Book Title: Panchsangraha Part 08
Author(s): Chandrashi Mahattar, Devkumar Jain Shastri
Publisher: Raghunath Jain Shodh Sansthan Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001905/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatala 'zrIcandrarSi mahattara praNIta mUla zabdArtha evaM vivecana yukta hindI vyAkhyAkAra sArI zrI mizrImala marudhara kesarAya cI vai Gorg Private Pergpar35e Qay Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI candraSi mahattara praNIta paMca saMgraha [udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra] (mUla, zabdArtha, vivecana yukta) hindI vyAkhyAkAra zramaNasUrya pravartaka marudharakesarI zrI mizrImalajI mahArAja dizA nidezaka marudharAratna pravartaka munizrI rUpacandajI ma0 'rajata' sampreraka marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni sampAdaka devakumAra jaina prakAzaka AcArya zrI raghunAtha jaina zodha saMsthAna, jodhapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / zrI candraSimahattara praNIta paMcasaMgraha (8) (udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra) a hindI vyAkhyAkAra ___ sva0 marudharakesarI pravartaka muni zrI rUpacanda jI mahArAja 0 dizA nidezaka marudharAratna pravartaka muni zrI rUpacanda jI ma0 'rajata' D saMyojaka sapreraka marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni / sampAdaka devakumAra jaina - prAptisthAna zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) [] prathamAvRtti vi0 saM0 2042 zrAvaNa; agasta 1986 lAgata se alpamUlya 10/- dasa rupayA sirpha - mudraNa zrIcanda surAnA 'sarasa' ke nidezana meM ena0 ke0 priMTarsa, AgarA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya jainadarzana kA marma samajhanA ho to 'karma siddhAnta' ko samajhanA atyAvazyaka hai / karma siddhAnta kA sarvAMgINa tathA prAmANika vivecana 'karmagrantha' (chaha bhAga) meM bahuta hI vizada rUpa se huA hai, jinakA prakAzana karane kA gaurava hamArI samiti ko prApta huA / karmagrantha ke prakAzana se karmasAhitya ke jijJAsuoM ko bahuta lAbha huA tathA aneka kSetroM se Aja unakI mAMga barAbara A rahI hai| __ karmagrantha kI bhA~ti hI 'paMcasaMgraha' grantha bhI jaina karmasAhitya meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| isameM bhI vistArapUrvaka karmasiddhAnta ke samasta aMgoM kA vivecana huA hai| pUjya gurudeva zrI marudharakesarI mizrImala jI mahArAja jainadarzana ke praur3ha vidvAna aura sundara vivecanakAra the| unakI pratibhA adbhuta thI, jJAna kI tIvra ruci anukaraNIya thii| samAja meM jJAna ke pracAraprasAra meM atyadhika ruci rakhate the| yaha gurudevazrI ke vidyAnurAga kA pratyakSa udAharaNa hai ki itanI vRddha avasthA meM bhI paMcasaMgraha jaise jaTila aura vizAla grantha kI vyAkhyA, vivecana evaM prakAzana kA adbhuta sAhasika nirNaya unhoMne kiyA aura isa kArya ko sampanna karane kI samasta vyavasthA bhI krvaaii| ___ jainadarzana evaM karmasiddhAnta ke viziSTa abhyAsI zrI devakumAra jI jaina ne gurudevazrI ke mArgadarzana meM isa grantha kA sampAdana kara prastuta kiyA hai| isake prakAzana hetu gurudevazrI ne prasiddha sAhityakAra zrIyuta zrIcanda jI surAnA ko jimmedArI sauMpI aura vi0 saM0 2036 ke Azvina mAsa meM isakA prakAzana-mudraNa prArambha kara diyA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) gayA / gurudevazrI ne zrI surAnA jI ko dAyitva sauMpate hue pharamAyA 'mere zarIra kA koI bhI bharosA nahIM hai, isa kArya ko zIghra sampanna kara lo' / usa samaya yaha bAta sAmAnya laga rahI thii| kise jJAta thA ki gurudevazrI hameM itanI jaldI chor3akara cale jaayeNge| kiMtu krUra kAla kI viDambanA dekhiye ki grantha kA prakAzana cAlU hI huA thA ki 17 janavarI 1684 ko pUjya gurudeva ke Akasmika svargavAsa se sarvatra eka stabdhatA va riktatA - sI chA gii| gurudeva kA vyApaka prabhAva samUce saMgha para thA aura unakI divaMgati se samUcA zramaNasaMgha hI apUraNIya kSati anubhava karane lagA / pUjya gurudevazrI ne jisa mahAkAvya grantha para itanA zrama kiyA aura jisake prakAzana kI bhAvanA liye hI cale gaye, vaha grantha aba pUjya gurudeva zrI ke pradhAna ziSya marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni jI mahArAja ke mArgadarzana meM sampanna ho rahA hai, yaha prasannatA kA viSaya hai / zrIyuta surAnA jI evaM zrI devakumAra jI jaina isa grantha ke prakAzana- mudraNa sambandhI sabhI dAyitva nibhA rahe haiM aura ise zIghra hI pUrNa kara pAThakoM ke samakSa rakheMge, yaha dRr3ha vizvAsa hai / AcArya zrI raghunAtha jaina zodha saMsthAna apane kAryakrama meM isa grantha ko prAthamikatA dekara sampanna karavAne meM prayatnazIla hai / AzA hai jijJAsu pAThaka lAbhAnvita hoMge / mantrI AcArya zrI raghunAtha jaina zodha saMsthAna jodhapura Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha janadarzana ke sampUrNa cintana, manana aura vivecana kA AdhAra AtmA hai| AtmA svatantra zakti hai / apane sukha-duHkha kA nirmAtA bhI vahI hai aura usakA phala-bhoga karane vAlA bhI vahI hai / AtmA svayaM meM amUrta hai, parama vizuddha hai, kintu vaha zarIra ke sAtha mUrtimAna banakara azuddhadazA meM saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai| svayaM parama AnandasvarUpa hone para bhI sukha-dukha meM cakra meM pisa rahA hai| ajaraamara hokara bhI janma-mRtyu ke pravAha meM baha rahA hai / Azcarya hai ki jo AtmA parama zaktisampanna hai, vahI dIna-hIna, duHkhI, daridra ke rUpaM meM saMsAra meM yAtanA aura kaSTa bhI bhoga rahA hai| isakA kAraNa kyA hai ? jainadarzana isa kAraNa kI vivecanA karate hue kahatA hai-AtmA ko saMsAra meM bhaTakAne vAlA karma hai| kama hI janma-maraNa kA mUla haikammaM ca jAI maraNassa mulaM / bhagavAna zrI mahAvIra kA yaha kathana akSarazaH satya hai, tathya hai| karma ke kAraNa hI yaha vizva vividha vicitra ghaTanAcakroM meM pratipala parivartita ho rahA hai| IzvaravAdI darzanoM ne isa vizvavaicitrya evaM sukha-duHkha kA kAraNa jahA~ Izvara ko mAnA hai, vahA~ jainadazana ne samasta sukha-duHkha evaM vizva vaicitrya kA kAraNa mUlataH jIva evaM usake sAtha saMbaddha kama ko mAnA hai / kama svatantra rUpa se koI zakti nahIM hai, vaha svayaM meM pudgala hai, jar3a hai| kintu rAga-dveSa-vazavartI AtmA ke dvArA karma kiye jAne para ve itane balavAna aura zaktisampanna bana jAte haiM ki kartA ko bhI apane bandhana meM bAMdha lete haiN| mAlika ko bhI naukara kI taraha nacAte haiN| yaha karma kI bar3I vicitra zakti hai / hamAre jIvana aura jagata ke samasta parivartanoM kA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 6 ) yaha mukhya bIja karma kyA hai ? isakA svarUpa kyA hai ? isake vividha pariNAma kaise hote haiM ? yaha bar3A hI gambhIra viSaya hai| jainadarzana meM karma kA bahuta hI vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai / karma kA sUkSmAtisUkSma aura atyanta gahana vivevana jaina AgamoM meM aura uttaravartI granthoM meM prAtta hotA hai / vaha prAkRta evaM saMskRta bhASA meM hone ke kAraNa vidvadbhogya to hai, para sAdhAraNa jijJAsu ke lie durbodha hai / thokar3oM meM karmasiddhAnta ke vividha svarUpa kA varNana prAcIna AcAryoM gUMthA hai, kaNThastha karane para sAdhAraNa tattva- jijJAsu ke lie vaha acchA jJAnadAyaka siddha hotA hai / karma siddhAnta ke prAcIna granthoM meM karmagrantha aura paMcasaMgraha ina donoM granthoM kA mahattvapUrNa sthAna hai / inameM jainadarzana - samasta samasta karmavAda, guNasthAna, mArgaNA, jIva, ajIva ke bheda-prabheda Adi samasta jainadarzana kA vivecana prastuta kara diyA gayA hai / grantha jaTila prAkRta bhASA meM haiM aura inakI saMskRta meM aneka TIkAe~ bhI prasiddha haiM / gujarAtI meM bhI inakA vivecana kAphI prasiddha hai / hindI bhASA meM karmagrantha ke chaha bhAgoM kA vivecana kucha varSa pUrva hI parama zraddha eya gurudevazrI ke mAgadarzana meM prakAzita ho cukA hai, sarvatra unakA svAgata huA / pUjya gurudevazrI ke mArgadarzana meM paMcasaMgraha ( dasa bhAga ) kA vivecana bhI hindI bhASA meM taiyAra ho gayA aura prakAzana bhI prArambha ho gayA, kintu unake samakSa eka bhI nahIM A sakA, yaha kamI mere mana ko khaTakatI rahI, kintu nirupAya ! aba gurudevazrI kI bhAvanA ke anusAra grantha pAThakoM ke samakSa prastuta hai AzA hai isase sabhI lAbhAnvita hoMge / - sukana muni Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyAbhilASI zrIsukanamuni zramaNasUrya pravartaka gurudeva zrI mizrImalajImahArAja Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNasaMgha ke bhISma-pitAmaha zramaNasUrya sva. gurudeva zrI mizrImala jI mahArAja sthAnakavAsI jaina paramparA ke 500 varSoM ke itihAsa meM kucha hI aise gine-cune mahApuruSa hue haiM jinakA virATa vyaktitva ananta asIma nabhomaNDala kI bhAMti vyApaka aura sImAtIta rahA ho| jinake upakAroM se na sirpha sthAnakavAsI jaina, na sirpha zvetAmbara jaina, na sirpha jaina kintu jaina-ajaina, bAlaka-vRddha, nArI-puruSa, zramaNa-zramaNI sabhI upakRta hue haiM aura saba usa mahAn virATa vyaktitva kI zItala chAyA se lAbhAnvita bhI hue haiN| aise hI eka AkAzIya vyaktitva kA nAma hai zramaNasUrya pravartaka marudharakesarI zrI mizrImala jI mahArAja ! patA nahIM ve pUrva janma kI kyA akhUTa puNyAI lekara Aye the ki bAla sUrya kI bhAMti nirantara teja-pratApa-prabhAva-yaza aura saphalatA kI tejasvitA, prabhAsvaratA se bar3hate hI gaye, kintu unake jIvana kI kucha vilakSaNatA yahI hai ki sUrya madhyAnha bAda kSINa hone lagatA hai, kintu yaha zramaNasUrya jIvana ke madhyAnhottara kAla meM adhika adhika dIpta hotA rahA, jyoM-jyoM yauvana kI nadI bur3hApe ke sAgara kI ora bar3hatI gaI tyoM-tyoM usakA pravAha teja hotA rahA, usakI dhArA vizAla aura vizAlatama hotI gaI, sImAe~ vyApaka banatI gaIM, prabhAva-pravAha sau-sau dhArAe~ banakara gAMva-nagara-vana-upavana sabhI ko tRpta-paritRpta karatA gyaa| yaha sUrya DUbane kI antima ghar3I, aMtima kSaNa taka teja se dIpta rahA, prabhAva se pracaNDa rahA aura usakI kiraNoM kA vistAra ananta asIma gagana ke dikkoNoM ke chUtA rahA / jaise laDDU kA pratyeka dAnA mIThA hotA hai, aMgUra kA pratyeka aMza madhura hotA hai, isI prakAra gurudeva zrI mizrImala jI mahArAja kA | Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( da ) jIvana, unake jIvana kA pratyeka kSaNa, unakI jIvanadhArA kA pratyeka jalabindu madhura madhuratama jIvanadAyI rahA / unake jIvana- sAgara kI gaharAI meM utarakara gotA lagAne se guNoM kI vividha bahumUlya maNiyAM hAtha lagatI haiM to anubhava hotA hai, mAnava jIvana kA aisA kauna sA guNa hai jo isa mahApuruSa meM nahIM thA / udAratA, sahiSNutA, dayAlutA, prabhAvazIlatA, samatA, kSamatA, guNajJatA, vidvattA, kavitvazakti, pravacanazakti, adamya sAhasa, adbhuta netRtvakSamatA, saMgha-samAja kI saMrakSaNazIlatA, yugacetanA ko dharma kA nayA bodha dene kI kuzalatA, na jAne kitane udAtta guNa vyaktitva sAgara meM chipe the / unakI gaNanA karanA asaMbhava nahIM to duHsaMbhava avazya hI hai / mahAna tArkika AcArya siddhasena ke zabdoM meM Bonsmarad kalpAntavAntapayasaH prako'pi yasmAn mItheta kena jaladhernanu ratnarAzeH kalpAntakAla kI pavana se utprerita, ucAleM khAkara bAhara bhUmi para girI sadramu kI asIma agaNita maNiyAM sAmane dIkhatI jarUra haiM, kintu koI unakI gaNanA nahIM kara sakatA, isI prakAra mahApuruSoM ke guNa bhI dIkhate hue bhI ginatI se bAhara hote haiM / jIvana rekhAe~ zraddhaya gurudeva kA janma vi0 saM0 1948 zrAvaNa zuklA caturdazI ko pAlI zahara meM huA / pAMca varSa kI Ayu meM hI mAtA kA viyoga ho gayA / 13 varSa kI avasthA meM bhayaMkara bImArI kA AkramaNa huA / usa samaya zraddha eya gurudeva zrI mAnamalajI ma. evaM sva. gurudeva zrI budhamalajI ma. ne maMgalapATha sunAyA aura camatkArika prabhAva huA, Apa zIghra hI svastha ho gaye / kAla kA grAsa banate-banate baca gaye / gurudeva ke isa adbhuta prabhAva ko dekhakara unake prati hRdaya kI asIma zraddhA umar3a AI / unakA ziSya banane kI tIvra utkaMThA jaga Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pdd'ii| isI bIca gurudevazrI mAnamalajI ma. kA vi. saM. 1974, mAgha vadI 7 ko jodhapura meM svargavAsa ho gayA / vi. saM0 1975 akSaya tRtayA ko pUjya svAmI zrI budhamalajI mahArAja ke kara-kamaloM se Apane dIkSAratna prApta kiyaa| ___ ApakI buddhi bar3I vicakSaNa thii| pratibhA aura smaraNazakti adbhuta thii| choTI umra meM hI Agama, thokar3e, saMskRta, prAkRta, gaNita, jyotiSa, kAvya, chanda, alaMkAra, vyAkaraNa Adi vividha viSayoM kA AdhikArika jJAna prApta kara liyaa| pravacanazailI kI ojasvitA aura prabhAvakatA dekhakara loga ApazrI ke prati AkRSTa hote aura yoM sahaja hI ApakA varcasva, tejasva bar3hatA gayA / _ vi. saM0 1985 pauSa vadi pratipadA ko gurudeva zrI budhamalajI ma. kA svargavAsa ho gyaa| aba to pUjya raghunAthajI mahArAja kI saMpradAya kA samasta dAyitva ApazrI ke kaMdhoM para A giraa| kintu ApazrI to sarvathA suyogya the / guru se prApta saMpradAya-paramparA ko sadA vikAsonmukha aura prabhAvanApUrNa hI banAte rahe / isa dRSTi se sthAnAMgasUtravarNita cAra ziSyoM ( putroM) meM Apako abhijAta ( zraSThatama ) ziSya hI kahA jAyegA, jo prApta Rddhi-vaibhava ko dina dUnA rAta caugunA bar3hAtA rahatA hai| vi. saM. 1963, lokAzAha jayantI ke avasara para ApazrI ko marudharakesarI pada se vibhUSita kiyA gayA / vAstava meM hI ApakI nirbhIkatA aura krAntikArI siMha garjanAe~ isa pada kI zobhA ke anurUpa hI thiiN| ___sthAnakavAsI jaina samAja kI ekatA aura saMgaThana ke lie ApazrI ke bhagIratha prayAsa zramaNasaMgha ke itihAsa meM sadA amara rheNge| samayasamaya para TUTatI kar3iyAM jor3anA, saMgha para Aye saMkaToM ko dUradarzitA ke sAtha nivAraNa karanA, saMta-satiyoM kI Antanika vyavasthA ko sudhAranA, bhItara meM uThatI matabheda kI kaTutA ko dUra karanA--yaha ApazrI Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) kI hI kSamatA kA namUnA hai ki bRhat zramaNasaMgha kA nirmANa huA, bikhare ghaTaka eka ho gye| kintu yaha bAta spaSTa hai ki Apane saMgaThana aura ekatA ke sAtha kabhI saudebAjI nahIM kii| svayaM saba kucha hote hue bhI sadA hI padamoha se dUra rahe / zramaNasaMgha kA padavI-rahita netRtva ApazrI ne kiyA aura jaba sabhI kA pada-grahaNa ke lie Agraha huA to ApazrI ne usa netRtva cAdara ko apane hAthoM se AcAryasamrATa (usa samaya upAcArya) zrI AnandaRSijI mahArAja ko or3hA dii| yaha hai ApazrI kI tyAga va nispRhatA ko vRtti| kaThora satya sadA kaTu hotA hai / ApazrI prArambha se hI nirbhIka vaktA, spaSTa cintaka aura spaSTavAdI rahe haiM / satya aura niyama ke sAtha Apane kabhI samajhautA nahIM kiyA, bhale hI varSoM se sAtha rahe apane kahalAne vAle sAthI bhI sAtha chor3a kara cale gaye; para Apane sadA hI saMgaThana aura satya kA pakSa liyA / ekatA ke lie ApazrI ke agaNita balidAna zramaNasaMgha ke gaurava ko yuga-yuga taka bar3hAte rheNge| saMgaThana ke bAda ApazrI kI abhiruci kAvya, sAhitya, zikSA aura sevA ke kSetra meM bar3hatI rahI hai| ApazrI kI bahamukhI pratibhA se prasUta -saikar3oM kAvya, hajAroM pada-chanda Aja sarasvatI ke zRMgAra bane hue haiN| jaina rAma yazorasAyana, jaina pAMDava yazorasAyana jaise mahAkAvyoM kI racanA, hajAroM kavitta, stavana kI sarjanA ApakI kAvyapratibhA ke bejor3a udAharaNa haiN| ApazrI kI Azukavi-ratna kI padavI svayaM meM sArthaka hai| karmagrantha (chaha bhAga) jaise vizAla guru gambhora grantha para ApazrI ke nidezana meM vyAkhyA, vivecana aura prakAzana huA jo svayaM meM hI eka anUThA kArya hai / Aja jainadarzana aura karmasiddhAnta ke saikar3oM adhyetA unase lAbha uThA rahe haiN| ApazrI ke sAnnidhya meM hI paMcasaMgraha (dasa bhAga) jaise vizAlakAya karma siddhAnta ke atIva gahana grantha kA sampAdana vivecana aura prakAzana prArambha huA hai, jo vartamAna meM ApazrI kI For Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anupasthiti meM ApazrI ke suyogya ziSya zrI sukanamuni jI ke nidezana meM sampanna ho rahA hai| ___ pravacana, jaina upanyAsa Adi kI ApazrI kI pustakeM bhI atyadhika lokapriya huI haiN| lagabhaga 6-7 hajAra pRSTha se adhika parimANa meM Apa zrI kA sAhitya A~kA jAtA hai| zikSA kSetra meM ApazrI kI dUradarzitA jaina samAja ke lie varadAnasvarUpa siddha huI hai| jisa prakAra mahAmanA mAlavIya jI ne bhAratIya zikSA kSetra meM eka naI krAMti-nayA dizAdarzana dekara kucha amara sthApanAe~ kI haiM, sthAnakavAsI jaina samAja ke zikSA kSatra meM Apako bhI sthAnakavAsI jagata kA 'mAlavIya' kaha sakate haiM / lokAzAha gurukula (sAdar3I), rANAvAsa kI zikSA saMsthAe~, jayatAraNa Adi ke chAtrAvAsa tathA aneka sthAnoM para sthApita pustakAlaya, vAcanAlaya, prakAzana saMsthAe~ zikSA aura sAhitya-sevA ke kSetra meM ApazrI kI amara kIrti gAthA gA rahI haiN| loka-sevA ke kSetra meM bhI marudharakesarI jI mahArAja bhAmAzAha aura khemA dedarANI kI zubha paramparAoM ko jIvita rakhe hue the| pharka yahI hai ki ve svayaM dhanapati the, apane dhana ko dAna dekara unhoMne rASTra evaM samAja sevA kI, Apa eka akiMcana zramaNa the, ata: ApazrI ne dhanapatiyoM ko preraNA, kartavya-bodha aura mArgadarzana dekara marudharA ke gAMva-gAMva, nagara-nagara meM sevAbhAvI saMsthAoM kA, sevAtmaka pravRttiyoM kA vyApaka jAla bichA diyaa| ApazrI kI udAratA kI gAthA bhI saikar3oM vyaktiyoM ke mukha se sunI jA sakatI hai / kinhIM bhI saMta, satiyoM ko kisI vastu kI, upakaraNa Adi kI AvazyakatA hotI to ApazrI nissaMkoca, binA kisI bhedabhAva ke unako sahayoga pradAna karate aura anukUla sAdhana-sAmagrI kI vyavasthA karAte / sAtha hI jahA~ bhI padhArate vahA~ koI rugNa, asahAya, apAhija, jarUratamanda gRhastha bhI (bhale hI vaha kisI varNa, samAja kA ho) ApazrI ke caraNoM meM pahuMca jAtA to ApazrI usakI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) dayanIyatA se dravita ho jAte aura tatkAla samAja ke samartha vyaktiyoM dvArA unakI upayukta vyavasthA karA dete| isI kAraNa gAMva-gAMva meM kisAna, kumhAra, brAhmaNa, sunAra, mAlI Adi sabhI kauma ke vyakti ApazrI ko rAjA karNa kA avatAra mAnane laga gaye aura ApazrI ke prati zraddhAvanata rhte| yahI sacce saMta kI pahacAna hai, jo kisI bhI bhedabhAva ke binA mAnava mAtra kI sevA meM ruci rakhe. jIva mAtra ke prati karuNAzIla rhe| isa prakAra tyAga, sevA, saMgaThana, sAhitya Adi vividha kSetroM meM satata pravAhazIla usa ajara-amara yazodhArA meM avagAhana karane se hameM marudharakesarI jI ma0 ke vyApaka vyaktitva kI spaSTa anubhUtiyAM hotI haiM ki kitanA virATa, udAra, vyApaka aura mahAna thA vaha vyaktitva ! zramaNasaMgha aura marudharA ke usa mahAna saMta kI chatra-chAyA kI hameM Aja bahuta adhika AvazyakatA thI kintu bhAgya kI viDambanA hI hai ki vigata varSa 17 janavarI, 1984, vi0 saM0 2040, pauSa zudi 14, maMgalavAra ko vaha divyajyoti apanA prakAza vikIrNa karatI huI isa dharAdhAma se Upara uThakara ananta asIma meM lIna ho gayI thii| pUjya marudharakesarI jI ke svargavAsa kA usa dina kA dRzya, zava. yAtrA meM upasthita agaNita janasamudra kA citra Aja bhI logoM kI smRti meM hai aura zAyada zatAbdiyoM taka itihAsa kA kIrtimAna banakara rhegaa| jaitAraNa ke itihAsa meM kyA, saMbhavataH rAjasthAna ke itihAsa meM hI kisI santa kA mahAprayANa aura usa para itanA apAra jana-samUha (sabhI kaumoM aura sabhI varNa ke) upasthita honA yaha pahalI ghaTanA thii| kahate haiM, lagabhaga 75 hajAra kI apAra janamedinI se saMkula zavayAtrA kA vaha jalUsa lagabhaga 3 kilomITara lambA thA, jisameM lagabhaga 20 hajAra to Asa-pAsa va gAMvoM ke kisAna badhu hI the jo apane TrekTaroM, bailagAr3iyoM Adi para car3hakara Aye the / isa prakAra usa mahApuruSa kA jIvana jitanA vyApaka aura virATa rahA. usase bhI adhika vyApaka aura zraddhA paripUrNa rahA usakA mahAprayANa ! usa divya puruSa ke zrIcaraNoM meM zata-zata vandana ! nA 'sarasa' Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAna pukharAjajI muNota sau0 rukamAbAI pukharAjajI muNota Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn pukharAjajI jJAnacandajI muNota, tAmbaram (madrAsa) saMsAra meM usI manuSya kA janma saphala mAnA jAtA hai jo jIvana meM tyAga, sevA, saMyama, dAna, paropakAra Adi sukRta karake jIvana ko sArthaka banAtA hai / zrImAna pukharAjajI muNota bhI isI prakAra ke udAra hRdaya, dharmapremI, gurubhakta aura dAnavIra haiM jinhoMne jIvana ko tyAga evaM dAna donoM dhArAoM meM pavitra banAyA hai / I ApakA janma vi0 saM0 1978 kArtika vadI 5, raNasIgAMva (pIpAr3a jodhapura) nivAsI phUlacandajI muNota ke ghara, dharmazIlA zrImatI kUkIbAI ke udara se huA / Apake do anya bandhu va tIna bahaneM bhI haiM / bhAI - sva0 mizrImala jI muNota zrI sohanarAja jI muNota bahaneM - zrImatI dAkUbAI, dharmapatnI sAyabacanda jI gAMdhI, nAgora zrImatI tIjIbAI, dharmapatnI rAvatamala jI gundecA, hariyANA zrImatI suganIbAI, dharmapatnI gaMgArAma jI lUNiyA, zeragar3ha Apa bAraha varSa kI Ayu meM hI madrAsa vyavasAya hetu padhAra gaye aura seTha zrI candanamala jI sakhalecA ( tiNDIvanam ) ke pAsa kAmakAja miikhaa| ApakA pANigrahaNa zrImAn mUlacanda jI lUNiyA (zeragar3ha nivAsI ) kI suputrI dharmazIlA, saubhAgyazIlA zrImatI rukamAbAI ke sAtha sampanna huA / Apa donoM kI hI dharma ke prati vizeSa ruci, dAna, atithi satkAra va guru bhakti meM vizeSa lagana rahI hai / I0 san 1950 meM Apane tAmbaram meM svatantra vyavasAya prArambha kiyA | prAmANikatA ke sAtha parizrama karanA aura sabake sAtha sadvyavahAra rakhanA ApakI vizeSatA hai / karIba 20 varSoM se Apa niyamita Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) sAmAyika tathA cauvihAra karate haiM / caturdazI kA upavAsa tathA mAsika Ayambila bho karate haiN| Apane aneka aThAiyA~, paMcole, tele, Adi tapasyA bhI kI haiM / tAmbaram meM jaina sthAnaka evaM pAThazAlA ke nirmANa meM Apane tana-mana-dhana se sahayoga pradAna kiyA / Apa esa0 esa0 jaina esosiyezana tAmbaram ke koSAdhyakSa haiM / Apake suputra zrImAn jJAnacanda jI eka utsAhI kartavyaniSTha yuvaka haiN| mAtA-pitA ke bhakta tathA gurujanoM ke prati asIma AsthA rakhate hue, sAmAjika tathA rASTrIya sevA kAryoM meM sadA sahayoga pradAna karate haiN| zrImAn jJAnacandajI kI dharmapatnI sau0 khamAbAI (suputrI zrImAna pukharAja jI kaTAriyA rANAvAsa ) bhI Apake sabhI kAryoM meM bharapUra sahayoga karatI haiM / isa prakAra yaha bhAgyazAlI muNota parivAra sva0 gurudeva zrI marudhara kezarI jI mahArAja ke prati sadA se asIma AsthAzIla rahA hai / vigata meDatA (vi0 saM0 2039) cAturmAsa meM zrI sUrya munijI kI dIkSA prasaMga ( Asoja sudI 10 ) para zrImAna pukharAja jI ne gurudeva ko umra ke varSoM jitanI vipula dhana rAzi paMca saMgraha prakAzana meM pradAna karane kI ghoSaNA kii| itanI udAratA ke sAtha sat sAhitya ke pracAra-prasAra meM sAMskRtika ruci kA yaha udAharaNa vAstava meM hI anukaraNIya ka prazaMsanIya hai / zrImAna jJAnacanda jI muNota kI udAratA, sajjanatA aura dAnazIlatA vastutaH Aja ke yuvaka samAja ke samakSa eka preraNA prakAza hai / hama Apake udAra sahayoga ke prati hArdika AbhAra vyakta karate hue Apake samasta parivAra kI sukha-samRddhi kI zubha kAmanA karate haiM / Apa isI prakAra jinazAsana kI prabhAvanA karate raheM - yahI maMgala kAmanA hai / pUjya zrI mantrI raghunAtha jaina zodha saMsthAna jodhapura Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya zrImaddevendrasUri viracita karmagranthoM kA sampAdana karane ke sandarbha meM jaina karma sAhitya ke vibhinna granthoM ke avalokana karane kA prasaMga AyA / ina granthoM meM zrImadAcArya candraSi mahattara kRta 'paMcasaMgraha' pramukha hai / karma granthoM ke sampAdana ke samaya yaha vicAra AyA ki paMcasaMgraha ko bhI sarvajana sulabha, paThanIya banAyA jAye / anya kAryoM meM lage rahane se tatkAla to kArya prArambha nahIM kiyA jA sakA / parantu vicAra to thA hI aura pAlo (mAravAr3a) meM virAjita pUjya gurudeva marudhara kesarI, zramaNasUrya zrI mizrImala jI ma. sA. kI sevA meM upasthita huA evaM nivedana kiyA bhante ! karmagranthoM kA prakAzana to ho cukA hai, aba isI krama meM paMcasaMgraha ko bhI prakAzita karAyA jAye / gurudeva ne pharamAyA - vicAra prazasta hai aura cAhatA bhI hU~ ki aise grantha prakAzita hoM, mAnasika utsAha hote hue bhI zArIrika sthiti sAtha nahIM de pAtI hai / taba maiMne kahA- Apa Adeza dIjiye / kArya karanA hI hai to Apake AzIrvAda se sampanna hogA hI, ApazrI kI preraNA evaM mArgadarzana se kArya zIghra hI sampanna hogA / 'tathAstu' ke mAMgalika ke sAtha grantha kI gurutA aura gambhIratA ko sugama banAne hetu apekSita mAnasika zrama ko niyojita karake kArya prArambha kara diyA / 'zanaiHkathA' kI gati se karate-karate Adhe se adhika grantha gurudeva ke bagar3I sajjanapura cAturmAsa taka taiyAra karake sevA meM upasthita huA / gurudevazrI ne pramodabhAva vyakta kara pharamAyA caraiveti-caraiveti / isI bIca zivazarmasUri viracita 'kammapayaDI' ( karmaprakRti ) grantha ke sampAdana kA avasara milA / isakA lAbha yaha huA ki bahuta se jaTila mAne jAne vAle sthaloM kA samAdhAna sugamatA se hotA gayA / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) arthabodha kI sugamatA ke lie grantha ke sampAdana meM pahale mUlagAthA aura yathAkrama zabdArtha, gAthArtha ke pazcAt vizeSArtha ke rUpa meM gAthA ke hArda ko spaSTa kiyA hai / yathAsthAna granthAtaroM, matAntaroM ke mantavyoM kA TippaNa ke rUpa meM ullekha kiyA hai / isa samasta kArya kI sampannatA pUjya gurudeva ke varada AzIrvAdoM kA suphala hai / etadartha kRtajJa huuN| sAtha hI marudharAratna zrI rajatamuni jI evaM marudharAbhUSaNa zrI sukanamunijI kA hArdika AbhAra mAnatA hU~ ki kArya kI pUrNatA ke lie pratisamaya protsAhana evaM preraNA kA pAtheya pradAna kiyA / grantha kI mUla prati prApti ke lie zrI lAlabhAI dalapatabhAI saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda ke nidezaka evaM sAhityAnurAgI zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA kA sasneha AbhArI hUM / sAtha hI ve sabhI dhanyavAdAIM haiM, jinhoMne kisI na kisI rUpa meM apanA-apanA sahayoga diyA hai| grantha ke vivecana meM pUrI sAvadhAnI rakhI hai aura dhyAna rakhA hai ki saiddhAntika