakara nahIM hai| maiM cAhe isI pala mara jAUM, parantu maiM niyama ko bhaMga nahIM hone duuNgaa|" / __ khadirasAgara kI dRr3hatA dekhakara bahanoI ne use yakSI se huA vArtAlApa kaha sunaayaa| khadirasAgara kI zradhdA usa vivaraNa ko suna kara aura adhika balavatI ho gyii| usane marate samaya sampUrNa vratoM ko grahaNa kiyA, mara kara saudharma kalpa meM deva huaa| ucita kriyAkarma kara zUravIra jaba punaH lauTa rahA thA, to mArga meM rotI huI yakSI punaH dRSTigata huii| pUchane para yakSI ne batAyA ki "usane marate samaya samasta vrata samudAya ko svIkAra kara liyA thA, ataeva vaha merA pati nahIM huaa| vratoM ke phala se vaha vyantara gati se chuTakArA pAkara saudharma svarga meM deva huaa| yakSI ke kathana ko suna kara aura vicAra karake zUravIra samAdhigupta munirAja ke caraNoM meM phuNcaa| vahA~ usane Avakocita sampUrNa vrata grahaNa kiye| __ khadirasAgara do sAgaropama kAlataka devAyu kA divya upabhoga kara mitra rAjA kA putra sumitra huaa| ku-tapa dvArA vyaMtara huaa| tatpazcAt vaha rAjA zreNika banA, jo AgAmI kAla meM prathama tIrthakara bnegaa| suvidhi nAna vaDikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FRY guSpa vrA. .20 ratnamAlA pRSTha kAU, - 85 ke doSa ___ madyasyApadya mUlasya sevana pApa-kAraNam / paratrAstAmihApyuccai - jananIM vAMchayedaram || 46. andhayArtha : avadya pApoM kA mUlasya mUla madhasya madya kA sevanam sevana aram pApa-kAraNam pApa kA kAraNa hai| parantrAH paraloka kI bAteM to uccaiH dUra (hI) AstAm isa loka meM api bhI (vaha) jananIm mAtA se balAtkAra karanA vAMchayeta cAhatA hai| artha : madya pApoM kA mUla hai| paraloka kI bAta to dUra hI rahe, parantu isa loka meM bhI || madyapAyI mAtA se balAtkAra karanA cAhatA hai| bhAvArtha : vaijJAnika dRSTi se vicAra karane para jJAta hotA hai ki zarAba meM ithAIla alkohola pAyA jAtA hai jisakA rUpAntaraNa hotA hai asiTAnDihAIDa rUpa padArtha meN| yaha padArtha zarIra ke avayavoM ko kaSTa detA hai| yaha saba se kharAba pariNAma karatA hai - yakRta pr| zarAba ke kAraNa yakRta ko akyuTa hipenTAyaTina nAmaka roga hotA hai, usa kA antima phala hai, jalodara nAmaka mahAbhayaMkara roga kA nirmaann| usa se rakta || vAhinI nalikApara sUjana caDhatI hai, vaha phUlakara anta meM phUTatI hai, usa se Antarika raktastrAva hokara pIliyA aura livhara komA hotA hai| yakRta ke sAtha zarAba kA hRdaya para hone vAlA gambhIra pariNAma bhI vilokanIya hai| asiTAnDihAIDa ke saMyoga se zarIra ke proTIna naSTa hote haiN| isa se hRdaya niyaMtraNa zithila || hotA hai| hRdaya nAr3I aniyamita calatI hai, raktavAhinI kar3aka hotI hai| khUna kI guThalI | | taiyAra hotI hai| raktAbhisaraNa kriyA meM bArabAra vyatyaya AtA hai| anna nalikA kI kharAbI | aura gale kA kainsara isa meM 73 pratizata zarAbI hote haiM, aisA DAkTaroM kA anubhava hai| garbhavatI dvArA kiyA gayA zarAba kA sevana bhI garbha ke lie hAnikAraka hai, aisA siddha suvidhi zAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. ma Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purA kra. 20 ratnamAlA -86 | ho cukA hai| garbhastha bAlaka kA sira choTA ho jAtA hai. AMkheM aura ceharA vikRta ho jAtA hai| avayava avyavasthita banate haiN| zarAba apanA prabhAva majjAsaMsthAna para bhI sthApita | karatA hai| mendU kI kAryakSamatA vaha kama karatI hai, phalataH buddhi kA vivAra-zakti kA ) tathA sahanazIlatA kA nAza hotA hai| yaha zarAba svAdu pir3a para bhI apanA roba jamAtI hai| usa se svAdupiNDa granthI meM sUjana AtI hai, peTa aura pITha ke roga hote haiN| zarAba ke kAraNa rakta meM zarkarA kA pramANa kama hotA hai, usa se hAtha va pairoM meM kaMpakaMpI, mana kI caMcalatA, cakkara AnA, smaraNa zakti kA nAza Adi roga udbhAvita hote haiN| zarIra kI pratikAra zakti samApta hone se nimoniyA hotA hai| inhIM saba bAtoM kA vicAra kara dUradarzI AcAryoM ne zarAba pIne kA niSedha kiyA AcArya amRtacandra likhate haiM ki madyaM mohayati mano mohitacittastu vismarati dharmam / vismRtadharmA jIvo hiMsAmavizaMkamAcarati / / ( puruSArtha sidhdyupAya 62 artha : madirA mana ko mUrchita behoza kara detI hai| mohita cittavAlA puruSa dharma ko bhUla jAtA hai| dharma ko bhUlA huA jIva binA kisI prakAra kI zaMkA ke hiMsA kA AcaraNa karatA hai| AcArya amitagati ne likhA hai ki vyasanameti karoti dhanakSayaM madamupaiti na vetti hitAhitam / kramamatItyanoti viceSTitaM bhajati madyavazena na kiM kriyAm / / (subhASita ratna sandoha 20/111 artha : : manuSya madya ko pI karake kaSTa ko prApta hotA hai, dhana kA nAza karatA hai, garva ko dhAraNa karatA hai, hita aura ahita ko nahIM jAnatA hai aura maryAdA kA ullaMghana kara 1 ke pravRtti karatA hai| ThIka hai, madya ke vaza se prANI kauna se kArya ko nahIM karatA hai? | arthAt vaha saba hI ahitakara kArya karatA hai| zvetAmbarAcArya haribhadra ne madyapAna ke 16 doSa batAye haiN| yathA 1 vairUpya 2 vyAdhipiNDa 5 vidveSa 9 sajjanoM se alagAva 12 kula kIrti nAza 15 arthanAza 6 jJAna nAza -- 3 svajana paribhava 7] budhdi nAza 10 vANI meM kaTutva 13 bala - nAza 16 kAma nAza Bacon nAmaka vidvAna ne likhA hai ki - 4 kAryakAlAtipAta | 8 smRtinAza 11 nIca puruSa sevA 14 dharmanAza suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa 20 ratnamAlA All the armies on earth do not destroy so many of the human race nor alienate human property as drunkenness. bhAratendu ne likhA thA ki - pRSTha kSetra 87 zrI pratini arthAt saMsAra kI samasta senAyeM bhI mAnava jAti kA itanA vinAza nahIM kara sakatI | Arai na sampatti barabAda kara sakatI hai, jitanA kI madirApAna karAtI hai| mu~ha jaba lAge taba nahiM chuTai, jAti mAna dhana saba kucha luuttai|| pAgala kari mohe karai khraab| kyoM sakhi sAjana? nahIM zarAba / (sudhA-pRSTa-32) DaoN. Sence ne to yahA~ taka likhA hai ki - 1 Drunkenness is nothing else but a voluntary madness. arthAt madyapAna svecchA se apanAye gaye pAgalapana ke alAvA kucha nahIM hai| dhArmika, naitika va svAsthyAdi kisI bhI dRSTi se madyapAna ucita nahIM hai| vaha sampUrNa anarthoM ko utpanna karatA hai, ataH usa kA tyAga karanA hI ucita hai| suvidhi zAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guruA tara. -20. ratnamAlA pRSTha kra. - 88 gRSTha kAra. - madhu - doSa gammUto'zuci vastUnAmapyAdhAya rasAntaram / madhUyanti kathaM tanApavitraM puNyakarmaSu / / 47 annamArga sNghi azuddha vastUnAm vastuoM ko api bhI (jaise) mammUtaH ghAsa ko AdhyAya grahaNa karake rasAntaram anya rasa rupa madhUyanti zahada banAtI hai vaha puNyakarmasu puNya karmoM meM apavitram apavitra kaise nahIM hai? tat kathama artha : madhu-makSikA azudhda ghAsa Adi padArthoM ko grahaNa karake anya rasa meM parivartita karate hue zahada banAtI hai| vaha zahara puNya karmoM meM azudhda kaise nahIM hai -? arthAt avazya hai| bhAvArtha : zahada vAstava meM madhu makkhiyoM ke aNDe, bacce evaM mAMsa kA nicoDa hai| vaijJAnika kahate haiM ki eka kilo zahada ke lie una makkhiyoM ko lagabhaga 70,000 kilo mITara kA cakkara lagAnA par3atA hai, isa bIca vaha 60,000 phUloM se rasa cUsatI upAsakAdhyapana nAmaka graMtha meM likhA hai ki ucchiSTa madhumakSikA madhurasaM vezman vinAzaM tdaa| kozAni prabhavanti bahUjIvaste'pi mRtyukssnne|| raktaM cANDajadehinAM palalarupaM vA madhu bhkssnne| satraM nagaramiva prabhAti bahu dhAyatsaMharante'pyadayam ||28|| adhyAya kramAMka . 4) arthAt prathamataH zahada makkhiyoM kI jhUThana hai| granthakAra ne zahada ke chatte ko vizAla RANDA- - - kA suvidhi zAma cadrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Toll Fr. - 20 ratnamAlA pRSTha kA. - 89 pThavA. .89 R nagara kI upamA dI hai| jaise kisI bhI nagara meM eka dina meM kitane hI loga janma lete haiM, to kitane hI loga apanI jIvana lIlA pUrNa karate haiN| usI prakAra chatte meM bahuta se jIva | aNDoM ke mAdhyama se nirantara utpanna hote rahate haiM, va usI samaya kaI jIva Ayu kI samApti se mRtyu ko prApta hote rahate haiN| jaba zahada ko nikAlA jAyegA na jAne kitane jIva pratyakSa rUpa meM mAre jAeMge? ataeva madhu bhakSaNa karanevAlA jIva mAMsa bhakSI bhI hai| Age aura bhI vizleSaNa karate hue AcArya deva ne likhA hai ki - bhakSaNe bhavati hiMsA nityamudabhavanti yajjIvarAzI :| sparzane'pi mRyante sUkSma nigoda rasaja dehinaH / / 29. agade'pi na sevitavyaH hiMsA bhavati sevnkaale| bhAve vikRtA khalu pradAtA sukhamAbhAti kdaa|| 30 arthAta : isa zahada meM hamezA sUkSma nigoda zarIra hI jisa kA rasa hai. aise nigodiyA jIva utpanna hote rahate haiN| ve jIva mAtra sparza se bhI maraNa ko prApta hote haiN| auSadhi ke rUpa || meM bhI isakA sevana anucita hai| sajjanoM ko yaha jAna lenA cAhie ki zahada kI eka baMda khAne meM 7 gAMva jalAne ke barAbara pApa lagatA hai. aisA parvAcAryoM ne kahA hai| ataeva kisii| | bhI avasthA meM madhu bhakSya nahIM hai| kaI loga (anymtaavlmbii| pUjAdika kAryoM meM madhu ko iSTa mAnate haiN| AcArya bhagavanta unheM samajhAte haiM ki hiMsAjanaka aura azudhda padArthoM se utpanna madhu pavitra kAryoM meM grAhya kaise ho sakatA hai? arthAt nahIM ho sktaa| / AyurvedIya auSadhiyoM meM bhI alpajJAnI vaidyoM ke dvArA madhu ke prayoga kA upadeza diyA jA rahA hai, parantu sadgRhastha ko auSadhi ke rUpa meM bhI madhubhakSaNa nahIM karanA caahiye| na suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta cha, - 90 gusarA kA. . 200 ratnamAlA pana ta, - 90 vyasana nindA vyasanAni pravajyAni nareNa sudhiyA'nvaham / sevitAnyAvRtAni syurmarakAyAzraye'pi c|| 48, anvayArtha : sudhiyA buddhimAn nareNa manuSya ke dvArA vyasanAni vyasanoM ko pravAni choDa jAnA cAhiye anvaham pratidina (isa ko) sevitAni sevana karane se aura AdatAni Adara karane se narakAya naraka ko bhI api Azraye prApta syuH hotA hai| artha : buddhimAn manuSya vyasanoM ko chodd'eN| vyasanoM kA sevana karane se tathA una kA Adara karane se naraka kI prApti hotI hai| bhAvArtha : vyasana zabda vi upasarga pUrvaka as dhAtu se banA huA hai| as dhAtu kA artha hai phaiNknaa| jo bure kArya meM vizeSa rUpa se phaiMke, ve vyasana haiN| yahI paribhASA paM. AzAdhara jI ko iSTa hai| jagatIvra kaSAya karmazamanaskArApitai rduSkRta caitanyaM tirayatta mastaradapi dyUtAdi yccheysH| puMso vyasyati tadvido vyasanamityAkhyAntyatastadadvataH kurvItApi rasAdi sidhdiparatAM tatsodarIM dUragAm / / (sAgAra dharmAmRta-3/19} artha : yataH nirantara udaya meM AnevAle tIvra krodhAdika se kaThora hue AtmA ke pariNAma ke nimitta se utpanna hone vAle pApoM ke dvArA mithyAtva ko ullaMghana karane vAle, caitanya ko AcchAdita karane vAle juA Adi sAtoM hI vyasana puruSoM ko kalyANamArga se bhraSTa kara dete haiM, ataH vidvAn loga una juA Adi ko vyasana kahate haiM, isalie juA Adi sapta vyasanoM kA tyAga karanevAlA zrAvaka juA Adi vyasanoM kI bahina rasAdikoM ke siddha karane kI tatparatA ko bhI dUra kre|| zaMkA : pApa aura vyasana meM kyA antara hai? __ samAdhAna : pramAda ke vazIbhUta hokara kisI kArya kA karanA, pApa hai tathA usa bure kArya ko bAra-bAra karanA, vyasana hai| vyasanoM ke viSaya meM A. padmanandi utprekSA karate haiM ki - saptava narakANi syustairekaikaM nirUpitam | AkarSasannRNAmetad vyasanaM svsmRdye|| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puyA . -20 ratnamAlA rAta dA5. - 91 (padmanaMndi paMcaviMzatikA 6/12|| artha : naraka sAta hI hai| unhoMne mAnoM apanI samRddhi ke lie manuSyoM ko AkarSita karanevAle | isa eka eka vyasana ko niyukta kiyA hai| | vyasana vibhISikA pUrNa haiN| ve aviveka ko janma dete haiN| vyasanoM ke kAraNa na kevala vyakti apitu nagara aura deza bhI vinAza ke kagAra para pahu~ca jAte haiN| vyasanI vyakti meM mukhyatA se do | durguNa prakaTa ho jAte haiM 1 lAparavAhI aura 2 aparAdha prvRtti| use yaha patA cala jAtA hai ki | vyasanoM se merA patana avazya honA hai, phira bhI vaha AdhyAtmika unati, sAmAjika maryAdA tathA svayaM kA svAsthya ina saba se lAparavAha ho jAtA hai| vyasanoM kI mUrti ke lie jo Avazyaka sAmagrI cAhiye, use juTAne ke lie vaha sabakucha kara gujarane ko taiyAra ho jAtA hai, isa se vaha akaraNIya kAryoM meM bhI pravRtta ho jAtA hai, ataH vyasanI manuSya ke dvArA aparAdha honA sAhajika ___vyasanI vyakti se kisI prakAra ke Adarza AcaraNa kI apekSA karanA. AkAzakusuma,vandhyAputra athavA khara zraMga kI cAhanA karane ke samAna nirarthaka hai| usa meM pramattatA kA vardhana hotA hai aura vaha pramattatA use duSTa pravRttiyoM kI ora bar3hAtI hai| usa ke samasta saMskAra kSaNArda meM hI | vinaSTa ho jAte haiN| / vyasana manuSya ke jIvana ko vikaTa banA dete haiN| vyasana manuSya ko durgati ke nikaTa le jAte haiN| vyasana manuSya ko aisI ulajhanoM meM para dene hai ki kima joM sApha kA nAma hI nahIM letaa| vyasana aisI DhalAna ke samAna hai, ki jahA~ hamAre jIvana kI gAr3I eka bAra cala par3e to svayameva itanI gatimAn ho jAtI hai ki talahaTI meM le jAkara pahuMca jAtI haiN| eka bAra lur3haka gaye to lur3haka gaye-phira samhalane kA avasara hI nahIM mila paataa| nadI kI bhaMvara meM phaMsA || | prANI jaise vivaza hokara nadI ke tala taka pahu~ca jAtA hai, usI prakAra vyasanoM ke bha~vara meM phaMsA huA manuSya naraka nigoda meM pahu~ca jAtA hai| vyasana kA sevana manuSya ko bhraSTa kara detA hai, AdamI apanI sahaja lajjA kho baiThatA hai, cAhe | anacAhe vaha nindita karma karane lagatA hai| vyasana use usa kA zIla bhulavA dete haiN| jainAcAryoM ne vyasana ke sAta bheda kiye haiN| A, pUjyapAda sapta vyasanoM kA nAma nirdeza karate hue likhate haiM ki - dyUtaM mAMsaM surA vezyA, paradArAbhilobhanam / . mRgayA saha cauryeNa, syuHsapta vyasanAni vai|| (pUjyapAda zrAvakAcAra 350 arthAta : juA khelanA, mAMsa bhakSaNa, surApAna, vezyA sevana, paradvArA lobhana. zikAra aura corI ye sapta vyasana haiN| ___ (ina sAtoM kA vistRta varNana par3he. munizrI dvArA kI gaI pUjyapAda zrAvakAcAra kI hindI TIkA | | meN| - sampAdaka. __ sapta vyasana durgati ke mArga, pApoM ke vardhaka, ratnatraya ke nAzaka aura duHkhadAyaka hai| ataH | buddhimAna puruSoM ko unakA tyAga karanA caahiye| __graMthakAra kahate haiM ki unakA sevana karanA to dUra kI bAta rahI, mAtra Adara karanA bhI | narakagati kA kAraNa hai| suvidhi zAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. - - - - - - - - - - - - - - - Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patA dvAra. - 20 ratnamAlA pRSTha 5. -92 rAtri bhojana tyAga kA phala chatra cAmara vAjIbha ratha padAti saMyutAH / virAjante narA yatra te rAtryAhAravarjinaH ||49. anvayArtha : yatra jahA~ chantra cAmara cAmara vAjI ghor3A hAthI ratha padAti padAtiyoM se saMyutAH saMyukta narAH nara virAjante rahate haiM ibha ratha rAtryAhAra rAtri bhojana ke varjinaH tyAgI the| artha : chatra, caMvara, ghor3A, hAthI, ratha evaM padAtiyoM se yukta nara jahA~ kahIM bhI dikhAI par3ate haiM, samajhanA cAhiye ki inhoMne pUrva bhava meM rAtri bhojana kA tyAga kiyA thaa| bhAvArtha : bhojana ke cAra bheda haiM - khAdya-svAdya-lehya aura pey| khAdya : khAne yogya padArtha khAdya haiN| yathA - roTI, bhAta, kacaur3I, pUr3I aadi| svAdha : svAda lene yogya padArtha, svAdya haiN| yathA - cUrNa, tAmbUla. supArI aadi| leha : cATane yogya padArtha, leA hai| yathA - rabar3I, malAI, caTanI aadi| peya : pIne yogya padArtha, peya hai| yathA - pAnI. dUdha, zarabata aadi| rAtrikAla meM cAroM prakAra ke AhAra kA pUrNa tyAga karanA, rAtribhojana tyAga nAmaka vrata hai| rAtri bhojana tyAgI ko bhojana kA tyAga kaba karanA cAhiye? yaha batAte hue | A, pUjyapAda kahate haiM ki : divasasyASTame bhAge mandIbhUte divAkare / naktaM taM prAharAcAryA na naktaM rAtribhojanam / / (pUjyapAda zrAvakAcAra - 94) artha : dina ke AThaveM bhAga meM sUrya ke manda prakAza ke ho jAne para avaziSTa kAla ko AcArya gaNa "nakta (rAtri) kahate haiN| kevala rAtri meM bhojana karane ko hI nakta bhojana nahIM suvidhi jhAla patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSA. - 2 ratnamAlA pRSTha prA. . 93E | kahate, apitu isa samaya meM bhojana karanA bhI rAtri bhojana hai| // 1) rAtri bhojana tyAgI ko rAtri meM banA huA, rAtri ko khAnA, 2) dina ko banA huA, | rAtri ko khAnA tathA 3) rAtri kA banA huA-dina meM khAnA, ye tInoM doSa TAlane caahiye| A. amRtacandra ne likhA hai ki - arkAlokena vinA bhuJjAnaH pariharetkathaM hiNsaam| api bodhita pradIpe, mojyajuSA suukssmjntuunaam|| (puruSArtha sidyupAya - 133) artha : sUrya ke prakAza ke binA rAtri ke aMdhakAra meM bhojana karane vAlA dIpaka ke jalA lene para bhI bhojana meM prItivaza giranevAle sUkSma jantuoM kI hiMsA ko kaise bacA sakatA hai? arthAt nahIM bacA sktaa|| | isase yaha ku-tarka bhI vyartha ho jAtA hai ki dIpaka athavA lAiTa ke prakAza meM bhojana karanA dUSaka nahIM hai| / rAtri meM sUryaprakAza ke abhAva meM aneka sUkSma jIva utpanna hote haiN| bhojana ke sAtha yadi jIva peTa meM cale gaye to roga ke kAraNa banate haiN| inake peTa meM jAne para / ye roga hote hai cIMTI, cIMTA buddhinAza jalodara makkhI vamana lika koda svarabhaMga maraNa nU~, jUe~ bAla bicchu __ rAtri bhojana kA tyAga karane se prANI saMyama palatA hai| ahiMsA vrata vizudhda hotA hai, karuNA bhAva kA saMrakSaNa hotA hai tathA svAsthya lAbha hotA hai-ataH budhdimAnoM ko rAtri bhojana kA pUrNatayA tyAga karanA caahiye| / graMthakAra kahate haiM ki chatra-caMvara-ghor3A-hAthI-ratha aura padAtiyoM se yakta nara (rAjA) jahA~ kahIM bhI dikhAI par3ate haiM, aisA samajhanA cAhiye ki unhoMne pUrva bhava meM rAtribhojana kA tyAga kiyA thaa| usa tyAga se upArjita hue puNya ko ve bhIga rahe haiN| suvidhi zAma carikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HARTI , . 20 ratnamAlA gata tA- 94 NamokAra mantra ke smaraNa kA phala dazanti taM na nAgAdyA na grasanti na raaksssaaH| na rogAdyapi gha jAyante yaH smarenmantramavyayam / / 50. anvayArtha tam usa ko nAgAdyA nAgAdi jJAtavya hai ki A.va./pAra saMgraha meM dazanti isate haiM rogAdyApi jAyante dona rAkSasAH rAkSasa sthAnapara rogAzcApi jAyante chapA huA hai grasanti grasate haiM aura rogAdi rogAdi api sa nahIM ta jAyante hote yaH avyayam avyaya mantram mantra kA smaret smaraNa karatA hai| TippaNI: nAgAdyA kI jagaha merI samajha se nAgAdI caahiye| artha : jo avyaya mantra kA smaraNa karatA hai, use nAgAdika daMza nahIM karate, rAkSasa || nahIM grasate aura roga bhI nahIM hote|| bhAvArtha : divAdi gaNa ke manajJAne dhAtu se STrana pratyaya karane para mantra zabda banatA hai| isa kI vyutpatti hai manyate jJAyate AtmAdezo'nena iti mantraH arthAt - jisa ke dvArA AtmA kA Adeza nijAnubhava jAnA jAe, vaha mantra hai| __tanAdigaNIya man avabodhe dhAtu se STrana pratyaya kI yojanA karane para mantra zabda sidhda hotA hai| isa kI vyutpatti isa prakAra hai - manyate vicAryate AtmAvezo yena sa mantraH | arthAta jisake dvArA AtmAdeza para vicAra kiyA jAe, vaha mantra hai| man sammAne dhAtu ke sAtha STrana pratyaya ke yoga se bhI mantra zabda banatA hai| isakA vyutpattilabhya artha hai "manyante satikayante paramapade sthitAH AtmAnaH vA yakSAdizAsanadevatA anena iti mantraH arthAt jisa ke dvArA paramapada meM sthita paMca ucca AtmAoM kA athavA yukSAdi zAsana devoM kA satkAra kiyA jAe, vaha maMtra hai| | isa saMsAra meM anekoM mantra haiN| parantu NamokAra mantra saba mantroM kA rAjA hai| isa ke | mahattva ko batAte hue ArSa graMtha kahate haiM ki - ma suvidhi zAma caThiyakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ratnamAlA pRSTha eso paMca NamoyAro savva pAvappaNAsaNo / savegiMdoI yaha NamokAra mantra sarva pApa praNAzaka hai evaM saMsAra ke samasta maMgaloM meM Adya maMgala hai| ArSa graMthoM kA kathana hai ki - eyaM kavayamabhayaM khAi ya satyaM parA bhvnnrkkhaa| " joI suNNaM biMdu NAo tArA lavo bhattA ||35| artha : yaha NamokAra mantra amogha kavaca hai, parakoTe kI rakSA ke lie khAI hai, amodha zastra hai, | uccakoTi kA bhavana rakSaka hai, jyoti hai, bindu hai, nAda hai, tArA hai, lava hai, yahI mAtrA bhI hai| NamokAra mantra kA smaraNa pratidina karane se AtmasammAna kI bhAvAnA jAgRta hotI hai, mithyAtva kA aMdhakAra kSaNArdha meM naSTa ho jAtA hai, moha kA samUla uccATana hotA hai, ajJAna kA hanana hotA hai tathA sarva pAya vinaSTa ho jAte haiN| agni meM jaise sampUrNa iMdhana bhasma ho jAtA hai, usI prakAra chaNamokAra maMtra kI smaraNAgni meM janma-jarA-maraNa bhaya anAdara durbhAvanA vikAra kaSAya