bhUla, aspaSTatA Adi na rahe evaM anyathA prarUpaNA bhI na ho jAye / phira bhI yadi kahIM cUka raha gaI ho to vidvAna pAThakoM se nivedana hai ki pramAdajanya skhalanA mAnakara truTi kA saMzodhana, parimArjana karate hue sUcita kareM / unakA prayAsa mujhe jJAnavRddhi meM sahAyaka hogA / isI anugraha ke lie sAnurodha Agraha hai / bhAvanA to yahI thI ki pUjya gurudeva apanI kRti kA avalokana karate, lekina sambhava nahIM ho sakA / ataH 'kAlAya tasmai namaH' ke sAtha-sAtha vinamra zraddhAMjali ke rUpa meM tvadIyaM vastu govinda ! tubhyameva samarpyate / ke anusAra unhIM ko sAdara samarpita hai / khajAMcI mohallA bIkAnera, 334001 vinIta devakumAra jaina Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana yaha paMcasaMgraha kA udIraNAkaraNa adhikAra hai| udaya kI bhA~ti udIraNA bhI karmaphala kI vyaktatA kA nAma hai / arthAt vipAka - vedana kI dRSTi se to udaya aura udIraNA meM samAnatA hai, lekina udIraNA kI itanI vizeSatA hai ki Atmika pariNAmoM ke dvArA karma ko apane samaya se pUrva hI udayAbhimukha kara diyA jAtA hai athavA apakarSaNa dvArA apane vipAka kAla se pUrva hI udaya meM le AyA jAtA hai / isI kAraNa udIraNA kA vicAra pRthak se kiyA jAtA hai / udAraNA meM Atma-pariNAmoM kI mukhyatA hai / isI Azaya ko spaSTa karane ke liye karaNa zabda ko udIraNA ke sAtha saMbaddha kiyA hai / AtmapariNAmoM kI vizeSa kriyA ke dvArA udayamukhena anubhava kara lene ke bAda karmaskandha karmarUpatA ko chor3akara anya pudgala rUpa meM pariNamana kara jAtA hai / jaba ki udaya meM apanI svAbhAvika eka prakriyA ke anusAra karmaskandha sthitikSaya ko prApta hokara apanA -- apanA phala dete haiM / isake sAtha hI udaya aura udIraNA meM eka antara aura hai ki udaya udayAvalikAgata karmaskandhoM kA hotA hai tathA udIraNA sattAgata karmaskandhoM kI hotI hai / udayAvalikAgata karma skandhoM meM udIraNAkaraNa ke dvArA kisI prakAra kA parivartana kiyA jAnA saMbhava nahIM hai / udIraNA sambandhI vivecana baMdhavidhi prarUpaNA adhikAra meM bhI kiyA hai aura jo varNana vahA~ nahIM kiyA jA sakA, usakA yahA~ kathana kiyA hai / isaliye yadi udIraNA sambandhI kriyA kA pUrNarUpeNa parijJAna karanA ho to baMdhavidhi adhikAra ke sAtha isa udIraNAkaraNa adhikAra ko jor3akara adhyayana karanA cAhiye / prastuta adhikAra meM udIraNA sambandhI nimnalikhita binduoM para prakAza DAlA gayA hai Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) udaya ke samAna hI prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke prakAra krama se udIraNA kA vicAra kiyA hai / prakRtyudIraNA kA varNana lakSaNa, bheda, sAdyAdi nirUpaNa aura svAmitva ina cAra prakAra dvArA kiyA hai / tadanantara lakSaNa, bheda, sAdyAdi prarUpaNA, addhAccheda aura svAmitva ina pAMca arthAdhikAroM dvArA sthityudIraNA kA nirUpaNa kiyA hai / svAmitva aura addhAccheda kA varNana prAyaH sthitisaMkrama ke samAna hai / kintu jina prakRtiyoM ke bAre meM jo vizeSa hai, usakA spaSTIkaraNa yathAkrama se yahAM kiyA hai / anubhAgodIraNA ke chaha vicAraNIya viSaya haiM - 1. saMjJA, 2. zubhAzubha, 3. vipAka, 4. hetu, 5. sAdyAdi aura 6 svAmitva / inameM se saMjJA, zubhAzubhatva, vipAka aura hetu ke avAntara prakAroM dvArA vistRta vicAra kiyA hai / baMdha aura udaya ke prasaMga meM bhI inakA vicAra kiyA hai, lekina anubhAgodIraNA ke viSaya meM jo kucha vizeSa hai, usakA pRthaka se nirdeza kara diyA hai / pradezodIraNA ke vicAra ke do arthAdhikAra haiM- sAdyAdi aura svAmitva prarUpaNA / isa prakAra se prakaraNa meM udIraNAkaraNa sambandhI viSayoM kA vicAra navAsI gAthAoM meM hai / jinameM se eka se caubIsa taka kI gAthAoM meM prakRtyudIraNA kA, paccIsa se unatAlIsa taka kI gAthAoM meM sthityudIraNA kA, cAlIsa se assI taka kI gAthAoM meM anubhAgodIraNA kA aura ikyAsI se navAsI taka kI gAthAoM meM pradezodIraNA kA vicAra kiyA hai| isa samagra varNana kA sugama bodha karAne ke liye pariziSTa meM sambandhita prArUpa diye haiM / prAkkathana ke rUpa meM adhikAra ke varNya viSayoM kI saMkSepa meM rUparekhA aMkita kI hai / samagra varNana ke liye pAThakagaNa adhikAra kA adhyayana kareM / vijJeSu kiM bahunA / sampAdaka devakumAra jaina Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA gAthA 1 prakRtyudIraNA sambandhI vicAraNIya viSaya udIraNA kA lakSaNa aura bheda gAthA 2 mUla prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA gAthA 3 adhra vodayA uttaraprakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA dhra vodayA uttaraprakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA gAthA 4 mUla prakRtiyoM sambandhI nadIraNA svAmitva gaathaa ? upaghAta, parAghAta, sAdhAraNa, pratyeka nAma kA udIraNA svAmitva darzanAvaraNacatuSka jJAnAvaraNa-antarAyadazaka kA udIraNA svAmitva gAthA 6 sthAvaratrika, trasatrika, AyucatuSka, gaticatuSka, jAtipaMcaka, darzanamohatrika, vedatrika, AnupUrvI catuSka kA udIraNA svAmitva / gAthA 7 audArikaSaTka aura audArika aMgopAMga kA udIraNA svAmitva 9-10 10 - 11 11-12 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) gAthA 8,8 12-13 vaikriyasaptaka evaM AhArakasaptaka kA udIraNA svAmitva gAthA 10 dhra vodayA nAma karma kI tetIsa prakRtiyoM evaM sUkSma lobha kA udIraNA svAmitva gAthA 11 saMsthAnaSaTka evaM saMhananaSaTka kA udoraNA svAmitva gAthA 12, 13 17-18 saMhanana, saMsthAna nAmakarma kA udIraNA svAmitvasambandhI vizeSa spaSTIkaraNa AtapanAma kA udIraNA svAmitva gAthA 14 17-18 udyotanAma kA udIraNA svAmitva gAthA 15 18-16 vihAyogatidvika aura svaradvika kA udIraNA svAmitva 18 gAthA 16 16-20 ucchavAsa nAma evaM svaradvika kA udIraNA svAmitva gAthA 17 yazaHkIrti, Adeya aura subhaga nAma kA udIraNA svAmitva gAthA 18 uccagotra, nIcagotra, durbhagacatuSka, tIrthakaranAma kA udIraNA svAmitva gAthA 16 21-23 nidrAdvika aura vedanIyadvika kA udoraNA svAmitva 22 . Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 26 ( 21 ) gAthA 20 23-24 styAnaddhitrika aura kaSAyoM kA udIraNA svAmitva gAthA 21 24-25 ___ yugaladvika evaM vedanIyadvika kA udIraNA svAmitva gAthA 22 25-26 hAsyaSaTka kA udIraNA svAmitva gAthA 23 26-27 ghAtikarma prakRtiyoM kA udIraNA svAmitva gAthA 24 27-28 ayogI guNasthAna sambandhI prakRtisthAnoM ko chor3akara nAma aura gotra karma ke zeSa prakRtisthAnoM aura vedanIya, Ayu karma kA udIraNA svAmitva sthiti udIraNA ke adhikAroM ke nAma gAthA 25 26-30 sthiti-udIraNA kA lakSaNa aura bheda gAthA 26 31-33 sthiti udIraNApekSA mUla prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA gAthA 27 33-35 uttara prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA gAthA 28 35-36 svAmitva aura addhAccheda sambandhI sAmAnya niyama gAthA 26 36-36 samyaktvamohanIya, mizramohanIya aura udayabaMdhotkRSTA prakRtiyoM kA utkRSTa sthitiudIraNA svAmitva | Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) 45 gAthA 30 36-45 manuSyAnupUrvI, AhArakasaptaka, devadvika, sUkSmatrika, vikalatrika aura Atapa nAma kA utkRSTa sthiti udIraNA svAmitva anudaya baMdhotkRSTA prakRtiyoM kA utkRSTa sthiti udIraNA svAmitva udaya saMkramotkRSTA prakRtiyoM kA utkRSTa sthiti udIraNA svAmitva gAthA 31 46-47 tIrthaMkaranAma kA utkRSTa sthiti udIraNA svAmitva 46 gAthA 32 47-46 bhaya, jugupsA, Atapa, udyota, sarvaghAti kaSAya aura nidrApaMcaka kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva 47 gAthA 33 48-51 ekendriyaprAyogya prakRtiyoM kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva 46 vikalatrika jAti kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva gAthA 34 51-54 durbhagatrika, nIca gotra, tiryaMcadvika, aMtima pAMca saMhanana, yugaladvika, manuSyAnapUrvI, aparyApta nAma, vedanIyadvika kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva gAthA 35 54-56 vaikriya aMgopAMga, narakadvika, devadvika kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva gAthA 36 vedatrika, dRSTidvika, saMjvalanacatuSka kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva | Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) 57-56 59-60 60-62 or wrir 62-63 gAthA 37 mizramohanIya aura vaikriyaSaTka kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva gAthA 38 AhArakadvika kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva gAthA 33 jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, aMtarAyapaMcaka kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva caramodayA paiMsaTha prakRtiyoM kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva AyucatuSka kA jaghanya sthiti udIraNA svAmitva gAthA 40 anubhAgodIraNA ke vicAraNIya viSaya saMjJA, zubhAzubhatva, vipAka hetu sambandhI sAmAnya nirdeza gAthA 41 vedatrika, aMtarAya, cakSa , acakSa darzanAvaraNa, samyaktvamohanIya, manaparyayajJAnAvaraNa sambandhI saMjJA saMbaMdhI vizeSa vaktavya gAthA 42 dezaghAti prakRtiyoM kA ghAtitva viSayaka vizeSa gAthA 43 sarvaghAti prakRtiyoM kA ghAtitva aura sthAna sambandhI nirUpaNa r 63 64-66 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) gAthA 44, 45 aghAti prakRtiyoM kA sthAnAzrita vizeSa gAthA 46 69-70 zubhAzubhatva viSayaka vizeSa gAthA 47 71-72 mohanIya, jJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa aura vIryAntarAya sambandhI vipAkAzrita vizeSa gAthA 48 72-73 cakSudarzanAvaraNa, Adi antarAyacatuSka, avadhidvikAvaraNa sambandhI vipAkAzrita vizeSa 72 gAthA 46 74pUrvokta se zeSa prakRtiyoM kA vipAkAzrita vizeSa pratyaya prarUpaNA ke bheda gAthA 50 susvara, mRdu, laghusparza, parAghAta, udyota, prazastavihAyogati, samacaturasra saMsthAna, pratyekanAma ke anubhAgodIraNA pratyaya gAthA 51 oooo subhagatrika, ucca gotra, navanokaSAya ke anubhAgodI raNA pratyaya 77 gAthA 52 78-79 bhava aura pariNAma nimittaka prakRtiyoM ke anubhAgodIraNA pratyaya Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 53 tIrthaMkara nAma aura ghAti prakRtiyoM ke anubhAgo dIraNA pratyaya gAthA 54, 55 anubhAgodIraNApekSA mUla prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA ( 25 ) gAthA 56 karkaza, guru, mRdu. laghu sparza evaM zubha dhruvodayA bIsa prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA gAthA 57 azubha navodayA prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA gAthA 58 aMtarAyapaMcaka, cakSa-acakSa, anubhAgodIraNA svAmitva darzanAvaraNa kA utkRSTa gAthA 56 nidrApaMcaka, napuMsakaveda, arati zoka, bhaya, jugupsA, asAtAvedanIya kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva 76-80 76 80 - 83 gAthA 60 paMcendriyajAti, trasatrika, sAtAvedanIya, susvara, devagati, vaikriya saptaka, ucch vAsa nAma kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 61 samyaktva, mizra mohanIya, hAsya, rati kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva 84-85 80 84 85-86 85 224 88 87-88 87 - daha 86 86-60 60 60-61 60 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 62 narakagati, huMDa saMsthAna, upaghAta, aprazasta vihAyogati, duHsvaracatuSka, nIca gotra kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 63 ( 26 ) karkaza, guru sparza, aMtima pAMca saMhanana, strI-puruSa veda, madhyama saMsthAnacatuSka, tiryaMcagati nAma kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 64 manuSyagati, prathama saMhanana, audArikasaptaka, AyucatuSka kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 65 Adya jAticatuSka, sUkSma, sAdhAraNa, sthAvara nAma kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 66 gAthA 67 Atapa, udyota, AnupUrvIcatuSka kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 68 pUrvokta zeSa zubha evaM azubha prakRtiyoM kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva Adi saMsthAna, mRdu-laghusparza, pratyeka, prazasta vihAyogati, parAghAta, AhArakasaptaka kA utkRSTa anubhAgodIraNA svAmitva 61 61 62-63 62 62-63 62 63-64 63 64 64 65-66 65 66-67 66 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) gAthA 66 67-6 mati-zru ta jJAnAvaraNa, cakSa-acakSu darzanAvaraNa, avadhidvikAvaraNa aura manaparyAyajJAnAvaraNa kA jaghanya anubhAgodoraNA svAmitva gAthA 72 16-100 aMtarAyapaMcaka, kevalAvaraNadvika, saMjvalana kaSAya, navanokaSAya, nidrAdvika kA jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 71 100--101 styAnaddhitrika, vedaka samyaktva kA jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 72 mithyAtva, anantAnubaMdhicatuSka, Adi kI bAraha kaSAya, mizramohanIya, AyucatuSka kA jaghanya anubhAgodI raNA svAmitva gAthA 73 pudgalavipAkI prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgo dIraNA svAmitva gAthA 74 104-105 audArika evaM vaikriya aMgopAMga kA jaghanya anubhAgodIraNA kA svAmitva gAthA 75 105-106 dhra vodayA zubha bIsa prakRtiyoM aura AhAraka saptaka kA jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 76 106-107 Adi saMhananapaMcaka aura Adi saMsthAnapaMcaka kA jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva 102 103-14 104 104 105 106 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 77 huMDasaMsthAna, upaghAta, sAdhAraNa, parAghAta, Atapa, udyota kA jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 78 ( 28 ) sevArta saMhanana, mRdu-laghu sparza, pratyeka nAma kA jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 76 karkaza, gurusparza, azubha dhruvodayA nAmanavaka, tIrthaMkara nAma kA jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva gAthA 80 pUrvokta se zeSa prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva samasta prakRtiyoM ke utkRSTa - jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva kA bodhaka niyama gAthA 81 pradezodIraNA ke arthAdhikAra mUla prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA gAthA 82 uttara prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA gAthA 83 ghAti prakRtiyoM kA utkRSTa pradezodIraNA svAmitva 107-108 - 107 108 108 106 - 110 gAthA 84 vedanIya, aMtima saMhananapaMcaka, vaikriyasaptaka, AhArakasaptaka, udyota nAma kA utkRSTa pradezodIraNA svAmitva gAthA 85 tiryaMcagati, AnupUrvIcatuSka, naraka-devagati, durbhagacatuSka, nIca gotra kA utkRSTa pradezodIraNA svAmitva 106 110-112 110 110 112 - 114 112 113 114--116 115 116 - 116 116 116 116 116 - 120 120 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) gAthA 86 120-121 AyucatuSka kA utkRSTa pradezodIraNA svAmitva 121 gAthA 87 121-122 ekAnta tiryaMca udayaprAyogya prakRtiyoM va aparyApta nAma kA utkRSTa pradezodIraNA svAmitva 122 gAthA 88 122-123 sayogi kevalI guNasthAna udayayogya prakRtiyoM kA utkRSTa pradezodIraNA svAmitva 123 aMtarAyapaMcaka, samyaktvamohanIya kA utkRSTa pradezodIraNA svAmitva 123 gAthA 86 124-126 samasta uttara prakRtiyoM kA jaghanya anubhAgodIraNA svAmitva 124 pariziSTa-- udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : mUla gAthAe~ 127 2 gAthAnukramaNikA 135 3 prakRtyudIraNApekSA mUlaprakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA svAmitva prakRtyudIraNApekSA uttara prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA svAmitva 140 5 sthityudoraNApekSA mUla prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA kA prArUpa 147 6 sthiti udIraNApekSA uttara prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA kA prArUpa 148 7 mUlaprakRtiyoM kA sthiti-udIraNA pramANa evaM sAmitva 151 8 uttaraprakRtiyoM kA sthiti-udIraNA pramANa evaM svAmitva < 152 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) 6 anubhAgodIraNApekSA mUlaprakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA darzaka prArUpa 10 anubhAgodIraNApekSA uttaraprakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA darzaka prArUpa anubhAgodIraNApekSA mUla prakRtiyoM kA ghAtitva svAmitva darzaka prArUpa anubhAgodIraNApekSA uttaraprakRtiyoM kI ghAti, sthAna evaM vipAkitva prarUpaNA darzaka prArUpa anubhAgodIraNApekSA uttaraprakRtiyoM ke utkRSTa, jaghanya anubhAgasvAmitva kA prArUpa pradezodIraNApekSA mUla prakRtiyoM kI sAdyAdi evaM svAmitva prarUpaNA kA prArUpa 15 pradezodoraNApekSA uttaraprakRtiyoM kI sAdyAdi evaM svAmitva prarUpaNA darzaka prArUpa * sthiti udIraNA meM addhAccheda kA prArUpa ( cArTa ) 70 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadAcArya candrarSimahattara - viracita paMcasaMgraha (mUla, zabdArtha tathA vivecanayukta) udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra 8 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra saMkrama, udvartanA tathA apavartanA karaNa kA vivecana karane ke anantara aba kramaprApta udIraNAkaraNa kI vyAkhyA prAraMbha karate haiN| prakRtyudoraNA udIraNAkaraNa meM vicAraNIya viSaya isa prakAra haiM-lakSaNa, bheda, sAdyAdi nirUpaNa evaM svAmitva / unameM se pahale lakSaNa aura bheda kA pratipAdana karate haiN| lakSaNa aura bheda jaM karaNeNokaDhiya dijjai udae udIraNA esA / pagatiTThitimAi cauhA mUluttarabheyao duvihA // 1 // zabdArtha-jaM ---jo, karaNegoruDhiyakaraNa dvArA utkIrga karake --khIMca kara. dijjai----diye jAte haiM, udae-udaya meM, udIragA-udIraNA, esAyaha, pagatiTThitimAi-prakRti, sthiti Adi, ca uhA -cAra prakAra kI, mUluttarabheyao-mUla aura uttara prakRtiyoM ke bheda se, duvihA---do prakAra kI / gAthArtha-karaNa dvArA utkIrNa karake-khIMcakara jo karmadalika udaya meM diye jAte haiM, yaha udIraNA hai| vaha prakRti, sthiti Adi ke bheda se cAra prakAra kI hai tathA mUla aura uttara prakRti ke bheda se unake do-do prakAra haiN| vizeSArtha-gAthA ke pUrvArdha dvArA udIraNA ke lakSaNa aura uttarArdha dvArA bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai / udIraNA kA lakSaNa isa prakAra hai Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 'kaSAyayukta athavA kaSAyaviyukta jisa vIryapravRtti dvArA udayAvalikA se bahivartI-Upara ke sthAnoM meM vartamAna karmaparamANu utkIrNa karake-khIMcakara udayAvalikA meM nikSipta kiye jAte haiM, arthAt udayAvalikA ke sthAnoM meM rahe hue dalikoM ke sAtha bhogane yogya kiye jAte haiM, use udIraNA kahate haiN| vaha udIraNA prakRti, sthiti Adi ke bheda se cAra prakAra kI hai| yathA- prakRtyudIraNA, 2 sthityudIraNA, 3 anubhAgodIraNA aura 4 pradezodIraNA tathA udIraNA ke ye cAroM prakAra bhI pratyeka mUla prakRti aura uttara prakRti ke bheda se do-do prakAra ke haiN| mUla prakRtiyAM ATha aura uttara prakRtiyAM eka sau aTThAvana haiN| isa taraha udIraNA kA lakSaNa aura bhedoM kA pratipAdana karane ke pazcAt aba sAdyAdi prarUpaNA karate haiN| usake do prakAra haiM-1 mUla prakRtiviSayaka aura 2 uttara prkRtivissyk| ina donoM meM se pahale mUla karma-prakRtiviSayaka sAdyAdi kI prarUpaNA karate haiN| mUla prakRtiyoM kI sAdhAdi prarUpaNA veyaNIya mohaNIyANa hoi cauhA udIraNAussa / sAi adhuvA sesANa sAivajjA bhave tivihA // 2 // zabdArtha-veyaNIya mohaNIyANa-vedanIya aura mohanIya kI, hoi-hai, cauhA- cAra ! kAra kI, udIraNAussa-udIraNA Ayu kI, sAi adhuvA--- sAdi aura adhra va, sesANa-- zeSa kI, sAivajjA---Adi ke sivAya, bhave-hai, tivihA--tIna prakAra kii| gAthArtha-vedanIya aura mohanIya kI udIraNA cAra prakAra kI hai| Ayu kI sAdi aura adhrava tathA zeSa karmoM kI sAdi ke sivAya tIna prakAra kI hai| 1 udayAvalibAhirillaThiIhito kasAya sahieNaM asahieNaM vA jogasaNaNaM karaNeNaM daliyamokaDDhiya udayAvaliyAe pavesaNaM udIraNatti / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 2 vizeSArtha-mUla prakRtiyAM ATha haiN| jinakI sAdi-anAdi prarUpaNA meM vizeSatA hai, usakA to pRthak aura zeSa ke liye sAmAnya nirdeza kara diyA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai - vedanIya aura mohanIya karma kI udIraNA sAdi, anAdi, dhruva aura adhra va isa taraha cAra prakAra kI hai / vaha isa prakAra-vedanIyakarma kI udIraNA chaThe pramattasaMyataguNasthAna paryanta hotI hai aura usake bAda tadyogya adhyavasAyoM kA abhAva hone se nahIM hotI hai tathA mohanIyakarma kI udIraNA kSapakaNi meM carama AvalikA nyUna sUkSmasaMparAyaguNasthAna ke kAlaparyanta hotI hai aura usake bAda nahIM hotI hai| jisase apramattasaMyata Adi guNasthAna se girane para vedanIya kI aura upazAMtamohaguNasthAna se girane para mohanIya kI udIraNA prArambha hotI hai, isaliye vaha sAdi hai, abhI taka jisane usa-usa guNasthAna ko prApta nahIM kiyA, usake anAdi, abhavya kI apekSA dhra va aura bhavya kI apekSA adhra va hai| ___ Ayu kI udIraNA sAdi aura adhra va hai| kyoMki udayAvalikA sakala karaNa ke ayogya hone se paryanta AvalikA meM Ayukarma kI udIraNA avazya nahIM hotA hai / isaliye adhra va-sAMta hai aura punaH parabhava meM utpatti ke prathama samaya meM pravartamAna hone se sAdi hai| ukta tIna prakRtiyoM se zeSa rahI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, nAma, gotra aura aMtarAya ina pAMca mUla karma prakRtiyoM kI udIraNA anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha tIna prakAra kI hai| vaha isa prakAra-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya kI udIraNA bArahaveM kSINamohaguNasthAna kI carama AvalikA zeSa na rahe, vahA~ taka sarva jIvoM ko aura nAma tathA gotra kI udIraNA sayogikevalIguNasthAna ke carama samaya paryanta sarva jIvoM ko avazya hotI hai, isaliye ina pAMca mUla karma prakRtiyoM kI udoraNA anAdi hai| una guNasthAnoM se patana kA abhAva hone se sAdi nahIM hai| abhavya kI apekSA dhruva aura bhavya jo bArahaveM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 aura terahaveM guNasthAna ko prApta kara usa-usa karma kI udIraNA kA nAza kareMge, unakI apekSA adhra va hai| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki 1-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, nAma, gotra aura aMtarAya ina pAMca karmoM kI udIraNA anAdi, dhra va aura adhra va isa taraha tIna prakAra kI hai| 2-vedanIya aura mohanIya ina do karma prakRtiyoM kI udIraNA ke sAdi, anAdi, dhruva, adhra va ye cAroM vikalpa haiN| 3-Ayukarma kI udIraNA sAdi aura adhra va isa taraha do prakAra kI hai| isa prakAra se mUla karma viSayaka sAdyAdi prarUpaNA kA Azaya jAnanA cAhiye / aba uttara prakRtiyoM sambandhI sAdyAdi prarUpaNA kA nirUpaNa karate haiN| uttara prakRtiyoM kI udIraNA sambandhI sAdyAdi prarUpaNA adhuvodayANa duvihA micchassa cauvvihA tihaNNAsu / mUluttarapagaINa bhaNAmi uddIragA etto // 3 // zabdArtha- adhuvodayANa-adhra vodayA prakRtiyoM kI, duvihA-do prakAra kI, micchassa-mithyAtva kI, cauvvihA-cAra prakAra kI, tihaNNAsu-anya meM (dhra vodayA prakRtiyoM meM) tIna prakAra kI, mUlutarapagaI gaM --mUla aura uttara prakRtiyoM ke, bhaNAmikahUMgA, uddoragA-udIraka, etto--aba yahA~ se / gAthArtha-adhra vodayA prakRtiyoM kI udIraNA do prakAra kI hai| dhra vodayA prakRtiyoM meM mithyAtva kI cAra prakAra ko aura anya prakRtiyoM kI udIraNA tIna prakAra kI hai| aba mUla aura uttara prakRtiyoM ke udIrakoM ko khNgaa| vizeSArtha- udaya hone para udIraNA hotI hai aura udaya prakRtiyoM ke do prakAra haiM-dhra vodayA aura adhra vodyaa| ina donoM prakAroM kI udIraNA ke sAdi Adi vikalpoM kA vivaraNa isa prakAra hai Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 3 mithyAtva, ghAtikarma kI caudaha aura nAmakarma kI teIsa, isa taraha kula ar3atAlIsa dhra vodayA prakRtiyoM ko chor3akara zeSa eka sau dasa adhra vodayA prakRtiyoM kI udIraNA adhra vodayA hone se sAdi aura adhra va isa taraha do prakAra kI hai| dhra vodayA prakRtiyoM meM se mithyAtva kI udIraNA sAdi, anAdi, dhruva aura adhra va isa taraha cAra prakAra kI hai| vaha isa prakArajisane samyaktva prApta kiyA hai, usake mithyAtva kA udaya nahIM hone se mithyAtva kI udIraNA nahIM hotI hai, isaliye sAMta hai / samyaktva se girakara mithyAtva meM jAne vAle, prApta karane vAle ke punaH udIraNA hotI hai ataH sAdi hai, abhI taka jisane samyaktva prApta nahIM kiyA usakI apekSA anAdi tathA kisI bhI kAla meM samyaktva prApta nahIM karane vAlA hone se abhavya kI apekSA dhra va- ananta aura bhavya kI apekSA adhra va hai| jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, aMtarAyapaMcaka, asthira, sthira, zubha, azubha, taijasasaptaka, agurulaghu, varNAdi bIsa aura nirmANa kula milAkara ina saiMtAlIsa prakRtiyoM kI udIraNA anAdi, dhra va aura adhra va isa taraha tIna prakAra kI hai| jo isa prakAra-ye saMtAlIsa prakRtiyAM dhra vodayA hone se anAdi kAla se sabhI jIvoM ko inakI udIraNA pravartamAna hai / isaliye anAdi hai aura abhavyoM ke ananta kAla paryanta pravartamAna rahane vAlI hone se dhruva ananta hai tathA jo bhavya jIva Upara ke guNasthAnoM meM jAkara uparyukta prakRtiyoM kI udIraNA kA viccheda kareMge unakI apekSA adhra va-sAMta hai| inameM se jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka aura aMtarAyapaMcaka kI udIraNA bArahaveM guNasthAna taka hotI hai aura nAmakarma kI tetIsa prakRtiyoM kI udIraNA terahaveM guNasthAna ke carama samaya paryanta hotI hai, usake bAda unakA viccheda ho jAtA hai| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha isa prakAra se uttara prakRtiyoM sambandhI sAdyAdi prarUpaNA kA Azaya jAnanA cAhiye / aba gAthokta nirdezAnusAra kauna jIva kina aura uttara karma prakRtiyoM kA udIraka hotA hai, isakA kathana karate haiM / arthAt udIraNAsvAmitva kA nirdeza karate haiM / pahale mUla prakRtiyoM sambandhI udIrakoM ko batalAte haiM / mUla mUlaprakRti sambandhI udIraNAsvAmitva ghAINaM chaumatthA udIragA rAgiNo u mohassa / nAmagoyANaM ||4| veyAUNa pamattA sajogiNo zabdArtha -ghAInaM ghAti prakRtiyoM ke, chaumatthA -- chadmastha, udIragAudIraka, rAgiNo-rAgI, - aura, mohassa - mohanIyakarma ke, vaiyAUNavedanIya aura Ayu ke, pamattA - pramattasaMyata, sajogiNo-sayogi, nAmagoyANaM-- nAma aura gotra karma ke / u gAthArtha - ghAtikarmoM ke chadmastha, mohanIya ke rAgI, vedanIya aura Ayu ke pramattaguNasthAna taka ke aura nAma, gotra ke sayogikevalIguNasthAna taka ke jIva udIraka haiM / vizeSArtha - gAthA meM mUla karma prakRtiyoM ke udIraNA - svAmitva kA nirdeza kiyA hai / ghAti karmaprakRtiyoM ke arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya ina tIna prakRtiyoM ke caramAvalikAhIna kSINamohaguNasthAna taka meM vartamAna samasta chadmastha jIva aura ina se zeSa rahI ghAti prakRti mohanIya karma ke