kleza duHkha aura dAridryAdi | bhasma ho jAte haiN| 95 yaha mantra samasta abhilASAoM ko pUrNa karanevAlA hai, yaha mantra karma rUpI parvata ko cUrNa karanevAlA hai, yaha mantra dvAdazAMga kA mUla hai, yaha mantra mokSalakSmI kA priya phUla hai. yaha mantra sarva sidhdiyoM kA dAtA hai, yaha mantra samasta duHkhoM kA harttA hai| muni ho yA zrAvaka, Atmazuddhi hetu ve isakA satat vidhipUrvaka smaraNa karate haiN| vAsanAoM ke jAla meM ulajhA huA mana apane vikAroM kA upazamana isI mantra ke dvArA karatA hai| NamokAra mantra meM pAtratAoM ko namaskAra kiyA gayA hai, ataH usakA anusmaraNa smaraNArthI meM pAtratA kA saMcaraNa karatA hai yahI kAraNa hai ki ise mantrAdhirAja kahA jAtA hai| yaha mantra sampUrNa vighnoM kA vinAzaka hai| NamokAra mantra ko mahAmantra, avyaya mantra, parameSThI mantra, namaskAra mantra, avinAzI maMtra Adi aneka nAma haiN| graMthakAra ne avyaya mantra isa nAma ko svIkAra kiyA hai| nitya pUjApATha meM likhA hai ki - AkRSTiM surasaMpadAM vidadhate muktizriyo vazyatAm / uccATaM vipadAM caturgati bhuvAM vidveSamAtmainasAm / stambhaM durgamanaM prati prayatato mohasya saMmohanam pAyAtpaJcanamaskriyAkSaramayI sArAdhanA devatA / / 2. artha : yaha NamokAra mantra devoM kI vibhUti aura sampatti ko AkRSTa kara denevAlA haiM, mukti, rUpI lakSmI ko vaza karanevAlA hai, caturgati meM hone vAle sabhI taraha ke kaSTa va vipattiyoM ko dUra karane vAlA hai, AtmA ke samasta pApa ko bhasma karane vAlA hai, durgati | rokane vAlA hai, moha kA stambhana karanevAlA hai, viSayAsakti ko ghaTAne vAlA hai, AtmazradhdA ko jAgRta karane vAlA hai aura sabhI prakAra se prANI kI rakSA karane vAlA haiN| suvidhi jJAna cadrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvayArtha : namaskAra : smRtaH rAtrau guru - 20 pRSTha hA rAtri meM NamokAra mantra kA smaraNa karane kA phala rAtrau smRta namaskAraH suptaH svapnAn zubhAzubhAn / satyAneva samApnoti puNyaM ca cinute param / / 51. sRptaH svapnAn zubhAzubhAn satyAn eva samApnoti ratnamAlA ca param puNyam cinute NamokAra mantra kA smaraNa kara rAtri meM sone vAlA svapna meM zubhAzubha phala ko yathArtha hI prApta karatA hai aura - parama puNya saMcaya karatA hai| 96 artha: jo vyakti NamokAra mantra kA smaraNa karate hue rAtri meM zayana karatA hai, vaha svapna meM zubha va azubha phala ko jAna letA hai tathA parama puNya kA saMcaya karatA haiN| bhAvArtha: anantara pUrva kArikA meM NamokAra mantra ke anusmaraNa kA phala batAyA gayA thaa| isa meM bhI usI ke mahattva ko dRr3ha kiyA jA rahA hai| dhyAna graMthoM meM dharmadhyAna ke 4 bheda kiye gaye haiM piNDastha, padasya, rUpastha aura / ruupaatiit| NamokAra mantra kA dhyAna karanA, padastha dharmadhyAna hai| A. yogIndradeva ne likhA hai ki padasthaM mantra vAkyastham / jJAnAMkuza stotram - 14) mantra vAkyoM kA dhyAna karanA, padastha dharmadhyAna hai| Agama zAstra meM NamokAra mantra ko suna kara bhI aneka pazuoM ne apanA udhdAra kiyA, | isa ke pramANa upalabdha hote haiN| yathA 1. vana vihAra karane gaye bhagavAn pArzvanAtha ne (gRhasthAvasthA meM) jalate hue eka nAga aura nAgina ko karuNArdra ho NamokAramantra sunAyA, jisa ke phalasvarUpa ve donoM mara kara dharaNendra aura padmAvatI hue / suvidhi jJAna canikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa kra. - 20 ratnamAlAta 3. - 97TE 2. jIvandhara kumAra ne marate hue kutte ko NamokAra mantra sunAyA, jisa ke prabhAva se || || usa kutte ke jIva ne svarga kI vibhUti paaii| __3. eka maraNAsanna bakare ko dekha kara zreSThIvara cArUdatta ne use NamokAra mantra sunAyA phalataH vaha svarga meM deva huaa| 5. ardhamRta bandara ko eka munirAja ne NamokAra mantra sunAyA| bandara ne bhaktipUrvaka mantra kA pravaNa kiyA, jisase mara kara vaha citrAMgada nAmaka deva haa| 5. ghAyala baila ko pIr3A se chaTapaTAte hue dekhakara dayAzAlI padmarUci seTha use | NamokAra mantra sunAyA / Age calakara vaha padmaruci seTha to rAmacandra huaa| baila kA jIva sugrIva jaisA zuravIra rAjA tuma 6. kIcar3a meM eka hathinI pha~sa gayI thii| usa kA prANAnta sannikaTa hai aisA dekha kara suraMga nAma ke vidyAdhara ne use NamokAra mantra sunaayaa| NamokAra mantra ke zravaNa karane se vaha kucha bhavoM meM sukha pAtI huI, sItA jaisI mahAsatI huii| ___ manuSyoM meM bhI sudarzana kA pUrva bhava, sUrya, dRr3ha cora, arhaddAsa kA choTA bhAI, aMjana cora, rANI prabhAvatI, anantamatI tathA aura bhI aneka jIvoM ne isa mantra ke prabhAva se apanA udhdAra kiyaa| __ ina sArI kathAoM se NamokAra mantra kA adhamodhdArakatva tathA vighnavinAzakatva svayaM siddha ho jAtA hai| NamokAra mantra kA phala batAte hue paNDita pravara meghAvI ne likhA hai ki - bhavyaH paJcapadaM mantraM sarvAvasthAsu saMsmaran / anekajanmajaiH pApai niHsandehaM vimucyte|| (dharmasaMgraha prAvakAcAra - 7/121) artha : jo dharmAtmA bhavya puruSa sabhI avasthAoM meM sadA paMca mahAmantra padoM kA cintavana karate rahate haiM, ve bhavyAtmA niHsandeha aneka janma meM upArjana kiye hue pApa karmoM se vimukta ho jAte hai| aise pavitra mantra kA smaraNa aharniza kiyA jAnA caahiye| graMthakAra zrI zivakoTi kahate haiM ki jo bhavya rAtri meM NamokAra mantra kA smaraNa kara sotA hai, use svapna meM Age hone vAle zubha aura azubha phala jJAta ho jAte haiN| NamokAra mantra kaSAyoM ko mandra karatA hai. viSayoM se mana ko vimukha karatA hai, mana ko | ekAgra karatA hai. ataH NamokAra se ananta pApoM kA kSaya tathA pracura puNya kA baMdha hotA suvidhi zAma caThidrakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Pan Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gRSTha 1. - 98 nitya naimittikAH pA . - 20 ratnamAnA nitya -naimittika kriyA nitya naimittikAH kAryAH kriyAH zreyo'rthinA mudaa| tAbhirguDha-manasko yat puNya-paNya-samAzrayaH / / 52, anvayArtha : zreyaH zreya ke arthinAma icchuka ko mudA harSa pUrvaka nitya aura naimittika kriyA kriyAyeM kAryAH karanI cAhiye yata tAbhiH una ke dvArA gUr3hamanaskaH mana ko gUda karatA hai (vaha) paNya mahA puNya puNya kA samAzrayaH Azraya sthAna banatA hai| artha : jo zreyArthI harSapUrvaka nitya aura naimittika kriyAyeM karatA hai. usa ke dvArA mana rokA jAtA hai aura vaha puNya ko prApta karatA hai| bhAvArtha : jaina dharma meM pUjya puruSoM kI ArAdhanA pUjyatA kI prApti ke lie kI jAtI hai , ina ke alAvA koI laukika prayojana jainadharma ko iSTa nahIM hai| jo kriyAeM pratidina kI jAtI haiM, ve nitya kriyAeM haiN| jo kriyAeM kisI vizeSa avasara para kI jAtI haiM. vai naimittika kriyAeM haiN| devapUjA-gurUpAsti- svAdhyAya - saMyama - tapa aura dAna ye zrAvakoM kI nitya kriyAeM // haiN| aSTamI - caturdazI - pAkSikI aura nandIzvara parva ke dina kI jAne vAlI kriyAeM naimittika kriyAeM haiN| ina donoM hI prakAra kI kriyAoM kA pAlana yathocita vidhi se pratyeka sadagRhastha ko karanA caahiye| zaMkA : jaina dharma zudhda adhyAtmavAdI dharma hai| phira usa meM itanI adhika mAtrA meM kriyAkANDoM kA varNana kyoM kiyA gayA hai? samAdhAna : adhyAtmavAda korA cintana nahIM hai| adhyAtma zabda adhi upasarga pUrvaka at dhAtu se maNin pratyaya lagakara banA huA hai| jo AtmA kI ora le jAye, vaha adhyAtma hai - yaha adhyAtma zabda kA mUlArtha hai| AtmA ko lakSya rakhakara kI gaI kriyA bhI adhyAtma meM antarnihita ho jAtI hai, ataH kriyAkANDa nirarthaka nahIM hai| dUsarA kAraNa yaha bhI hai ki mana bar3A caMcala hai| caMcala hone ke sAtha hI vaha adhogAmI svabhAvavAlA hai| usa ko rokakara kalyANa ke patha para lagAne ke lie kriyAeM atyanta sahayogI haiM, ataH kriyAoM kA varNana jainAgama meM kiyA gayA hai| ye nitya-naimittika kriyAeM mana ko sthira karatI hai aura mahApuNya kA upArjana karAtI suvidhi zAla dhandrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSSA kra. 20 anvayArtha : aSTamyAm sidhdabhaktyA aSTamI kriyA aSTamyAM sidhdabhaktvA'mA zrutacAritrazAntayaH / bhavanti bhaktayo nUnaM sAdhUnAmapi sammati / / 53. amA zruta cAritra zAntayaH bhaktayaH bhavanti sAdhUnAm api ratnamAlA nUnam sammati ye kriyAeM pRSTha kra. - 99 aSTamI ko sidhdabhakti se sahita zruta cAritra zAnti bhaktiyA~ artha : zrAvaka va sAdhuoM ko aSTamI ke dina sidhda- zruta cAritra tathA zAntibhakti karanI caahie| - hotI haiM sAdhuoM kI bhI nizcaya se sammati hai| bhAvArtha: cAmuNDarAya likhate haiM ki aSTamyAM sidhda- zruta cAritra - zAntayaH / ( cAritrasAra) aSTamI ke dina sidhda- zruta cAritra aura zAnti bhakti karanI cAhie / paM. AzAdhara jI kA bhI yahI kathana hai| yathA syAt sidhda-zruta cAritra zAntibhaktyASTamI kriyA / (anagAra dharmAmRta 1 / 47 ) parantu saMskRta kriyAkANDakAra kA mata kucha bhinna hai yathA siddha zruta su cAritra caitya paJcagurustutiH / zAnti bhaktizca SaSTIyaM kriyA syAdaSTamItithau / / arthAta : aSTamI ke dina sidhda- zruta cAritra caitya, paMcaguru evaM zAntibhakti karanI cAhiye ! - sAdhu aura zrAvakoM ke lie samAna rUpa se karaNIya haiN| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jra , -100 3. - 20 ratnamAlA pAkSikI - kriyA pAkSikya : sidhda cAritra zAntayaH zAntikAraNam / trikAla-vandanA-yuktA pAkSikyApi satAM mtaa||54. anvayArtha : pAkSikya : pAkSika kriyA meM jJAtavya hai ki siddha siddha zrAvakAcAra saMgraha cAritra cAritra meM pAkSikya aura zAntayaH zAnti bhakti (karanA) pAkSikyapi ke sthAna zAnti kAraNam zAnti kA kAraNa hai para pAkSikyAH aura trikAla trikAla meM pAkSikayApi chapA huA vandanA vandanA kriyA se) yuktA yukta hokara api pAkSikyA pAkSikI karanI cAhiye, aisA satAm sajjanoM ne matA mAnA hai| artha : pAkSikI kriyA meM siddha-cAritra tathA zAnti bhakti karanI cAhiye tathA trikAla ! | vandanA bhI karanI cAhiye - aisA AcAryoM kA mata hai| bhAvArtha : cAmuNDarAya likhate haiM ki - pAkSike sidhda cAritra zAnti bhktyH| (cAritrasAra) pAkSikI kriyA meM sidhda - cAritra aura zAnti bhakti karanI caahiye| paM. AzAdhara jI likhate haiM ki - pakSAnte sA'zrutA vRttaM stutvAlocyaM yathAyatham / (anagAra dharmAmRta 9/47 | artha : pakSAnta meM zutabhakti choDakara zeSa bhaktiyA~ aSTamI kriyA ke samAna (sidhda-cAritra zAnti bhakti) karanI caahiye| va suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa E. - 