caramAvalikAnyUna sUkSmasaMpa rAyaguNasthAna taka ke rAgI jIva udIraka haiM / vedanIya evaM Ayu karma ke chaThe pramattasaMyataguNasthAna taka ke samasta jIva udIraka haiM / chaThe guNasthAna taka meM bhI Ayu kI jaba aMtima AvalikA zeSa rahe taba usameM udIraNA nahIM hotI hai, usake atirikta zeSakAla meM hotI hai tathA nAma aura gotra karma ke sayogikevalIguNasthAna taka ke samasta jIva udIraka haiM / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udI NAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 5 __isa prakAra se mUlakarma prakRti sambandhI udIraNAsvAmitva jAnanA cAhiye / aba uttara prakRtiyoM ke udIraNAsvAmitva kA nirdeza karate uttara prakRtiyoM kA udIraNAsvAmitva uvaparaghAyaM sAhAraNa ca iyaraM taNui pajjattA / caudaMsaNanANAvaraNaMtarAyANaM // 5 // zabdArtha-uvaparaghAyaM----upaghAta, parAghAta, sAhAraNaM-sAdhAraNa, caaura, iyaraM-itara (pratyeka nAma), taNui pajjattA-zarIraparyApti se paryApta, chaumatthA -chadmastha jIva, caudaMsaNa--darzanAvaraNa catuSka, nANAvaraNaMtarAyANaM-- jJAnAvaraNapaMcaka aura aMtarAyapaMcaka / gAthArtha-upaghAta, parAghAta, sAdhAraNa aura itara-pratyeka nAma ke udIraka zarIraparyApti se paryApta jova haiN| darzanAvaraNacatuSka, jJAnAvaraNapaMcaka, aMtarAyapaMcaka ina caudaha prakRtiyoM ke samasta chadmastha jIva udIraka haiN| vizeSArtha-gAthA meM nAmakarma kI cAra aura ghAtikarmoM kI caudaha prakRtiyoM ke udIraNAsvAmiyoM kA nirdeza kiyA hai| jisakA vistRta Azaya isa prakAra hai upaghAta, parAghAta, sAdhAraNa aura itara-pratyeka ina cAra prakRtiyoM kI udIraNA ke svAmI zarIraparyApti se paryApta samasta jIva haiN| itanA vizeSa hai ki sAdhAraNanAmakarma ke udIraka sAdhAraNazarIrI jIva jAnanA caahiye| 1 sAdhAraNa, pratyeka aura upaghAta nAmakarma kI udIraNA yahA~ zarIraparyApti se paryApta ke batAI hai, parantu karmaprakRti meM prakRtisthAnaudIraNA ke adhikAra meM aura isI grantha ke 'saptatikAsaMgraha' meM nAmakarma ke udayAdhikAra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : darzanAvaraNacatuSka, jJAnAvaraNapaMcaka aura aMtarAyapaMcaka ina caudaha karmaprakRtiyoM kI udIraNA ke svAmI caramAvalikA meM vartamAna kSINamohaguNasthAnastha jIvoM ko chor3akara zeSa samasta chadmastha jIva haiM / 10 tathA ---- tasathAvarAitigatiga Au gaIjAtidiTThiveyANaM / tannAmANUpuvvINa kiMtu te antaragaIe ||6|| zabdArtha - tasthAvarAitigatiga- trasatrika, catuSka, gaIjAtidiThiveyANaM gati, jAti, dRSTi puthvINa-usa-usa nAma vAle tathA AnupUrvI ke, aMtaragaI e - vigrahagati meM vartamAna / sthAvaratrika, Au - Ayuaura veda ke tannAmANUkintu kintu, te ve, meM sAdhAraNa, pratyeka aura upaghAta kI udIraNA zarIrastha ko aura parAghAta kI udIraNA zarIraparyApti se paryApta ko kahI hai | zarIrastha yAni utpattisthAna meM utpanna huA aura zarIraparyApta yAni jisane zarIraparyApti pUrNa kara lI ho, yaha zarIrastha aura zarIraparyApta ina donoM meM bheda hai / jahA~jahA~ udaya yA udIraNA ke sthAna batAye haiM, vahA~ yaha bheda spaSTa rUpa se jJAta hotA hai / isake sivAya karmaprakRti udIraNA adhikAra gAthA 6 ke 'patta giyassa u tagutthA' pada kI cUrNi isa prakAra hai "patta yasarIraNAmAe sAhAraNasarIraNAmAe ya savve sarIrodae vaTTamANA udIragA" arthAt zarIranAmakarma ke udaya meM vartamAna pratyeka, sAdhAraNa kI udIraNA ke svAmI haiM / parAghAta ke liye gAthA 12 meM 'parAdhAyassa u deheNa pajjattA' pATha hai / 'deheNa pajjattA' yAni zarIraparyApti se paryApta / cUrNi meM bhI isI prakAra hai, yahA~ 'taNutthA' aura 'deheNa pajjattA' kA spaSTa bheda jJAta hotA hai / ataH zarIrastha arthAt utpattisthala meM utpanna huA artha ThIka lagatA hai / phira zarIrastha kA zarIraparyApti se paryApta artha kaise kiyA, yaha spaSTa nahIM hotA hai / vijJajana spaSTa karane kI kRpA kareM | Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 7 11 gAthArtha - trasatrika, sthAvaratrika, AyucatuSka, gati, jAti, dRSTi, veda aura AnupUrvI ina samasta prakRtiyoM kI udIraNA ke svAmI usa-usa nAma vAle jova haiM / kintu AnupUrvI kI udIraNA ke svAmI vigrahagati meM vartamAna jIva hI haiM / vizeSArtha - ' tasathAvarAitigatiga' arthAt trasAditrika - trasa, bAdara aura paryApta tathA sthAvarAditrika - sthAvara, sUkSma aura aparyApta, AyucatuSka, cAra gati, pAMca jAti, dRSTi - mithyAtvamohanIya, mizramohanIya aura samyaktvamohanIya, napuMsaka Adi tIna veda, ina sabhI prakRtiyoM kI udIraNA ke svAmI usa usa nAma vAle yAni usausa prakRti ke udaya vAle jIva udIraka haiN| jaise ki trasanAma kI udIraNA ke svAmI trasanAma ke udaya vAle trasa jIva haiM, bAdaranAmakarma ke udIraka bAdaranAma ke udaya vAle jIva haiM, sUkSmanAma kI udIraNA ke svAmI sUkSmanAma ke udaya vAle jIva haiM / isa prakAra uparyukta usa-usa prakRti ke udaya vAle jIva usa-usa prakRti kI udIraNA ke svAmI haiM / cAhe phira ve jIva vigrahagati meM sthita hoM yA zarIrastha hoM / AnupUrvInAmakarma kI udIraNA ke svAmI bhI AnupUrvI ke udaya vAle jIva haiM / jaise ki narakAnupUrvI ko udIraNA kA svAmI nAraka hai / isI prakAra zeSa AnupUrviyoM ke liye bho samajhanA cAhiye / kintu itanA vizeSa hai ki mAtra vigrahagati meM vartamAna jIva hI AnupUrvI ke udIraka haiN| kyoMki vigrahagati meM hA AnupUrvI kA udaya hotA hai / tathA - pamottaNaM / uvaMgaM se // 7 // zabdArtha - AhArI - AhArakazarIrI, uttaratagu zarIrI, naratiritabveyae usake vedaka manuSya aura tiryaMca, pamottU gaM - chor3akara, uttara zarIrI - vaikriya AhArI uttarataNu naratiritavveyae uddIraMtI uralaM te ceva tasA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 paMcasaMgraha : 8 uddIraMtI- udIraNA karate haiM, uralaM- audArika zarIra kI, te ceva - vahI, tasA- - trasa, uvaMgaM - aMgopAMga kI, se usake I gAthArtha - AhAraka zarIrI tathA vaikriya zarIrI deva, nAraka tathA unake vedaka manuSya evaM tiryaMcoM ko chor3akara zeSa samasta jIva audArika zarIra kI udIraNA karate haiM / ve hI saba parantu sa jIva usake aMgopAMganAma kI udIraNA ke svAmI haiM / vizeSArtha - AhAraka zarIra kI jinhoMne vikurvaNA kI hai aise AhAraka zarIrI, vaikriya zarIrI deva tathA nAraka tathA vaikriya zarIra kI jinhoMne vikurvaNA kI hai, aise vaikriya zarIrI manuSya aura tiryaMcoM ko chor3akara zeSa samasta ekendriya dvIndriya, trIndriya caturindriya aura paMcendriya jIva audArika zarIranAmakarma, audArikabandhanacatuSTaya evaM audArikasaMghAta ina chaha prakRtiyoM kI udIraNA karate haiM tathA jo jIva audArika zarIranAma kI udIraNA ke svAmI haiM. ve hI saba audArika aMgopAMganAma kI udIraNA ke bhI svAmI haiM / parantu yahA~ sa jIvoM-dvIndriya se lekara paMcendriya paryanta jIvoM ko hI udIraka jAnanA cAhiye / kyoMki sthAvaroM meM aMgopAMganAmakarma kA udaya nahIM hotA hai / tathA , AhArI suranAraga saNNI iyare'nilo u pajjatto / laddhIe bAyaro dIrago u ve uvvitassa || 8 || taduvaMgasavi tecciya pavaNaM mottaNa keI nara tiriyA / AhArasattagassa vi kuNai pamatto viuvvanto // 6 // - 1 vaikriya aura AhAraka zarIra kI vikurvaNA karane vAle manuSya tiryaMtra ko jaba taka vaha vaikriya aura AhAraka zarIra rahatA hai taba taka vaikriya aura AhAraka zarIra kI udaya- ya - udIraNA hotI haiM, audArika zarIra kI udayaudIraNA nahIM hotI / yadyapi usa samaya audArika zarIra hai, parantu vaha nizceSTa hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 8, 6 13 -- -- zabdArtha - AhArI -- AhAraparyApti se paryApta, - deva aura suranAraganAraka, saNNI- saMjJI, iyare -- itara - manuSya, tiryaMca, anilo- vAyukAya, u- aura, pajjatto- paryApta, laddhIe- - labdhiyukta, bAyaro - bAdara, dIragoudIraka, u- - aura, veDaviyataNussa - vaikriya zarIranAma ke / taduvaMgasavi-usI ke aMgopAMganAma ke ( vaikriya aMgopAMga ke ), tecciya-vahI, pavaNaM-vAyukAya ko, mottaNa- chor3akara, kei -- koI, nara tiriyA - manuSya, tiryaMva, AhArasattagassa AhArakasaptaka kI, vi-bhI, kuNai -- karatA hai, patto pramattasaMyata, viubvanto--- vikurvaNA karatA huA / gAthArtha - AhAraparyApti se paryApta deva aura nAraka, vaikriyalabdhi yukta saMjJo manuSya, tiyaMca aura bAdara paryApta vAyukAya ke jIva vaikriya zarIranAma ke udoraka haiM / vAyukAya ko chor3akara vaikriya aMgopAMga ke bhI vahI jIva udIraka haiM / mAtra koI manuSya, tiryaMca udIraka haiM / vikurvaNA karatA huA pramattasaMyata AhArakasaptaka kA udIraka hai / vizeSArtha - AhAraparyApti se paryApta deva aura nAraka tathA jinako vaikriya zarIra karane kI zakti-labdhi utpanna huI hai aura usakI vikurvaNA kara rahe haiM aise saMjJI manuSya aura tiryaMca evaM vaikriya labdhisampanna durbhaganAma ke udaya vAle bAdara paryApta vAyukAya ke jIva vaikriyazarIranAma kI tathA upalakSaNa se vaikriyabandhanacatuSTaya, vaikriyasaMghAtananAma ko udIraNA ke svAmI haiM / tathA vaikriya - aMgopAMganAma kI udIraNA ke svAmI bhI ( vAyukAya ke jIvoM ke aMgopAMga nahIM hone se, unako chor3akara zeSa ) uparyukta vahI devAdi jIva jo vaikriya zarIranAma ke udIraka haiM, ve sabhI haiM / mAtra manuSya, tiyaMcoM meM katipaya hI vaikriya zarIra evaM vaikriya aMgopAMganAma ke udIraka haiN| kyoMki kucha eka tiryaMca aura manuSya hI vaikriya labdhiyukta hote haiN| jinako usakI labdhi hotI hai, ve ho usakI vikurvaNA kara sakate haiM tathA AhArakasaptaka kI vikurvaNA karate hue labdhiyukta Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 caudaha pUrvadhara pramattasaMyataguNasthAnavI jIva usakI udIraNA karate haiM / arthAt usakI udIraNA ke svAmI haiN| tathA tettIsaM nAmadhuvodayANa uddIragA sjogiio| lobhassa u taNukiTTINa hoMti taNurAgiNo jIvA // 10 // zabdArtha-tettIsaM- tetIsa, nAmadhuvodayANa-nAma kI dhra vodayA prakRtiyoM ke, uddoragA- udIraka, sajogIo ---sayogikevalI taka ke, lomassa-lobha kI, u-aura, tagukiTTI ga-sUkSma kiTTiyoM ke, hoMti-hote haiM, tagurAgiNotanurAgi-sUkSmasaMparAyaguNasthAnavartI, jIvA--jIva / gAthArtha-nAmakarma ko dhra vodayA tetIsa prakRtiyoM ke udIraka sayogikevalIguNasthAna taka ke tathA lobha kI sUkSma kiTTiyoM ke tanurAgi-sUkSmasaMparAyaguNasthAnavartI jIva udIraka haiN| vizeSArtha-taijasasaptaka, varNAdibIsa, sthira, asthira, zubha, azubha, nirmANa aura aguruladhu rUpa nAmakarma kI tetIsa dhra vodayA prakRtiyoM kI udIraNA ke svAmI sayogikevalIguNasthAna taka meM vartamAna samasta jIva haiN| caramAvalikA chor3akara sUkSmasamparAyaguNasthAnavartI jIva lobha sambandhI sUkSma kiTTiyoM kI udIraNA ke svAmI haiN| caramAvalikA yaha kSapakauNi meM udayAvalikA hai aura vaha sakala karaNa ke ayogya hai tathA usake Upara dalika nahIM haiM evaM upazamazreNi meM antarakaraNa se Upara kI dUsarI sthiti meM dalika hote haiM, parantu unakI udIraNA bhI 1 AhA ka zarIra kI vikurvaNA karake usa zarIra yogya samasta paryAptiyoM se paryApta hokara apamattaguNasthAna meM jAtA hai aura vahA~ usako aTThAIsa, unatIsa prakRtika ye do nAmaka ke udayamAna hote haiN| jisase AhArakadvika kI udIraNA apramattasaMpata bhI karatA hai, lekina alpa hone se usakI : vivakSA na kI ho, aisA pratIta hotA hai| ........ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 11 usa samaya nahIM hotI hai, isaliye usakA niSedha kiyA hai| bAdara lobha kI udIraNA to nauveM anivRttibAdarasamparAyaguNasthAna taka hotI hai, ataH bAdara lobha kI udIraNA ke svAmI nauveM guNasthAna taka ke jIva haiN| kevala kiTTIkRta lobha kI dasaveM guNasthAna meM vartamAna jIva hI udIraNA karate haiN| kyoMki usakA udaya dasaveM guNasthAna meM hI hotA hai / tathA paMcidiya pajjattA naratiriya cauraMsausabhapuvvANaM / cauraMsameva devA uttarataNubhogabhUmA ya // 11 // zabdArtha -paMcidiyapajjattA-paMcendriya paryApta, naratiriya -manuSya, tiryaMca, cauramausabhapuvvANaM-samacaturasra Adi saMsthAnoM aura vajraRSabhanArAca Adi saMhananoM kI, cauraMsameva-samacaturasrasaMsthAna ke hI, devA --deva, uttaratagubhogabhUmA--uttara zarIra vAle aura bhogabhUmija, ya-- aur| gAthArtha-samacaturasra Adi saMsthAnoM aura vajraRSabhanArAca Adi saMhananoM kI udIraNA paMcendriya paryApta manuSya aura tiryaMca karate haiM / deva, uttarazarIra vAle aura bhogabhUmija samacaturasrasaMsthAna ke hI udIraka haiN| vizeSArtha-zarIraparyApti se paryApta paMvendriya tiryaMcoM aura manuSyoM ke samacaturasra Adi chaha saMsthAnoM aura vajraRSabhanArAca Adi chaha saMhananoM kI udIraNA hotI hai| arthAt manuSya aura tiryaMca saMsthAnoM evaM saMhananoM kI udIraNA ke svAmI haiN| lekina udayaprApta karma kI udIraNA hotI hai, aisA siddhAnta hone se jaba jisa saMhanana aura jisa saMsthAna kA udaya ho tabhI usakI udIraNA hotI hai, anya kI nahIM, yaha samajhanA cAhiye / 1 tathA1 yadyapi yahA~ zarIraparyApti se paryApta ko saMhanana aura saMsthAna kA udIraka kahA hai / parantu tanustha utpattisthAna meM utpanna hue ke zarIranAmakarma ke Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha samasta deva, uttarazarIra vAle - AhArakazarIrI evaM vaikriyazarIrI tathA bhogabhUmi meM utpanna hue samasta yugalika' mAtra samacaturasrasaMsthAna kI hI udIraNA karate haiM / anya saMsthAnoM ke udaya kA abhAva hone se ve una anya saMsthAnoM kI udIraNA bhI nahIM karate haiM / tathA AimasaMghayaNaM ciya seDhImArUDhagA udIreMti / iyare huNDaM chevaTThagaM tu vigalA apajjattA // 12 // 16 zabdArtha - AimasaMghayaNaM - - prathama saMhanana kI, ciya-hI, seDhIbhArUDhagAzreNi para ArUr3ha hue, udIreMti - udIraNA karate haiM, iyare - itara, huNDaMhuNDaka kI, chevaTThagaM- sevArta kI, tu-- aura vigalA - vikalendriya, jjattA -- aparyApta / apa 1 gAthArtha - zraNi para ArUr3ha hue prathama saMhanana kI hI udIraNA karate haiM | itara huNDaka kI tathA vikalendriya evaM aparyApta sevArta saMhanana kI udIraNA karate haiM / vizeSArtha - zreNi para ArUr3ha arthAt upazamazreNi para to Adi ke tIna saMhananoM dvArA ArUr3ha huA jA sakatA hai tathA udaya kA abhAva hone se anya kisI bhI saMhanana vAle jIva kSapakazreNi para ArUr3ha nahIM ho sakate haiM / ataeva kSapakazreNi para ArUr3ha hue jIva hI prathama saMhanana- vajraRSabhanArAcasaMhanana kI udIraNA karate haiM / tathA 'iyare' -- Upara jina jIvoM ko jisa saMsthAna kA udIraka kahA hai, unase anya aise ekendriya vikalendriya, nAraka evaM labdhi aparyApta 1 - udaya ke sAtha unakA udaya hotA hai aura udaya ke sAtha udIraNA bhI hotI hai aisA niyama hone se saMhanana aura saMsthAna kA udIraka bhI tanustha - zarIra meM vartamAna jIva honA yuktisaMgata pratIta hotA hai / 1 saMhananoM meM bhI prathama saMhanana kI udIraNA yugalika karate haiM / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 13, 14 paMcendriya tiryaMca, manuSya huNDakasaMsthAna kI udIraNA karate haiN| kyoMki una sabako huNDakasaMsthAna kA hI udaya hotA hai, anya koI saMsthAna . udaya meM hotA hI nahIM hai tathA vikalendriyoM evaM labdhi-aparyApta paMcendriya tiryaMca, manuSya ke eka sevArtasaMhanana kI hI udIraNA hotI haiM / zeSa saMhananoM kA unake udaya nahIM hone se ve unakI udIraNA nahIM karate haiM / tathA veunviyaAhAragaudae na narAvi hoti saMghayaNI / pajjattabAyare cciya AyavauddIrago bhomo // 13 // zabdArtha-veuvviyaAhAragaudae-vaikriya aura AhAraka zarIra kA udaya hone para, na---nahIM, narAvi ----manuSya bhI, hoMti hote haiM, saMghayaNI - saMhanana vAle, pajjattabAyare -paryApta bAdara, cciya hI, AyavauddIrago--AtapanAma ke udIraka, bhomo---pRthvIkAya / gAthArtha-vaikriya aura AhAraka zarIra kA udaya hone para manuSya bhI saMhanana vAle nahIM hote haiN| paryApta bAdara pRthvIkAya jIva hI AtapanAma ke udIraka haiN| vizeSArtha-uttara vaikriya aura AhAraka zarIra nAmakarma ke udaya meM vartamAna manuSya tathA 'api' zabda se uttara vaikriyazarIrI tiryaMca bhI kisI saMhanana kI udIraNA nahIM karate haiN| kyoMki saMhanananAma audArika zarIra meM hI hotA hai, anya zarIroM meM haDDiyAM nahIM hone se saMhanana nahIM hotA hai tathA sUrya ke vimAna ke nIce rahane vAle khara paryApta bAdara pRthvIkAya jIva hI AtapanAma kI udIraNA ke svAmI haiN| kyoMki inake sivAya anya kisI bhI jIva ke AtapanAmakarma kA udaya hotA hI nahIM hai / tathA puDhavIAuvaNassai bAyara pajjatta uttarataNa ya / vigalapaNiMdiyatiriyA ujjovuddIragA bhaNiyA // 14 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha :8 zabdArtha - puDhaboA uvaNassai - pRthvIkAya, aSkAya aura vanaspatikAya, bAyarapajjatta- -bAdara paryApta, uttarataNU - uttara vaikriya aura AhAraka zarIrI, ya - aura, vigala paNa niyatiriyA - vikalendriya aura paMcendriya tiryaMca, ujjovuddIragA - udyotanAma ke udIraka, bhaNiyA- kahe gaye haiM / gAthArtha - bAdara paryApta pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya tathA uttara vaikriya evaM AhAraka zarIrI, vikalendriya aura paMcendriya tiryaMca udyotanAmakarma ke udIraka kahe gaye haiM / vizeSArtha - bAdara labdhiparyApta pRthvIkAya, apkAya aura ( pratyeka yA sAdhAraNa) vanaspatikAya tathA uttara vaikriyazarIrI, AhArakazarIrI tathA paryApta vikalendriya evaM tiryaMca paMcendriya ye sabhI jIva udyota - nAma kI udIraNA ke svAmI haiN| kyoMki ina sabhI jIvoM ke udyota nAma kA udaya saMbhava hai / jaba aura jinako udyotanAma kA udaya ho taba aura unako udyotanAma kI udIraNA bhI hotI hai / tathAsagalA sugatisarANa pajjattAsaMkhavAsa devAya / iyarANa neraiyA naratiri susarassa vigalA ya ||15|| / 18 - zabdArtha - sagalA - - samasta indriyoM vAle -- paMcendriya, sugati - zubha vihAyogati, sarANaM - susvara ke, pajjattAsaMkhavAsa - paryApta asaMkhyAta varSAyuSka, devA - deva, ya - aura, iyarANaM- itara ke - azubha vihAyogati aura duHsvara ke, neraiyA-nairayika, naratiri-- manuSya, tiryaMca, susarassa susvara ke, vigalA - vikalendriya, yaaura duHsvara ke / gAthArtha - paryApta paMcendriya, asaMkhyavarSAyuSka yugalika aura deva zubha vihAyogati evaM susvara ke tathA nairayika aura kitaneka manuSya, tiryaca azubha vihAyogati aura duHsvara ke udIraka haiM / vikalendriya susvara aura duHsvara ke udIraka haiM / vizeSArtha kitane hI paryApta paMcendriya tiryaMca aura manuSya tathA sabhI asaMkhyavarSAyuSka yugalika, sabhI deva prazasta vihAyogati aura Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa prarUpaNA adhikAra : gAthA 16 16 susvara nAma kI udIraNA ke svAmI haiM tathA nAraka evaM jinako unakA udaya ho aise paryApta manuSya, tithaMca aprazasta vihAyogati evaM duHsvara kI udIraNA ke svAmI haiN| tathA paryApta vikalendriyoM meM se kitaneka susvara kI aura kitane hI duHsvara kI udIraNA ke svAmI haiM / labdhi-aparyApta vikalendriyAdi ke vihAyogati aura svara kA udaya nahIM hotA hai / tathA UsAsassa sarassa ya pajjattA ANupANabhAsAsu / jA Na nirumbhai te tAva hoMti uddIragA jogI // 16 // zabdArtha- UsAsassa-zvAsocchvAsa ke, sarassa--svara ke, ya-aura pajjattA-paryApta, ANupANabhAsAsu-AnaprANa aura bhASA paryApti se, jAjaba taka, Na-nahIM, nirumbhai-nirodha karate haiM, te--unake, tAva-taba taka, hoMti -hote haiM, uddIragA-udIraka, jogii-syogikevlii| gAthArtha-AnaprANa aura bhASA paryApti se paryApta anukrama se zvAsocchavAsa aura svara ke udIraka haiM tathA jaba taka una donoM kA nirodha nahIM hotA hai, taba taka una donoM ke sayogikevalI udIraka haiN| vizeSArtha-ucchavAsa aura svara ke sAtha AnaprANa evaM bhASA zabda kA anukrama se yoga karake yaha tAtparya samajhanA cAhiye ki zvAsocchvAsaparyApti se paryApta samasta jIva uccha vAsanAmakarma kI udIraNA ke svAmI haiM tathA bhASAparyApti se paryApta sabhI jIva svara 1 labdhi-aparyApta manuSya tiryaMcoM ke ukta prakRtiyoM kA udaya hI nahIM hotA hai| kyoMki unako Adi ke 21 aura 26 prakRtika ye do hI udayasthAna hote haiM / paryAptanAma ke udaya vAle manuSya tiyaMcoM meM kisI ko zubha vihAyogati aura susvara kA aura kisI ko azubha vihAyogati va duHsvara kA udaya hotA hai aura jisako jisakA udaya hotA hai, vaha usakI udIraNA karatA hai| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 susvara athavA duHsvara ina donoM meM se jisakA udaya ho, usake udIraka haiN| kyoM ki paraspara virodhI prakRti hone se donoM kA eka sAtha udaya nahIM hotA hai / yadyapi pUrva meM sAmAnya se svaranAma ke udoraka paryApta batAye jA cuke haiM, lekina bhASAparyApti se paryApta hI svara ke udIraka hote haiM, yaha vizeSa batAne ke lie yahA~ punaH nirdeza kiyA hai| tathA jaba taka ucchavAsa aura bhASA kA rodha nahIM hotA hai, taba taka hI sayogikevalI bhagavAna uccha vAsa evaM svara nAma kI udIraNA ke svAmI hote haiM, tatpazcAt udaya nahIM hone se udIraNA nahIM hotI hai| tathA neraiyA suhumatasA vajjiya suhumA ya taha apjjttaa| jasakitta dIragAijjasubhaganAmANa saNNisurA // 17 // zabdArtha-neraiyA-nAraka, suhumatasA ----sUkSma trasa, vajjiya-chor3akara, suhumA-sUkSma, ya-aura, taha--tathA, apajjattA--aparyApta, jasakittu dIragAijja--- yaza kIrti ke udIraka, Adeva nAma, subhaganAmANa-subhaga nAma ke, saNNisurA--saMjJI aura deva / gAthArtha-nAraka, sUkSmatrasa, sUkSma tathA aparyAptakoM ko chor3akara zeSa jIva yazaHkoti ke udoraka hote haiN| Adeya aura subhaga nAma ke udIraka sajJI aura deva hote haiN| vizeSArtha-nAraka, sUkSmatrasa-tejaskAya aura vAyukAya ke jIva, sUkSmanAmakarma ke udaya vAle sabhI jova tathA labdhi-aparyApta ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya ina sabako chor3akara zeSa samasta jIva yazaHkIti ke udIraka haiN| inameM bhI jinako yazaHkIti kA udaya sambhava hai aura unako jaba yazaHkIrti kA udaya ho tabhI usakI udIraNA karate haiN| kitane hI saMjJo manuSya aura tiryaMca tathA kitaneka deva jinako unakA udaya ho, ve subhaga evaM Adeya nAma ke udIraka haiN| tathA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 18, 16 uccaM ciya jai amarA keI maNuyA va nIyamevaNNe / caugaiyA dubhagAI titthayaro kevalI titthaM // 18 // zabdArtha - - uccaM uccagotra kI, ciya -- hI, jai yati, amarA - deva, keI - koI-koI, maNuyA - manuSya, va- - athavA, noyamevaNNe-anya dUsare nIca gotra kI, caugaiyA - cAroM gati ke, dubhagAI - durbhagAdi kI, titthayaro kevalI - tIrthaMkara kevalI, titthaM- - tIrthaMkaranAma kI / gAthArtha -- yati aura deva uccagotra kI hI udIraNA karate haiM / koI-koI manuSya bhI uccagotra ke udIraka haiM aura anya jIva nIca gotra ke hI udIraka haiN| durbhaga Adi kI cAroM gati ke jIva udIraNA karate haiM / tIrthaMkara kevalI tIrthaMkara nAma ke udIraka haiM / I vizeSArtha - samyak saMyamAnuSThAna meM prayatnavanta samasta munirAja aura samasta bhavanapati, vyantara, jyotiSka evaM vaimAnika deva uccagotra kI hI udIraNA karate haiM tathA jinakA uccakula meM janma huA hai aise koI-koI manuSya bhI uccagotra ke udIraka haiM / unako nIcagotra kA udaya nahIM hone se ve nIcagotra kI udIraNA nahIM karate haiM tathA ukta se vyatirikta nAraka, tiryaMca aura nIca kulotpanna manuSya nIcagotra kI hI udIraNA karate haiM / tathA 'dubhagAI' arthAt durbhaga, anAdeya aura ayazaH kIrti nAmakarma kI ina tIna prakRtiyoM kI cAroM gati ke jIva udIraNA karate haiM / mAtra jinako subhaga Adi kA udaya ho ve unakI udIraNA karate haiM tathA zeSa sabhI jIva dubhaMga Adi ke udaya meM rahate dubhaMga Adi kI udIraNA karate haiM / tathA jinhoMne tIrthaMkara nAma kA baMdha kiyA hai unako jaba kevalajJAna utpanna ho taba ve tIrthaMkaranAma kI udIraNA karate haiN| kyoMki usa sivAya zeSa kAla meM tIrthaMkaranAma kA udaya nahIM hotA hai / tathAiM diyapajjattagA udIraMti / sAyAsAyAI mottaNa khINarAgaM niddApayalA je pamattatti // 16 // 21 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 zabdArtha-mottaNachor3akara, khINarAgaM-kSINarAga ko, iMdiyapajjattagA -indriyaparyApti se paryApta, udIraMti-udIraNA karate haiM, niddApayalAnidrA aura pracalA kI, sAyAsAyAI--sAtA asAtA vedanIya kI, je----jo, pamattatti-pramattaguNasthAna taka ke| gAthArtha-kSINarAga ko chor3akara indriyaparyApti se paryApta sabhI nidrA aura pracalA kI udIraNA karate haiN| sAtAasAtA vedanIya ke pramattaguNasthAna taka ke jIva udIraka haiN| vizeSArtha-khINarAgaM' arthAt kSINamoha nAmaka bArahavAM guNasthAna, ataH usa guNasthAna kI carama AvalikA zeSa na rahe, taba taka indriyaparyApti se paryApta sabhI jIva jaba unakA udaya ho taba nidrA aura pracalA kI udIraNA karate haiN| isa sambandha meM matAntara nimna prakAra haiM 1 karmastava nAmaka prAcIna dUsare karmagrantha ke kartA Adi kitaneka AcArya kSapakauNi meM aura kSINamohaguNasthAna meM bhI nidrAdvika kA udaya mAnate haiM / ata: jaba udaya ho taba avazya usakI udIraNA hotI hai, isa siddhAnta ke anusAra unake matAnusAra indriyaparyApti se paryApta hone ke kAla se lekara kSINamohaguNasthAna kI caramAvalikA zeSa na rahe, taba taka nidrAdvika kI udIraNA hotI hai / arthAt caramAvalikA se pUrva taka nidrAdvika kI udIraNA hotI hai| 2 satkarma nAmaka grantha ke kartA Adi kitane hI AcArya 'nihAdugassa udao khINakhavage pariccajja' kSapakoNi aura kSINamohaguNasthAna meM vartamAna jIvoM ko chor3akara nidrAdvika kA udaya mAnate haiM / ataH unake matAnusAra kSapakaNi meM vartamAna jIvoM ko chor3akara zeSa upazAMtamohaguNasthAna taka meM vartamAna samasta jIvoM ke nidrAdvika kA udaya aura udIraNA hotI hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 20 3 karmaprakRti udIraNAkaraNa gAthA 18 meM kahA hai-jisa samaya indriyaparyApti se paryApta hotA hai, usake bAda ke samaya se lekara kSapakazreNi aura kSINamohaguNasthAna meM vartamAna jIvoM ko chor3akara (upazAMtamohaguNasthAna paryanta) zeSa sabhI jIva nidrA aura pracalA kI udIraNA ke svAmI haiN| tathA__ mithyAdRSTi se lekara chaThe pramattasaMyataguNasthAna paryanta vartamAna samasta jIva sAtA-asAtA vedanIya kI udIraNA karate haiN| anya apramattasaMyata Adi guNasthAnavartI ati vizuddha pariNAma vAle hone se tadyogya adhyavasAyoM ke abhAva meM donoM vedanIyakarma meM se kisI kI udIraNA nahIM karate haiN| mAtra unake sAtA-asAtA meM se eka kA udaya hI hotA hai / tathA apamattAIuttarataNU ya assaMkhayAu vajjettA / sesAnidANaM sAmI sabaMdhagaMtA kasAyANaM // 20 // zabdArtha-apamattAI-apramattAdi, uttarataNU-uttara zarIra vAloM, ya-aura, assaMkhayAu-asaMkhyAta varSAyuSkoM ko, vajjettA-chor3akara, sesAnidAgaM--zeSa nidrAoM ke, sAmI-svAmI, sabaMdhagaMtA-apane