20- ratnamAlA pala gra..101. tithau caitya caturdazI - kriyA va nitya kriyA caturdazyAM tithau sidhdazcaityazruta-samanvite pnyc| muru zAntinutI nityaM caityaM ca gururpi|| 55. anvayArtha : caturdazyAma caturdazI [ nAsatya hai ki tithi ke dina zrAvakAcAra saMgraha patra zabda nahIM hai tathA siddha nutI kI jagaha nute zabda hai| caitya chanda kI dRSTi se paJca zabda nahIM honA caahiye| zruta zruta (bhakti se | caityaM ca gurArapi kI jagaha paJcaguru api chapA samanvitaH yukta paMcaguru (aura) zAnti zAnti bhakti (pUrva) nutI namana (karanA caahiye| nityam nitya api caityam caitya tathA) pajjaguruH paMcaguru bhakti suryAt kreN| artha : caturdazI ke dina sidhda-cAritra. zruta. paMcaguru va zAntibhakti pUrvakta namana karanA cAhiye va nitya bhI caitya va paMcaguru bhakti karanI caahiye| bhAvArtha : cAmuNDarAya likhate haiM ki - caturdazI dine tayormadhye sidhd-shrut-shaantibhktirbhvti| (cAritrasAra) arthAta : pratidina devavandanA ke samaya caityabhakti aura paMcaguru bhakti bolI jAtI hai| caturdazI ke dina usake sAtha siddha-zruta aura zAnti bhakti bolanI caahiye| paM. AzAdhara jI ne caturdazI kriyA meM 2 mata prastuta kiye haiN| yathA - ___ trisamaya vandane bhaktidvayamadhye, zutanutiM caturdazyAm / prAhustabhdaktitrayamukhAntayoH keDapi siddha shaantinutii|| (anagAra dharmAmRta 9/45) artha : trikAla meM deva-vandanA ke samaya jo nitya caityabhakti aura paMcaguru bhakti kI jAtI hai, parantu caturdazI ke dina zrutabhakti karanI caahiye| anya matAnusAra sidhdabhakti aura zAntibhakti bhI bolanI caahiye| yAdi kisI kAraNavazAt kriyA caturdazI kauna kara sakeM. to dUsare dina karanA caahiye| kahA bhI hai ki - caturdazI kriyA dharma vyAsaGgAdivazAna cet / kartuM pAryeta pakSAnte tarhi kAryASTamI kriyaa|| (anagAra dharmAmRta 9/46) artha : kisI dhArmika kArya meM phaMsa jAne ke kAraNa yadi sAdhu caturdazI kI kriyA na kara | sakeM. to amAvasyA aura pUrNamAsI ko aSTamI kriyA karanI caahie| vartamAna meM pratyeka kriyA ke uparAnta samAdhibhakti karane kI paramparA munisaMghoM meM pracalita hai| pratidina caityabhakti evaM paMcaguru bhakti karanI caahiye| - - - - - - - - -- - - jala suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rASTA rA.. -20 ratnamAlA gapTha hA.-102 nandIzvara - kriyA nandIzvare dine sidhda - nandIzvara gurucitA / gAnti zakti . mA dami * gumA salila | 56. anvayArtha : nandIzvare nandIzvara ke | jJAtavya hai ki dine dina meM zrAvakAcAra saMgraha meM nandIzvare ke siddha sidhda sthAnapara nandIzvara chapA huA hai| nandIzvara nandIzvara gurucitA paMcaguru zAntibhaktiH zAntibhakti (ko) naivedya puSpa puSpa (se) samanvitaH yukta prakarttavyA karanI caahiye| bali artha : nandIzvara parva ke dinoM meM sidhda, nandIzvara, paMcaguru aura zAntibhakti ko naivedya tathA puSpa sahita karanA caahiye| bhAvArtha : ASAr3ha, kArtika aura phAlguNa mAsa ke zuklapakSIya aSTamI se porNimA taka arthAt ATha divasa paryanta devagaNa nandIzvara dvIpa meM jA kara jinendra prabhu kI arcanA karate haiN| unhIM dinoM ko aSTAlikA parva athavA nandIzvara parva kahate haiN| ina dinoM meM ! siddha-nandIzvara, paMcaguru aura zAntibhakti karanI caahiye| gRhastha ko yaha bhaktiyA~ naivedya | tathA puSpa ke sAtha karanI caahiye| cAmuNDAya ne likhA hai ki - nandIzvara dine siddha nandIzvara paMcaguru shaantibhktyH| (cAritrasAra) arthAta : nandIzvara parva ke dinoM meM sidhda - nandIzvara, paMcaguru aura zAnti bhakti karanI caahiye| Sar suvi suvidhi zAla candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa rA. -20 ratnamAlA pRSTha . . 103 MORE gRhasthAcArya kA lakSaNa kriyAsvanyAsu zAstrokta * mArgeNa karaNaM matA! kurvamevaM kriyAM jaino gRhasthAcArya ucyte|| 57. anvayArtha : zAstrokta mArgeNa anyAsu kiyA karaNama matA evam zAstra meM kahe gaye mArga se anya kiyA.meM ko karanA mAnA gayA hai aura anya) kriyAoM ko karane vAlA jaina gRhasthAcArya kahalAtA hai| kriyAm kurvana jainaH gRhasthAcArya ucyate artha : zAstrokta paddhati se anya kriyAyeM bhI karanI caahiye| aisI kriyAyeM karanevAlA jaina gRhasthAcArya kahalAtA hai| bhAvArtha : pAkSikI, aSTamI, caturdazI athavA nandIzvara parva kI kriyAoM ke atirikta aneka kriyAyeM haiN| una kriyAoM ko karanevAlA gRhasthAcArya kahalAtA hai| gRhasthasyApi zudhdasya, jinavedopajIvinaH / gRhasthAcAryatA deyA, saca puujyo'khilairjnH|| indanandi nItisAra . 21) arthAta : jo gRhastha hokara bhI zudhda hai jinendra Agama ke dvArA jIvana calAte haiM, unake lie gRhasthAcArya pada denA yogya hai. / paMcAdhyAyIkAra ne gRhasthAcArya kA kArya batAte hue kahA hai ki jisa prakAra dIkSAcArya dIkSA detA hai - usI prakAra gRhasthAcArya gRhastha ko Adeza de sakatA hai| (paMcAdhyAyI 2/648) suvidhi jJAna caritrakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda.. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnamAlA pRSTha . - 104 param dhyAna kI preraNA cidAnanda - paraMjyotiH kevalajJAna - lakSaNam | AtmAnaM sarvadA dhyAyedetattattvottamaM nRNAm / / 58. anvayArtha : cidAnanda cidAnanda kI jJAtavya hai ki utkRSTa zrAvakAcAra saMgraha meM cidAnanda kI jagaha jyotiH jyoti (svarUpa) cidAnandaM chapA huA hai| kevalajJAna kevalajJAna 118::rAle AtmAnam AtmA ko sarvadA hamezA dhyAyet dhyAnA caahiye| etat yaha manuSyoM kA uttama tattvam tattva hai| nRNAm uttamam artha : caitanyAnanda kI utkRSTa jyoti svarUpa kevalajJAna lakSaNavAle AtmA ko | hamezA dhyAnA caahiye| yaha dhyAna manuSyoM kA uttama tattva hai| bhAvArtha : cetanA kI do dizAeM haiM - eka caMcala aura dUsarI sthir| caMcala cetanA ko | citta aura sthira cetanA ko dhyAna kahA jAtA hai| yaha mata dhyAnazatakakAra ko bhI svIkAra hai| ve kahate haiM ki - jaM thiramajjha vasANaM taM jhANaM taM calaM tayaM citt| jo || sthira adhyavasAna ekAgratA ko prApta mana hai, usakA nAma dhyAna hai| isase viparIta jo cala citta hai, vaha bhAvanA hai| dhyAna ko samajhAte hue A. zrutasAgara likhate haiM ki - "aparispandramAnaM jJAnameva dhyaanmucyte| kiMvat ? aparispandamAnAgni - jvAlAvat | yathA aparispandamAnAgnijvAlA zikhA ityucyate tathA aparispandenAvabhAsamAna jhAnameva dhyAnamiti tAtparyArtha : | (tattvArthavRtti - 9/27) artha : nizcala agni zikhA ke samAna aparispandamAna nizcala jJAna hI dhyAna kahalAtA | hai| jaise aparispandamAna (sthira) agni kI jvAlA zikhA kahalAtI hai, usI prakAra suvidhi zAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ITTE. -20 patA:. 1015 ratnamAlA mA . 10 | nizcala rUpa se avabhAsamAna jJAna hI dhyAna kahalAtA hai| dhyAna cetanA kA samyaka rUpAntaraNa hai| dhyAna ke vinA AtmA kA sAkSAtkAra nahIM hotaa| dhyAna dvArA hI AtmA apanI pragati karatA hai| jaise agni ke samparka meM Ane para suvarNa kI kiTTI kAlimA naSTa hotI hai aura sonA zudhda ho jAtA hai, usI prakAra dhyAnAgni ke samparka meM AnevAlA AtmA apane para lagI huI karmoM kI kiTTI kAlimA ko bhasma kara ke zudhda ho jAtA hai| dhyAna ke mahattva ko batAte hue A. jinasena likhate haiM ki - dhyAnameva tapoyogAH zeSAH parikarAH mtaaH| dhyAnAbhyAso tatoyatnaH zazvatkAryoM mumakSubhiH / / AdipurANa 21/7 // artha : dhyAna tapoM meM sarvazreSTha hai / zeSa tapa usake parikara ke sadRza haiM, ataeva mumukSu jIvoM ke dvArA prayatna pUrvaka nirantara dhyAna kA abhyAsa kiyA jAnA caahie| azAnta mana ko zAnti kA athAha bhaNDAra pradAna karanevAlA ekamAtra kubera dhyAna hI | hai / AtmAbhimukha hokara samasta duHkha ke kAraNoM kA uccATana karane kA ekamAtra sAdhana dhyAna dI eta pAna nagamA TapoM meM sArabhUta rUpa hai, jo svAbhAvika sthiti ko prApta karA sakatA hai| uparyukta zloka meM graMthakAra ne dhyeyabhUta AtmA ke lie tIna vizeSaNa diye haiM - ! cidAnanda, paraMjyoti, kevalajJAna lakSaNa sNpnn| __ caitanya kA Ananda arthAt avyAbAdha sukhoM kA nilaya hai AtmA, ataH AtmA ko cidAnanda yaha vizeSaNa diyA gayA hai| dIpaka sImita prakAza karatA hai, parantu caitanya jyoti carAcara ko prakAzita karatI hai, ataH AtmA hI paraMjyoti hai| tIna loka va aloka ke samasta padArthoM ko jJeya banAne kA sAmarthya AtmA meM hai, ataH AtmA kevalajJAna saMpanna hai| aise Atmatatva kA sadaiva dhyAna karanA caahiye| HTER suvidhi zAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tulA 20 pAlayan mucyate anvayArtha : antarAtmabhUt antarAtmA hokara gArhasthyam bAhyarUpeNa (jo ) gRhasthapane ko bAhya rUpa se punaH duHkha yonau nizcitam na atati ratnamAlA duHkha se mukti gArhasthyaM bAhyarUpeNa pAlayantrantarAtmabhUt / mucyate na punarduHkha yonAvatati nizcitam / / 59 duHkha yoni meM nizcita hI nahIM AtA hai| pRSTha pAlana karatA hai (vaha saMsAra se) mukta hotA hai| punaH 106 jJAtavya hai ki zrAvakAcAra saMgraha meM bhUta kI jagata muta chapA huA hai| artha: jo gRhastha antarAtmA hokara bAhyarUpa se gRhastha dharma kA paripAlana karatA hai, vaha nizcita hI punaH punaH duHkha rUpa yoniyoM meM nahIM AtA hai| bhAvArtha: AtmA zabda kI paribhASA karate hue brahmadatta ne likhA hai ki "atadhAtuH sAtatyagamane'rthe varttate / gamana zabdenAtra jJAnaM bhaNyate "sarve gatyarthA jJAnArthA iti vacanAt / tena kAraNena yathAsaMbhavaM jJAnasukhAdi guNeSu AsamantAt ati vartate yaH sa AtmA bhaNyate / athavA zubhAzubha mano vacanakAya vyApArairyathAsambhavaM tIvra mandAdirUpeNa AsamantAdatati varttate yaH sa AtmA athavA utpAdavyaya dhrauvyarAsamantAdatati varttate yaH sa AtmA / " (bRhada dravyasaMgraha - 57 artha : at dhAtu nirantara gamana karane rUpa artha meM vartatA hai aura "saba gamanarUpa artha ke dhAraka dhAtu jJAna artha ke dhAraka haiM" isa vacana se yahA~ para gamana zabda karake jJAna kahA~ jAtA hai| isa kAraNa jo yathAsambhava jJAna sukha Adi guNoM meM pUrNa rUpa se varttatA hai| vaha AtmA hai| athavA zubha azubha rUpa jo mana-vacana kAya ke vyApAra haiM, una kara ke yathAsaMbhava tIvra manda Adi rUpa se jo pUrNa rUpa se varttatA hai, vaha AtmA kahalAtA hai| athavA utpAda vyaya aura dhrauvya ina tInoM karake jo pUrNarUpa se varttatA hai, usako AtmA suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gappA, -20 ratnamAlA ma . . 107 guNA 1, - 20 ratnamAlA gaLa tA. . 107 kahate haiN| usa Atmatattva kA lakSya nija kI ora ho jAtA hai, taba use antarAtmA kahate haiN| antarAtmA kI paribhASA karate hue A. kundakunda likhate haiM ki - siviNe vi Na bhujaI visayAI dehAI bhiNNa bhaavmii| bhuMjaiviyappasvo sivamuharatto dumajjhimappo so|| riyaNasAra . 133) artha : dehAdika se apane ko bhinna samajhanevAlA jo vyakti svapna meM bhI viSayoM ko nahIM bhogatA, parantu nijAtmA ko hI bhogatA hai tathA ziva sukha meM rata rahatA hai. vaha antarAtmA hai| jo AtmalakSya ko mana meM rakhakara bAhya meM gRhasthocita sampUrNa kriyAoM kA paripAlana karate haiM, vaha nikaTa bhaviSya meM mokSa ko prApta karate haiN| unheM duHkhadAyaka sAMsArika yoniyoM meM paribhramaNa nahIM karanA par3atA | suvidhi zAma patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ galA 20 anvayArtha : yena kRtena jIvasya puNyabandhaH prajAyate tat sadA karttavyam anyat ati kalpitam na kuryAta ratnamAlA karttavyAkarttavya kRtena yena jIvasya puNyabandhaH prajAyate / C tatkattavyaM sadAnyacya na kuryAdati kalpitam / / 60 jisake karane se jIva ko puNyabandha hotA hai vaha sadA karanA cAhiye anya ati-kalpita kArya nahIM kreN| guru ma lATI saMhitA meM likhA hai ki artha : jisake karane se jIvoM ko puNya kA bandha hotA hai, vaha sadA karanA cAhiye, jo kalpita kArya haiM, unheM nahIM karanA cAhiye / - 108 jJAtavya hai ki zrAvakAcAra saMgraha meM sadAnyacca jagaha sadAnyatra chapA huA hai| bhAvArtha: saMsAra meM dharma ke nAma para saMklezoM kA vardhana karanevAle aneka kArya pracalita haiM, jo mithyAtva evaM asaMyama ko puraskRta karate haiN| loka maryAdA kA virodha karanevAle ve kArya Atma sAdhanA kI dRSTi se bhI ayogya haiN| ataeva AcArya bhagavanta preraNA dete haiM ki jina kAryoM ke karane se puNya va pApa kA vinAza hotA ho, aise hI kArya karane cAhiye / yataH puNyakriyAM sAdhvI kvApi nAstIha niSphalA / thApAtraM yathAyogyaM svarga bhogAdi satphalA / / 4/38. kA vikAsa artha : puNya prApta karAnevAlI vrata rUpa zreSTha kriyA kabhI niSphala nahIM hotI / vrata pAlaka jIva jaisA pAtra ho, vaha yathAyogya svargAdika bhogoM ko prApta karatA hai| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA.. -20 ratnamAlA pArA -109 gRhasthAzrama meM pracura AraMbha parigrahAdi ke kAraNa zudhdAtma dhyAna rUpa nizcaya dharma saMbhava nahIM hai| ataH use puNyavardhana karate hue AtmasthiratA kA prayatna karate rahanA caahiye| yahI bAta AcArya devasena ko iSTa hai| yathA "jAmaNa daMDaha gehaM tAma pariharai iMtavaM pAvaM, pAvaM apariharaMto heo puNNassa mA cyu|" - 393 mA mukka puNNahau~ pAvassAsa apariharaMto yA bujjhai pArvaNa Naro so duggai jAu mariUNaM||394 {bhAvasaMgraha - 393-394) artha : isa prakAra ye gRhastha loga jabataka ghara kA tyAga nahIM karate, gRhasthadharma ko chor3a kara munidharma dhAraNa nahIM karate. taba taka unase ye pApa chUTa nahIM sakate / isalie jo gRhastha pApoM ko pUrNa rUpa se nahIM chor3anA cAhate, una ko kama se kama puNya ke kAraNoM ko to nahIM chor3anA caahie|" __ "jo gRhastha pApa rUpa kA tyAga nahIM kara sakate arthAta gRhastha dharma nahIM chor3a cakate, una ko puNya ke kAraNoM kA tyAga kabhI nahIM karanA cAhie kyoMki jo manuSya sadAkAla pApoM kA hI baMdha karatA rahatA hai, vaha manuSya mara kara narakAdika durgati ko ke prApta hotA hai|" ataH Agamokta puNyakriyAoM kA samucita paripAlana karanA cAhiye tathA yaha dhyAna meM rakhanA cAhiye ki ArSa maryAdA se viruddha jo kalpita kriyAyeM haiM, una kA tyAga karanA caahiye| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnamAlA gRcha-110 mithyAmata ko poSaNa karane kA niSedha baudhdacArvAka - sAMkhyAdi- midhyAnaya kuvAdinAm / poSaNaM mAnanaM vApi dAtuH puNyAya no bhavet // 61. shear str 20 anvayArtha : baudhda cArvAka sAMkhyAdi mithyAnaya kuvAdinAm poSaNam vA mAnanam api dAtuH puNyAya no bhavet baudhda cArvAka sAMkhyAdi mithyAnaya ke ku - vAdiyoM kA poSaNa athavA sthApana bhI dAtA ke lie puNya kA kAraNa ma hotA hai| artha : baudhda, cArvAka, sAMkhyAdi mithyAnaya ke pravAcaka ku vAdiyoM kA poSaNa athava mAnana dAtA ke lie puNya kA kAraNa nahIM hotA hai| bhAvArtha: saMsAra meM aneka prakAra ke darzana haiM, jinakI aTapaTI mAnyatAyeM mokssaarth| jIvoM ko saMsAra meM bhaTakAne vAlI hai| mUlataH darzanoM ke do bheda haiM, vaidika darzana e avaidika darzana / jo vedoM ko pramANa mAnate haiM, ve vaidika darzana haiN| sAMkhya, mImAMsaka. vaizeSika, naiyAyika, jaiminIya aura yoga ye chaha vaidika darzana haiN| avaidika darzana ke do bheda haiM, Astika aura nAstika jaina aura bauddha Astika darzana haiM, to cArvAka nAstika darzana hai| - ina saba kA svarUpa nimnAMkita hai| 1. baudhda darzana : baudhdadarzana meM budhda devatA hai / budhda kA dvitIya nAma sugata hai ataH ise saugata darzana bhI kahate haiN| baudhdadarzana meM 4 Aryasatya mAne gaye haiM / duHkha, samudaya, nirodha aura mArga | camara dhAraNa karanA, muNDana karanA, carma kA Asana aura kamaNDalu ye bauddha sAdhuoM ke bAhya liMga hai| dhAtu se raMgA huA ghuTane taka kA vastra una kA veSa hai| suvidhi bAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ H JEE r w -..-- - - - -- puSTA kAma. - 2 ratlAgAlA lA .. - 111 || dharma, budhda aura saMgha ye una ke ratnatraya haiN| vijJAna, vedanA, saMjJA saMskAra aura rUpa ye || pA~ca skaMdha unhoMne mAne haiN| ina pA~ca skaMdhoM se hI vizvotpatti mAnane ke kAraNa, usa se |bhinna ve AtmA ko svIkAra nahIM karate haiN| ye saMsAra kI samasta vastuoM ko kSaNika mAnate haiN| mare hue prANI kA mAMsa khAne meM ye loga koI doSa nahIM mAnate haiN| | dharmAttara - arcaTa * dharmakIrti - prajJAkara, dignAga Adi bauddha darzana ke mukhya graMthakAra haiM,to tarkabhASA, hetubindu, nyAyabindu, pramANa vArtika aura nyAyapraveza Adi pramukha graMtha / hInayAna, mahAyAna, yogAcAra aura mAdhyamika ke bheda se ve cAra prakAra ke haiN| 2. cArvAka : cAru aura vAka donoM zabdoM ko milAne para cArvAka zabda banatA hai, usakA artha hai, sundara bolnevaale| inake guru bRhaspati haiN| ataH isa mata ko bArhaspatya bhI kahate haiN| cArvAka sAdhu kisI bhI varNa ke hote haiN| kApAlikoM kI taraha ve bhI khappara rakhate haiM, zarIra meM bhasma lagAte haiN| ye AtmA, puNya - pApa Adi padArthoM ko svIkAra nahIM karate haiN| ina ke mata meM mAtra pratyakSa ko hI pramANa mAnA haiN| vAmamArgI logoM ke samAna ye loga bhI madyapAna, mAMsabhakSaNa, agamyAgamana Adi kArya dharmabhakti se karate haiN| ve punarbhava ko svIkAra nahIM karate haiN| ataH una kA kathana hai ki - yAvajjIvaM sukhaM jIvet RNaM kRtvA ghRtaM pibet / bhasmIbhutasya dehasya punarAgamanaM kutaH / / artha : jabataka jIo sukhapUrvaka jIo, RNa lekara bhI ghI piio| jaba deha bhasma ho ||jAyegA, taba punarAgamana kaise hogA? ina kA koI prasidhda graMtha vartamAna meM upalabdha nahIM hai| 3. sAMkhyAdi / sAMkhyAdi zabda se vaidika SaT darzanoM kA grahaNa kiyA gayA hai| a) sArakhya: isa darzana ke praNetA kapila RSi haiN| prakRti aura puruSa ina do tattvoM se |ve sRSTi kI saMracanA ko svIkAra karate haiN| usa meM se ve puruSa ko nirguNa - nirAkAra - nirlipta - atisUkSma - niSkriya tathA indriyAtIta mAnate haiN| prakRti jar3a hai / vaha vyakta aura avyakta rUpa meM do prakAra kI hai| bhAgavata meM isa mata kA bahuta varNana prApta hotA hai| sAMkhya matAnuyAyI Izvara ko svIkAra nahIM karate tathA yajJAdi kriyAoM ko bhI svIkAra nahIM krte| / sAMkhya kArikA. sAMkhya tattva kaumudI. yuktidIpikA, mAThara vRtti, gaur3apAda bhASya ye ] ina ke mahattvapUrNa graMtha haiN| bhArgava, vAlmiki, hArIti, devala, sanaka, aMgirA aura sanatkumArAdi ina ke mukhya pracAraka haiN| | bA nyAya darzana : isa darzana ke praNetA maharSi gautama haiM / inheM akSapAda bhI kahate haiN| itihAsakAroM ke anusAra ve I. pU. 500 meM hue the| ki suvidhi jJAna catrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THERE AN ELAIT -20- ratnamAlA pRSTha 5, - 112 nyAya darzana meM 16 tattva mAne haiN| isa darzana kA paramANu kAraNatAvAda dArzanikoM kA dhyAna vizeSa rUpa se AkarSita karatA hai| sukha duHkhAtmaka manovRtti kA nAza ho jAne para mana sAmyAvasthA ko prApta hotA hai / ise hI ve mukti mAnate haiN| Izvara anumAnagamya hai| mukti ke do bheda ve mAnate haiM - para aura apr| jIvanamukti apara hai to videha mukti para hai| __tattvacintAmaNi, nyAyavArtika, nyAyakalikA, nyAyamaMjarI Adi ina ke pramukha graMtha haiM to vAcaspati, gaMgezAdi graMthakAra haiN| ka) vaizeSika darzana : maharSi kaNAda isa mata ke pravartaka haiN| ve mAnate haiM ki samasta jagat kI racanA paramANuoM se hotI hai| ve paramANu jaba eka dUsare se pRthak ho jAte haiM, taba pralaya ho jAtA hai| jaba ve paramANu paraspara meM mila jAte haiM, taba bhinna-bhinna prakAra ke rUpoM va nAmoM kI racanA karane lagate haiM, usa se jagata kA AvirbhAva hotA hai| isa matAnusAra padArtha sAta hote haiM - dravya - guNa - karma - sAmAnya - vizeSa - samavAya |tathA abhaav| Izvara yA brahmA inheM mAnya nahIM hai| ve samajhAte haiM ki manuSya isa saMsAra meM Akara padArthoM ke rUpa svabhAva guNadharma ko ThIka-ThIka samajha jAye, tAki usa kA vyavahAra samyaka ho| isa se mokSa prApta hotA hai| vaizeSika sutra, tarka kaumudI, kiraNAvalI, lIlAvatI, tarka saMgraha aura tarkAmata ye unake pramukha graMtha haiM to zrIdhara, vyomazekhara. udayana, vatsa Adi aneka pramukha lekhaka haiN| | Da) yogadarzana : isa darzana ke Adya pravartaka hiraNyagarbha arthAt svayaMbhU haiN| prasiddha vyAkaraNakAra pataMjali isa yoga darzana ke vyavasthApaka mAne jAte haiN| ___ isa darzana meM citta hI eka tattva hai| citta kI ve pA~ca dazAeM svIkAra karate haiM, kSipta, mUDha, vikSipta nirAddha ekAgra ina meM se ekAgna va niruddha dazA ko ve prazasta mAnate haiN| yoga kA artha samAdhi hai| yathA- yogazcittavRtti nirodha : (yogadarzana - 2) usa ke lie ve aSTAMga kA upadeza dete haiN| una kA vastuvAda kA cintana dArzanika dRSTi se isalie bhI mahattvapUrNa hai ki vaha mAyAvAda kA nirAkaraNa karatA hai| vaha vastuoM kI | yathArthatA ko svIkAra karatA hai| pAtaMjali yogadarzana yA yogavArtika Adi ina ke mahattvapUrNa graMtha haiM, to nAgojI bhaTTa va vijJAnabhikSu ina ke pramukha graMthakAra hai| | iojaiminIya darzana: mImAMsA darzana ke do bheda haiM, pUrva mImAMsA va uttara mImAMsA / pUrva mImAMsA ko hI jaiminIya darzana kahate haiN| isa ke pravartaka jaiminIya RSi haiN| ve vedavyAsa ke ziSya the, aisA itihAsakAroM kA mAnanA hai| itihAsakAroM kA yaha kathana haiM ki I. pU. 200 meM jaiminI sUtra kI racanA ho cukI thii| isa kA mukhya viSaya yadyapi karmakANDa sambandhI brAhmaNa vAkyoM kI saMgati lagAnA hai parantu sAtavIM zatAbdI se yaha vizuddha dArzanika vivecana kI ora pravRtta huaa| isa kA avidhi zAThA patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda n`mnh Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . .113 guhA D. .. 