baMdhaviccheda taka, kasAyAnaM-kaSAyoM ke / ___ gAthArtha-apramattAdi uttara zarIra vAloM aura asaMkhyAta varSAyuSkoM ko chor3akara zeSa jIva zeSa nidrAoM kI udIraNA ke svAmI haiM / jisa kaSAya kA guNasthAnoM meM jahA~-jahA~ bandhaviccheda hotA hai, vahA~ taka meM vartamAna jova usa-usa kaSAya kI udIraNA ke svAmI haiN| 1 indiyapajjattIe dusamayapajjattagAe pAuggA / niddApayalANaM khINarAgakhavage pariccajja / --karmaprakRti, udIraNAkaraNa adhikAra, gAthA 18 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 vizeSArtha- apramattasaMyata Adi guNasthAna vAloM, 'uttarataNU' arthAt vaikriyazarIrI aura AhArakazarIrI tathA asaMkhyAta varSAyuSka yugalikoM ko chor3akara zeSa sabhI jIva zeSa nidrAoM.. nidrA-nidrA, pracalA. pracalA, styAnaddhi kI udIraNA ke svAmI haiM / tathA jisa kaSAya kA jisa guNasthAna meM bandhaviccheda hotA hai. usa guNasthAna paryanta vartamAna jIva usa-usa kaSAya ke udIraka haiM, anya nhiiN| jaise ki anantAnubandhikaSAya ke sAsAdanaguNasthAna taka meM vartamAna, apratyAkhyAnAvaraNakaSAya ke aviratasamyagdaSTi taka meM vartamAna, pratyAkhyAnAvaraNakaSAya ke dezavirata guNasthAna taka meM vartamAna tathA lobha varjita saMjvalanakaSAya ke nauveM anivRttibAdarasamparAyaguNasthAna meM jahA~ taka bandha hotA hai, vahA~ taka vartamAna evaM saMjvalana lobha ke anivRttibAdarasamparAyaguNasthAna paryanta vartamAna jIva udIraka haiM aura sUkSma lobhakiTTiyoM kI udIraNA dasave guNasthAna meM vartamAna AtmAe~ karatI haiN| tathA hAsaraIsAyANaM aMtamuhutta tu AimaM devA / iyarANaM neraiyA uDDhaM pariyattaNavihIe // 21 // zabdArtha - hAsaraIsAyANaM- hAsya, rati aura sAtAvedanIya ke, aMtamuhuttaantarmuhUrta, tu-aura, AimaM-- pahale, devA-- deva, iyarANa ---- itaroM ke, neraiyA -nAraka, uDDhaM-- isake bAda, pariyattaNavihIe-parAvartana ke krama se / / __gAthArtha-pahale antamuhUrta paryanta deva hAsya, rati aura sAtAvedanIya ke aura nAraka itaroM-arati, zoka evaM asAtA ke udIraka hote haiN| isake bAda parAvartana ke krama se udIraka hote haiN| vizeSArtha-utpatti ke prathama samaya se lekara antamuhUrta paryanta sabhI deva hAsya, rati aura sAtAvedanIya ke hI avazya udIraka hote 1 yahA~ vaikriya zarIrI pada se deva, nAraka tathA vaikriya zarIra kI jinhoMne vikurvaNA kI hai aise manuSya, tiryaMcoM kA grahaNa karanA caahiye| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 22 hai| kyoMki prArambha ke antarmuhUrta paryanta sabhI devoM ke hAsya, rati aura sAtA kA hI udaya hotA hai tathA nAraka utpatti ke prathama samaya se lekara antamuhUrta paryanta avazya zoka, arati evaM asAtAvedanIya ke hI udI raka hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki nArakoM ke usa samaya zoka, arati tathA asAtAvedanIya kA hI udaya hotA hai| ___Adya antarmuhUrta bItane ke bAda deva aura nAraka parAvartana ke krama se chahoM prakRtiyoM meM se yathAyogya jinakA udaya hotA hai unake udIraka hote haiM / ye chaha prakRtiyAM parAvartamAna haiM aura parAvartamAna hone se sarvadA amuka prakRtiyoM kA hI udaya nahIM ho sakatA hai| nArakoM kA adhika kAla asAtA ke udaya meM hI vyatIta hotA hai aura sAtA kA udaya tIrthaMkara ke janmakalyANaka Adi prasaMgoM para tathA devoM kA adhika kAla sAtA ke udaya meM jAtA hai aura asAtA kA udaya to mAtsaryAdi doSoM kI utpatti, priyaviyoga evaM cyavanAdi prasaMgoM para saMbhava hai| ___ kitane hI nAraka jo ki tIvra pApa ke yoga se narakoM meM utpanna hae haiM, unako apanI bhavasthiti paryanta asAtAvedanIya kA hI udaya saMbhava hone se ve usI ke-AsAtAvedanIya ke hI udIraka hote haiN| tathA hAsAIchakkassa u jAva apuvvo udIragA savve / udao udIraNA iva ogheNaM hoi nAyavvo // 22 // zabdArtha-hAsAIchakkassa-hAsyAdiSaTka ke, u-hI, jAva ---paryanta ke, apu-vo- apUrvakaraNa, udIragA--udIraka, save- sabhI, udao-udaya, udIraNA iva-udIraNA ke samAna, ogheNaM-- sAmAnya se, hoi-haiM, nAyavvojAnane yogya / gAthArtha-apUrvakaraNaguNasthAna paryanta ke sabhI jIva hAsyAdiSaTka ke udIraka hote haiN| sAmAnya se udIraNA ke samAna hI udaya jAnane yogya hai| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : vizeSArtha - hAsya, rati, arati, zoka, bhaya aura jugupsA rUpa hAsyaSaTka ke udIraka apUrvakaraNaguNasthAna paryanta vartamAna sabhI jIva jAnanA cAhiye / 1 jisa prakAra se vistArapUrvaka prakRti udIraNA kA svarUpa kahA hai usI prakAra sAmAnyataH udaya kA svarUpa bhI samajhanA cAhiye / isakA kAraNa yaha hai ki udaya aura udIraNA prAya: sAtha hI pravartita hotI hai / kintu itanA vizeSa hai ki ikatAlIsa prakRtiyoM meM hI udIraNA se udaya adhikakAla paryanta hotA hai / isI bAta ko yahA~ prAyaH zabda se spaSTa kiyA hai / kyoMki unase zeSa rahI prakRtiyoM meM to udaya aura udIraNA yugapadbhAvI hai| tathApagaiTThANavigappA je sAmI hoMti udayamAsajja / tecciya udIraNAe nAyavvA ghAtikammANa ||23|| zabdArtha - pagaiTThANavigappA - prakRtisthAna aura vikalpa, je jo, sAmI- svAmI, hoMti haiM, udayamAsajja - udayAzrita, tecciya--ve hI, udIraNAe - udIraNA meM, nAyavvA -- jAnanA cAhiye, ghAtikammANaM- ghAti karmoM ke 26 - gAthArtha - ghAtikarmoM ke udayAzrita jo prakRtisthAna aura unake vikalpa tathA svAmI kahe haiM, ve hI udIraNA meM bhI jAnanA cAhiye / vizeSArtha - 'ghAtikammANaM' arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura aMtarAya rUpa ghAtikarmoM ke udaya kI apekSA jo-jo prakRtisthAna pUrva meM kahe gaye haiM aura una una prakRtisthAnoM ke jo-jo bheda batAye haiM evaM una-una bhedoM ke mithyAdRSTi Adi jo svAmI kahe haiM ve sabhI annAnatirikta udIraNA ke viSaya meM bhI samajhanA cAhiye / 1 ikatAlIsa prakRtiyoM ke nAma evaM unakA kitane kAla udaya adhika hotA hai yaha pAMcave adhikAra kI udaya vidhi ke prasaMga meM gAthA 8-100 dvArA spaSTa kiyA hai / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 24 kyoMki ikatAlIsa prakRtiyoM ke sivAya zeSa prakRtiyoM kA jahA~ taka udaya hotA hai taba taka udoraNA bhI hotI hai, aisA zAstrIya siddhAnta hai| eka sAtha jitanI prakRtiyoM kA udaya ho, vaha prakRtisthAna kahalAtA hai| jaise ki mithyAdRSTi ko mohanIyakarma kI eka sAtha sAta, ATha, nau yA dasa prakRtiyAM udaya meM hotI haiN| unameM se AThaprakRtika sthAna kA udaya aneka prakAra se hotA hai, isI prakAra nauprakRtika kA bhI aneka rIti se hotA hai| isI taraha udIraNA meM bhI prakRtisthAna, unake vikalpa Adi ke sambandha meM bhI jAnanA caahiye| tathA motta ajogiThANaM sesA nAmassa udyvnnnneyaa| goyassa ya sesANaM udIraNA jA pamattotti // 24 // zabdArtha-motta-- chor3akara, ajogiThANaM --ayogi ke prakRtisthAna ko, sesA-- zeSa, nAmassa-nAmakarma ke, udayavaNNeyA -udaya ke samAna jAnanA cAhie, goyassa-gotrakarma ke, ya-aura, sesANaM-zeSa kI, udIraNA --- udIraNA, jA-yAvat, taka, pamattotti -pramattasaMyataguNasthAna / gAthArtha-ayogi ke prakRtisthAnoM ko chor3akara nAma aura gotra karma ke zeSa prakRtisthAna udaya ke samAna jAnanA tathA zeSa (vedanIya aura Ayu) ko udIraNA pramattaguNasthAna paryanta hotI hai| vizeSArtha- ayogiguNasthAna sambandhI ATha prakRti ke udaya rUpa aura nau prakRti ke udaya rUpa ina do prakRtisthAnoM ko chor3akara zeSa bIsa, ikkIsa Adi prakRtika nAmakarma ke prakRtisthAna udaya ke samAna hI udIraNAdhikAra meM jAnanA cAhiye / arthAt jaise ve sthAna udaya meM haiM, vaise hI udIraNA meM bhI haiM, aisA samajhanA cAhiye / . ayogikevalIguNasthAna sambandhI ATha aura nau prakRtika udaya ko chor3ane kA kAraNa yaha hai ki udIraNA yoga ke nimitta se hone se aura Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 ayogikevalI bhagavAna yoga kA abhAva hone se kisI bhI karma kI udIraNA nahIM karate haiM / isaliye ATha prakRti rUpa aura nau prakRti rUpa prakRtisthAna ayogikevalI ko udaya meM hote haiM parantu udIraNA meM nahIM hote haiM / zeSa bIsa, ikkIsa Adi prakRtika sthAna udaya kI taraha udIraNA meM bhI sAmAnyataH saprabheda jAnanA cAhiye / / _ gotra ke sambandha meM jahA~-jahA~ uccagotra yA nIcagotra kA udaya nahIM hotA, usako chor3akara zeSa udaya udIraNAsahita jAnanA cAhiye / arthAt jaba-jaba aura jahA~-jahA~ uccagotra yA nIcagotra kA udaya ho vahA~-vahA~ aura taba-taba udIraNA bhI sAtha meM hotI hai| mAtra caudahaveM guNasthAna meM yoga kA abhAva hone se uccagotra kA udaya hone para bhI udIraNAhIna hotA hai, yaha samajhanA caahiye| ___sAtA-asAtAvedanIya aura manuSyAyu kI pramattasaMyataguNasthAna paryanta udIraNA jAnanA cAhiye, Age apramattasaMyata Adi guNasthAnoM meM nahIM / kyoMki ve guNasthAna ati vizuddha pariNAma vAle haiN| vedanIya aura Ayu kI udIraNA gholamAna pariNAma meM hotI hai aura vaise pariNAma chaThe pramattasaMyataguNasthAna paryanta hI hote haiN| iti zabda adhika artha kA sUcaka hone se zeSa tIna Ayu kI aura manuSyAyu kI bhI antima AvalikA meM udIraNA nahIM hotI hai, kevala udaya hI hotA hai / isa prakAra se prakRti-udIraNA kI vaktavyatA jAnanA caahiye| aba kramaprApta sthiti-udIraNA kA varNana prArambha karate haiN| sthiti-udIraNA sthiti-udIraNA kI vaktavyatA ke pAMca arthAdhikAra haiM-1. lakSaNa, 2. bheda, 3. sAdyAdi prarUpaNA, 4. addhAcheda aura 5. svAmitva / inameM se pahale lakSaNa aura bheda ina do viSayoM kA pratipAdana karate haiN| 1 sugama bodha ke liye ukta kathana kA darzaka prArUpa pariziSTa meM dekhiye| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa prarUpaNA adhikAra : gAthA 25 lakSaNa aura bheda 26. pattodayA iyarA saha veyai ThiiudIraNA esA / beAvaliyA hINA jAvukkosatti pAuggA ||25|| zabdArtha - pattodayAe- udayaprApta, iyarA--itara udaya aprApta, saha- sAtha, veyai-vedana kI jAtI hai, ThiiudIraNA-sthiti- udIraNA, esA - vaha, beAvaliyA do AvalikA, hoNA nyUna, jAvukkosattiutkRSTasthiti paryanta, pAuggA prAyogya / gAthArtha - udayaprApta sthiti ke sAtha jo itara - udaya aprApta sthitivedana kI jAtI hai, vaha sthiti udIraNA hai aura vaha do AvalikAnyUna utkRSTa sthiti paryanta udIraNAprAyogya hai / vizeSArtha - gAthA meM sthiti - udIraNA kA lakSaNa evaM usake bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai / unameM se sthiti - udIraNA kA lakSaNa isa prakAra hai -- udayaprApta sthiti ke sAtha 'iyarA' udaya - aprApta, udayAvalikA se Upara rahI huI sthiti ko vIrya vizeSa ke dvArA AkarSita kara, khIMcakara jo vedana kiyA jAtA hai, use sthiti udIraNA kahate haiM / yadyapi sthiti ke samayoM ko khIMcakara usakA prakSepa yA anubhava nahIM hotA hai| kyoMki kAla khIMcA nahIM jAtA hai, parantu udayAvalikA ke bItane ke bAda usausa samaya meM bhogane ke liye niyata hue dalikoM ko vIryavizeSa se khIMcakara udayAvalikA meM jo samaya- sthitisthAna haiM unake sAtha bhoganeyogya kiye jAte haiM / tAtparya yaha ki udayAvalikA ke bAda kisI bhI samaya bhogane yogya dalikoM ko udIraNAkaraNa dvArA udayAvalikA ke sAtha bhoganeyogya kiye jAte haiM / yadyapi udIraNA dalikoM kI hI hotI hai, parantu usa usa sthitisthAna meM rahe hue karma dalikoM ko udIrita kiyA jAtA hai, isIliye isa prakAra kI udIraNA ko sthiti udIraNA kahate haiM / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha isa prakAra se sthiti - udIraNA kA lakSaNa jAnanA cAhiye | aba bhedoM kA pratipAdana karate haiM 30 jJAnAvaraNa Adi karmoM kI do AvalikAnyUna utkRSTa sthiti jitanI ho, utanI utkRSTa se udIraNAyogya sthiti hai / yAni do AvalikAnyUna utkRSTa sthiti paryanta ke jitane samaya hote haiM, utane sthitisthAna udIraNA ke yogya haiM / aba isI bAta ko spaSTa karate haiM- udaya hone para jina prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha hotA hai, unakI utkRSTa se do AvalikA nyUna samasta sthiti udIraNAyogya hai / jaise ki jJAnAvaraNa Adi jina prakRtiyoM kA udaya ho taba utkRSTa sthitibandha hotA hai, unakI baMdhA. valikA jAne ke bAda udayAvalikA se Upara kI samasta sthiti kI udIraNA kI jAtI hai| isa prakAra udayabaMdhotkRSTA prakRtiyoM kI AvalikAdvika nyUna utkRSTa sthiti utkRSTa udIraNAyogya hotI hai tathA jina narakagati Adi karmaprakRtiyoM kA udaya - rasodaya na ho taba utkRSTa sthitibandha hotA hai, unakA yathAsaMbhava udaya ho taba jitanI sthiti sattA meM hotI hai, usameM se udayAvalikA rahita zeSa sthitiyAM udIraNAyogya hotI haiM / do AvalikAnyUna utkRSTa sthiti ke jitane samaya hoM utane sthiti udIraNA ke prabheda jAnanA cAhiye / ve isa prakAra - udayAvalikA se Upara kI samaya mAtra sthiti kisI ko udIraNAyogya hotI hai ki jise sattA meM utanI hI sthiti zeSa rahI ho| isI taraha kisI ko do samayamAtra, vi.sI ko tIna samayamAtra, isa prakAra bar3hate hue yAvat visI ko do AvalikA nyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai / jisase AvalikAdvika nyUna utkRSTa sthiti ke jitane samaya utane udIraNA ke sthAna -bheda samajhanA cAhiye / isa prakAra se udIraNA ke bhedoM kA kathana karane ke anantara aba kramaprApta sAdyAdi prarUpaNA kA vicAra karate haiM / yaha prarUpaNA mUla Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 26 prakRtiviSayaka aura uttara prakRtiviSayaka isa taraha do prakAra ko hai| usameM se pahale mUla prakRti-sambandhI sAdyAdi prarUpaNA karate haiN| mUla prakRti sambandhI sAdyAdi prarUpaNA veyaNiyAUNa duhA cauvvihA mohaNIya ajahannA / paMcaNha sAivajjA sesA savvesu duvigappA // 26 // zabdArtha-veyaNiyAUNa vedanIya aura Ayu kI, duhA-do prakAra, cauvihA-cAra prakAra, mohaNIya -mohanIya kI, ajahannA-ajaghanya, paMcaNha -pAMca kI, sAivajjA-sAdi ko chor3akara, sesA-zeSa, savvesu-saba karmoM meM, duvigappA-do prakAra / gAthArtha vedanIya aura Ayu kI ajaghanya udIraNA ke do prakAra, mohanIya ke cAra prakAra aura zeSa pAMca karma ke sAdi ke binA tIna prakAra haiM / saba karmoM meM zeSa vikalpa ke do prakAra haiN| vizeSArtha- vedanIya aura Ayu kI ajaghanya sthiti-udIraNA sAdi aura adhra va-sAMta isa prakAra do taraha kI hai / vaha isa prakAra-vedanIya kI jaghanya sthiti kI udIraNA ati alpasthiti kI sattA vAle ekendriya ko hotI hai| samayAntara-kAlAntara meM bar3hatI sattA vAle usI ke ajaghanya sthiti kI udIraNA hotI hai tathA jaghanya sthiti kI sattA vAlA ho taba usI ke jaghanya sthiti kI udIraNA hotI hai| isa taraha jaghanya se ajaghanya aura ajaghanya se jaghanya udIraNA hote rahane se ve donoM sAdi-adhruva (sAMta) haiN| ____ Ayu kI jaghanya sthiti kI udIraNA ke sivAya zeSa samasta ajaghanya sthiti-udIraNA hai aura vaha samayAdhika paryantAvalikA zeSa rahe taba nahIM hotI hai| kyoMki samayAdhika paryantAvalikA zeSa rahe taba jaghanya sthiti-udIraNA hotI hai tathA parabhava meM utpatti ke prathama samaya me ajaghanya sthiti-udIraNA hotI hai, ataH vaha sAdi-sAMta Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 paMcasaMgraha : ( adhra uva ) hai evaM jaghanya, utkRSTa aura anutkRSTa yaha tInoM vikalpa sAdi-sAMta haiM / inameM se jaghanya kA vicAra to ajaghanya sthiti - udIraNA ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai aura utkRSTa sthiti udIraNA Ayu kA utkRSTa baMdha kara usakA jaba udaya ho taba samaya mAtra hotI hai / tatpazcAt anutkRSTa sthiti udIraNA hotI hai aura vaha samayAdhika AvalikA pramANa Ayu zeSa rahe taba taka hotI hai / samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba samaya pramANa sthiti kI jaghanya udIraNA hotI hai / isa taraha niyata kAla paryanta pravartita hone se ye tInoM vikalpa sAdisAMta haiM | tathA 'cauvvihA mohaNIya arthAt mohanIya kI ajaghanya sthitiudIraNA sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha cAra prakAra kI hai / vaha isa prakAra - mohanIya kI jaghanya sthiti udIraNA. sUkSmasaMpa rAyaguNasthAna meM vartamAna upazamaka athavA kSapaka ke usa guNasthAna kI samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba hotI hai / isake sivAya sarvatra aja ghanya udIraNA hotI hai / vaha upazAMta mohaguNasthAna meM hotI nahIM, vahA~ se patana hone para hotI hai, ataH sAdi hai, usa sthAna ko jinhoMne prApta nahIM kiyA unake anAdi, abhavya ke dhruva aura bhavya ke adhruva hai / usake zeSa jaghanya, utkRSTa aura anutkRSTa ye tInoM vikalpa sAdi-sAMta haiM / inameM se mohanIya kI jaghanya sthiti udIraNA dasaveM guNasthAna meM usa guNasthAna kA samayAdhika AvalikA kAla zeSa rahe taba samaya pramANa sthiti kI hotI hai aura vaha samaya mAtra kI hotI hone se sAdisAMta hai, utkRSTa sthiti- udIraNA utkRSTa saMkleza meM vartamAna mithyAdRSTi ke kitaneka kAla arthAt utkRSTa sthitibandha antarmuhUrta taka hote hone se antarmuhUrta paryanta hotI hai, usake bAda anutkRSTa udIraNA hotI hai evaM kliSTa pariNAma ke yoga se utkRSTa sthiti baMdhe taba utkRSTa sthiti udIraNA hotI hai / isa prakAra mithyAdRSTi ke vizuddhi aura saMkleza pariNAma se utkRSTa aura anutkRSTa sthitibandha ho taba Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa - prarUpaNA adhikAra : gAyA 27 3. utkRSTa aura anutkRSTa sthiti udIraNA hotI hai| isaliye ve donoM sAdi-sAMta haiM / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya, nAma aura gotra ina pAMca karmoM kI ajaghanya sthiti- udIraNA anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha tIna prakAra kI hai / usameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya kI jaghanya sthiti - udIraNA kSINakaSAya ke usakI samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba hotI hai aura zeSa kAla meM ajaghanya hotI hai / vaha ajaghanya sthiti- udIraNA anAdi kAla se ho rahI hone se anAdi hai, abhavya ke dhruva aura bhavya ke adhruva hai / nAma aura gotra kI jaghanya sthiti - udIraNA sayogikevalI ke caramasamaya meM hotI hai, usako eka samaya mAtra hone se sAdi- sAMta hai / usake sivAya zeSa sabhI ajaghanya sthiti udIraNA hai / vaha anAdi kAla se ho rahI hai, ataeva anAdi hai / abhavya ke dhruva aura bhavya ke adhruva hai| zeSa jaghanya, utkRSTa aura anutkRSTa vikalpa sAdi, adhruva haiM / jo isa prakAra - ina pAMcoM karmoM kI jaghanya sthiti - udIraNA meM sAdi aba bhaMga ajaghanya sthiti udIraNA ke prasaMga meM kahe jA cuke haiM aura utkRSTa anutkRSTa sthiti udIraNA mohanIyakarma kI taraha mithyAdRSTi ko parAvartana ke krama se hone ke kAraNa sAdi-sAMta hai / . isa prakAra se mUla prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA kA Azaya jAnanA cAhie | aba uttaraprakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA karate haiM uttara prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA micchattassa cauhA dhuvodayANaM tihA u ajahannA / sesavigappA duvihA savvavigappA u sesANaM ||27| 1 zabdArtha - micchattassa - mithyAtva kI, cauhA- cAra prakAra kI, dhubodayANaM - dhruvodayA prakRtiyoM kI, tihA- tIna prakAra kI u-- aura ajahannA --ajaghanya, sesavigappA - zeSa vikalpa, duvihA- do prakAra ke, savvavigappA -- sarva vikalpa, u-- aura, sesAgaM- zeSa prakRtiyoM ke / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 gAthArtha - mithyAtva kI ajaghanya sthiti udIraNA cAra prakAra kI aura dhruvodayA prakRtiyoM kI tIna prakAra kI hai| unake zeSa vikalpa aura zeSa prakRtiyoM ke sarva vikalpa do prakAra ke haiM / vizeSArtha - mUla karmoM kI uttaraprakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA mithyAtva prakRti se prArambha kI hai / 1 mithyAtva kI ajaghanya sthiti udIraNA sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha cAra prakAra kI hai jo isa taraha jAnanA cAhiyeprathamopazama samyaktva utpanna karate mithyAtva kI prathama sthiti samayA dhika AvalikA zeSa rahe taba mithyAdRSTi ke jaghanya sthiti kI udI - raNA hotI hai aura vaha eka samaya paryanta hone se sAdi-sAnta hai / samyaktva se girakara mithyAtva meM jAte mithyAtva kI ajaghanya sthitiudIraNA kI zuruAta hotI hai, isalie sAdi hai / abhI taka jinhoM ne prathamopazamaH samyaktva prApta nahIM kiyA, unakI apekSA anAdi, abhavya kI apekSA dhruva ananta aura bhavya kI apekSA adhruva-sAMta sthiti udAraNA hotI hai / 34 m jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, aMtarAyapaMcaka, taijasasaptaka, varNAdi bIsa, sthira, asthira, zubha, azubha, agurulaghu aura nirmANa ina dhruvodayA saiMtAlIsa prakRtiyoM kI ajaghanya sthitiudIraNA anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha tIna prakAra kI hai / jo isa prakAra se jAnanA cAhie- jJAnAvaraNapacaka antarAyapaMcaka aura darzanAvaraNacatuSka ina caudaha prakRtiyoM kI jaghanya sthiti- udIraNA kSINakaSAyaguNasthAna kI samayAdhika, AvalikA zeSa rahe taba hotI hai aura vaha eka samaya paryanta hone se sAdi-sAMta hai / usake sivAya zeSa sabhI ajaghanya sthiti udIraNA hai / vaha anA dikAla se pravartita hone se anAdi, abhavya ke dhruva aura bhavya ke adhruva hai / tathA taijasasaptaka Adi nAmakarma kI netIsa prakRtiyoM kI jaghanya sthitiudIraNA sayogikevalI ko caramasamaya meM hotI hai / eka samaya paryanta - Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa - prarUpaNA adhikAra : gAthA 28 35 hone se vaha sAdi-sAMta hai / usake atirikta anya saba ajaghanya sthitiudIraNA hai aura vaha anAdikAla se pravartita hai, ataH anAdi, abhavya ke dhruva ananta aura bhavya ke adhruva-sAMta hai / uparyukta mithyAtva Adi ar3atAlIsa prakRtiyoM ke utkRSTa, anutkRSTa aura jaghanya rUpa zeSa vikalpa duvihA- sAdi aura adhruva isa taraha do prakAra ke haiM / unheM isa taraha jAnanA cAhiye - uparyukta samasta prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti udIraNA utkRSTa saMkleza meM vartamAna mithyAdRSTi ke kitaneka kAla ( antarmuhUrta) paryanta hotI hai / tatpazcAt samayAntara kAlAntara meM ( antarmuhUrta ke bAda) anutkRSTa, isa prakAra eka ke bAda dUsarI, dUsarI ke bAda pahalI isa taraha ke krama se utkRSTa aura anutkRSTa udIraNA pravartita hone se sAdi, adhruva-sAMta hai aura ajaghanya udIraNA ke kathana prasaMga meM yaha pahale batAyA jA cukA hai ki jaghanya sthiti - udIraNA sAdi, adhruva-sAMta isa taraha do prakAra kI hai / ukta prakRtiyoM ke atirikta zeSa adhra vodayA eka sau dasa prakRtiyoM ke utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya ye sabhI vikalpa unake adhruvodayA hone se hI sAdi-adhruva, isa taraha do prakAra ke haiM / isa prakAra se sthiti - udIraNA kI sAdyAdi prarUpaNA kA Azaya jAnanA cAhiye / aba svAmitva aura addhAcheda prarUpaNAoM kA pratipAdana prArambha karane se pUrva sambandhita sAmAnya niyama kA nirUpaNa karate haiM sAmittaddhAcheyA iha ThiisakameNa tullAo / bAhulleNa visesaM jaM jANaM tANa taM vocchaM // 28 // zabdArtha - sAmittadvAcheyA -- svAmitva aura addhAccheda, iha - yahA~ -sthitiudIraNA meM, ThiisakameNa -- sthitisaMkrama ke, tullAo-- tulya, bAhulleNa - bahulatA se, visesaM - vizeSa, jaM- jo, jANaM - jisake viSaya meM, tANausake sambandha meM, taM - usako, vocchaM kahU~gA / -- Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 paMcasaMgraha : 8 gAthArtha - yahA~ svAmitva aura addhAccheda bahulatA se prAyaH sthitisaMkrama ke tulya haiM kintu jisake viSaya meM jo vizeSa hai usake sambandha meM kahU~gA / vizeSArtha - yahA~ -sthiti- udIraNA ke viSaya meM utkRSTa yA jaghanya sthiti kI udIraNA kA svAmI kauna hai aura kitanI sthiti kI udIraNA hoto hai tathA kitanI kI nahIM hotI hai, yaha adhikAMzata sthitisaMkrama ke tulya - samAna hai / arthAt jaise pUrva meM saMkramakaraNa meM sthiti - saMkrama ke viSaya meM jitanI utkRSTa yA jaghanya sthiti kA saMkrama hotA hai aura jitanI sthiti kA saMkrama nahIM hotA, usa prakAra kA addhAcchaMda kahA hai, usI prakAra yahA~ -sthiti- udIraNA ke adhikAra meM bhI bahulatA se jAnanA cAhiye | mAtra jina prakRtiyoM ke sambandha meM jo vizeSa hai, usako yathAsthAna kahA jAyegA / isa spaSTIkaraNa ko dhyAna meM rakhakara aba sthiti - udIraNAsvAmitva kI prarUpaNA karate haiM / utkRSTa jaghanya sthiti udIraNAsvAmitva aMto muhuttahINA samme missaMmi dohi micchassa / AvalidugeNa hoNA baMdhukkosANa paramaThiI // 26 // 3. bdArtha - aMtomuhutta hoNA - antarmuhUrta nyUna, samme mistaMmi - samyaktva, mizra kI, dohi do, micchassa - mithyAtva kI, Avaliduge - AvalikAdvika se, hoNA-yUna, baMdhukkosANa baMdhotkRSTA prakRtiyoM kI, paramaThiI utkRSTa sthiti / gAthArtha - samyaktva kI udIraNAyogya sthiti mithyAtva kI aMtarmuhUrtahIna utkRSTa sthiti pramANa hai aura mizra kI do antamuhUrta se hona hai tathA bavotkRSTA prakRtiyoM kI AvalikAdvikahIna utkRSTa sthiti udIraNAyogya hai / Ind vizeSArtha - mithyAtva kI antarmuhUrta nyUna sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti samyaktvamohanIya meM saMkramita hotI hai / saMkramita Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 26 huI udayAvalikA se Upara kI usa sthiti ko usake udaya vAlA kSAyopazamika samyagdRSTi utkIrNa karatA hai, jisase kula antarmuhUrta nyUna sattara koDAkoDI sAgaropama samyaktva kI sthiti udIraNAyogya hotI hai tathA mithyAtva kI antarmuhUrta nyUna sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti mizramohanIya meM saMkramita hotI hai| vahA~ (caturtha guNasthAna meM) antarmuhUrta rahakara tIsare guNasthAna meM jAye to vaha mizraguNasthAnavartI jIva udayAvalikA se Upara kI do antarmuhUrta nyUna sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti ko utkIrNa karatA hai / arthAt do antarmuhUrta nyUna sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti udIraNAyogya hotI hai / ukta kathana kA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai- koI mithyAdRSTi tIvra saMkleza pariNAma ke yoga se mithyAtvamohanIya kI utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti bAMdhe aura bAMdhakara antamuhUrta kAla paryanta mithyAtva meM rahakara ( kyoMki utkRSTa sthiti kA bandha karake antarmuhUrta avazya mithyAtva meM hI rahatA hai) samyaktva prApta kare to vaha samyaktvI antarmuhUrta nyUna sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa mithyAtva kI samasta sthiti ko samyaktvamohanIya aura mizramohanIya meM saMkramita karatA hai / " antarmuhUrta nyUna samyaktvamohanIya kI vaha utkRSTa sthiti saMkramAvalikA vyatIta hone ke bAda udIraNAyogya hotI hai / saMkramAvalikA vyatIta hone para bhI vaha sthiti antamuhUrta nyUna hI kahalAtI hai |2 isIliye samyaktvamohanIya kI antamuhUrta nyUna sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti udIraNAyogya kahI hai / tathA 1 karaNa