2 ratnamAlA / sampUrNa zreya kumArila bhaTTa va prabhAkara bhaTTa ko jAtA hai| isa mata meM karma phala kA dAtA karma | hai, Izvara nahIM, ataH ise nirIzvara vAdI bhI kahate haiN| / ve zabda kI nityatA ko svIkAra karate haiN| isa darzana ke anusAra karma se adRSTa utpanna | hotA hai tathA akRSTa saMkalpita sidhdiyoM ko pradAna karatA hai| ___ isa darzana ke mukhya graMthakAra kumArila bhaTTa, prabhAkara bhaTTa aura murAri bhaTTa prabhRti haiM tathA zlokavArtika, kAsakRtsna mImAMsA, nyAya prakAza tathA jaiminIya nyAyamAlA Adi pramukha graMtha haiN| I) mImAMsA darzana: mImAMsA yAni smiikssaa| pUrva aura uttara ke bheda se ye do prakAra kI hai| pUrva mImAMsA jaiminIya darzana hai to uttara mImAMsA vedAnta darzana hai| vedAntiyoM kA kathana hai, ki brahmA-AtmA-paramAtmA-sRSTi Adi kI samasyA vedAnta dvArA hI sulajha sakatI hai| isa darzana kA mUla lakSya brahma kA anveSaNa karanA hai| dvaita. advaita-viziSTAdvaita-cinAdvaita, nirguNa-saguNa Adi samasta mAnyatAyeM isa meM samAviSTa ho jAtI hai| upaniSada isa darzana kA mUla strota hai| ve mAtra brahma kI sattA svIkAra karate haiN| ve kahate haiM ki sampUrNa jIvasRSTi paramAtmA (brahma) kA pratibimba mAtra hai| Azmarathya, zaMkarAcArya, maNDanamizra, surezvara, vAcaspatimizrAdi ina ke pramukha graMthakAra haiM, to khaNDana khaNDa khAdya, advaitasiddhi, nyAya makaraMda, nyAya dIpAvali Adi pramukha graMtha ___ saMsAra ke ye samasta darzana syAdbATa cihAMkita na hone se mithyA haiN| phalataH saMsAra ke hI kAraNa haiN| ataH jainadarzana ke atirikta anya darzanoM kA poSaNa nahIM karanA caahiye| - - - - - - - - -- - - - - - - - - suvidhi zAma captikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DA . -20 vA lopinaH teSAm tapa ratnamAlA pRpta jhA, - 114 maryAdA pAlana svakIyAH parakIyA vA maryAdA-lopino nraaH| na mAnanIyAH kiM teSAM tapo vA zrutameva c|| 62. anvayArtha svakIyA svakIya athavA parakIyA parakIya maryAdA maryAdAoM kA lopa karane vAle narAH manuSya mAnanIyA mAnanIya nahIM hote janake tapaH athavA zrutameva ca zruta se kim kyA lAbha? TippaNI : merI dRSTi meM "tapasA vA zrutena ca" aisA pATha honA cAhiye kyoMki zlokagata pATha azudhda pratIta hotA hai| bhUta ke sAtha prayukta evaM zabda tathA gAthAgata ca zabda arthabodha karAne meM asamartha hai| kRpayA - bahuzrutajJa isakA vicAra kreN| artha : svakIya athavA parakIya maryAdA kA lopa karanevAlA manuSya cAhe tapasvI ho athavA zruta jJAnI ho, vaha mAnya nahIM hai| __ bhAvArtha : nItigata bandhana athavA ziSTAcAra ke niyama ko maryAdA kahate haiN| maryAdA loka vyavahAra ko sucAru rUpa se calAtI hai| maryAdA kA lopa karanevAlA nara AtmaghAtI to hai hI, sAtha hI sAtha dharmaghAtI bhI haiN| __pratyeka pada ke sAtha maryAdA lagI huI hai| una maryAdAoM kA lopa karanevAlA jIva cAhe dvAdazAMga zruta kA pAThI ho athavA dvAdaza tapoM kA anuSThAna karanevAlA tapasvI ho - unheM jaga meM pUjyatA prApta nahIM hotii| nItikAra kA kathana hai ki - yadyapi satyaM lokavirudhdaM na karaNIyaM nAcaraNIyam / satya hote hue bhI loka viruddha kAryoM ko nahIM karanA caahiye| vA - - - - - - - - - - suvidhi jJAma candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvayArtha : 20 suvratAni su-saMrakSan nityAdi vrata- rakSA su-vratAni su-saMrakSan nityAdi mahamudhdaret / sAgAraH pUjyate devairmAnyate ca mahAtmabhiH / / 63. maham udhdaret sAgAraH dete. pUjyate Ke ratnamAlA mahAtmabhiH mAnyate sad vratoM kI rakSA karate hue nityAdi pUjA (ko) kareM (vaha) zravaka devoM ke dvArA pRSTha - 115 pUjA jAtA hai aura mahAtmAoM ke dvArA mAnya hotA hai| artha : vratoM kA acchI taraha saMrakSaNa karanevAlA gRhastha nityAdi pUjAyeM kareM, to vaha devatAoM ke dvArA pUjya va mahAtmAoM ke dvArA mAnya hotA hai| bhAvArtha: curAdigaNIya mah dhAtu se ghaJa artha meM ka pratyaya karane para maha zabda niSpatra hotA hai| isakA artha hai ArAdhanA karanA, arcanA karanA, sammAna karanA, svAgata karanA, upahAra denA, Adara karanA Adi / zloka meM prayukta maham zabda pUjA kA samAnArthaka zabda hai| pUjA ke do prakAra haiM nityapUjA aura naimittika pUjA / pratidina tInoM sandhyAoM meM AgamAnukUla dravyoM ke sAtha gRha sthajo jinArcanA karatA hai, vaha nityapUjA hai| parva dinoM meM nitya pUjA ke sAtha anya bhI jo pUjAeM kI jAtI haiM, una pUjAoM ko naimittika pUjA kahate haiN| anya prakAra se pUjA ke cAra bheda haiM. nityamaha, caturmukha maha kalpadruma aura aSTAnikA / AdipurANa meM inakA svarUpa nimnAMkita rUpeNa pAyA jAtA hai| suvidhi jJAna cadrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puccha - 20 ratnamAlA 116 nityamaha : pratidina apane gRha se jinAlaya meM le jAye gaye gandha-puSpa-akSata Adi ke dvArA jina bhagavAn kI pUjA karanA, nityamaha hai / athavA bhakti se jinabimba aura | jinAlaya Adi kA nirmANa karAnA, una ke saMrakSaNa ke lie rAjya zAsana ke anusAra | paMjIkaraNa karA kara ke dAna denA, nityamaha hai athavA apanI zakti ke anusAra munIzvaroM kI nitya AhArAdi dAna dene ke sAtha jo pUjA kI jAtI hai, vaha nityamaha kahalAtI hai| caturmukha maha : mahA mukuTa badhda rAjAoM ke dvArA kI jAnevAlI hA caturmukha maha kahalAtI hai| isa ke mahAmaha aura sarvatobhadra ye anya nAma haiN| kalpadrumamaha : cakravartiyoM ke dvArA "tuma loga kyA cAhate ho?" isa prakAra yAcaka janoM se pUcha-pUcha kara una kI AzA ko pUrNa karane vAlA jo kibhicchika dAna diyA jAtA hai, vaha kalpadruma maha hai / aSTAhikA maha : ASADha- kArtika aura phAlguna mAsa meM aSTamI se porNimA taka | aSTAtrikA parva hotA hai| usa meM vizeSatA se nandIzvara dvIpa kI pUjA kI jAtI hai, use | aSTAhikA maha kahate haiN| jo zrAvaka apane vratoM kA nirdoSa pAlana karatA hai tathA nitya va naimittika pUjA karatA hai, vaha bhavya devatAoM ke dvArA pUjya va santoM ke dvArA mAnya ho jAtA hai| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa kra. 20 anvayArtha : vratAdyeSu aticAre guruditam prAyazcittam atiyatnataH Acaret h jAtilom na kuryAt prAyazcitta grahaNa aticAre vratAdyeSu prAyazcittaM guruditam / AcArejjAti lopaJca na kuryAdatiyatnataH / / 64. - ratnagAlA vratAdika meM aticAra hone para guru dvArA kadhita prAyazcitta ko yatnapUrvaka pAlana kareM aura jAtilopa yeo kareM / pRSTha kra. - 117 jJAtavya hai ki zrAvakAcAra saMgraha meM AcAret kI jagaha Acaret chapA hai| TIppaNI: mere dRSTi meM zlokagata vratAdyeSu kI jagaha vratAdISu honA caahiye| vidvat - varga vicAra kreN| artha : vratoM meM dUSaNa lagane para zrAvaka guru pradatta prAyazcitta ko yatnapUrvaka pAlana kareM aura jAtilopa nahIM kreN| bhAvArtha : pratyeka zrAvaka sadaiva prayatna karatA hai ki usa ke dvArA gRhIta vratoM meM koI dUSaNa na lge| kintu pramAda vaza yA ajJAnavaza koI na koI bhUla ho jAtI hai| sajaga rahate hue bhI vratoM meM jo dUSaNa lagatA hai, use aticAra kahate haiM yaha vrata kA ekadeza bhaMga karatA hai| - aticAra zabda kI paribhASA karate hue cAmuNDarAya likhate haiM ki - kartavyasyAkaraNe varjanIyasyAvarjane yatpApaM so'ticAraH ( cAritrasAra) artha: kisI karane yogya kArya ko na karane para athavA tyAjya padArtha kA tyAga na karane para jo pApa lagatA hai, use aticAra kahate haiN| AcArya amitagati ne viSayoM meM vartana ko aticAra kahA hai| aticAraM viSayeSu vartanam (dvAtriMzatikA - 9 ) suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda.. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAta. - 20- ratnamAlA mii. -13BDIEO aticAra ke lie Agama meM aneka samAnArthaka zabda prayukta hue haiN| AcArya zrI | samantabhadra ne ratnakaraNDa prAvakAcAra meM aticAra ke lie vyaticAra 60), vyatikrama(56), vyatIpAtA58), vikSepA62), atyAzA73, vyatItayA 81), atyaya(96), atigamA 105) vyatilaMghana5101 ina zabdoM kA prayoga kiyA hai| AcArya akalaMka deva aticAra va atikrama ko ekArthaka mAnate haiN| yathA aticAraH atikrama ityanarthAntaram / (rAjavArtika 7/23(3) vratoM kI maryAdA kA ullaMghana karanA, aticAra hai| aticAra lagane para zrAvaka ko guru | caraNoM meM jAkara nindA gardA karate hue doSoM kI AlocanA kara prAyazcitta kI yAcanA karanI caahiye| "prAyazcitta" ko paribhASita karate hue A. zrutasAgara likhate haiM ki - prakRSTo yaH zubhAvaho vidhiryasya sAdhu lokasya sa prAyaH prkRssttcaaritrH| prAyasya sAdhulokasya cittaM yasmin karmaNi tata prAyazcittamAtmazudhdikaraM krm| athavA pragataH praNaSTaH ayaH prAyaH aparAdhastasya cittaM zuddhiH praayshcittN| kAraskarAditvAtsakArAgamaH ___ "prAyaH ityucyate lokazcittaM tasya mano bhavet / tasya zuddhikaraM karma prAyazcittaM taducyate / / " (tattvArthavRtti 9/20) artha : jo sAdhuloka kI utkRSTa zubhAvaha vidhi hai, vA utkRSTa cAritra hai vaha prAya kahalAtA hai| prAya kA (sAdhuloka) kA citta jisa karma meM upayukta ho, usa ko prAyazcitta kahate haiM, jo Atmavizuddhi kI prakriyA hai| athavA pra-naSTa ho gayA hai ayaH aparAdha jisa se, usa ke citta kI zuddhi ho gaI hai, usa ko prAyazcitta kahate haiN| kAraskarAditvAta isa sUtra se sakAra kA Agama huA hai| arthAta ca va cha ne pare visarga kA 'za' ho jAtA haiN| !! athavA "prAyaH loka ko kahate haiM aura una laukika janoM ke mana ko citta kahate haiM tathA una laukika janoM ke citta kI zuddhi karanevAlI kriyA ko prAyazcitta kahate haiN|" prAyazcita kA phala batAte hue A. akalaMka deva likhate haiM ki - pramAda doSa vyudAsaH bhAvaprasAda naiHzalyam anavasthAvRttiH maryAdA'tyAga saMyamadAdArAdhanAdisiddhayarthaM pAzcitam / / (rAjavArtika 9/22/1)| artha : pramAdadoSa kA vyudAsa, bhAvaprasAda, niHzalyatva, avyavasthA nivAraNa maryAdA ke pAlana, saMyama kI dRr3hatA aura ArAdhanA kI sidhdi Adi ke lie prAyazcitta ke dvArA vizudhda honA, Avazyaka hai| prAyazcitta dvArA vratazuddhi hotI hai - ataH guru ne diyA huA prAyazcitta pUrNa kareM / / jAtigata maryAdA kA lopa bhI nahIM karanA caahiye| - - - - - - - ... suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anvayArtha : zrAvakAdhyayanam proktam karmaNA gRhamedhitA sI th sarva jainAnAm sammatA anyA 20 ratnamAlA jaina zrAvaka kI kriyAeM zrAyakAdhyayanaM proktaM - karmaNA gRhamedhitA / sammatA sarva jainAnAM sA tvanyA paripandhanAt / / -65. * zrAvakAdhyayana meM kahI gayI kriyAoM se (hI) gRhasthatA hai| 4119 vaha niyama se sabhI jainoM ke lie sammata haiM zrAtavya hai kI zrAvakAcAra saMgraha meM zrAvakAdhyayanaM proktaM ke sthAnapara zrAvakAdhyana prokta chapA huA hai| anya saba paripandhanAt kumArga haiN| artha : zrAvakAcAroM meM kahe hue AcaraNa ke anukUla samasta kriyAyeM sarva jainoM ko mAnya gRhasthatA hai| anya mArga niyamataH ku mArga haiN| bhAvArtha : zrutajJAna ke "gyAraha aMga va 14 pUrva yaha bheda haiN| athavA aMgabAhya va aMgrapraviSTha ye | do bheda zruta jJAna ke haiN| gyAraha aMgoM meM sAtavA aga upAsakAdhyayana hai ise hI isa zloka meM zrAvakAdhyayana kahA hai| zrAvakAdhyayana arthAt zrAvakAcAra meM aura bhI anekAneka kriyAeM kahI haiN| zrAvakoM ko tirepana kriyAoM kA nirdeza karanevAlI gAthA lATIsaMhitA meM udhddhRta kI huI hai| yathA guNa vaya tava sama paDimA dANaM ca agatthimiyaM / daMsaNa gANa caritaM kiriyA tevaNa sAvayANaM ca / / pAnI artha : aSTa mUlaguNa, bArahavrata, bAraha tapa eka samatA gyAraha pratimA cAra dAna, chAnakara pInA, rAtribhojana tyAga, ratnatraya dhAraNa / zrAvaka ko pratidina Sar3AvazyakoM kA pAlana karanA cAhiye aisA upadeza A. padmanandi maharSi ne diyA hai| devapUjA gurupAstiH svAdhyAyaH sNymstpH| dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine / / (padmanandi paMcavizatikA 6 / 7) artha : devapUjA, gurUpAsti, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna ye SaT Avazyaka karma gRhasthoM | ke lie pratidina karaNIya haiN| isake atirikta AcArya jinasena ne Adi purANa meM garbhAnvaya kriyA, dIkSAnvaya kriyA aura kartranvaya kriyA Adi kriyAoM kA kathana kiyA hai| ina kA vistRta varNana tadtad graMthoM se vistAra se jAna lenA cAhiye / isa taraha zrAvakAcAra praNIta kriyAoM kA pAlana gRhastha ko karanA cAhiye / zrAvakAcAra se bAhya karmakANDa kumArga hai ataH unakA avalambana nahIM lenA caahiye| suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guruA . * 20 ratnamAlA pRSTha ..120 jaina -- vidhi sarvameva vidhija'naH pramANaM laukikaH satAm / yatra na vrata hAniHsthAt samyaktvasya ca khaNDanam / / 66. anvayArtha: sajjanoM ke dvArA pramANam pramANabhUta sarvam saba laukikaH laukika vidhi jainaH jaina (vidhi) satAm vidhiH syAt yatra sabhyaktvasya khaNDanam ca jahA~ samyaktva kA khaNDana aura vratahAni nahIM hotI hai| vratahAniH syAt artha : sajjana jise pramANabhUta mAnate haiM, aisI sarva laukika vidhi jaina vidhi hai| vaha vidhi samyaktva kA khaNDana aura vratahAni ko nahIM karatI hai| bhAvArtha : AcAra paddhati dravya-kSetra-kAla aura bhAvoM kA nimitta pAkara apanA rUpa parivartita karatI rahatI hai| kriyAoM kA heyatva aura upAdeyatva paristhitiyoM para nirbhara karatA hai| jaise ki dRr3ha samyagdRSTi jIva ko bhI yadi nyAyAlaya meM jAnA par3e, to vahA~ gItA para hAtha rakhakara zapatha khAnI par3egI ki maiM jo kucha bhI kahU~gA - vaha satya khuuNgaa| vahA~ vaha jinavANI para hI hAtha rakhUgA, gItA para nahIM - aisA haTha nahIM kara sktaa| AcAra padhdati meM dezIya bheda bhI aneka prakAra ke haiN| aise samaya meM pratyeka viSaya para |Agama pramANa milanA, asaMbhava hai| antatogatvA sva-viveka hI kAryakArI hai| vijJAna kI pragati ke kAraNa bahuta sI nayI vastuyeM prayoga meM Ane lagI hai- jisa ke heya aura upAdeyatva ke viSaya meM Agama pramANa milanA, saMbhava nahIM hai| vahA~ AgamAnusAra tarka kA ||upayoga kara ke kucha nirNaya liye jA sakate haiN| udAharaNa svarUpa - AisakrIma khAnI | suvidhi zAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 20 ratnamAlA ra 121 cAhiye yA nahIM? isameM pAuDara ke sAtha jileTina nAmaka jo padArtha milAyA jAtA hai, usa se mAMsAzana kA doSa lagatA hai| "mAMsa khAnA" dharma maryAdA ke pratikUla hai, ataH AisakrIma nahIM khAnI caahiye| isase viparIta jaba loga gharoM meM AisakrIma banavAte haiM, to usa meM pAuDara nahIM milAyA jaataa| dUdha meM kevala mAvA (sUkhA ) DAlakara use banAyA jAtA hai| yadi usa meM | jaleTina pAuDara nahIM DAlA gayA ho, to zuddha hai| aise aneka prazna vartamAna meM eka sadgRhastha ke samakSa upasthita hote haiN| una kA nirNaya | kaise kareM? isa prazna kA uttara prastuta kArikA meM diyA gayA hai| graMthakAra kahate haiM ki jina kriyAoM ko sajjana puruSa iSTa mAnate haiM, jina kriyAoM ko karane se samyaktva evaM cAritra dUSita nahIM hotA, ve saba kriyAeM jaina kriyAeM haiN| una kA AcaraNa karanA cAhiye ! suvidhi zAna cakrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnamAlA ge -- - 122 pRta sa... -122 jo zrImAna zrImAn nityam dvA. - 20 hA.. -20 ratnamAlA antima maMgala yo nityaM paThati zrImAn ratnamAlAmimAM param / sa zuddha - bhAvanopetaH zivakoTitvamApnuyAt / / 67. anvayArtha : yaH jJAtavya hai ki zrAvakAcAra nitya saMgraha meM parama aura zuddha bhAvanA zuddha bhAvanA se zuddha bhAvanopetaH kI upetaH yukta hokara jagaha parAm aura imAm isa bhAvanonUnaM chapA hai| parAm zreSTha ratnamAlAm ratnamAlA ko paThati par3hatA hai saH vaha zivakoTitvam zivakoTitva ko ApnuyAt prApta karatA hai| artha : jo bhavya isa ratnamAlA ko zuddha bhAvanA se yukta hokara par3hatA hai, vaha bhavya | zivakoTitva ko prApta kara letA hai| | bhAvArtha : isa zloka ke mAdhyama se graMthakAra ne graMtha kA upasaMhAra kiyA hai| tathA graMtha / | va graMthakAra kA nAma prakaTa kiyA hai| graMthakAra kahate haiM "jo isa ratnamAlA ko par3hate haiM, ve zivakoTi ko prApta karate haiN| yahA~ ratnamAlA zabda ke do artha haiN| 1) prastuta graMtha kA nAma tathA 2) samyagdarzana jJAna ! aura cAritra rUpa ratnoM kI maalaa| ___zivakoTi graMthakAra kA nAma hai - parantu yahA~ vaha aneka arthoM ko dhotita karatA hai| yathA - ziva : maMgala, mokSa, kalyANa, saubhAgyazAlI aura saphala aadi| koTi : karor3a carama sImA kA kinArA, parAkASThA aura preNI Adi, isa se zivakoTi | ke artha hue - 1. jisa ne karor3oM kalyANoM ko prApta kara liyA hai| 2. jo saubhAgyazAliyoM kI zreNI meM virAjita hai| suvidhi zAna candrikA prakAzaThA saMsthA, auraMgAbAda. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ratnamAlA 3. jisa neM maMgala kI carama sImA prApta kara lI hai| 4. jisa ne mokSa kI prApti kara lI hai| 5. jo saphalatA kI parAkASThA taka pahu~kA hai| pRSTha 123 sAtha meM graMthakAra ne par3hanevAle kI pAtratA tathA graMtha par3hane kI vidhi likhI hai| par3hanevAlA zrImAn ho arthAt sammAnita kIrtizAlI ho tathA vaha zuddha bhAvanA se yukta ho kara graMtha pddh'e| suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ in .. -20 ratnamAlA nakA. -124 .. - 205 ratnamAlAlA - 124 (pariziSTa - 1) kauna kauna sI bhakti kahA~ kahA~ karanI cAhiye isakA spaSTa vivaraNa kArya bhakti jina pratimAvaMdana caityabhakti, paMcagurubhakti, laghu AcArya vaMdanA (gavAsana se) sidhda bhakti, laghu AcAryabhakti siddhAMtavettA AcArya kI vaMdanA siddhabhakti, zrutabhakti. AcArya bhakti sAdhAraNa muniyoM kI vaMdanA siddhabhakti siddhAMtavettA muniyoM kI vaMdanA siddhabhakti. zrutabhakti svAdhyAya kA prArambha lpAyuta bhakti . AcArya bhakti svAdhyAya kI samApti laghu zruta bhakti AcArya kI anupasthiti meM pahale dina upavAsa vA pratyAkhyAna grahaNa kiyA ho to dUsare dina AhAra ke samaya siddha bhakti par3hakara usakA tyAga vA AhAra ke liye gamana AhAra kI samApti para agale dina ke upavAsa vA pratyAkhyAna kA grahaNa karane meM siddhabhakti AcArya kI upasthiti meM AhAra ke liye jAne ke pahale laghu yogibhakti, laghu sidhdabhakti laghu yogibhakti, laghu siddhabhakti AhAra ke anaMtara pratyAkhyAna vA / upavAsa kI pratijJA ke liye AcArya vaMdanA laghu AcArya bhakti suvidhi jJAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pyA , -20 ratnamAlA pRSTha hA.-125 caturdazI ke dina trikAla vaMdanA ke liye caityabhakti, zrutabhakti, paMcagurubhakti athavA siddhabhakti, caityabhakti, zrutabhakti, paMcaguru bhakti, zAMtibhakti / naMdIzvara parva meM ziva, naMdIzakti, paMcagurubhakti, zAMtibhakti / siddhapratimA ke sAmane siddhabhakti tIrthaMkara ke janma dina caityabhakti, zrutabhakti, paMcagurubhakti athavA siddhabhakti, caityabhakti, zrutabhakti, paMcagurubhakti, zAMtibhakti aSTamI caturdazI kI kriyA meM apUrva | caityavaMdanA vA trikAla nityavaMdanA ke samaya caityabhakti, paMcagurubhakti, shtibhkti| abhiSeka vaMdanA siddhabhakti, caityabhakti, paMcagurubhakti | zAMtibhakti sthirabiMbapratiSThA siddhabhakti, zAMtibhakti calabiMbapratiSThA siddhabhakti, zAMtibhakti cala biMbapratiSThA ke caturtha abhiSeka meM siddhabhakti, caitybhkti.|| paMcamahAgurubhakti, zAMtibhakti tIrthaMkaroM ke garbhajanmakalyANaka meM siddhabhakti, cAritrabhakti, shaaNtibhkti| dIkSAkalyANaka siddhabhakti, cAritrabhakti, yogibhakti, zAMtibhakti / suvidhi zAna patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SHAr:. 