kiye binA jo jIva samyaktva prApta karatA hai, usakI apekSA yaha kathana saMbhava hai / kintu jo yathApravRtta Adi karaNa karake car3hatA hai, use to antaHkoDAkoDI sAgaropama kI hI sattA rahatI hai / 2 mAtra saMkramAvalikA antarmuhUrta meM mila jAne se vaha antarmuhUrta bar3A ho jAtA hai / 37 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 paMcasaMgraha : 8 koI eka jIva samyaktva guNasthAna meM antamuhUrta rahakara mizraguNasthAna prApta kare, vahA~ mizramohanIya kA anubhava karate udayAvalikA se Upara kI mizramohanIya kI do antamuhUrta nyUna sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai| tathA jJAnAvaraNapaMcaka, aMtarAyapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, taijasasaptaka varNAdi bIsa, nirmANa, asthira, azubha, agurulaghu, mithyAtva, solaha kaSAya, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, duHsvara, durbhaga, anAdeya, ayazaH. kIrti, vaikriyasaptaka, paMcendriyajAti, huNDakasaMsthAna, upaghAta, parAghAta, uccha vAsa, asAtAvedanIya, udyota, azubha vihAyogati aura nIcagotra rUpa chiyAsI udayabaMdhotkRSTA prakRtiyoM kI AvalikAdvikanyUna utkRSTa sthiti udI raNAyogya hotI hai / vaha isa prakAra-upayukta prakRtiyoM kA utkRSTa sthitibaMdha karake baMdhAvalikA jAne ke bAda udayAvalikA se Upara kI samasta sthiti kI udIraNA kI jAtI hai| isaliye udayabaMdhotkRSTA prakRtiyoM kI AvalikAdvikanyUna apanI-apanI utkRSTa sthiti udoraNAyogya kahI hai| uparyukta prakRtiyoM kI udIraNAyogya sthiti kahakara aba addhAccheda batalAte haiM / jitanI sthiti kI udIraNA na ho utanI udIraNA ke 1 jaise utkRSTa sthiti kA baMdhakara attama harta mithyAtva meM rahane ke bAda samyaktva prApta karatA hai, usI prakAra samyaktva prApta karane ke bAda antamuharta samyaktva' guNasthAna meM rahane ke bAda hI mizraguNasthAna prApta ka tA hai / darzanamohanIyatrika kI utkRSTa sthiti kI sattA paMcama Adi guNasthAnoM meM nahIM hotii| 2 yahA~ pratyeka sthAna para udayAvalikA se Upara kI sthiti kI udIraNA hotI hai, parantu udayAvalikA ko antarmuhUrta meM milA diye jAne se antarmuhUrtanyUna kahA hai / kintu antamuhUrta utanA bar3A lenA cAhiye / jina prakRtiyoM kA udaya ho aura usa samaya utkRSTa sthiti kA baMdha ho to ve udayabaMdhotkRSTA prakRtiyAM kahalAtI haiM / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 30 ayogya sthiti addhAccheda kahalAtI hai| ataH samyaktvamohanIya kA antamuhUrta, mizramohanIya kA do antrmuhuurt| aura udayabadhotkRSTA prakRtiyoM kA do AvalikA addhAccheda hai| usa-usa prakRti ke udaya vAle utanI-utanI sthiti kI udIraNA ke svAmI haiN| tathA maNuyANupuvviAhAradevadugasuhuma viyalatiagANa / AyAvassa ya parivaDaNamaMtamuhuhINamukkosA // 30 // zabdArtha-maNuyANupunvi-manuSyAnupUrvI, AhAradevaduga- AhArakadvika, devadvika, suhamaviyalatiagANaM - sUkSmatrika vikalatrika kI, AyAvassaAtapa kI, ya-aura, parivaDaNaM-patana ho, aMtamuhuhINamukkosA-- antamuhUrtanyUna utkRSTa sthiti| ___gAyArtha -manuSyAnupUrvI, AhArakadvika (saptaka), devadvika, sUkSmatrika, vikalatrika aura Atapa kI utkRSTa sthiti kA baMdha karake patana ho taba una prakRtiyoM kI antamuhUrta nyUna utkRSTasthiti udIraNAyogya hotI hai| vizeSArtha-manuSyAnupUrvI, AhArakasaptaka, devagati, devAnupUrvI rUpa devadvika, sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa rUpa sUkSmatrika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jAti rUpa vikalatrika tathA AtapanAma ina satraha prakRtiyoM kI jo utkRSTa sthiti hai, usako bAMdhakara, usa baMdha se patana ho taba arthAt unakA baMdha kara lene ke bAda antarmuhUrtanyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai| jisakA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra haikoI eka jIva tathAprakAra ke pariNAmavizeSa se narakAnapUrvI kI 1 udayAvalikA se Upara kI sthiti kI udIraNA hotI hai, jisase udayA valikA bhI addhAccheda meM hI mAnI jAtI hai / ataeva antarmuhUrta se Upara udayAvalikA ko bhI addhAccheda kahanA cAhiye thA parantu yahA~ udayAvalikA ko antarmuhUrta meM hI samAviSTa kara diye jAne se pRthak nirdeza nahIM kiyA hai| 2 addhoccheda ko sugamato se samajhane ke lie prArUpa pariziSTa meM dekhiye| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 bIsa koDAkoDI sAgaropama utkRSTa sthiti ko bAMdhakara aura usake bAda zubhapariNAmavizeSa se manuSyAnupUrvI kI pandraha koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti bAMdhanA prAraMbha kare to badhyamAna usa manuSyAnupUrvI kI sthiti meM baMdhAvalikAtIta huI aura udayAvalikA se Upara ko kula do AvalikA nyUna bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa narakAnupUrvI kI sthiti ko manuSyAnupUrvI kI udayAvalikA se Upara saMkramita karatA hai / arthAt manuSyAnupUrvI kI kula sthiti eka AvalikA nyUna bosa koDAkoDo sAgaropama pramANa hotI hai| manuSyAnupUrvI kA baMdha hone para jaghanya se bhI antamuhUrta paryanta baMdha hotA hai| jisase antarmuhurta pramANa sthiti AvalikAnyUna bIsa koDAkoDI sAgaropama meM se kama hotI hai| usako bAMdhane ke bAda kAla karake anantara samaya meM manuSya hokara manuSyAnupUrvI kA anubhava karake antarmuhUrtanyUna bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa usakI sthiti udIraNAyogya hotI hai| prazna-jaise manuSyagati kI pandraha koDAkoDI sAgaropama sthiti baMdhatI hai, usI prakAra manuSyAnupUrvI kI bhI utanI hI baMdhatI hai / donoM meM se eka kI bhI bIsa koDAkoDI sAgaropama sthiti nahIM baMdhatI hai| isIliye ina donoM prakRtiyoM ko saMkramotkRSTA kahA hai| jaba una donoM meM saMkramotkRSTA samAna haiM, taba jaise manuSyagati kI tIna Ava. likAnyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya kahI hai, vaise hI manuSyAnupUrvI kI tIna AvalikAnyUna bIsa koDAkoDI sAgaropamapramANa utkRSTa sthiti kahanA caahiye| uttara- isakA kAraNa yaha hai ki manuSyAnupUrvI anudayasaMkramotkRSTA aura manuSyagati udayasaMkramotkRSTA1 prakRti hai| udayasakramotkRSTA prakR. 1 udaya rahate saMkrama dvArA jitanI utkRSTa sthiti kI sattA hotI hai ve udayasaMkramotkRSTA aura udaya na ho taba saMkrama' dvArA jinakI utkRSTa sthiti kI sattA hotI hai, ve anudayasaMkramotkRSTA kahalAtI haiN| anudaya saMkramotkRSTA prakRtiyAM isa prakAra haiM--manuSyonupUrvI, mizramohanIya, AhArakadvika , devadvika, vikalatrika, sUkSmatrika aura tIrthaMkaranAma / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 30 tiyoM kI saMkramAvalikA bItane ke bAda udaya hone para udayAvalikA se Upara kI sthiti kI udIraNA kI jA sakatI hai| jisase usakI tIna AvalikA nyUna utkRSTasthiti u dIraNAyogya hotI hai aura anudayasaMkramotkRSTA prakRtiyoM kA (unameM utkRSTa sthiti kA saMkrama hone ke bAda) antarmuhUrta ke pazcAt udaya hotA hai, jisase unakI antamuhUrtanyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai| tathA AhArakasaptaka kI apramatta tadyogya utkRSTa saMkleza dvArA utkRSTasthiti bAMdhatA hai| usameM usI samaya svamUla prakRti se abhinna kisI anya uttara prakRti kA utkRSTa sthiti vAlA dalika saMkramita ho, jisasa saMkrama dvArA AhArakadvika kI utkRSTa antaHkoDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTasthiti kI sattA hotI hai| usa AhArakadvika ko bAMdhane ke bAda antamuhUrta Thaharakara AhArakazarIra karanA prArambha kare, to usako Arambha karatA jIva labdhi ko karane meM utsukatA vAlA hone se avazya pramAdayukta hotA hai / yAni AhArakazarIra utpanna karane para AhArakasaptaka kI antamuhUrta nyUna utkRSTasthiti udIraNAyogya hotI hai| tathA AhArakadvika bAMdhane ke bAda antarmuhUrta ke anantara hI usakA sphuraNa hotA hai / sphuraNa yAni udaya aura udaya ho tabhI udIraNA hotI hai / isIlie AhArakasaptaka kI antamuhUrtanyUna udIraNA batAI hai| AhArakasaptaka kA apramatta baMdha karatA hai / vahA~ cAhe jaise saMkliSTa pariNAma hoM, parantu antaHkoDAkoDI se adhika baMdha nahIM hotA hai evaM vahA~ kisI bhI prakRti kI antaHkoDAkoDI se adhika sattA nahIM hotI hai| itanA avazya hai ki AhAraka meM saMkramita hone vAlI anya prakRtiyoM kI sthitisattA AhAraka kI sthitisattA se adhika hotI hai| isalie yaha kahA hai ki saMkramita hone ke bAda AhAraka kI sattA utkRSTa antaHkoDAkoDI hotI hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 paMcasaMgraha 8 koI eka jIva tathAvidha pariNAmavizeSa se narakagati ko bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti bAMdhakara zubha pariNAma vizeSa se devagati kI dasa koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti bAMdhanA prArambha kare to baMdhatI huI usa devagati kI sthiti meM usakI udayAvalikA se Upara baMdhAvalikA jisakI bIta gaI hai, aisI aura udayAvalikA se Upara kI kula do AvalikAnyUna narakagati kI samasta sthiti saMkramita karatA hai, jisase devagati kI eka AvalikA nyUna bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti kI sattA hotI hai / devagati ko bAMdhate hue jaghanya se antarmuhUrta paryanta bAMdhatA hai / vaha antarmuhUrta AvalikAnyUna bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa devagati kI utkRSTa sthitisattA meM se kama hotA hai / bAMdhane ke bAda kAla karake anantara samaya meM deva ho to devatva anubhava karate hu use devagati kI aMtamuhUrta nyUna bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai / prazna- ukta yukti ke anusAra AvalikA adhika antarmuhUrta nyUna sthiti udIraNAyogya hotI hai to phira antarmuhUrta nyUna kyoM kahA hai ? uttara - yahA~ antarmuhUrta nyUna kahane meM koI doSa nahIM hai / kyoMki antarmuhUrta meM AvalikA kA prakSepa kiyA jAye to bhI vaha antarmuhUrta hI hotA hai, mAtra use bar3A samajhanA cAhiye / isI prakAra devAnupUrvI ke liye bhI tathA zeSa vikalatrika Adi prakRtiyoM kI bhI udIraNAyogya utkRSTa sthiti kA svayameva vicAra kara lenA cAhiye / ukta praznottara kA Azaya yaha hai ki devagati kA utkRSTa sthiti - baMdha karane ke bAda antarmuhUrta ke anantara maraNa ko prApta ho aura vaha antarmuhUrta pramANa sthiti pradezodaya dvArA bhoga lI jAtI hai, isalie antarmuhUrta nyUna kahI hai aura AvalikAnyUna bIsa koDAkoDI kI to devagati kI utkRSTa sthiti kI sattA hI hotI hai / kisI bhI saMkramotkRSTA prakRti kI apanI mUlaprakRti kI sthiti jitanI sattA nahIM hotI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNokaraNA-prarUpaNA adhikAra : gAthA 30 hai| isaliye AvalikA adhika antamuhartanyUna bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa sthiti-udIraNA kyoM nahIM kahI ? isake uttara meM batAyA gayA hai ki do AvalikAoM ko antamuhUrta meM hI gabhita kara diyA gayA hai, jisase bar3A antarmuhUrta grahaNa karane kA saMketa kiyA hai| prazna- anudayasaMkramotkRSTA sthiti vAlI uparyukta prakRtiyoM kI antarmuhUrtanyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai, aisA jo Upara kahA hai, vaha yuktiyukta hai| parantu AtapanAma to baMdhotkRSTA prakRti hai| isaliye jJAnAvaraNAdi kI taraha usakI baMdhAvalikA aura udayAvalikA isa taraha AvalikAdvikanyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya prApta hotI hai, to phira antarmuhUrta nyUna kyoM kahA hai ? ___ uttara-isakA kAraNa yaha hai ki jJAnAvaraNAdi udayabaMdhotkRSTA prakRtiyAM haiM aura AtapanAma anudaya dhotkRSTA prakRti hai / anudayabaMdhotkRSTA prakRtiyoM kI anudayasaMkramotkRSTA prakRtiyoM kI taraha antarmuhUrtanyUna hI utkRSTa sthiti udIra NAyogya hotI hai| aba AtapanAma kI utkRSTa sthiti-udIraNA kA vicAra karate haiM- utkRSTa saMkleza meM vartamAna IzAna taka ke deva hI ekendriyaprAyogya Atapa, sthAvara aura ekendriyajAti nAma kI utkRSTa sthiti bAMdhate haiM, anya koI nahIM bAMdhate haiN| ve deva AtapanAma kI utkRSTa sthiti bAMdhakara antamuhUrta paryanta devabhava meM hI madhyama pariNAma se rahakara kAla karake khara bAdara pRthvIkAya meM utpanna hote haiN| vahA~ utpanna hokara zarIraparyApta se paryApti hone ke bAda AtapanAma ke udaya meM vartamAna usakI udIraNA karate haiM, isIliye yaha kahA hai ki AtapanAma kI antamuhUrtanyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai / Atapa kA grahaNa upalakSaNa hai, ataeva anya sthAvara, ekendriyajAti, narakadvika, tiryacadvika, audArikasaptaka, sevArtasaMhanana, nidrApaMcaka rUpa unnIsa anudayabaMdhotkRSTA prakRtiyoM kI antarmuhUrtanyUna Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 utkRSTa sthiti udIraNAyogya hai| inameM sthAvara aura ekendriyajAti kI bhAvanA Atapa ke samAna hI samajhanA cAhie / tathA narakadvika ke sambandha meM vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai-paryApta saMjJI paMcendriya tiryaca athavA manuSya narakadvika kI utkRSTa sthiti bAMdhatA hai, utkRSTa sthiti kA baMdha karane ke bAda antamaharta ke anantara nIce kI pAMcavIM, chaThI aura sAtavIM meM se kisI bhI narakapRthvI meM utpanna ho to use jisa samaya narakAyu kA udaya ho, usI samaya antarmuhUrtanyUna bIsa koDAkoDI sAgara pramANa narakagati kI utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai| mAtra narakAnupUrvI kI antamuhUrtanyUna utkRSTa sthiti kI udIraNA vigrahagati meM hI hotI hai / tathA koI eka nAraka audArika saptaka, tiryaMcadvika aura antima saMhanana ina prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti bAMdhakara usake bAda madhyama pariNAma vAlA ho, vahIM antamuhUrta pramANa rahakara tiryacati meM utpanna ho to tiryaMcagati meM utpanna huA vaha antamuhUrtanyUna utkRSTa sthiti kI udIraNA karatA hai| tathA nidrApaMcaka kI bhI anudaya meM utkRSTa saMkleza se utkRSTa sthiti bAMdhakara antamuhUrta bItane ke bAda nidrA ke udaya meM vartamAna antamuhartanyUna utkRSTasthiti kI udoraNA karatA hai| nidrA kA jaba udaya ho taba utkRSTa saMkliSTa pariNAma nahIM hote haiM, parantu madhyama pariNAma hote haiM, jisase usakA udaya na ho tabhI tIvra saMkliSTa pariNAma se usakI utkRSTa sthiti baMdhatI hai aura utkRSTa sthiti bAMdhane ke bAda antamuhUrta jAne ke anantara hI udaya meM AtI hai aura udaya ho tabhI 1 ina tIna narakaprAyogya-narakagati lAyaka karma bAMdhate narakadvika kI utkRSTa sthiti kA baMdha hotA hai, anya narakaprAyogya bAMdhane para madhyama sthiti baMdhatI hai, isalie nIce kI tIna naraka pRthviyAM lI haiM / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 30 udIraNA hotI hai, ataeva antarmuhUrtanyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai / tathA manuSyagati, sAtAvedanIya, sthiraSaTka, hAsyaSaTka, tIna veda, zubha vihAyogati Adi, saMhananapaMcaka Adi, saMsthAnapaMcaka aura uccagotra rUpa unatIsa udayasaMkramotkRSTA prakRtiyoM kI tIna AvalikA baMdhAvalikA, saMkramAvalikA aura udayAvalikA nyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya samajhanA cAhie / manuSyagati Adi meM utkRSTa se kitanI sthiti saMkramita hotI hai, sakramita hone ke bAda unakI kitanI sthiti kI sattA hotI hai aura usameM se kitanI udIrita kI jAtI hai, yaha saba lakSya meM rakhakara utkRSTa sthiti kI udIraNA kahane yogya hai / jaise ki narakagati kI baMdhAvalikA ke jAne ke bAda Upara kI udayAvalikA, isa taraha do AvalikAnyUna utkRSTa sthiti saMkramita hotI hai aura jisameM saMkramita hotI hai, usakI udayAvalikA se Upara hI saMkramita hotI hai / isakA kAraNa yaha hai ki jisakI sthiti saMkramita hotI hai usakI udayAvalikA se Upara kI sthiti saMkramita hotI hai aura jisameM saMkramita hotI hai usakI udayAvalikA ko milAne para eka AvalikAnyUna utkRSTa sthiti kI sattA hotI hai| saMkramAvalikA ke jAne ke bAda udayAvalikA se Upara kI sthiti kI udIraNA hotI hai, jisase Upara kahe anusAra tIna AvalikAnyUna utkRSTa sthiti udIraNAyogya hotI hai| yahA~ pratyeka sthAna para do yA tIna AvalikA athavA antamuhUrta jitanA kAla udIraNA ke ayogya kahA hai, ata: utanA addhAccheda aura jisa-jisa prakRti kA jisako udaya ho, usa jIva ko usa-usa prakRti kI utkRSTa sthiti kI udIraNA kA svAmI samajhanA caahie| tathA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha hayasesA titthaThiI pallA saMkhejjamettiyA jAyA / tIse sajogi paDhame samae uddIraNukkosA ||31|| zabdArtha - hayasesA -- kama hote-hote zeSa, titthaThiI tIrthaMkaranAma kI sthiti, pallA saMkhejjamettiyA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra, jAyA --- raha gaI, tIse usakI, sajogiyogikevalI ke paDhame samae - prathama samaya meM, uddorakkosA-- utkRSTa udIraNA / 46 gAthArtha -kama hote-hote tIrthaMkaranAma kI sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga zeSa raha gaI, usakI sayogikevalI ke prathama samaya meM jo udIraNA hotI hai, vaha usakI utkRSTa udIraNA kahalAtI hai / vizeSArtha - kevalajJAna prApta karane ke pUrva apavartita apavartita karake - apavartanAkaraNa dvArA kama-kama karake tIrthaMkaranAma kI patyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgamAtra sthiti bAkI rakhakara kama karate karate zeSa rahI utanI sthiti kI sayogikevalI guNasthAna ke prathama samaya meM jo udIraNA hotI hai, vaha tIrthaMkaranAma kI utkRSTa udIraNA kahalAtI hai sarvadA utkRSTa se bhI tIrthaMkaranAma kI itanI hI sthiti udIraNAyogya hotI hai, adhika nahIM / prazna - tIrthaMkaranAma kI sthiti tIsare bhava meM nikAcita bAMdhane ke | bAda usakI apavartanA kaise hotI hai ? nikAcitabaMdha karane ke bAda apavartanA kyoM ? uttara -- prazna ucita hai / lekina jitanI sthiti nikAcita hotI hai, usakI to apavartanA nahI hotI, parantu adhika sthiti kI apavartanA hotI hai / jIvasvabhAva se jisa samaya meM tIrthaMkaranAma nikAcita hotA hai, usase usakI jitano Ayu bAkI ho utanI, bhavAntara kI aura usake bAda ke manuSyabhava kI jitanI Ayu honA ho, utanI sthiti hI nikAcita hotI hai, adhika nhiiN| nikAcita sthiti to bhogakara hI pUrNa kI jAtI hai| usase Upara kI jo Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 32 sthiti rahI ki jisameM karaNa laga sakatA hai, usako kama karake sayogi ke prathama samaya meM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga rakhakara usakI jo udIraNA kI jAtI hai, use utkRSTa udIraNA kahate haiM, yaha samajhanA cAhiye / 47 cAroM Ayu kA apanA apanA utkRSTa sthitibaMdha hone ke bAda jaba usakA udaya ho taba udaya ke prathama samaya meM usa usa Ayu kI utkRSTa sthiti- udIraNA hotI hai aura usI ko utkRSTa udIraNA kahate haiM / usa-usa Ayu kA udaya vAlA jIva usakA svAmI hai / isa prakAra addhAccheda aura utkRSTa udIraNAsvAmitva kI prarUpaNA jAnanA cAhie | aba jaghanya sthiti - udIraNAsvAmitva kA kathana karate haiM / jaghanya sthiti udIraNAsvAmitva bhayakucchaAyavajjoyasavvaghAIkasAya niddANaM / ataso ||32|| atihINasaMtabaMdho jahaNNauddIraMgo zabdArtha - bhayakuccha bhaya, jugupsA, Ayavujjoya - Atapa, udyota, savvaghAIkasAya sarvaghAti kaSAyoM, niddANaM nidrAoM kI, atihI saMtabaMdhoatihIna sattA aura baMdha vAlA, jahaNNauddIrago - jaghanya sthiti kA udIraka, ataso - atrasa-sthAvara / gAthArtha - atihIna sattA aura baMdha vAlA sthAvara bhaya, jugupsA, Atapa, udyota, sarvaghAti kaSAyoM aura nidrA kI jaghanya sthiti kA udIraka hai / vizeSArtha - ati alpa sthiti kI sattA vAlA aura sattA kI apekSA kucha adhika yA samAna hI navIna karma kA baMdha karane vAlA sthAvara jIva bhaya, jugupsA, Atapa, udyota, Adi kI anantAnubaMdhi Adi bAraha saMbaMdhAti kaSAyoM aura nidrApaMcaka kula ikkIsa prakRtiyoM kI baMdhAvalikA bItane ke bAda jaghanya sthiti udIraNA karatA hai / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 paMcasaMgraha : 8 isakA kAraNa yaha hai ki use sattA meM ati jaghanya sthiti hai aura navIna baMdha bhI sattA ke samAna yA kucha adhika karatA hai, jisase upayukta prakRtiyoM kI udIraNA kA svAmI sthAvara hai / sthAvara se trasa ko baMdha aura sattA adhika hotI hai, isIlie usakA niSedha kiyA hai| ukta ikkIsa prakRtiyoM meM se Atapa aura udyota ke sivAya unnIsa prakRtiyAM dhruvabaMdhinI hone se aura Atapa, udyota kI koI pratipakSI prakRti na hone se evaM ina prakRtiyoM kI jitanI alpa sthiti kI udIraNA sthAvara karatA hai, usase alpa anya koI nahIM kara sakane se, ukta svarUpa vAlA sthAvara ina prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kA udIraka kahA hai| tathA egidiyajogANaM paDivakkhA baMdhiUNa tavveI / baMdhAlicaramasamaye tadAgae sesajAINaM // 33 // zabdArtha-egidiyajogANaM--ekendriya ke yogya, paDivakkhA-pratipakSA prakRtiyoM ko, baMdhiUNa-bAMdhakara, tavvei ---tavedaka, baMdhAlicaramasamaye-- baMdhAvalikA ke carama samaya meM, tadAgae---usameM se-ekendriya meM se, AyA huA, sesajAINaM--zeSa jAtiyoM kI / ___ gAthArtha-pratipakSA prakRtiyoM ko bAMdhakara badhAvalikA ke carama samaya meM tavedaka ekendriya ke yogya prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai| usameM se- ekendriya meM se-AyA huA zeSa jAtiyoM kI isI prakAra jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai| nidrAdvika kA gyArahaveM guNasthAna taka udaya hotA hai aura vahA~ usakI sthiti sattA ekendriya se bhI nyUna sambhava hai, ataeva usakI jaghanya sthiti kI udIraNA vahA~ kahanA cAhie, parantu kahI nahIM hai / vijJajana espaTa karane kI kRpA kreN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 33 vizeSArtha - ekendriyoM ke hI udIraNAyogya prakRtiyAM jaise kiekendriya jAti, sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa nAma / ina prakRtiyoM kI jaghanya sthiti kI sattA vAlA ekendriya una una prakRtiyoM kI pratipakSA prakRtiyoM ko bAMdhakara baMdhAvalikA ke carama samaya meM una-una prakRtiyoM kA udaya vAlA jIva jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai / 46 tAtparya yaha hai ki sarva jaghanya - alpAtialpa sthiti kI sattA vAlA ekendriya dvIndriyAdi cAroM jAtiyoM ko kramapUrvaka bAMdhe aura kramapUrvaka una cAroM jAtinAmakarma ko bAMdhane ke pazcAt ekendriyajAti ko bAMdhanA prArambha kare to usakI baMdhAvalikA ke carama samaya meM vaha ekendriya apanI jAti kI jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai / upayukta svarUpa vAle ekendriya ko apanI jAti kI jaghanya sthiti kA udIraka kahane kA pahalA kAraNa yaha hai ki vaha ekendriyajAti kI kama se kama sthiti kI sattA vAlA hai aura dUsarA yaha hai ki jitane kAla apanI pratipakSI dvIndriyAdi jAtinAmakarma ko bAMdhatA hai, utane kAla pramANa ekendriyajAti kI sthiti ko bhogane ke dvArA nyUna karatA hai, jisase sattA meM alpa sthiti rahatI hai aura sattA meM ati alpa sthiti rahane se udIraNA bhI ati alpa sthiti kI hI hotI hai, jisase uparyukta svarUpa vAle ekendriya jIva ko apanI jAti kI jaghanya sthiti kA udIraka kahA hai / isI kAraNa ati jaghanya sthiti kI sattA aura pratipakSI prakRti kA baMdha, ina donoM ko grahaNa kiyA hai tathA cAroM jAtiyoM ko bAMdhane ke pazcAt ekendriyajAti kI baMdhAvalikA ke carama samaya meM jaghanya sthiti kI udIraNA hotI hai, kahane kA kAraNa yaha hai ki baMdhAvalikA pUrNa hone ke anantaravartI samaya meM baMdhAvalikA ke prathama samaya meM bAMdhI gaI latA kA bhI udaya hone se udI 1 ekendriyajAti kI pratipakSI dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jAti haiM tathA sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa nAma kI pratipakSI anukrama se basa, bAdara aura pratyeka nAma haiM / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 paMcasaMgraha : 8 raNA hotI hai aura vaisA ho to udIraNA meM sthiti bar3ha jAtI hai / isalie baMdhAvalikA ke carama samaya meM jaghanya udIraNA hotI hai, yaha kahA hai| jisa taraha se ekendriyajAti kI jaghanya sthiti-udIraNA kA nirdeza kiyA hai, usI prakAra se sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa nAmakarma kI bhI jaghanya sthiti-udIraNA jAnanA caahiye| una tInoM kI pratipakSa prakRti anukrama se trasa, bAdara aura pratyeka nAma haiM jaise ki sthAvaranAma kI ati jaghanyasthiti kI sattA vAlA ekendriya jitanI adhika bAra trasanAmakarma bAMdha sake, utanI adhika bAra bAMdhe, tatpazcAt sthAvaranAmakarma bAMdhanA prArambha kare to usako baMdhAvalikA ke carama samaya meM vaha ekendriya sthAvaranAmakarma kI jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai| isI prakAra sUkSma Adi ke liye bhI samajha lenA cAhiye / tathA ekendriya ke bhava meM se Agata dvIndriyAdi jIva apanI-apanI jAti ko isI prakAra jaghanya sthiti kI udoraNA karate haiM / jisakA tAtparya isa prakAra hai - koI jaghanya sthiti ko sattA vAlA ekendriya usa bhava meM se nikalakara dvIndriya meM utpanna ho, vahA~ pUrva meM bAMdhI huI dvIndriyajAti kA anubhava karanA prArambha kare / anubhava ke-udaya ke prathama samaya se lekara dIrghakAla paryanta ekendriyajAti kA baMdha kare aura usake bAda trIndriyajAti dIrghakAlaparyanta bAMdhe / isI prakAra caturindriya aura paMcendriya jAti ko kramapUrvaka bAMdhe / kintu mAtra jisa jAti kI jaghanya sthiti kI udoraNA kahanA ho usa jAti ko aMta meM bAMdhe itanA vizeSa hai| isa prakAra cAra bar3e antarmuhUrta vyatIta hote haiM, utane kAla paryanta dvIndriya jAti ko anubhava dvArA kama kare, usake bAda dvIndriya jAti ko bAMdhanA prArambha kre| usakI vaMdhAvalikA ke carama samaya meM ekendriya bhava meM se jitanI jaghanya sthiti kI sattA lekara AyA thA, usakI apekSA cAra antarmuhUrta nyUna dvIndriyajAti kI jaghanya sthiti kI udoraNA karatA hai| Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAyA 34 51 kramapUrvaka cAra jAti ke baMdha kA aura baMdhAvalikA ke carama samaya meM udIraNA kA jo kAraNa ekendriyajAti kI jaghanyasthiti kI udIraNA ke prasaMga meM kahA hai, vahI yahA~ bho jAnanA cAhiye / isI prakAra trIndriya aura caturindriya jAtinAma kI jaghanyasthiti udIraNA bhI kahanA cAhiye / tathA dubhagAinIya tiridugaasArasaMghayaNa nokasAyANaM / sannimevaM igAgayage // 34 // maNupuvva'pajjataiyassa -- zabdArtha - dubhagAi - durbhaga Adi, nIya- nIvagotra, tiriduga - tiryacadvika, asArasaMghayaNa -- asAra saMhanana - prathama ko chor3akara zeSa pAMca saMhanana, nokasAyANaM - nokaSAyoM kI, maNupuvva-- manuSyAnupUrvI apajjataiyassaaparyAptanAma, tIsare vedanIya karma kI, sannimevaM saMjJI isI prakAra, gAya - ekendriya meM se Aye hue / gAthArtha - ekendriya meM se Aye saMjJI meM durbhagAdi, nIcagotra, tiryaMcadvika, asAra saMhanana, nokaSAya, manuSyAnupUrvI, aparyApta, tIsare vedanIya karma kI jaghanya sthiti udIraNA hotI hai / 1 vizeSArtha - dubhaMga Adi tIna- dubhaMga, anAdeya aura ayazaH kIrti, nIcagotra, tiyaMcadvika - tiryaMcagati, tiryacAnupUrvI asArasaMhanana - prathama ke sivAya zeSa pAMca saMhanana, nokaSAya 1 -- hAsya, rati, arati, zoka, ye cAra tathA manuSyAnupUrvI, aparyAptanAma aura tIsarA sAtAasAtA rUpa vedanIya karma, kula milAkara unnIsa prakRtiyoM kI jaghanya 1 vedanika ke liye Age kahA jAyegA aura bhava evaM jugupsA ke liye pUrva meM kahA jA cukA hai / ataeva yahA~ nokaSAya zabda se hatyAdi ukta cAra prakRtiyoM kA grahaNa kiyA hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 paMcasaMgraha 8 sthiti- udIraNA ekendriya bhava meM se Aye saMjJI paMcendriya meM hotI hai| - jisakA Azaya isa prakAra hai- jaghanya sthiti kI sattA vAlA ekendriya- ekendriya bhava meM se nikalakara paryApta saMjJI paMcendriya meM utpanna ho / utpatti ke prathama samaya se lekara durbhaganAmakarma kA anubhava karatA huA dIrgha antarmuhUrta paryanta subhaganAma ko bAMdhe aura usake bAda durbhaganAma bAMdhanA prArambha kare, usake bAda baMdhAvalikA ke carama samaya meM pUrvabaddha durbhaganAmakarma kI jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai / isI prakAra anAdeya, ayazaH kIrti aura nIcagotra ko bhI jaghanya sthiti - udIraNA kahanA cAhiye / mAtra vahA~ Adeya, yazaHkIrti aura uccagotra rUpa pratipakSI prakRtiyoM kA anukrama se baMdha jAnanA cAhiye / tathA sarva jaghanya sthiti kI sattA vAlA bAdara teja aura vAyukAya kA 1 yahA~ durbhagatrika Adi unnIsa prakRtiyoM kI jaghanya sthiti udIraNA ekandriya meM se Aye saMjJI paMcendriya jIva kI batAI hai parantu manuSyAnupUrvI aura pAMca saMhanana ke binA teraha prakRtiyoM kA udaya ekendriyAdi jIvoM ke bhI hotA hai / ekendriyAdi jIvoM meM jaghanya sthiti kI udIraNA na batAkara saMjJI paMcendriya meM hI batAne kA kAraNa yaha hai ki zeSa jIvoM kI apekSA saMjJI paMcendriya jIvoM ke parAvartamAna baMdhayogya pratyeka prakRti kA baMdhakAla saMkhyAtaguNA hai, jisase ekendriyAdi jIvoM kI apekSA saMjJI paMcendriya meM adhika jaghanya sthiti udIraNA prApta hotI hai / isI kAraNa ekendriya meM se Aye hue paMcendriya jIva hI batAye haiM / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 34 jIva paryApta saMjJI paMcendriya tiryaMca meM utpanna ho, vahA~ bhava ke prathama samaya se lekara bar3e antarmuhUrta paryanta manuSyagati kA baMdha kare aura usake bAda tiryaMcagati bAMdhanA prArambha kare / baMdhAvalikA ke carama samaya meM pUrvabaddha usa tiryaMcagati kI jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai| tiyaM cagatyAna pUrvI kI jaghanya sthiti-udIraNA bhI isI prakAra jAnanA cAhiye kintu mAtra vigrahagati meM aura usake tIsare samaya meM hotI hai / tiryaMcagati kA udaya to vigraha-avigraha donoM sthAnoM para hotA hai, parantu AnupUrvI kA udaya to vigrahagati meM hI hotA hai| isaliye usakI jaghanya sthiti kI udIraNA vigrahagati meM aura adhika kAla nikAlane ke liye tIsarA samaya kahA hai| isI prakAra asAra pAMca saMhananoM meM se vedyamAna saMhanana ko chor3a kara zeSa pAMcoM saMhananoM kA baMdhakAla ati dIrgha aura usake bAda vedyamAna saMhanana kA baMdha kahanA cAhiye evaM baMdhAvalikA ke carama samaya meM vedyamAna asAra saMhanana kI jaghanya sthitiudIraNA hotI hai / 2 / / hAsya, rati kI jaghanya sthiti-udIraNA sAtA kI taraha aura zoka-arati kI jaghanya sthiti-udIraNA asAtAvedanIya kI taraha kahanA caahiye| 1 anya ekendriyoM kI apekSA tejara kAya, vAyukAya meM tiryaMcagatinAma kI sthiti kI jaghanya sattA hotI hai aisA jJAta hotA hai, jisase una donoM kA grahaNa kiyA hai / parAvartamAna prakRtiyAM unakI virodhinI anya prakRtiyAM baMdhatI hoM taba antarmuhUrta paryanta hI baMdhatI haiM / isIliye antarmuhUrta baMdhakAla kA saMketa kiyA hai / aparyApta avasthA meM deva, narakagati kA baMdha hotA nahIM, isaliye mAtra manuSyagati kA baMdha grahaNa kiyA hai / 2 jaghanya sthiti kI udIraNA kahane kA krama jAtinAmakarma kI taraha hI jAnanA caahie| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 paMcasaMgraha : 8 alpAtialpa manuSyAnupUrvI kI sthiti kI sattA vAlA ekendriya ekendriya bhava meM se nikalakara manuSya meM utpanna ho / vigrahagati meM vartamAna vaha manuSya apanI Ayu ke tIsare samaya meM manuSyAnupUrvI kI jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai / tathA -- aparyAptanAma kI ati jaghanya sthiti kI sattA vAlA ekendriya ekendriya bhava meM se nikalakara aparyApta saMjJI paMcendriya meM utpanna ho / bhava ke prathama samaya se lekara bar3e antarmuhUrta paryanta paryApta nAmakarma kA bandha kare aura usake bAda aparyApta nAmakarma bAMdhanA prArambha kare to baMdhAvalikA ke carama samaya meM pUrvabaddha usa aparyAptanAmakarma kI jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai / sAtAvedanIya kI ati jaghanya sthiti kI sattA vAlA ekendriya ekendriyabhava meM se nikalakara paryApta saMjJI paMcendriya meM utpanna ho / utpatti ke prathama samaya se lekara sAtAvedanIya kA anubhava karatA huA bar3e antamuhUrta paryanta asAtAvedanIya ko bAMdhe, usake bAda punaH sAtA ko bAMdhanA prArambha kare to baMdhAvalikA ke carama samaya meM pUrvabaddha sAtAvedanIya kI jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai / isA prakAra asAtAvedanIya ko bhI jaghanya sthiti udIraNA kahanA cAhiye | mAtra sAtAvedanIya ke sthAna meM asAtAvedanIya aura asAtAvedanIya ke sthAna para sAtAvedanIya pada kahanA cAhiye / tathAamaNAgayassa ciraThiiante devassa nArayassa vA / taduvaMgagaINaM taiyasamayaMmi ||35|| ANupuvviNaM zabdArtha - amaNAgayassa - asaMjJI paMcendriya meM se AyA huA, ciraThi - iante - dIrgha sthiti ke anta meM, devassa - deva ke, nArayassA- - nAraka ke, vA- - athavA, taduvaMgagaINaM- tad (vaikriya) aMgopAMga, devagati, narakagati, AgupuvvigaM - AnupUrvI kI, taiyasamayami- tIsare samaya meM / gAthAyeM - asaMjJI paMcendriya meM se Aye hue deva athavA nAraka ke apanI-apanI Ayu kI dIrgha sthiti ke anta meM vaikriya aMgopAMga, Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 35 55 naraka -gati, devagati kI tathA AnupUrvI kI apanI-apanI Ayu ke tIsare samaya meM jaghanya sthiti udIraNA hotI hai / vizeSArtha - asaMjJI paMcendriya meM se nikalakara deva athavA nAraka meM Aye hue ke apanI apanI Ayu kI dIrgha sthiti ke anta meM vaikriyaaMgopAMga, devagati aura narakagati kI jaghanya sthiti kI udIraNA hotI hai tathA devAnupUrvI aura narakAnupUrvI kI apanI-apanI Ayu ke tIsare samaya meM jaghanya sthiti- udIraNA hotI hai / isakA tAtparya yaha hai ki koI asaMjJI paMcendriya jIva devagati Adi kI ati alpa sthiti bAMdhakara aura usake bAda asaMjJI paMcendriya meM hI dIrghakAla paryanta rahakara palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa Ayu 1 yahA~ dIrghakAla kitanA, isakA saMketa nahIM kiyA hai / parantu koI pUrvakoTi varSa kI Ayu vAlA asaMjJI ho aura usa Ayu kA amuka thor3A bhAga jAne ke bAda jaghanya sthiti se uparyukta tIna prakRtiyoM kA baMdha kare, tatpazcAt baMdha na kare, isa prakAra ho to dIrghakAla paryanta asaMjJI meM rahanA ghaTita ho sakatA hai / aisA jIva palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa deva athavA naraka Ayu bAMdhakara deva yA nAraka meM utpanna ho / asaMjJI usase adhika Ayu nahIM bAMdhate haiN| utane kAla vahA~ udaya, udIraNA se sthiti kama kare, jisase apanI-apanI Ayu ke carama samaya meM jaghanya sthiti kI udIraNA ghaTita ho sakatI hai / kadAcit yaha zaMkA ho ki tetIsa sAgaropama ke Ayu vAle deva, nAraka ko carama samaya meM jaghanya sthiti - udIraNA kyoM nahIM kahI ? to isakA uttara yaha hai ki utanI Ayu kI sthiti bAMdhane vAlA saMjJI paryApta hI hotA hai aura vaha ukta prakRtiyoM kI anta: koDAkoDI se kama sthiti nahIM bAMdhatA hai aura asaMjJI to ukta prakRtiyoM kI palyopama ke asaMkhyAta veM bhAga nyUna 2 / 7 bhAga hI jaghanya sthiti bAMdhatA hai / jisase asaMtI meM se Aye hue deva, nAraka ke hI jaghanya sthiti - udIraNA sambhavita hai / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 paMcasaMgraha : 8 vAlA deva athavA nAraka ho, to apanI apanI Ayu ke carama samaya meM vartamAna usa deva athavA nAraka ke yathAyogya devagati, narakagati aura vaikriya - aMgopAMga kI jaghanya sthiti kI udIraNA hotI hai tathA asaMjJI paMcendriya meM se Aye hue parantu vigrahagati meM apanI-apanI Ayu ke tIsare samaya meM vartamAna deva athavA nAraka ke anukrama se devAnupUrvI aura narakAnupUrvI kI jaghanya sthiti udIraNA hotI hai / tathA veyatigaM diTThidugaM saMjalaNANaM ca paDhamaTThiIe / samayAhigAliyAe sesAe uvasame vi dusu ||36|| , zabdArtha - veyatigaM - vedatrika kI, diThidugaM- dRSTidvika kI, saMjalaNANaM -saMjvalana kaSAyoM kI ca aura, paDhamaTThiIe prathama sthiti meM, samayAhigAliyAe samayAdhika AvalikA ke, sesAe - zeSa rahane para, uvasame viupazama zreNi meM bhI. dusu-- donoM meM / gAthArtha- - prathama sthiti meM samayAdhika AvalikA pramANa sthiti zeSa rahane para vedatrika, dRSTidvika, aura saMjvalana kaSAyoM kI jaghanya sthiti udIraNA hotI hai| samyaktvamohanIya aura saMjvalana lobha kI donoM zreNi meM aura zeSa prakRtiyoM ko kSapaka zreNi meM hI jaghanya sthiti udIraNA hotI hai / vizeSArtha - jaba antarakaraNa (antara DAlane kI kriyA) prArambha kare taba nIce kI choTI sthiti prathama sthiti aura Upara kI bar3I sthiti dvitIya sthiti kahalAtI hai / prathama sthiti kI samayAdhika AvalikA pramANa sthiti zeSa rahe, taba vedatrika strI, puruSa, napuMsaka veda, dRSTidvikasamyaktva aura mithyAtva mohanIya aura saMjvalanakaSAya - krodha, mAna, mAyA aura lobha ina nau prakRtiyoM kI udayAvalikA se Upara kI samaya mAtra sthiti hI udIraNA yogya hone se usa samaya pramANa sthiti kI udIraNA jaghanya sthiti udIraNA kahalAtI hai / mAtra samyaktvamohanIya - Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 37 57 aura saMjvalana lobha kI upazama, kSapaka donoM zreNiyoM meM aura zeSa prakRtiyoM kI kSapakazra eNi meM hI jaghanya sthiti udIraNA hotI hai / tathA M egidAgaya aihINasatta saNNIsu mIsaudayaMte / / pavaNo saTThii jahaNNagasamasatta viuvviyassaMte ||37|| zabdArtha - egindAgaya - ekendriya meM se AyA huA, aihoNasatta- atihIna sattA vAlA, saNNIsusaMjJI meM, mIsaudayaMte - mizramohanIya ke udaya ke aMta meM, pavaNo-vAyukAya, saTThii - svasthiti, jahaNNagasamasatta- jaghanya sthiti ke samAna sattA vAlA, viubviyassaM te vaikriya (SaTka) ke udaya ke aMta meM / gAthArtha - atihIna sattA vAlA ekendriya meM se nikalakara saMjJa meM AyA huA jIva udaya ke anta meM mizramohanIya kI tathA apanI jaghanya sthiti ke samAna vaikriyaSaTka kI sattA vAlA vAyukAyika jIva udaya ke anta meM vaikriyaSaTka kI jaghanya sthiti - udIraNA karatA hai / 1 yahA~ samyaktvamohanIya aura saMjvalana lobha kI donoM zreNi meM aura zeSa prakRtiyoM kI mAtra kSapakazreNi meM hI jaghanya sthiti udIraNA kahI hai / donoM zreNi meM kyoM nahIM kahI, isakA kAraNa samajha meM nahIM AyA / kyoMki donoM zreNiyoM meM prathama sthiti kI samayAdhika AvalikA pramANa sthiti zeSa rahe taba udayAvAlikA se Upara kI samaya pramANa sthiti ye ati jaghanyatama sthiti hai aura usakI udIraNA jaghanya sthiti - udIraNA kahalAtI hai / tattva bahutagamya hai / mithyAtva kI to prathama samyaktva prApta karate prathama sthiti kI samayAdhika AvalikA sthiti zeSa rahe taba jaghanya sthiti - udIraNA saMbhAvita hai / kyoMki zreNi meM to sarvathA upazama yA kSaya karate usakA rasodaya nahIM hotA / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 vizeSArtha-palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna eka sAgaropama pramANa atihIna mizramohanIya kI sthitisattA vAlA koI ekendriya ekendriya bhava meM se nikalakara saMjJI paMcendriya meM utpanna ho aura vahA~ use jisa samaya se lekara antamuhUrta ke bAda mizramohanIya kI udIraNA dUra hogI usa samaya vaha mizraguNasthAna prApta kre| antamuhUrta ke carama samaya meM- mizraguNasthAna ke carama samaya meM vaha jIva mizramohanIya kI jaghanya sthiti-udIraNA karatA hai| ekendriya ko kama se kama jitanI sthiti kI sattA ho sakatI hai, usase hIna sthiti vAlI mizramohanIya prakRti udIraNAyogya nahIM rahatI hai| kyoMki palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna sAgaropama se bhI jaba sthiti kama hotI hai taba mithyAtvamohanIya kA udaya saMbhava hone se mizramohanIya kI udvalanA honA sambhava hai / ' tathA badhyamAna nAmakarma kI prakRtiyoM kI jitanI jaghanya sthitisattA ho sakatI hai, utanI yAni ki palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna sAgaropama ke sAta bhAga meM se do bhAga (2/7) pramANa vaikriyaSaTka-vaikriyazarIra, vaikriyasaMghAta, vaikriyabaMdhanacatuSTaya-kI sthiti kI sattA vAlA vAyu1 ekendriya kama se kama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna sAgaropama ke tIna bhAga, do bhAga sAgaropama Adi sthiti to bAMdhate haiM, jisase badhyamAna prakRtiyoM kI sthitisattA usase to kama ho nahIM sktii| avadhyamAna vaikriyaSaTka Adi prakRtiyoM kI usase bhI jaba sthiti kama hotI hai taba ubalanA saMbhava hone se vaha udayayogya nahIM rahatA hai| isIliye mizramohanIya ke lie kahA hai ki palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna sAgaropama se bhI jaba usakI sthitisattA kama hotI hai taba usakI udvalanA hotI hai| isIliye mizramohanIya kI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga nyUna sAgaropama pramANa sthiti jaghanya udIraNAyogya kahI hai-usase nyUna nhiiN| kyoMki usase hIna sthiti udayayogya hI nahIM rahatI hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 38 56 kAyika jIva udvalana yogya hone se pUrva aMtima bAra vaikriyazarIra kI vikUrvaNA kare taba usa SaTaka ke udaya ke anta samaya meM unakI jaghanya sthiti kI udIraNA karatA hai| ___ isakA tAtparya yaha huA ki palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga hIna sAgaropama ke sAta meM se do bhAga (2/7) pramANa vaikriyaSaTka ko jaghanya sthiti kI sattA vAlA paryApta bAdara vAyukAyika jIva aneka bAra vaikriyazarIra kI vikurvaNA karake antima bAra vaikriyazarIra kI vikurvaNA prArambha kare taba usake udaya ke carama samaya meM vaikriyaSaTka kI jaghanya sthiti-udoraNA karatA hai| tatpazcAt ati hIna sthiti kI sattA vAle usa vaikriyaSaTka kI udvalanA sambhava hai| ekendriya ke aMgopAMga kA udaya na hone se vaikriya-aMgopAMga kA grahaNa nahIM kiyA hai / tathA cauruvasamittu mohaM micchaM khaviuM surottamo houM / ukkosasaMjamaMte jahaNNagAhAragadugANaM // 38 / / zabdArtha---cauruvasamitta -cAra bAra upazama karake, mohaM - mohanIya kA, micchaM-mithyAtva kA, khaviuM-kSaya karake, surottamo --uttama deva, houMhokara, ukkosasaMjamaMte-utkRSTa kAla taka saMyama pAlakara anta meM, jahaNNagAhAragadUgANaM--AhArakadvika kI jaghanya (sthiti-udiirnnaa)| gAthArtha-mohanIya kA cAra bAra upazama karake usake bAda mithyAtva kA kSaya karake uttama deva meM utpanna hokara phira manuSya meM utpanna ho, vahA~ utkRSTa kAla taka saMyama pAlakara aMta meM AhArakadvika kI jaghanya sthiti-udIraNA karatA hai| vizeSArtha-saMsAra meM paribhramaNa karate hue cAra bAra mohanIyakarma kA sarvopazama karake, tatpazcAt mithyAtva, mizra aura samyaktva mohanIya 1 gAthA meM grahaNa kiyA gayA 'bhiccha' pada anya darzanamohanIya kA upalakSaNa hai| kyoMki mithyAtva kA kSaya hone ke bAda mizra, samyaktva mohanIya kA avazya kSaya hotA hai| Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 . paMcasaMgraha : 8 kA kSaya karake sarvArthasiddha mahAvimAna meM utpanna ho| sarvArthasiddha vimAna kI tetIsa sAgaropama pramANa Ayu pUrNa karake pUrva koTi varSa kI Ayu se manuSya meM utpanna ho aura manuSyabhava meM ATha varSa kI umra hone ke bAda cAritra grahaNa kare aura utane kAla nyUna pUrvakoTi varSa pramANa saMyama kA pAlana kara aMta meM AhAraka zarIra kI vikurvaNA karane vAlA AhArakasaptaka ke udaya ke bAda ki jisa samaya AhAraka zarIra bikhara jAyegA aura udaya kA aMta hogA usa aMta samaya meM usakI jaghanya sthiti-udI raNA karatA hai| ___ manuSyabhava meM dezona pUrvakoTi pramANa saMyama ke pAlana ke kAraNa utane kAla AhAraka saptaka kI sattAgata sthiti kA kSaya hotA hai aura anta meM alpa sthiti sattA meM rahatI hai| isIlie pUrvakoTi varSa ke anta meM AhArakazarIra karane vAle ko jaghanya sthiti kI udIraNA batalAI hai| cAra bAra mohanIya kA sarvopazama kahane kA kAraNa yaha hai ki usa sthiti meM AhArakasaptaka meM saMkramita hone vAlI prakRtiyoM kA sthitighAta hotA hai| jisase AhAraka ke saMkramayogya sthAna meM alpa sthiti kA saMkrama hotA hai tathA usa-usa samaya atyanta vizuddha pariNAma ke yoga se usakI baMdhayogya bhUmikA meM alpa sthiti kA baMdha hotA hai / sarvArthasiddhi meM utane kAla pradezodaya se sthiti kama karatA hai aura navIna bAMdhatA nhiiN| isI kAraNa cAra bAra mohanIya kA upazama aura usake bAda kSAyika samyaktva prApta kara sarvArtha siddha vimAna meM utpanna hone kA saMketa kiyA hai / tathA khoNatANaM khINe micchattakameNa codasaNhapi / sesANa sajogate bhiNNamahattaTThiIgANaM // 36 // zabdArtha- khIgaMtANaM khINe-kSINamohaguNasthAna meM jinakA kSaya hotA hai,, micchattakameNa ---mithyAtva ke krama se, coddasaNhaMpi --caudaha prakRtiyoM kI bhI sesAga-zeSa kI, sajogante---sayogikevalIguNasthAna ke anta meM, bhiNNamuhuttaTTiIgANaM -antarmuharta kI sthiti vaalii| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa prarUpaNA adhikAra : gAthA 26 61 gAthArtha - kSINamohaguNasthAna meM jinakA kSaya hotA hai, aisI caudaha prakRtiyoM kI mithyAtva ke krama se kSINamohaguNasthAna meM tathA antarmuhUrta sthiti vAlo zeSa prakRtiyoM ko sayogikevalIguNasthAna ke anta samaya meM jaghanya sthiti - udIraNA hotI hai / vizeSArtha - kSINamohaguNasthAna meM jinakA sattA meM se nAza hotA hai, aisI jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka aura antarAyapaMcaka rUpa caudaha prakRtiyoM kI kSINamohaguNasthAna meM hI mithyAtva kI rIti se yAni jaise mithyAthva kI udayayogya samayAdhika AvalikA pramANa sthiti zeSa rahe taba samaya pramANa sthiti kI jaghanya sthiti - udIraNA hotI hai, usI prakAra jJAnAvaraNapaMcaka Adi caudaha prakRtiyoM kI samayAdhika AvalikA praNAma sthiti sattA meM zeSa rahane para jaghanya sthiti - udIraNA hotI hai / tathA manuSyagati, paMcendrijAti, prathama saMhanana, audArikasaptaka, saMsthAnaSaTka, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa, prazasta aprazasta vihAyogati, sa, bAdara, paryApta, pratyeka, subhaga, susvara duHsvara, Adeya, yaza:kIrti, tIrthakara nAma aura uccagotra rUpa battIsa aura nirmANa Adi dhruvodayA tetIsa kula paiMsaTha prakRtiyoM kI antarmuhUrta pramANa sthiti kI sayorivalI guNasthAna ke carama samaya meM jaghanya sthiti udIraNA hotI hai / sayogikevalI ke carama samaya meM sattAgata sabhI prakRtiyoM kI sthiti antarmuharta pramANa hI sattA meM hotI hai, jisameM udayAvAlikA se Upara kI antarmuhUrta pramANa sthiti hI jaghanya udIraNAyogya rahatI hai / isIlie ukta paiMsaTha prakRtiyoM kI antarmuharta pramANa hI jaghanya sthiti - udIraNA kahI hai / tathA 1 mithyAtva aura caudaha prakRtiyoM meM mAtra samaya pramoga jaghanya sthiti kA hI sAmya hai, anya nahIM / kyoMki mithyAtva kA kSaya to cauthe se sAtaveM guNasthAna taka meM hI ho jAtA hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 paMcasaMgraha : cAroM Ayu kI bhI una-unakI udIraNA ke anta meM samayAdhika AvalikA pramANa sthiti sattA meM zeSa rahe, taba jaghanya sthiti-udIraNA samajhanA cAhie / sthiti- udIraNA ke sambandha meM vizeSa vaktavya isa prakAra hai sthiti- udIraNA meM kitane hI sthAna para aisA AyA hai ki baMdhAvalikA ke jAne ke bAda udayavalikA se Upara kI sthiti patadgraha prakRti kI udayAvalikA se Upara saMkramita hotI hai / aisA kyoM hotA hai ? to usakA kAraNa yaha hai ki jisakI sthiti saMkramita hotI hai, usakI udayAvalikA se Upara kI sthiti saMkramita hotI hai / anya prakRtinayanasaMkrama meM sthAna kA parivartana nahI hone se jisameM saMkramita hotI hai, usakI udayAvalikA se Upara saMkramita hotI hai, yaha kahA hai / yAni usa udayAvalikA ko milAne para eka AvalikAnyUna usakI utkRSTa sattA hotI hai / jaise ki narakagati kI utkRSTa sthiti bAMdhe, jisa samaya usakI baMdhAvalikA pUrNa ho, usa samaya devagati bAMdhanA prArambha kare, badhyamAna devagati meM udayAvalikA se Upara kA narakagati kA dalika saMkramita hotA hai / udayAvalikA se Upara kA narakagati kA dalika devagati kI udayAvalikA se Upara saMkramita ho, yAni usa udayAvalikA ko milAne para eka AvalikAnyUna bIsa koDAkoDI sAgara pramANa devagati kI utkRSTa sthiti sattA meM hotI hai tathA usakI saMkramAvalikA ke jAne ke bAda udayAvalikA se Upara kA dalika anyatra saMkramita hotA hai / isI prakAra anyatra bhI samajhanA cAhie / isa prakAra se sthiti udIraNA kA nirUpaNa jAnanA cAhie / ' aba kramaprApta anubhAga- udIraNA kI prarUpaNA prArambha karate haiM / anubhAga- udIraNA aNubhAgudIraNAe ghAsaNNA ya ThANasannA ya / suhayA vivAgaheu jottha viseso tayaM vocchaM // 40 // 1 sthiti udIraNA viSayaka vivaraNa kA prArUpa pariziSTa meM dekhiye / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 40 zabdArtha-- aNubhAgudIraNAe- anubhAga-udIraNA meM, ghAisaNNA-gAti, saMjJA, ya-aura, ThANasannA--sthAnasaMjJA, ya-aura' suyA-zubhAzubhatva, vivAga--vipAka, heu-hetu, jottha-jo yahA~, viseso--vizeSa, tayaM-- usako, vocchaM-kaha~ gaa| gAthArtha-udaya ke prasaMga meM jaisA ghAtisaMjJA, sthAnasaMjJA, zubhAzubhatva, vipAka aura hetu ke lie kahA gayA hai, vaisA hI anubhAga-udIraNA meM bhI samajhanA caahie| lekina yahA~ jo vizeSa hai, usako meM khNgaa| vizeSArtha-anubhAga udIraNA ke sambandha meM chaha vicAraNIya viSaya haiM yathA-1 saMjJA-prarUpaNA, 2 zubhAzubha-prarUpaNA, 3 vipAkaprarUpaNA, 4 hetu-prarUpaNA, 5 sAdyAdi-prarUpaNA aura 6 svaamitvprruupnnaa| inameM se saMjJA, zubhAzubhatva, vipAka aura hetu ke bAre meM mAtra sUcanA karate haiM ki saMjJA do prakAra kI hai-1 ghAtisaMjJA, 2 sthaansNjnyaa| inameM ghAtisaMjJA tIna prakAra kI hai-1 sarvaghAtisaMjJA, 2 dezaghAtisaMjJA aura 3 aghAtisaMjJA / sthAnasaMjJA ke cAra prakAra haiM-1 ekasthAnaka, 2 dvisthAnaka, 3 tristhAnaka aura 4 ctuHsthaank| zubhatva aura azubhatva ke bheda se zubhAzubhatva ke do prakAra haiM / yathA-matijJAnAvaraNAdika azubha haiM aura sAtAvedanIya Adi zubha haiM / vipAka ke cAra prakAra haiM-1 pudgalavipAka, 2 kSetravipAka, 3 bhavavipAka aura 4 jovavipAka / dravya, kSetra, kAla, bhAva aura bhava ke bheda se hetu ke pAMca prakAra haiN| inameM ghAtisaMjJA, sthAnasaMjJA, zubhAzubhatva, vipAka aura hetu jaise baMdha aura udaya ke Azraya se pUrva meM kahe gaye haiM, usI prakAra yahA~anubhAga-udI raNA meM- bhI jAnanA caahie| arthAt vahA~ jina prakRtiyoM ko baMdha, udaya kI apekSA sarvaghAti Adi kahA gayA ho, usI prakAra yahA~ udIraNA meM bhI samajhanA caahie| lekina unake sambandha meM jo kucha bhI vizeSa hai, usakA yahA~ nirdeza kiyA jA rahA hai / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 paMcasaMgraha : 8 saMjJA sambandhI vizeSa purisitthivigdha accakkhucakkhusammANa igideThANo vA / maNapajjavasANaM vaccAso sesa baMdhasamA // 41 // zabdArtha-purisitthi-puruSaveda, strIveda, viggha---aMtarAya, accakkhucakkhusammANa -acakSudarzanAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa, samyaktvamohanIya kI, igiduThAgo-ekasthAnaka, dvisthAnaka, vA-aura, maNapajvapu sANaM-manaparyAya jJAnAvaraNa, napusaMkaveda, vaccAso-viparItatA hai, sesa-zeSa kI, baMdhasamAbaMdha ke samAna / gAthArtha-puruSaveda, strIveda, aMtarAya, acakSudarzanAvaraNa, cakSuvarzanAvaraNa aura samyaktvamohanIya ke eka aura dvi sthAnaka rasa kI udIraNA hotI hai tathA manaparyAyajJAnAvaraNa aura sapuMsakaveda ke sambandha meM viparItatA hai zeSa prakRtiyoM ko baMdha ke samAna udIraNA hotI hai| vizeSArtha-gAthA meM anubhAga-udIraNA ke prasaMga meM saMjJA se sambandhita vizeSatA kA saMketa kiyA hai puruSaSeda, strIveda, aMtarAyapaMcaka, acakSukadarzanAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa, aura samyaktvamohanIya kI anubhAga-udIraNA eka sthAnaka aura dvisthAnaka rasa kI jAnanA caahiye| jisakA vizeSatA se sAtha spaSTIkaraNa isa prakAra hai puruSaveda, aMtarAyapaMcaka, acakSudarzanAvaraNa, aura cakSudarzanAvaraNa kA baMdhApekSA anubhAga kA vicAra kareM to eka dvi, tri, catu sthAnaka isa taraha cAra prakAra kA rasa baMdhatA hai, kintu ina prakRtiyoM kA rasa kI udAraNApekSA vicAra kiyA jAye to jaghanya se ekasthAnaka aura maMda dvisthAnaka rasa kI udIraNA hotI hai aura utkRSTa se sarvotkRSTa dvisthAnaka rasa kI hI udIraNA hotI hai parantu tri yA catu sthAnaka rasa kI udIraNA nahIM hotI hai / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa prarUpaNA adhikAra : gAvA 41 65 strIveda kA dvisthAnaka, tristhAnaka aura catu sthAnaka isa taraha tIna prakAra kA rasabaMdha hotA hai parantu usakI anubhAga- udIraNA jaghanya ekasthAnaka aura maMda dvisthAnaka rasa kI evaM utkRSTa sarvotkRSTa dvisthAnaka rasa kI hotI hai / samyaktvamohanIya kA baMdha nahIM hone se usake viSaya meM to kucha kahanA nahIM hai, parantu udIraNA hotI hai, isaliye usake sambandha meM vizeSa kA nirdeza karate haiM ki samyaktvamohanIya kI utkRSTa dvisthAnaka rasa kI aura jaghanya ekasthAnaka rasa kI udIraNA hotI hai tathA usakA jo ekasthAnaka yA dvisthAnaka rasa hai, vaha dezaghAtI hai| manaparyAyajJAnAvaraNa aura napuMsakaveda ke liye baMdha meM jo kahA~ hai, usase yahA~ viparIta jAnanA cAhiye / yAni baMdhAzrayI napuMsakaveda kA jisa prakAra kA rasa kahA hai, usa prakAra kA rasa manaparyAyajJAnAvaraNa kI udIraNA meM aura baMdhAzrayI manaparyAyajJAnAvaraNa kA jaisA rasa kahA hai vaisA napuMsakaveda kI udIraNA meM samajhanA cAhiye / vaha isa prakAra - manaparyAyajJAnAvaraNa kA baMdhApekSA ekasthAnaka, dvisthAnaka, tristhAnaka aura catuHsthAnaka isa taraha cAra prakAra kA rasa hai aura yahA~ utkRSTa udIraNApekSA catuHsthAnaka aura anutkRSTa - madhyama udIraNApekSA catuHsthAnaka tristhAnaka aura dvisthAnaka rasa hai / napuMsakaveda kA anubhAga bandha kI apekSA catuHsthAnaka tristhAnaka aura dvisthAnaka isa taraha tIna prakAra kA rasa hai aura yahA~ utkRSTa udIraNApekSA catuHsthAnaka aura anutkRSTa - madhyama udIraNApekSA catuH sthAnaka, tristhAnaka, dvisthAnaka aura ekasthAnaka rasa hai / prazna - jaba napuMsakaveda kA ekasthAnaka rasa baMdha hotA hI nahIM hai to udIraNA kaise hotI hai ? uttara - yadyapi napuMsakaveda kA ekasthAnaka rasa baMdhatA nahIM hai, parantu kSaya ke samaya rasaghAta karate sattA meM usakA ekasthAnaka rasa saMbhava hai / isIliye jaghanya se usake ekasthAnaka rasa kI udIraNA kahI hai / tathA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 zeSa dezaghAti prakRtiyoM kA baMdha meM jisa taraha cAroM prakAra kA rasa kahA hai, usI taraha anubhAga-udIraNA meM bhI cAroM prakAra kA rasa jAnanA caahiye| dezaghAti prakRtiyoM kA ghAtitva viSayaka vizeSa desovaghAiyANaM udae deso va hoi savvo ya / desovaghAio cciya acakkhusammattavigdhANaM // 42 // zabdArtha- desovaghAiyAgaMdezaghAti prakRtiyoM kI, udae --udaya-- udIraNA meM, deso-dezadhAti, va-athavA, hoi-hotA hai, savo--sarvaghAti, ya--aura, desovaghAio cciya-dezaghAti hI, acakkhusammattavigghAgaMacakSudarzanAvaraNa, samyaktvamohanIya aura aMtarAya kaa| gAthArtha-dezaghAti prakRtiyoM kA udaya-udIraNA meM dezaghAti athavA sarvaghAti rasa hotA hai tathA acakSudarzanAvaraNa, samyaktvamohanIya aura aMtarAya kA dezaghAtI hI rasa udaya-udIraNA meM hotA hai| vizeSArtha-pUrva gAthA meM jaise yaha kahA gayA hai ki kisa prakAra ke rasa kI udoraNA hotI hai, usI prakAra isa gAthA meM yaha spaSTa karate haiM ki vaha rasa kaisA hotA hai-ghAti yA aghAti ? dezaghAti-jJAnAvaraNacatuSka, cakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, navanokaSAya aura saMjvalanacatuSkarUpa- prakRtiyoM kA udIraNArUpa udaya meM yAni udAraNA meM dezadhAti rasa hotA hai, usI prakAra sarvaghAti rasa bhI hotA hai kintu acakSudarzanAvaraNa, samyaktvamohanIya aura aMtarAyapaMcaka ke rasa kI udIraNA meM dezaghAti rasa hI hotA hai, kintu sarvaghAti rasa nahIM hotA hai / tathA ghAyaM ThANaM ca paDucca savvaghAINa hoI jaha baMdhe / agghAINaM ThANaM paDucca bhaNimo viseso'ttha // 43 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa prarUpaNA adhikAra : gAthA 44 hotA hai, jaha zabdArtha - ghAyaM - ghAtitva, ThANaM -- sthAna, ca- aura, sanvaghAINa- sarvaghAti prakRtiyoM kA, hoi baMdha meM, agghAIna - aghAti prakRtiyoM kA, ThANaM- sthAna, bhaNibho kaheMge, viseo'ttha- jo vizeSa hai usako yahA~ / gAthArtha - sarvaghAti prakRtiyoM kA ghAtitva aura sthAna kI apekSA jaisA baMdha meM kahA hai, vaisA udIraNA meM bhI jAnanA cAhiye / aghAti prakRtiyoM kA sthAna kI apekSA jo vizeSa hai, usako yahA~ kaheMge / -- vizeSArtha - kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, Adi kI bAraha kaSAya, mithyAtvamohanIya aura pAMca nidrArUpa sarvadhAti prakRtiyoM ke rasa kA ghAtisaMjJA aura sthAnasaMjJA kI apekSA vicAra kareM to una prakRtiyoM kA baMdha meM jaisA rasa hotA hai, vaisA hI udIraNA meM bhI samajhanA cAhiye / 6.7 paDucca -- apekSA, jaisA, baMdhe paDucca - apekSA, isakA tAtparya yaha huA ki jaise ina prakRtiyoM kA baMdha meM catu:sthAnaka, tristhAnaka aura dvisthAnaka rUpa tIna prakAra kA rasa kahA hai, evaM una tInoM prakAra ke rasa ko jaise sarvaghAti batAyA hai, usI prakAra udIraNA meM bhI jAnanA cAhiye / yAni una prakRtiyoM ke catuH, tri aura dvisthAnaka rasa ko udIraNA hotI hai aura vaha sarvaghAti hI hotA hai / mAtra utkRSTa rasa kI udIraNA meM catuHsthAnaka hI aura anutkRSTa- madhyama rasa kI udIraNA meM tInoM prakAra kA rasa hotA hai / isa prakAra se ghAti prakRtiyoM sambandhI vizeSa jAnanA cAhiye / aba eka sau gyAraha aghAtI prakRtiyoM kI udIraNA meM sthAnAzrayI vizeSa kathana karate haiM / aghAti prakRtiyoM kA sthAnAzrita vizeSa thAvaracau Ayavauralasattatirivigala maNuyatiyagANaM / naggohAicaunha egidiusabhAichapi // 44 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 paMcasaMgraha : 8 tirimaNujogANaM mIsa guruyakharanara ya devapuvvINaM / raso udae udIraNAe ya // 45 // duTThANiocciya zabdArtha - thAvaracau - -sthAvaracatuSka, Ayava - Atapa, uralasatta audArisaptaka, tirivigalamaga yatiyagANaM tiryavatrika, vikalatrika, manuSyatrika, naggohAicaunhaM - - nyagrodha Adi catuSka saMsthAna, egidi ekendriya jAti, usabhAichaNhaMpi vajraRSabhanArAcAdi saMhananaSaTka | tiramaNujogANaM tiryaMca aura manuSya udayaprAyogya, mIsa - mizramohanIya, guruyakhara- guru aura karkaza sparza, nara ya devapuvvINaM - naraka aura deva AnupUrvI kI, duTThANiocciya - dvisthAnaka hI raso -rasa ( anubhAga ), udaeuddaraNAe ya - udaya aura udIraNA meM / , gAthArtha - sthAvaracatuSka, Atapa, audArikasaptaka, tiryaMcatrika, vikalatrika, manuSyatrika, nyagrodhasaMsthAna Adi catuSka, ekendriyajAti, vajraRSabhanArAca Adi saMhananaSaTka rUpa tiryaMca aura manuSya udayaprAyogya tathA mizramohanIya, guru, karkaza sparza, devanarakAnupUrvInAma prakRtiyoM kA udaya aura udoraNA meM dvisthAnaka rasa hI hotA hai / - vizeSArtha-sthAvaracatuSka--sthAvara, sUkSma, aparyApta aura sAdhAraNa, Atapa, audArikasaptaka, tiryaMcatrika - tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, tiryaMcAyu, vikalatrika - dvIndriya, trondriya, caturindriyajAti, manuSyatrika - manuSyagati, manuSyAnupUrvI, manuSyAyu, nyagrodhAdicatuSkanyagrodhamarimaNDala, sAdi, vAmana, aura kubja saMsthAna, ekendriya jAti tathA vajraRSabhanArAca Adi chaha saMhanana rUpa tiryaMca ora manuSya ke udayaprAyogya battIsa prakRti tathA mizramohanIya, guru, karkaza sparzanAma, deva aura naraka AnupUrvInAma ye pA~ca kula milAkara saiMtIsa prakRtiyoM kA udaya aura udIraNA meM dvisthAnaka rasa hI hotA hai / kyoMki ye prakRtiyAM cAhe jaise rasa vAlI baMdhe, lekina jIvasvabhAva se sattA meM rasa Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa prarUpaNA adhikAra : gAthA 46 kama hokara udaya meM Ane para udaya aura udIraNA meM dvisthAnaka hI rasa hotA hai| mAtra ghAtisaMjJAzrita mizramohanIya kA rasa sarvaghAti aura zeSa prakRtiyoM kA rasa aghAti hai / aba zubhAzubhatva viSayaka vizeSa kA nirdeza karate haiN| zubhAzubhatva-viSayaka vizeSa sammattamIsagANaM asubharaso sesayANa baMdhutta / ukkosudIraNA saMtayaMmi chaTANavaDie vi // 46 // zabdArtha-sammattamIsagANaM--samyaktva aura mizramohanIya kA asubharaso -~- azubha rasa sesayANa-- zeSa prakRtiyoM kA, baMdhuttaM-baMdha ke rAmAna, ukkosudoraNA--- utkRSTa udIraNA, saMtayaMmi--sattA meM, chaTThANavaDie vi---SaTsthAna patita hone para bhii| gAthArtha- samyaktva aura mizramohanIya kA azubha rasa hai, zeSa prakRtiyoM ke viSaya meM baMdha ke samAna hai| sattA meM-anubhAga kI sattA meM SaTsthAnapatita hone para bhI utkRSTa anubhAga kI udIraNA hotI hai| vizeSArtha-samyaktva aura mizramohanIya ye donoM prakRti ghAti hone se unakA rasa azubha hI jAnanA cAhie aura isI kAraNa ye donoM prakRtiyAM rasa kI apekSA pApa prakRtiyA~ kahalAtI haiN| zeSa prakRtiyoM kA zubhAzubhatva baMdha ke samAna jAnanA caahie| yAni baMdha meM jina 1 jina prakRtiyoM ke sambandha meM amUka prakAra ke rasa kI udIraNA hotI hai, aisA na kahA ho, unake lie baMdhAnurUpa samajhanA cAhiye / arthAt una-una prakRtiyoM kA jaghanya-utkRSTa jitanA rasa bandha hotA ho utanA udIraNA meM bhI samajhanA caahiye| mAtra aghAti prakRtiyoM kA anubhAga sarvaghAtipratibhAga sadRza hotA hai / aghAti prakRtiyoM kA rasa hai to aghAti lekina sarvaghAti ke sAtha jaba taka anubhava kiyA jAtA hai, taba taka usake jaisA hokara anubhava me AtA hai| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 prakRtiyoM ko zubha kahA ho, unako udIraNA meM bhI zubha aura yadi azubha kahA ho to azubha hI samajhanA caahie| prazna -kisa prakAra ke rasa kI sattA meM rahatA jIva utkRSTa anubhAga kI udIraNA karatA hai ? uttara --utkRSTa anubhAga kI sattA meM SaTsthAnapatita hone para bhI utkRSTa rasa kI udIraNA hotI hai| isakA tAtparya yaha hai ki jaba sarvotkRSTa rasa kA baMdha ho taba sarvotkRSTa rasa kI sattA hotI hai| sattA meM vartamAna vaha sarvotkRSTa rasa anantabhAgahIna athavA asaMkhyAtabhAgahIna, saMkhyAtabhAgahIna, saMkhyAtaguNahIna, asaMkhyAtaguNahIna yA anantaguNahIna ho to bhI utkRSTa rasa kI udIraNA hotI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki anantAnanta spardhakoM ke anubhAga kA kSaya hone para bhI ananta spardhaka baMdha ke samaya jaise rasa vAle ba~dhe the, vaise hI rasa vAle rahate haiN| jitane spardhaka ba~dhe, una samasta spardhakoM meM rasa kama nahIM hotA hai, parantu amuka-amuka spardhakoM meM se anantabhAgahIna yA anantaguNahIna Adi rasa kama hotA hai / jisase mUla --baMdhate samaya jo rasa baMdhA thA, vaha sAmudAyika rasa kI apekSA anantaguNahona anantaveM bhAga rasa zeSa rahane para bhI utkRSTa rasa kI udIraNA hotI hai to phira asaMkhyAtaguNahIna Adi rasa zeSa rahe taba bhI utkRSTa rasa kI udoraNA ho usameM kucha Azcarya nahIM hai| 1 kula sAmudAyika rasa meM se anantavAM bhAga, asaMkhyAtavAM bhAga yA saMkhyAtavAM bhAgarasa jo kama hotA hai, vaha anukrama se anantabhAgahIna, asaMkhyAtabhAga - hIna aura saMkhyAtabhAgahIna tathA samasta anubhAga kA anantavAM bhAga, asaMkhyAtavAM bhAga yA saMkhyAtavAM bhAga hI sattA meM zeSa rahe ta vaha anantaguNahIna, asaMkhyAtaguNa hIna yAM sakhyAMtaguNa hIna huA kahalAtA hai| anantabhAgahIna yAni mAtra anantavAM bhAga hI nyUna aura anantaguNahIna ho yAni anantavAM bhAga zeSa rahe yaha artha samajhanA caahiye| zeSa bhAgahIna yA guNahIna meM bhI. Upara kahe anusAra hI samajhanA caahie| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa prarUpaNA adhikAra : gAthA 47 ae vipAkAzrita vizeSa kA kathana karate haiM / vipAkAzrita vizeSa mohaNIyanANAvaraNaM kevaliyaM daMsaNaM viriyavigdhaM / saMpunnajIvadavve na pajjavesuM kuNai pAgaM // 47 // zabdArtha - mohaNIya nANAvaraNaM--- mohanIya, jJAnAvaraNa, kevaliyaMsaNaMkevaladarzanAvaraNa, viriyavigdhaM -- vIryAntarAya, saMpanna jIvadavve sampUrNa jIvadravya meM, na pajjavesu - paryAyoM meM, kuNai- - karatA hai, pAgaM-vipAka / 71 gAthArtha - mohanIya, jJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa aura vIryAntarAya karma sampUrNa jIvadravya meM vipAka karatA hai, parantu sarva paryAyoM meM vipAka nahIM karatA hai / vizeSArtha -- mohanIya kI aTThAIsa, jJAnAvaraNa kI pAMca, kevaladarzanAvaraNa aura vIryAntarAya ye paiMtIsa prakRtiyAM sampUrNa jIvadravya meM vipAka utpanna karatI haiM, parantu samasta paryAyoM meM utpanna nahIM karatI / yAni ye paiMtIsa prakRtiyAM dravya se sampUrNa jIvadravya ko ghAta karatI haiM- dabAtI haiM, parantu sampUrNa paryAyoM ko dabAne meM azakya hone se AvRta nahIM karatI haiN| isakA tAtparya yaha huA ki uparyukta prakRtiyA~ apane vipAka kA anubhava jIva ke amuka bhAga ko hI karAtI haiM, amuka bhAga ko nahIM, aisA nahIM hai, parantu sampUrNa jIvadravya ko karAtI haiM, phira bhI usase samasta sAmudAyika rasa anantabhAgAdi hIna yA anantaguNAvihIna hotA hai, kintu sattAgata samasta spardhakoM meM se anantabhAgahInAdi rasa kama hotA nahIM hai / kitaneka spardhaka jaise ba~dhe the, vaise hI sattA meM raha jAte haiM, jisase utkRSTa rasa ke sattAkAla meM SaTsthAna par3ane para bhI udIraNA ho sakatI hai, jaise upazamazra Ni meM kiTTiyAM hone para bhI apUrva spardhaka aura pUrva spardhaka bhI sattA meM rahate haiM / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 paMcasaMgraha : 8 jIva meM vidyamAna ananta jJAnAdi guNa sarvathA ghAtita nahIM ho jAte haiN| upayukta prakRtiyoM meM jo-jo samyaktva, cAritra Adi guNoM ko AcchAdita karatI haiM, una sabake amuka-amuka aMza udghATita rahate hI haiN| kyoMki samasta aMzoM ko AcchAdita karane kI una karmoM meM zakti ho nahIM hai / jIva svabhAva se ve guNa sampUrNatayA AcchAdita ho bhI nahIM sakate haiN| yadi pUrNa rUpa se daba jAyeM to jIva ajIva ho jAyegA / jaise saghana bAdaloM ke rahane para bhI unase candra, sUrya kI prabhA paripUrNa rUpa se AcchAdita nahIM ho jAtI hai, parantu dina-rAtri kA antara jJAta ho, itanI to udghATita rahatI hI hai, isI prakAra yahA~ bhI samajhanA caahie| tathA gurulahugANaMtapaesiesu cakkhussa sesavigghANaM / jogesu gahaNadharaNe ohINaM ruvidavesu // 48 // zabdArtha-gurunahagANaMtapaesie --gurulavu dravyoM ke ananta prAdezika skandhoM meM, cakkhussa -cakSudarzanAvaraNa kA, sesavigghANaM---zeSa antarAya karmoM kA, jogesugahaNadharaNe ---grahaNa aura dhAraNa karane yogya dravyoM meM, ohINaMavadhijJAnadarzana AvaraNoM kA, ruvidabvesu-rUpI dravyoM meM / gAthArtha-guru-laghu dravyoM ke ananta prAdezika skandhoM meM, cakSudarzanAvaraNa kA, grahaNa-dhAraNa karane yogya pudgaloM meM zeSa antarAya karmoM kA aura rUpI dravyoM meM avadhijJAna darzanAvaraNoM kA vipAka hotA hai| vizeSArtha-jisa guNa kI jitane pramANa meM jAnane Adi kI zakti hotI hai, usakA AvAraka karma utane pramANa meM una jJAnAdi guNoM ko AvRtta karatA hai| jaise ki avadhijJAna kI mAtra rUpI dravya ko jAnane kI zakti hai to avadhijJAnAvaraNa karma rUpI dravya ko jAnane kI zakti ko hI AcchAdita karatA hai| tAtparya yaha huA ki jisa guNa kA jitanA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa prarUpaNA adhikAra : gAyA 46 aura jo viSaya hotA hai, utanA aura usa viSaya ko usakA Avaraka karma AvRtta karatA hai| aba isI kathana ko vizeSa rUpa meM spaSTa karate haiM guru-laghupariNAmI arthAt ATha sparza vAle ananta prAdezika skandhoM kA cakSu dvArA sAmAnya jJAna nahIM hone denA cakSudarzanAvaraNa kA vipAka hai| kyoMki cakSudarzana dvArA guru-laghu pariNAmI ananta pradezoM se bane skandha hI jAne jA sakate haiM tathA zeSa aMtarAya-dAna, lAbha, bhoga aura upabhoga anta rAya karmoM kA grahaNa aura dhAraNa kiye jA sakeM aise pudgala dravyoM meM hI vipAka hai| kyoMki jIva pudgaladravya kA anantavAM bhAga hI dAna meM de sakatA hai, lAbha prApta kara sakatA hai yA bhoga-upabhoga karatA kintu samasta pudgala dravyoM kA nhiiN| dAnAdi guNoM kA utanA hI viSaya hai, jisase usako AvRta karane vAle karmoM kA vipAka bhI utane meM hI hotA hai| avadhijJAnAvaraNa aura avadhidarzanAvaraNa karmoM kA vipAka rUpI dravyoM meM hI hai-yAni ve karma apanI zakti kA anubhava jIva ko rUpI padArthoM kA sAmAnya vizeSa jJAna nahIM hone dene meM karAte haiM, arUpI dravyoM meM unakA vipAka nahIM hai| jIvoM ko arUpI dravya kA jJAna nahIM hone dene meM avadhijJAna-darzanAvaraNa karmoM kA udaya hetu nahIM hai, kyoMki vaha unakA viSaya nahIM hai| tAtparya yaha ki jitane viSaya meM cakSudarzanAdi kA vyApAra hai, utane hI viSaya meM cakSudarzanAvaraNa Adi karmoM kA bhI vyApAra hai / tathA sesANaM jaha baMdhe hoi vivAgo u paccao duviho| bhavapariNAmako vA nigguNasaguNANa prinnio||46|| jisa guNa se jo jAnA jA sake, jisa guNa kA jo kArya ho, vaha usakA viSaya kahalAtA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 zabdArtha-sesANaM-zeSa prakRtiyoM kA, jahabaMdhe-baMdha meM kahe anusAra, hoi-hotA hai, vivAgo-vipAka, u-aura, paccao-pratyaya, duviho-do prakAra kA, bhavapariNAmakao-bhava aura pariNAmakRta, vA-tathA, nigguNasaguNANa - nirguNa aura saguNa, pariNaio-pa iNati se| gAthArtha-zeSa prakRtiyoM kA vipAka baMdha meM kahe anusAra udIraNA meM bhI jAnanA caahie| bhavakRta aura pariNAmakRta isa taraha pratyaya ke do prakAra haiN| tathA pariNAmakRta pratyaya nirguNa aura saguNa pariNati se do prakAra kA hai| vizeSArtha-gAthA meM zeSa prakRtiyoM ke vipAka sambandhI vizeSa kA kathana karane ke pazcAt bheda nirUpaNapUrvaka pratyayaprarUpaNA kA vicAra prArambha kiyA hai| vipAka viSayaka vizeSa kA Azaya isa prakAra hai-- pUrvokta prakRtiyoM se zeSa rahI prakRtiyoM ke vipAka-phala kA anubhava pudgala aura bhava Adi dvArA jaisA baMdha meM kahA hai, usI prakAra udIraNA meM bhI samajhanA caahie| yAni ki udIraNA se bhI jIva pudgala aura bhava Adi ke dvArA una-una prakRtiyoM ke phala ko anubhava karatA hai| pratyayaprarUpaNA aba pratyayoM kA nirUpaNa karate haiM-pratyaya, hetu aura kAraNa ye ekArthaka haiN| kisa hetu yA kAraNa ke mAdhyama se udIraNA hotI hai, usako yahA~ batalAte haiM / vIryavyApAra ke binA udIraNA nahIM ho sakane se kaSAyasahita yA kaSAyarahita yoga saMjJAvAlA vIrya usakA mukhya kAraNa hai / isakA tAtparya yaha huA kisI bhI karaNa kI pravRtti vIryavyApAra binA nahIM ho sakatI hai| jisase kaSAyasahita yA kaSAyarahita jo vIryapravRtti, vahI udIraNA meM bhI kAraNa hai| amuka-amuka prakAra kA vIryavyApAra hone meM bhI aneka kAraNa hote haiM jaise ki deva bhava meM amuka prakAra kA aura nAraka, tiryaMca, manuSya bhava meM amuka prakAra kA vIrya vyApAra hotA hai| deza yA sarva Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 50 75 virati Adi guNasthAna vAloM ke amuka prakAra kA aura guNa binA ke jIvoM ke amukaprakAra kA voryavyApAra hotA hai / vaikriya AhAraka zarIra kA pariNAma bhI amuka-amuka prakRtiyoM kI udIraNA meM kAraNa hai| jisase pariNAma kA artha jaise adhyavasAya hotA hai, usI prakAra yahA~ zarIra Adi kA pariNAma ye artha bhI hotA hai tathA jaisA aura jitanA rasa ba~dhatA hai, vaisA aura utanA hI rasa udIrita hotA hai, aisA kucha nahIM hai| kyoMki kitanI hI prakRtiyoM kA sarvaghAtI aura catuHsthAnaka rasa ba~dhatA hai, kintu ve sarvaghAtirasa aura catu:sthAnaka rasa se hI udaya meM AyeM aisA nahIM hai| baMdha meM cAhe jaisA rasa ho lekina udaya-udIraNA meM amuka prakAra kA hI rasa hotA hai| yAni ba~dhe hue rasa kA vipariNAma kara, pheraphAra kara, hAni-vRddhi kara udaya meM lAtA hai| jisase pariNAma kA artha 'anyathAbhAva karanA' aisA bhI hotA hai| isa prakAra vIryavyApAra hone meM bhava Adi aneka kAraNa hone se udIraNA bhI aneka rIti se pravartita hotI hai / vIryavyApAra mukhya kAraNa hai, zeSa sabhI avAntara kAraNa haiM yaha samajhanA caahie| udIraNA meM kAraNa rUpa yoga saMjJA vAlA vIrya vizeSa bhavakRta aura pariNAmakRta ke bheda se do prakAra hai / usameM deva, nAraka Adi paryAya ko bhava aura adhyavasAya yA AhAraka Adi zarIra kA pariNAma aura bAMdhe gaye rasa kA anyathA bhAva yaha pariNAma jAnanA caahiye| pariNAmakRta ke bhI do prakAra haiM-1. nirguNa pariNAmakRta 2. saguNa pariNAmakRta / yAni niguNa jIvoM ke pariNAmoM dvArA kiye gaye aura guNavAna jIvoM ke pariNAma dvArA kiye gaye, isa taraha pariNAmakRtapratyaya do prakAra kA hai| aba jina prakRtiyoM kI udIraNA guNa-aguNa pariNAmakRta yA bhavakRta nahIM hai, unakA nirdeza karate haiM uttarataNupariNAme ahiya ahontAvi hoMti susrjuyaa| miulahu paraghAujjoya khagaicauraMsapatteyA // 50 / / Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 zabdArtha-uttarataNupariNAme-uttara zarIra kA pariNAma hone para, ahiya -adhika-vizeSa, ahontAvi-nahIM hone para bhI, hoti-hotI haiM, susarajayAsusvara sahita, miulahu mRdu, laghu, 5 raghAujjoya-parAghAta, udyota, khagai--- (prazasta) vihAyogati, cauraMsa- samacaturastra saMsthAna; patteyA-pratyeka nAma / gAthArtha---susvara sahita mRdu, laghu, parAghAta udyota (prazasta) vihAyogati, samacaturasrasaMsthAna, pratyeka nAma rUpa prakRtiyAM pahale adhika- vizeSa- AzrayI na hone para bhI uttara zarIra kA pariNAma ho taba avazya udIra NA meM prApta hotI haiM / vizeSArtha-susvara sahita mRdu, laghu, sparza, parAghAta, udyota, prazastavihAyogati, samacaturasrasaMsthAna aura pratyeka nAma rUpa prakRtiyA~ yadyapi vizeSa-AzrayI pahale nahIM hotI, tathApi jaba uttaravaikriya yA AhAraka zarIra kiyA jAtA hai taba avazya udIraNA meM prApta hotI haiM / tAtparya yaha hai ki apane mUla zarIra se anya vaikriya yA AhAraka zarIra karane se pahale uparyukta prakRtiyoM kI udIraNA avazya ho, yaha nahIM hai, inakI virodhinI prakRtiyoM kI bhI udIraNA yA udaya hotA hai| kyoMki cAhe kisI saMsthAna yA vihAyogati Adi ke udaya vAlA uttara zarIra kara sakatA hai, parantu jaba uttara vaikriya yA AhAraka zarIra kare taba vaha zarIra jaba taka rahe taba taka uparyukta prakRtiyoM kI hI udaya pUrvaka udIraNA hotI hai| yAni yahA~ guNa-aguNa kA prAdhAnya nahIM hai| parantu uttarazarIra kA hI prAdhAnya hai| isIliye upayukta prakRtiyoM kI vaikriya yA AhAraka zarIra kare usa samaya hone vAlI udIraNA guNAguNa-pariNAmakRta yA bhavakRta nahIM hai, parantu zarIrapariNAmakRta' hai, yaha samajhanA cAhiye / tathA 1 gAthA meM zarIrapariNAmakRta bheda kA saMketa nahIM hai / lekina karmaprakRti udIraNAkaraNa gAthA 51 meM zarIra kA pariNAma uparyukta prakRtiyoM kI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 51 77 subhagAi uccagoyaM guNapariNAmA u desamAINaM / aihINaphaDDagAo aNaMtaMso nokasAyANaM // 51 // zabdArtha-subhagAi-subhaga nAma Adi, uccagoyaM-uccagotra, guNapariNAmA u-guNapariNAma se hI, desamAINaM-dezavirati Adi ke, aihINaphaDDagAo-atihIna spardhaka se, aNaMtaMso-anantavAM bhAga, nokasAyANaMnokaSAyoM kaa| gAthArtha-dezavirati Adi ke subhagAdi aura ucca gotra kI udIraNA guNapariNAma se hotI hai tathA inhIM jIvoM ke nava nokaSAyoM kA atihIna spardhaka se lekara anantavA~ bhAga guNa pariNAmakRta udIraNAyogya samajhanA caahie| vizeSArtha -dezavirati aura pramattasaMyata Adi jIvoM ke subhaga Adi subhaga, Adeya aura yaza kIti tathA uccagotra kI anubhAga-udIraNA guNa pariNAma kRta-deza virati Adi viziSTa guNa kI prApti dvArA hue pariNAmakRta haiM yaha samajhanA caahie| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai___ koI jIva subhaga Adi kI pratipakSI durbhaga Adi prakRtiyoM ke udaya se yukta hone para bhI jaba dezavirati yA sarvavirati guNa ko prApta karatA hai, taba usa deza virati Adi guNa ke prabhAva se usa guNasampanna jIva ko subhagAdi prakRtiyoM kI udayapUrvaka udIraNA pravartita hotI hai| yAni dubhaMgAdi kA udaya badalakara subhagAdi kA hI udaya hotA hai| udIraNA meM kAraNabhUta hone se pariNAmakRta udIraNA meM usakA samAveza kiyA hai / usameM AhArakazarIra kA pariNAma guNavAna AtmAoM ko hI hone se usakI udIraNA kA samAveza guNapariNAmakRta meM aura vaikriya zarIra kA pariNAma guNI, nirguNI donoM ke hone se usakI udIraNA kA samAveza saguNa-nirguNa pariNAmakRta donoM meM ho sakatA hai, isIlie yahA~ pariNAma kA zarIrapariNAma bhI artha kiyA hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 paMcataMgraha : 8 ___ strIveda Adi nava nokaSAyoM kA ati jaghanya anubhAgaspardhaka se lekara anukrama se (kula spardhaka kA) anantavA~ bhAga dezavirati-sarvavirata jIvoM ko guNapariNAmakRta udIraNAyogya samajhanA caahie| tathA jA jaMmi bhave niyamA udIrae tAu bhvnimittaao| pariNAmapaccayAo sesAo sai sa sabvattha // 52 / / zabdArtha-jA jaMmi bhave---jina prakRtiyoM kI jisa bhava meM, diyabhA-- niyama se, udIrae-udIraNA hotI hai, tAu-ve, bhavanimittAo-bhava nimittaka, pariNAmapaccayAo- pariNAma pratyathika, sesAo- zeSa, saihotI hai, sa-vaha, savvattha-sarvatra / gAthArtha-jina prakRtiyoM kI jisa bhava meM avazya udIraNA hotI hai, ve bhavanimittaka aura zeSa pariNAmapratyayika kahalAto haiM / kyoMki unakI udIraNA sarvatra hotI hai| vizeSArtha-jina-jina karma prakRtiyoM kI jisa-jisa bhava meM avazya udIraNA hotI hai, ve prakRtiyAM usa-usa bhava ke kAraNa hone se tadbhava pratyayika kahalAtI haiM / arthA / una-una prakRtiyoM kI udIraNA meM vahavaha bhava kAraNa hai / jaise ki narakatrika kI udIraNA nArakabhavanimi jaghanya spardhaka se lekara samasta spardhakoM kA anantavA~ bhAga veda Adi prakRtiyoM kA dezavirata Adi jIvoM ke udIraNAyogya' kahA hai / yAni jaghanya rasaspardhaka se lekara ananta spardhaka dvArA jaisA pariNAma ho vaisA vedAdi kA udara dezaviratAdi ko samajhanA caahiye| kyoMki guNa ke prabhAva se usa-usa pApaprakRti kA udaya manda-manda hone se yaha sambhava hai| 2 karmaprakRti udIraNAkaraNa gAyA 52 meM ina prakRtiyoM kA asaMkhyAtavA~ bhAga guNapariNAmakRta udIraNAyogya batAyA hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 53 76 taka hotI hai, devatrika kI udIraNA meM devabhava kAraNa hai, tiryaMcatrika, ekendriya, vikalendriyajAtitrika, sthAvara, sUkSma, sAdhAraNa aura Atapa nAmakarma kI udIraNA tiryaMcabhava pratyadhika hai aura manuSyatrika kI udIraNA meM manuSyabhava hetu hai| ukta bIsa prakRtiyoM kI udIraNA usa-usa bhava meM hI hone se bhavapratyayika kahalAtI hai| zeSa prakRtiyoM kI udIraNA meM koI nizcita bhava pratibaMdhaka nahIM hone se pariNAmapratyayika kahalAtI haiN| jisakA Azaya yaha hai ki ukta bIsa prakRtiyoM ke sivAya zeSa prakRtiyoM kI udIraNA pariNAmapratyayika aura dhra va hai| kyoMki sarvabhAvoM meM aura sarvabhavoM meM vidyamAna udIraNA dhra vodayA prakRtiyoM kI hotI hai| isalie pariNAma-nimitta se jinakI udIraNA hone vAlI hai, aisI zeSa prakRtiyAM dhra vodayA hI samajhanA cAhie aura unakI udIraNA nirguNapariNAmakRta samajhanA caahie| tathA - titthayaraM ghAINi ya Asajja guNa pahANabhAveNa / bhavapaccaiyA savvA taheva pariNAmapaccaiyA // 53 / / zabdArtha-titthayaraM-tIrthakara, ghAINi-ghAti prakRtiyAM, ya-aura, Asajja-AdhAra se, guNaM - guNa ke, pahANabhAvega-pradhAnatayA, mukhyarUpa se, bhavapaccaiyA-bhavapratyayika, savvA-sabhI, taheva -usI taraha, pariNAmapaccaiyA--pariNAma pratyayika / gAthArtha - tIrthaMkara aura ghAti prakRtiyAM guNa ke AdhAra se pradhAnatayA guNapariNAmapratyayika jAnanA cAhie athavA usI taraha sabhI prakRtiyAM bhavapratyayika evaM pariNAmapratyayika bhI kahalAtI haiN| vizeSArtha-tIrthakaranAma, ghAti prakRti, jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNanavaka, nokaSAya binA zeSa mohanIya aura antarAyapaMcaka tathA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 ca zabda se saMkalita vaikriyasaptaka tathA dhruvodayA prakRtiyAM anyathA baMdhI huI ye sabhI prakRtiyAM guNa ke avalambana se anyathA pariNamita hokara udIrita hotI haiN| isalie unakI udIraNA mukhyarUpa se guNapariNAmakRta samajhanA cAhiye / athavA sabhI prakRtiyAM yathAyogya rIti se kisI na kisI bhava meM udIrita kI jAtI haiN| jaise tiryaMcagatiprAyogya tiryaMcagati meM, manuSyagatiprAyogya manuSyagati meM narakagatiprAyogya narakagati meM aura devagatiprAyogya devabhava meM / isalie sabhI prakRtiyoM kI udIraNA bhavapratyayika jAnanA cAhie / athavA usa-usa prakAra ke