100 ratlamAlA 55. - 126 14 siddha, zruta, cAritra, yogi , nirvANa aura zAMti-bhakti jJAnakalyANaka nirvANakalyANaka siddha, zruta, cAritra, yogi, nirvANa aura zAMti bhakti / vIranirvANa-sUryodaya ke samaya siddhabhakti, nirvAga, paMcaguru, zAMtibhakti / zrutapaMcamI vRhatsiddhabhakti, bRhatazrutabhakti zrutaskaMtha kI sthApanA, bRhat vAcanA, bRhata zruta bhakti, AcArya bhakti pUrvaka svAdhyAya zruta bhakti dvArA svAdhyAya kI pUrNatA aMta meM zAMti bhakti kara kriyA kI pUrNatA ! siddha, zruta, zAMtibhakti / zrutapaMcamI ke dina gRhasthoM ko siddhAMta vAcanA siddhazrutabhakti dvArA prAraMbha zrutabhakti AcAryabhakti kara vAcanA aMta meM zruta aura zAMti bhkti| siddha, zuta, zAntibhakti gRhasthoM ko saMnyAsa ke prAraMbha meM siddha, zruta, zAntibhakti gRhasthoM ko saMnyAsa ke anta meM siddha. yogi, caityabhakti / varSAyoga dhAraNa karate samaya varSAyoga dhAraNa kI pradakSiNA meM yAvaMti jinacaityAni, svayaMbhUstotra kI || stuti caityabhakti varSAyoga svIkAra karate samaya gurubhakti, zAMtibhakti varSAyoga dhAraNa karane kI pUrva vidhi suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnamAlA dastaka. - 127 gu. 200 varSAyoga kI samApti meM sidhda, AcArya, zAMtibhakti AcAryapada grahaNa karate samaya sidhda, yogi, zAMtibhakti pratimAyoga dhAraNa karane vAle muni kI taMdanA karate samaya bRhatsidabhakti, yogibhakti dIkSA grahaNa karate samaya siddhabhakti dIkSA ke anta meM laghu sidhdabhakti, laghu yogibhakti kezaloMca karate samaya sidhdabhakti loMca ke anta meM siddha, pratikramaNa. vIrabhakti, caturvizatitIrthakarabhakti pratikramaNa meM yogibhakti rAtriyoga dhAraNa yogibhakti rAtriyoga kA tyAga samAdhibhakti devavaMdanA meM doSa lagane para sidhda, yogi, zAMtibhakti sAmAnya RSi ke svargavAsa honepara unake zarIra aura niSadyA kI kriyA meM sidhda. zruta. yogi, zAMtibhakti sidhdAMtavettA sAdhu ke svargavAsa meM sidhda, cAritra, yogi. zAMtibhakti uttara guNadhArI sidhdAMta vettA sAdhu ke svargavAsa para suvidhi zAma patrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - ABLE] . . rAmAlA pA . - 128 sidhda, zrutayogi, AcArya zAnti bhakti AcArya ke svargavAsa hone para siddha, yogi, AcArya, zAnti bhakti sidhdAntavettA AcArya ke svargavAsa hone para siddha, zruta, yogi. AcArya, zAnti bhakti uttara guNadhArI AcArya ke svargavAsa para uttara guNadhArI sidhdAntavettA sidhda, cAritra, yogi, AcArya zAnti bhakti AcArya ke svargavAsa para sidhda, zruta, yogi, AcArya, zAnti bhakti pAkSika pratikramaNa meM siddha, cAritra, pratikramaNa, vIra bhakti, caturvizati bhakti, cAritrAlocanA, gurubhakti, bRhadAlocanA, guru bhakti. laghu AcArya bhakti / cAturmAsika pratikramaNa meM sidhda, cAritra, pratikramaNa vIrabhakti, caturvizati bhakti cAritrAlocanA, gurubhakti, bRhadAlocanA, gurUbhakti, laghu AcArya bhakti / vArSika pratikramaNa meM yaha pariziSTa hama ne vimala bhakti saMgraha se uddhRta kiyA hai| -sampAdaka suvidhi jJAna caThitakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ITI .. : 20 a ratlAmAlA lA . . 129 pariziSTa :2 | 24. dayAvatyAdibhinaM |25. dazanti taM na nAgAdyA | 26. digambaro nirArambho | 27. vArSINA prazaucAya 1. aNuvratAni paJcaiva 2. atikAMkSA hatA yena 3. aticAre tatAyeSu 4. abadAyuSka pakSe tu 5. amISAM puNyahetUnAM 6. aSTamyAM sidabhaktyA A 7. AhArAbhaya bhaiSajya |28. nandIzvare dine siddha | 29, nitya naimittikAH kAryAH 31 | 30. nirvikalpazcidAnandaH |8. uttuMga toraNopetaM | 31, paJcasUnA kRtaM pApaM | 32. pAkSikyAH sidhdacAritra 33. pASANa sphoTitaM toyaM | 34. pratimAH pAlanIyAH syu | 35. baudhda cArvAka sAMkhyAdi |9. kalau kAle vane vAso 10, kRtena yena jIvasya 11. kriyAsvanyAsa zAstrokta ga 12. gammUto'zuci vastUnA 13. gArhasthya bAhyarUpeNa 14. guNavatAnAmAdyaM syAd 15, gaubhUmi svarNa kacchAdi | 36. bhogopabhoga saMkhyAnaM | 16. caturdazyAM tithau sidhda | 17. catuHsAgara sImAyA 18. carma pAtragataM toyaM 19. cidAnaMda paraMjyotiH | 37. madya-mAMsa madhu tyAga 38. madya mAMsa madhu tyAga 55 35. madyasyAvadya mUlasya manovacanakAryoM 41, mahAvratANuvratayo 42. mAraNAntika sallekhya |43. mAtra putrI bhaginyAdi 44. muhurta gAlitaM toyaM || 20. chatracAmara vAjIbha ||21. jJAna saMyama zaucAdi 29/45. yAH yAH samagra zobhAdyA 46. yena zrImajjinezasya 22. tila taNDala toyaM ca 47. yenAdyakAle yatInAM vaiH 23. teSArganthya pUtAnAM |48. yo nityaM paThati zrImAn suvidhi zATana candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. - - - - - - -- - - - - - - - - - - Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ .. -20 ratnamAlA ga. . 130 1 !!49 rAtrau smRta namakAH va 50. vardhamAna jinAbhAvAd 51. vastrapUrta jalaM peyaM 52. viratyAsaMyamenApi 53. vyasanAni pravAni 54. vrata zIlAni yAnyeva 55, zrAvakAdhyayanaM proktaM 56, saMvegAdi paraH zAntaH 57. sadAvadAta mahimA 58. samyaktvaM sarvajantUnAM 59. sarvajJaM sarvavAgIzaM 60. sarvamevavidhi naH 61, sAraM yatsarvasAreSu 62. sidhdAntAcAra zAstreSu 63. suvratAni su-saMrakSan / 64. susvaraH spaSTa vAgiSTa 65. svakIyAH parakIyA vA 66. svAmI samantabhadro me |67. hiMsAto'satyatazcauryAt 15 supiMdhi jJAma calirakA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAta.. -20 ratnamAlA kA - 200 ratnamAlAmA pRSTha vA. -131 taH - 13101 pariziSTa -3 pAThabheda hameM mUla hastalikhita prati to prApta huI nhiiN| jina do pratiyoM kA prayoga kara ke hama ne TIkA kI hai, ve haiM - 1. zrAvakAcAra saMgraha - bhAga 3 pRSTa 410 (prati a) 2. ratnamAlA ajamera se prakAzita (prati ba) ina donoM meM kucha zloka meM antara hai| yahA~ hama zloka kA prathamapAda de rahe haiM tathA sAtha || | meM donoM prati ko krama se a va ba kahakara usameM ullikhita zloka kramAMka de rahe haiN| hameM ba prati kA krama viSayoM ke anurUpa pratIta hone se graMtha-TIkA ke samaya hamane vahI krama rakhA hai| zloka prati a prati ba 1. sarvajJaM sarvavAgIzaM sAraM yatsarvasAreSu sadAvadAta mahimA svAmI samantabhadro me vardhamAna jinabhAvAd samyaktvaM sarvajantUnAM nirvikalpazcidAnandaH digambaro nirArambho amISA puNyahetUnAM viratyA saMyamenApi abadAyuSka pakSe tu 12. mahAvratANunatayo saMvegAdi paraH zAnta aNuvratAni paJcaiva hiMsAto'satyatazcauryAt guNatatAnAmAcaM syAda bhogopabhoga saMkhyAnaM mAraNAntika sallekhya madya-mAMsa-madhu tyAga vastrapUtaM jalaM peyaM 21. muhUrtaM gAlitaM toyaM 21 * 55 Gor - mss 9 - r739 11 FFF 12 13 1 // 19 **83 20, 20 - - - - - -- suvidhi jJAna sandrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 140. 51. 52. 53. 54. tuSA / - 20 tila taNDula toyaM ca pASANa sphoTitaM toyaM devArSINAM prazaucAya pratimAH pAlanIyAH syu dharmapAtragataM toyaM kalau kAle banevAso teSAnjJairgranthya pUtAnAM jJAna saMyama zaucAdi paJca sUnA kRtaM pApaM AhArAbhayabhaiSajya yenAdyakAle yatInAM vai uttuMga toraNopetam yena zrImajjinezasya gau-bhUmi-svarNa-kacchAdi sidhdAntAcAra zAstreSu dayAvattyAbhirnanaM vrata zIlAni yAnyeva manovacanakAyairyo ratnamAlA su-svaraH spaSTa vAgiSTa catuH sAgara sImAyA mAtR-putrI bhaginyAdi yAH yAH samagrazobhAdyA atikAMkSA hatA yena madya-mAMsa madhu-tyAga madyasyAvadya mUlasya gambhUto'zuci vastUnA vyasanAni pravargyAni chatracAmara vAjIbha dazanti taM na nAgAdyA rAtrau smRta namaskAraH nitya naimittikAH kAryAH 62 63 64 21 66 22 23 24 59 60 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 46 46 47 [] T 22 23 24 25 26 27 326 29 30 31 32 33 34 35 366 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46. 47 48 49 50 51 52 53 54 132 aSTamyAM sidhdabhaktyAmA pAkSikyAH sidhda cAritra suvidhi jJAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratnagAlA pra .-133 58 59. 59 S TER. - 20 44. caturdazyAM tithau siddha nandIzvare dine siddha kriyAsvanyAsu zAstrokta 58. cidAnaMda - paraMjyotiH gArhasthyaM bAhyarUpeNa kRtena yena jIvasya ___ bauddha cArvAka sAMrakhyAdi 62. svakIyAH parakrIyA vA suvratAni su-saMrakSan aticAra vratAdyeSu 65. zrAvakAdhyayanaM proktaM sarvameva vidhi naH 67. yo nityaM paThati zrImAn 60. 60 1. 61 63 64. 64 65 66. 66 6. suvidhi zAna candrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda, Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gura . -20 ratnamAlA 7. 134 pariziSTa - 4 ( TIkA meM prayukta graMtha) & Fri 5. Si - 14. 15. graMtha kA nAma graMthakAra vanasAra 1. kundakundra pravacanasAra tAtparyavRtti A. jayasena samayasAra tAtparyavRtti A. jayasena tattvArthasUtra A. umAsvAmI sarvArthasiddhi A. pUjyapAda rAjavArtika A, akalaMka tattvArthavRtti A. zrutasAgara sukhabodha TIkA A, bhAskaranandi ratnakaraNDa zrAvakAcAra A. samantabhadra puruSArtha sidhdayupAya A. amRtacandra pUjyapAda zrAvakAcAra A, pUjyapAda umAsvAmI zrAvakAcAra A. umAsvAmI dharmasaMgraha zrAvakAcAra paM. meghAvI dharmopadeza pIyUSavarSa zrAvakAcAra brahma nemidatta dhavalA pustaka 9 A. vIrasena dhavalA pustaka 10 A. vIrasena dhavalA pustaka 13 A. vIrasena aSTasahastrI A. vidyAnaMda dravyasaMgraha A, nemIcandra cAritrasAra A. cAmuNDarAya padmanandi paMcaviMzatikA A. padamanandi subhASita ratna sandoha A. amitagati yazastilaka campU A. somasena 24. bRhad dravyasaMgraha brahmadatta 25. bhAvasaMgraha A. devasena 26. sAvaya dhammadohA A. devasena 27. AdipurANa A. jinasena 28. darzana pAhui A. kundakundra suvidhi jJAna ghandrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - Ta pu ..-20 . ratnamAlA pata .. mokSa pAhuhu A. kundakunda 130. 35. 36. 37. mUlAcAra rayaNasAra sAgara dharmAmRta anagAra dharmAmRta paMcAdhyAyI lATI saMhitA niyamasAra TIkA jJAnArNava bhagavatI ArAdhanA 'alaMkAra cintAmaNi dvAviMzatikA svAmI kArtikeyAnuprekSA sukti mUktAvali bAnAMkuza svayaMbhUstotra nyAyadIpikA pUNyAava kathAkoza zrAvakAcAra sArodAra kriyAkoSa dhyAnazataka pAkSika pratikramaNa nitya pUjApATha sudhA A. kundakunda A, kundakunda paM. AzAdhara paM. AzAdhara paM. rAjamala paM. rAjamala A. jJAnamatI A. zubhacandra A. zivArya A. ajitasena A. amitagati svAmI kArtikeya A. somaprabha A. yogIndradeva A. samantabhadra A. dharmabhUSaNa rAmacandra mumukSu padmanandi bhaTTAraka paM. daulatarAma 41. 42. 51. 52. bhAratendu / - - suvidhi zAla pandrikA prakAzana saMsthA, auraMgAbAda. -' :. .. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ suvidhi jJAna candrikA graMtha prakAzana samiti / ke pUrva prakAzana spayo jIpamA paraharIko mAnA mulya aprApya 1.50 aprApya 25.00 1.00 krama. nAma 1. yUM hI khoyA 2. bhaktAmara stotram dharma yA paMtha jAtigata bhinnatA ke vicAroM samAlocanA suvidhi gIta mAlikA suvidhi pUjana pradIpa 7. suvidhi pUjAJjali suvidhi bhajana gaMgA suvidhi gItAJjali 10. supta zeroM aba to jAgo 11, kaida meM phaMsI hai AtmA 12. kalyANa maMdira vidhAna ||13. e be-lagAmake ghor3e sAvadhAna |14. dharma aura saMskRti |15. sambodha paJcAzikA 16. bhaktAmara stotra vidhAna 17. jinaguNa sampatti vrata vidhAna 18. ravivrata maMDala vidhAna 19. ror3a tIja vrata vidhAna 20. adhyAtmika kriDAlaya aprApya| aprApya 30.00 11.00 35.00