pariNAma ke vaza se adhika rasa vAlI prakRtiyoM ko alpa rasa vAlI karake aura alpa rasa vAlI hoM to unheM adhika rasa vAlI karake sabhI jIva udIrita karate haiM / isIliye sabhI prakRtiyoM pariNAma pratyarika jAnanA cAhie / 80 isa prakAra se pratyayaprarUpaNA kA Azaya jAnanA cAhie / aba sAdyAdi prarUpaNA karane kA avasara prApta hai / vaha mUlaprakRtiviSayaka aura uttaraprakRtiviSayaka ke bheda se do prakAra kI hai / usameM pahale mUlaprakRtiviSayaka sAdyAdi prarUpaNA karate haiM / mUlaprakRti sambandhI sAdyAdi prarUpaNA deforNukkosA ajahaNNA mohaNIya caubheyA / sesaghAINaM tivihA nAmagoyANaNukkosA || 54 || sesavigappA duvihA savve Aussa houmuvasanto / savvaTThagao sAe ukkosuddIraNaM kuNai // 55 // zabdArtha - veyaNieNakkosA - vedanIya karma kI anutkRSTa udIraNA, 1 yahA~ anya prakRti meM saMkramarUpa anyathA pariNAma nahIM samajhanA cAhiye / kintu rasa kI udIraNA kA adhikAra hone se jisa prakRti meM jaisA rasa bAMdhA ho, usameM pheraphAra karane rUpa anyathA pariNamana jAnanA cAhie / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 54, 55 8 1 ajahaNNA - ajaghanya, mohaNIya - mohanIya kI, caubheyA - cAra prakAra kI hai / saghAIrNa - zeSa ghAti prakRtiyoM kI, tivihA- tIna prakAra kI, nAmagoyAzukkosA - nAma aura gotra kI anutkRSTa / -- - sevigappA - zeSa vikalpa, duvihA- do prakAra ke, sabbe - sabhI, Aussa - Ayukarma ke, houM - hokara, uvasanto -- upazAMta, savvaTThagao - sarvArthasiddha meM gayA huA, sAe - sAtAvedanIya kI, ukkosuddIraNaM - utkRSTa udIraNa, kuNa - karatA hai / gAthArtha -- vedanIyakarma kI anutkRSTa aura mohanIya kI ajaghanya udIraNA cAra prakAra kI hai / zeSa ghAti karmoM kI tIna prakAra kI hai / nAma aura gotra karma kI anutkRSTa udIraNA bhI tIna prakAra kI hai| ukta se zeSa vikalpa do prakAra ke haiM / Ayukarma ke sabhI vikalpa do prakAra ke haiM / upazAMta hokara sarvArthasiddha meM gayA jIva sAtAvedanIya kI utkRSTa udIraNA karatA hai / vizeSArtha - ina do gAthAoM meM mUla karma prakRtiyoM kI sAdi Adi prarUpaNA kI hai aura usakA prArambha kiyA hai vedanIya karma se - vedanIya karma kI anutkRSTa anubhAga- udIraNA sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha cAra prakAra kI hai / vaha isa taraha upazamaNi meM sUkSmasaMpa rAyaguNasthAna meM yathAyogya rUpa se utkRSTa rasa vAlA sAtAvedanIya kA baMdha kare aura vahA~ se kAladharma prApta kara sarvArthasiddha mahAvimAna meM utpanna ho, taba pahale samaya meM usako jo udIraNA hotI hai, vaha utkRSTa anubhAga- udIraNA hai aura vaha niyata kAlaparyanta hI hone se sAdi-sAMta hai / usake sivAya anya sabhI anutkRSTa udIraNA hai| vaha apramattasaMyata Adi guNasthAnoM meM nahIM hotI hai, kintu vahA~ se patana ho taba hotI hai / isIliye sAdi hai, usa sthAna ko jisane prApta nahIM kiyA usakI apekSA anAdi, abhavya ke dhruva aura bhavya ke adhruva udIraNA hai / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 mohanIya kI ajaghanya anubhAga- udIraNA sAdi, anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha cAra prakAra kI hai / vaha isa prakAra - mohanIyakarma kI jaghanya anubhAga- udIraNA kSapakazreNi meM sUkSmasaMparAyaguNasthAnavartI jIva ke samayAdhika AvalikA zeSa sthiti rahe taba hotI hai aura usako eka samaya paryanta hI hone se sAdi-sAMta hai / zeSa kAla meM ajaghanya anubhAga- udIraNA pravartita hotI hai / vaha upazAMtamohaguNasthAna meM nahIM hotI hai, kintu vahA~ se girane para hotI hai, isaliye sAdi hai / usa sthAna ko prApta nahIM karane vAle ke anAdi, abhavya ke dhruva aura bhavya ke adhruva hai / 82 zeSa jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya karma rUpa ghAti karmoM kI ajaghanya anubhAga- udIraNA anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha tIna prakAra kI hai / vaha isa prakAra -- ina karmaprakRtiyoM kI kSINamohaguNasthAna meM samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba jaghanya anubhAga- udIraNA hotI hai aura vaha eka samaya- paryanta hone se sAdi-sAMta hai / usake sivAya anya sabhI ajaghanya anubhAga- udIraNA hai / use anAdi kAla se pravartita hone se anAdi hai tathA abhavya ke dhra uva aura bhavya ke adhruva jAnanA cAhiye / nAma aura gotra karma kI anutkRSTa anubhAga- udIraNA anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha tIna prakAra kI hai / vaha isa prakAra - ina donoM karmoM kI utkRSTa anubhAga- udIraNA sayogikevalIguNasthAna meM hotI hai aura vaha niyata kAla paryanta pravartita hone se sAdi-sAMta hai / usake atirikta anya sabhI anAdi hai / isa guNasthAna ko prApta hone se pUrva anAdikAla se hotI rahane se anutkRSTa anubhAga- udIraNA anAdi | abhavya ke dhruva aura bhavya jaba caudahavAM guNasthAna prApta karegA taba anutkRSTa udIraNA kA anta karegA, ataeva usakI apekSA adhruvasAMta hai| jisa-jisa karma se sambandhita jo-jo vikalpa kahe haiM, unake sivAya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 56 83 anya vikalpa sAdi aura adhra va-sAMta isa taraha do prakAra ke haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-ghAtikarma kI utkRSTa, anutkRSTa anubhAga-udIraNA mithyA dRSTi ke eka ke bAda dUsarI isa krama se pravartita hone se sAdi hai| ukta karmoM kA utkRSTa ra sabaMdha pahale guNasthAna meM hotA hai, jisase jaba taka utkRSTa rasa sattA meM ho, taba taka unakI utkRSTa tatpazcAt anutkRSTa anubhAga-udIraNA pravartamAna hotI hai tathA jaba utkRSTa rasa kA baMdha ho taba utkRSTa anubhAga-udIraNA hotI hai| isa prakAra ke parAvartana krama se hone ke kAraNa sAdi-sAMta hai aura jaghanya udIraNA viSayaka vicAra ajaghanya-udIraNA ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai| nAma, gotra aura vedanIya karma kI jaghanya, ajaghanya anubhAgaudIraNA mithyA dRSTi ke eka ke bAda eka isa taraha badala-badala kara hone se donoM sAdi sAMta haiN| ina karmoM ke jaghanya anubhAga kA baMdha nigodiyA jIva ke hotA hai, ataH ukta prakAra se jaghanya-ajaghanya sAdi-sAMta haiN| utkRSTa udIraNA ke sambandha meM pahale vicAra kiyA jA cukA hai| __Ayukarma ke jaghanya Adi cAroM bheda usake adhra va hone se sAdi aura sAMta-adhra va isa taraha do prakAra ke haiN| kyoMki paryantAvalikA meM kisI bhI Ayu kI udIraNA nahIM hotI hai| paryantAvalikA se pUrva taka hI hotI hai| isa prakAra se mUlakarma sambandhI sAdi Adi vikalpoM ko jAnanA cAhiye / aba uttaraprakRtiviSayaka sAdyAdi prarUpaNA karate haiN| uttaraprakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA kakkhaDagurumicchANaM ajahaNNA miulhuunnnnukkosaa| cauhA sAiyavajjA vIsAe dhuvodayasubhANaM // 56 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha :8 zabdArtha-kakkhaDagurumicchANaM-karkaza, guru sparza aura mithyAtva kI, ajahaNNA-ajaghanya, miulahuNaNukkosA-mRdu, laghu sparza kI anutkRSTa, cauhA-cAra prakAra kI, sAiyavajjA-sAdi ko chor3akara, vIsAe-bIsa, dhruvodayasubhANaM-dhU vodayA zRbha prakRtiyoM kI / gAthArtha-karkaza, guru sparza aura mithyAtva kI ajaghanya tathA mRdu, laghu sparza kI anutkRSTa anubhAga-udIraNA cAra prakAra kI hai tathA zubha dhra vodayA bIsa prakRtiyoM kI anutkRSTa anubhAga-udIraNA sAdi ko chor3akara tIna prakAra kI hai| vizeSArtha-karkaza, guru sparza aura mithyAtvamohanIya kI ajaghanya anubhAga-udIraNA sAdi, anAdi, dhruva aura adhra va isa taraha cAra prakAra kI hai| vaha isa prakAra-samyaktva aura saMyama eka sAtha eka hI samaya meM prApta karane ke icchUka--unmukha kisI mithyAiSTi jIva ke utkRSTa vizuddhi ke kAraNa mithyAtvamohanIya kI jaghanya anubhAgaudIraNA hotI hai| niyata kAla paryanta hone se vaha sAdi-sAMta hai / usake sivAya anya mithyA dRSTi se usakI ajaghanya anubhAga-udIraNA hotI hai| samyaktva se girate ajaghanya anubhAga-udIraNA prArambha hotI hai, ataeva sAdi, usa sthAna ko prApta nahIM karane vAle ke. anAdi, abhavya ko dhra va aura bhavya ke adhra va hai| karkaza aura guru sparza kI jaghanya anubhAga-udIraNA kevalisamudghAta se nivRtta hote kevali ke chaThe samaya meM jIvasvabhAva se hotI hai| samaya mAtra pramANa hone se vaha sAdi-sAMta hai| usake sivAya anya samasta ajaghanya hai aura vaha kevalisamudghAta se nivatta hote sAtaveM samaya meM hotI hai, isaliye sAdi hai / usa sthAna ko prApta nahIM karane vAle kI apekSA anAdi, abhavya ke dhruva tathA bhavya ko apekSA adhra va hai / tathA__ mRdu, laghu sparza kI anutkRSTa anubhAga-udIraNA sAdi, anAdi, dhra va aura adhra va isa taraha cAra prakAra kI hai| vaha isa prakAra-ina Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 57 85 prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA AhAraka zarIrastha saMyata ke hotI hai / jo antarmuhUrta paryanta hI pravartita hone se sAdi-sAMta hai / usake atirikta zeSa saba anubhAga udIraNA anutkRSTa hai aura vaha AhArakazarIra kA upasaMhAra hote samaya hotI hai, ataH sAdi hai / usa sthAna ko jisane prApta nahIM kiyA usakI apekSA anAdi, abhavya ke dhruva tathA bhavya ke adhruva hai / tejassaptaka, sthira, zubha, nirmANa, agurulaghu, zveta, pIta, rakta varNa, surabhigaMdha, madhura, Amla, kaSAya rasa, uSNa, snigdha sparza rUpa zubha dhruvodayA bIsa prakRtiyoM kI utkRSTa anubhAga- udIraNA anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha tIna prakAra kI hai aura vaha isa prakAra - ina prakRtiyoM ke utkRSTa rasa kI udIraNA sayogikevalI ke carama samaya meM hotI hai, jisase vaha sAdi-sAMta hai| usake sivAya anya zeSa saba anutkRSTa hai / usake sarvadA hote rahane se anAdi, abhavya ke dhruva aura bhavya ke adhruva hai / tathA -- aNNA asubhadhuvodayANa tivihA bhave tivIsAe / sesA savve adhuvodayANaM tu // 57 // sAIadhuvA zabdArtha - ajahaNNA - ajaghanya, asubhadhuvodayANa - azubha dhruvodayA prakRtiyoM kI, tivihA- tIna prakAra kI, bhave-- hotI hai, tivasAe - teIsa, sAiadhuvA - sAdi aura adhruva, sesA - zeSa kI, sabve - saba, adhuvodayANaMadhru vodaya prakRtiyoM kI, tu -- aura / gAthArtha - azubha dhra uvodayA teIsa prakRtiyoM kI ajaghanya anubhAga- udIraNA tIna prakAra kI hai / zeSa vikalpa tathA adhruvodayA prakRtiyoM ke samasta vikalpa sAdi adhruva haiM / vizeSArtha - jJAnAvaraNapaMcaka, darzanAvaraNacatuSka, kRSNa, nIla varNa, durabhigaMdha, tikta, kaTuka rasa, rUkSa, zIta sparza, asthira, azubha aura ata Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 paMcasaMgraha 8 rAyapaMcaka rUpa azubha dhruvodayA teIsa prakRtiyoM kI ajaghanya anubhAgaudIraNA anAdi, dhruva aura adhruva isa taraha tIna prakAra kI hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai -- uparyukta prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA una-una prakRtiyoM ke udIraNA- viccheda-sthAna meM hotI hai aura vaha sAdi-adhra uva hai / usake sivAya zeSa anya saba ajaghanya hai aura usake sarvadA pravartita hote rahane se vaha anAdi, abhavya ke dhruva tathA bhavya ke adhruva hotI hai / - uparyukta sabhI prakRtiyoM ke ukta se zeSa vikalpa sAdi-adhruva haiM / kisa prakRti ke kauna vikalpa ukta se zeSa haiM ? to vaha isa prakAra jAnanA cAhie - karkaza, guru, mithyAtva aura azubha dhruvodayA teIsa prakRtiyoM ke utkRSTa, anutkRSTa aura jaghanya ye tIna vikalpa tathA mRdu, laghu aura zubha dhruvodayA bIsa prakRtiyoM ke jaghanya, ajaghanya aura utkRSTa ye tIna vikalpa zeSa haiM / jinameM sAdi - adhruva bhaMgoM kA vicAra isa prakAra hai karkaza, guru, mithyAtva aura azubha dhruvodayA teIsa prakRtiyoM ke utkRSTa anutkRSTa anubhAga kI udIraNA mithyAdRSTiyoM ke eka ke bAda dUsarI isa prakAra ke parAvartamAna krama se hotI hai / kyoMki ye sabhI pApa prakRtiyAM haiM aura unakA utkRSTa anubhAgabaMdha mithyAdRSTiyoM ke hotA hai / ataeva ye donoM bhaMga sAdi-a va sAMta haiN| jaghanya kA vicAra ajaghanya bhaMga ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai tathA mRdu, laghu sparza evaM dhruvodayA bIsa prakRtiyoM ke jaghanya - ajaghanya anubhAga kI udIraNA mithyAtviyoM ke eka ke bAda eka ke krama se hotI hai / kyoMki ye puNya prakRtiyAM haiM aura kliSTa pariNAma ke yoga se unakA jaghanya rasabaMdha hotA hai / ataH ve donoM sAdi-sAMta haiM / anutkRSTa ke prasaMga meM utkRSTa anubhAga udIraNA kA vicAra kiyA jA cukA hai / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 58 87 zeSa adhra vodayA eka sau dasa prakRtiyoM ke utkRSTa, anutkRSTa, jaghanya aura ajaghanya ye sabhI vikalpa una prakRtiyoM ke adhra vodayA hone se sAdi-sAMta haiM / udaya ho taba utkRSTa Adi koI bhI udIraNA hotI hai aura udaya ke nivRtta hone para nahIM hotI hai| ___isa prakAra se mUla aura uttara prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA jAnanA cAhiye / aba kramaprApta svAmitva prarUpaNA karate haiN| vaha utkRSTa udIraNAsvAmitva aura jaghanya udIraNAsvAmitva ke bheda se do prakAra kI hai| usameM se prathama utkRSTa udIraNAsvAmitva kA nirdeza karate haiN| utkRSTa anubhAga-udIraNAsvAmitva dANAiacakkhUNaM ukkosAiMmi hoNaladdhissa / suhumassa cakkhuNo puNa teiMdiya savvapajjatta // 58 / / zabdArtha-dANAi-dAna Adi antarAyapaMcaka, acakkhUNaM-acakSudarzanAvaraNa kI, ukkosAiMmi- utkRSTa anubhAga-udIraNA bhava ke Adi meM, hoNaladdhissa-hIna labdhi vAle, suhamassa- sUkSma ekendriya ke, cakkhuNocakSudarzanAvaraNa kI, puNa-punaH aura, teiMdiya-trIndriya ke, savvapajjattesarvaparyAptiyoM se paryApta / gAthArtha-dAnAdi antarAyapaMcaka aura acakSudarzanAvaraNa ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA hIna labdhi vAle sUkSma ekendriya ko bhava ke Adi samaya meM tathA cakSudarzanAvaraNa kI (svayogya) sarva paryAptiyoM se paryApta trIndriya ke hotI hai| vizeSArtha-dAnAntarAya Adi pAMca antarAya aura acakSudarzanAvaraNa ina chaha prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA atyanta alpa dAnAdi labdhi vAle aura cakSu ke sivAya zeSa indriyoM ke vijJAna kI atyanta alpa labdhi vAle sUkSma ekendriya ko utpatti ke prathama samaya meM hotI hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha 8 isakA kAraNa yaha mAlUma hotA hai ki zuruAta meM ve dAnAdi guNa atyanta AvRta hote haiM aura karmoM kA udaya tIvra pramANa meM hotA hai jisase udIraNA bhI utkRSTa hotI hai / ina prakRtiyoM kA pratyeka jIva ko kSayopazama hotA hai aura vaha bhI bhava ke prathama samaya se jaise-jaise Age bar3hatA jAtA hai, vaise-vaise adhika adhika hotA hai aura jaise- jaise yoga bar3hatA jAtA hai, vaise-vaise kSayopazama bhI bar3hatA hai tathA usase udIraNA kA prAbalya ghaTatA jAtA hai / tathA maM8 samasta paryAptiyoM se paryApta trIndriya jIva ke paryApti ke carama samaya meM cakSudarzanAvaraNakarma ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA hotI hai| isIlie trIndriya jIva cakSudarzanAvaraNa ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA kA svAmI hai / isakA kAraNa yaha hai pratyeka aparyApta aparyAptAvasthA meM uttarottara samaya meM asaMkhyAtaguNa yoga vRddhi se bar3hatA hai / aparyAptAvasthA ke antima samaya meM yoga adhika hone se adhika anubhAga kI udIraNA ho sakatI hai| ekendriyAdi ko itanA yoga nahIM hone se unako adhika anubhAga kI udIraNA nahIM hotI hai, isIliye unakA grahaNa nahIM kiyA hai aura caturindriyAdi ke to cakSurindriyAvaraNa kA kSayopazama hI hotA hai / tathA niddANaM paMcaNhavi majjhimapariNAmasaMki liTThassa / paNanokasAyasAe narae jeTThaTThati samatto // 56 // zabdArtha - niddAgaM paMcaNhavi - pAMcoM nidrAoM kI, majjhimapariNAmasaM ki liTThassa. - madhyama pariNAmI saMkliSTa jIva ke, paNanokasAyasAe - pAMca nokaSAyoM aura asAtAvedanIya kI, narae - nAraka ke, jeTThaTThati -- utkRSTa sthiti vAle, samatto - paryApta ko / L gAthArtha - madhyamapariNAmI tatprAyogya saMkliSTa jIva ke pA~coM nidrAoM kI tathA utkRSTa sthiti vAle paryApta nAraka ke Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 udIraNAkaraNa-arUpaNA adhikAra : gAthA 60 pAMca nokaSAya aura asAtAvedanIya kI utkRSTa anubhAga-udIraNA hotI hai| vizeSArtha-samasta paryAptiyoM se paryApta madhyamapariNAma vAle evaM tatprAyogya saMklezayukta jIva ke nidrA Adi pA~coM nidrAoM kI utkRSTa anubhAga-udIraNA hotI hai| kyoMki atyanta vizuddha aura atyanta saMkliSTa pariNAma vAle ke kisI bhI nidrA kA udaya hI nahIM hotA hai, isIliye madhyamapariNAma vAle kA grahaNa kiyA hai aura aparyAptAvasthA meM bhI tIvra nidrA kA udaya nahIM hone se paryAptAvasthA grahaNa kI hai / tathA napuMsakaveda, arati, zoka, bhaya, jugupsA ina pAMca nokaSAyoM aura asAtAvedanIya kI utkRSTa anubhAga-udIraNA kA svAmI utkRSTa Ayu vAlA aura samasta paryAptiyoM se paryApta nAraka jAnanA caahie| utkRSTa Ayu vAle sAtaveM naraka ke paryApta nAraka ke ina pA~ca prakRtiyoM ke utkRSTa rasa kI udIraNA sambhava hai| kyoMki atyanta pApa karane para sAtavIM naraka pRthvI prApta hotI hai tathA aparyApta se paryAptAvasthA meM yoga adhika hone se paryApta kA grahaNa kiyA hai / tathApaMcendriyatasabAyarapajjattagasAyasussaragaINaM / veuvvussAsassa ya devo jeTThaTThiti samatto // 60 / / zabdArtha-paMcendiya-paMcendriyajAti, tasabAyarapajjattaga-trasa, bAdara, paryApta. sAyasussaragaINaM-sAtAvedanIya, susvara, devagati kI, veuvussAsassabaiMkriya (saptaka), ucchvAsanAma kI, ya-aura, devo-deva, jeThitiutkRSTa sthiti vAlA, samato-- sampUrNa paryApti vAlA-paryApta / gAthArtha-paMcendriyajAti, trasa, bAdara, paryApta, sAtAvedanIya, susvara, devagati, vaikriyasaptaka aura ucchavAsanAma kI utkRSTa sthiti vAlA paryApta deva utkRSTa anubhAga-udIraNA kA svAmI hai| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 vizeSArtha - paMcendriyajAti, trasa, bAdara, paryApta, sAtAvedanIya' susvaranAma, devagati, vaikriyasaptaka aura ucchvAsanAma ina pandraha prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA samasta paryAptiyoM se paryApta, utkRSTasthiti vAlA (tetIsa sAgaropama kI Ayu vAlA) aura sarva vizuddha pariNAmI deva karatA hai| kyoMki ye sabhI puNyaprakRtiyAM haiM, jisase unake utkRSTa anubhAga kI udIraNA puNya ke tIvra prakarSa vAlA anuttaravAsI deva hI karatA hai / tathA sammattamI sagANaM se kAle gahihiitti micchatta / hAsaraINaM pajjattagassa sahasAradevassa // 61 // 20 zabdArtha- sammattamIsagANaM- samyaktva aura mizra mohanIya kI, se kAle - tatkAla bAda ke samaya meM, gahihiitti - prApta karegA, micchatta mithyAtva ko, hAsaraINaM - hAsya aura rati kI, pajjattagassa - paryApta ke, sahasAra devassa - sahasrAra kalpa ke deva ke / - gAthArtha - jo jIva bAda ke samaya meM mithyAtva prApta karegA, use samyaktva aura mizramohanIya kI tathA paryApta sahasrArakalpa ke deva ke hAsya aura rati kI utkRSTa anubhAga - udIraNA hotI hai / - vizeSArtha - tatkAla - bAda ke samaya meM hI mithyAtva prApta karane vAle sarvasaMkliSTapariNAmI samyaktvamohanIya ke udaya vAle ko samyaktvamohanIya kI aura mizramohanIya ke udaya vAle ko mizramohanIya ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA hotI hai / isakA kAraNa yaha hai ki mithyAtva ko prApta karane vAlA jIva tIvra saMkleza vAlA hotA hai, 1 utkRSTa- anutkRSTa Adi bhaMgoM ke prasaMga meM sAtAvedanIya ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA sarvArthasiddha mahAvimAna meM utpanna ho, taba prathama samaya meM kahI hai aura yahAM paryApta avasthA meM batAI hai / vidvAna spaSTa karane kI kRpA kareM / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 62 61 jisase samyaktva aura mizra mohanIya ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA ke bAda jisa samaya meM mithyAtva meM jAye, usa samaya saMbhava hai tathA samasta paryAptiyoM se paryApta sahasrAradeva ke hAsya, rati kI utkRSTa anubhAga-udIraNA hotI hai / tathA gaihuNDuvaghAyANiTThakhagatidusarAiNIyagoyANaM / neraio jeTThaTThii maNuA aMte apajjassa // 62 // zabdArtha - gai-(naraka) gati, huMDuvaghAyANikhagati- huMDasaMsthAna, upaghAta, aprazastavihAyogati, dusarAi-duHsvara Adi, NIyagoyANaM-nIcagotra ke, neraio-nAraka, jeTTii-utkRSTa sthiti vAlA, maNuA-manuSya, aMte-aMta meM, apajjassa-aparyApta nAma kii| gAthArtha-narakagati, huNDasaMsthAna, upaghAta, aprazastavihAyogati, duHsvarAdi aura nIcagotra ke utkRSTa anubhAga kA udIraka utkRSTa sthiti vAlA nAraka hai tathA aparyApta nAma ke utkRSTa anubhAga ko udIraNA aMta meM manuSya karatA hai| vizeSArtha-narakagati, huNDasaMsthAna, upaghAta nAma, aprazastavihAyogati, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIrtinAma aura nIcagotra ina nau prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA utkRSTa Ayu vAlA aura samasta paryAptiyoM se paryApta ati saMkliSTa pariNAmI nAraka karatA hai / kyoMki ye sabhI pApaprakRtiyAM haiM, jisase inake utkRSTa anubhAga kI udIraNA ke yogya ati saMkliSTapariNAmI sAtavIM narakapRthvI kA nAraka jIva hI sambhava hai / usake ho aisA tIvra saMkleza ho sakatA hai ki jisake kAraNa ukta prakRtiyoM kI utkRSTa anubhAgaudIraNA ho| ___ aparyAptanAma ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA kA svAmI aparyAptAvasthA ke carama samaya meM vartamAna aparyApta manuSya hai / tathA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 kakkhaDagurusaMghayaNA thIpumasaMTThANatirigaINaM ca / paMcidio tirikkho aTThamavAsedRvAsAU ||63 // zabdArtha - kakkhaDagurusaMghayaNA - karkaza, guru sparza, pAMca saMhanana, zrIpumasaMTThANa tirigaINa-- strIveda, puruSaveda, (cAra) saMsthAna, tiryaMcagati ke, caaura paMcidio - paMcendriya, tirikkho - tiryaMca aTThamavA seTThavAsAU - AThaveM varSa meM vartamAna aura ATha varSa kI Ayu vAlA / - paMcasaMgraha 8 gAthArtha - karkaza, guru sparza, pAMca saMhanana, strIveda, puruSaveda, cAra saMsthAna aura tiryaMcagatinAma ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA kA svAmI AThaveM varSa meM vartamAna ATha varSa kI Ayu vAlA tiryaMca hai / vizeSArtha - karkaza aura guru sparza, pahale ke sivAya zeSa pAMca saMhanana, strI aura puruSaveda, Adi aura aMta ko chor3akara zeSa madhya ke cAra saMsthAna evaM tiryaMcagatinAma, ina caudaha prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA kA svAmI ATha varSa kI Ayu vAlA aura AThaveM varSa meM vartamAna saMjJI paMcendriya tiryaMca hai / tathA tigapaliyAu samatto maNuo maNuyagatiusabhauralANaM / pajjattA caugaiyA ukkosa sagAuyANaM tu // 64 // zabdArtha - tigapaliyAu-tIna palyopama kI Ayu vAlA, samato-paryApta, maNuo - manuSya, maNuyagati usamauralANaM - manuSyagati, vajraRSabhanArAcasaMhanana, audArikapataka ke pajjattA - paryApta caugaiyA - caturgati ke jIva, ukkosa - utkRSTa, sagAuyANaM - apanI Ayu kI, tu--aura / 1 1 gAthArtha - tIna patyopama kI Ayu vAlA paryApta manuSya manuSyagati, vajraRSabhanArAcasaMhanana, audArikasaptaka ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA kA svAmI hai tathA cAroM gati ke paryApta apanI-apanI Ayu kI utkRSTa anubhAga- udIraNA karate haiM / / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa - prarUpaNA adhikAra : gAthA 65. 63 vizeSArtha - tIna palyopama kI Ayu vAlA, samasta paryAptiyoM se paryApta aura sarvavizuddha pariNAma vAlA manuSya manuSyagati, vajraRSabhanArAcasaMhanana aura odArikasaptaka ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA karatA hai tathA apanI-apanI Ayu kI utkRSTa sthiti meM vartamAna arthAt utkRSTa sthiti vAle cAroM gati ke paryApta jIva apanI-apanI Ayu kI utkRSTa udIraNA karate haiM / kintu itanA vizeSa samajhanA cAhie ki naraka ke atirikta tIna Ayu kI sarvavizuddha pariNAma vAle aura narakAyu kI sarvasaMkliSTapariNAmI nAraka apanI-apanI Ayu kI utkRSTa anubhAgodIraNA ke svAmI haiN| tathA hassaTiTThaI pajjattA tannAmA vigalajAisuhumANaM / thAvara nigoyaegiMdiyANamiha bAyarA navaraM // 65 // - zabdArtha - - hassaTiThaI - jaghanya sthiti vAle, pajjattA - paryApta, tannAmA - usa-usa nAma vAle vigalajAisuhubhAgaM - vikalendriyajAti, sUkSma kI, thAvaranigoyae gadiyANaM - sthAvara, nigoda (sAdhAraNa) ekendriya kI, iha - yahA~, bAyarA - bAdara, navaraM - kintu / gAthArtha - vikalendriyajAti, sUkSma, sthAvara, sAdhAraNa aura ekendriyajAti kI utkRSTa anubhAga- udIraNA jaghanya Ayu vAle paryApta usa-usa nAma vAle jIva karate haiM / parantu yahA~ sthAvara, sAdhAraNa aura ekendriyajAti nAma ke mAtra bAdara jAnanA cAhie / vizeSArtha dvIndriya, trIndriya, caturindriya, jAti aura sUkSmanAmakarma ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA jaghanya Ayu vAle, samasta paryAptiyoM se paryApta aura atyanta saMkliSTa pariNAmI usa-usa nAma vAle yAni ki dvIndriyajAti ke dvIndriyakI, trIndriyajAti ke zrIndriyakI caturindriyajAti ke caturindriyakI aura sUkSma nAma kI sUkSma ekendriya jIva karate haiN| kyoMki alpa Ayu vAlA utkRSTa saMkliSTa pariNAma vAlA hotA hai aura utkRSTa saMkleza meM pApa prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA hotI hai, isIliye yahA~ alpa Ayu vAle kA grahaNa kiyA hai / tathA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 jananya Ayu vAle samasta paryAptiyoM se paryApta, tIvra saMklezapariNAmI bAdara ekendriya jIva sthAvaranAma, sAdhAraNanAma, aura ekendriya jAtinAmakarma ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA karate haiM / usameM se sthAvaranAma kI sthAvara, sAdhAraNanAma kI bAdara sAdhAraNa ekendriya aura ekendriyajAtinAma kI donoM udIraNA karate haiM / sUkSma kI apekSA bAdara ko saMkleza adhika hotA hai, isalie bAdara kA grahaNa kiyA hai / tathA 1 24 - AhArataNU pajjattago u cauraMsamauyalahuyANaM / patteyakhagaiparaghAyataiyamuttINa ya visuddho // 66 // zabdArtha - AhArata gupajjattago-paryApta AhArakazarIrI, u-- aura, caurasa - samacaturasra saMsthAna, mauyalahuyANaM - mRdu aura laghu sparza kA, patteyapratyeka nAma, khAi - prazasta vihAyogati, paraghAya- - parAghAta, taiyamuttINa -- tIsare zarIra (AhAraka saptaka), ya-aura, visuddha - vizuddha / - gAthArtha - samacaturasrasaMsthAna, mRdu, laghu, sparza, pratyekanAma, prazastavihAyogati, parAghAta aura AhArakasaptaka ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA vizuddha pariNAmI paryApta AhArakazarIrI karatA hai / vizeSArtha - samacaturasrasaMsthAna, mRdu, laghu sparza nAma, pratyeka, prazastavihAyogati, parAghAta aura AhArakasaptaka ina teraha prakRtiyoM ke utkRSTa anabhAga kI udIraNA kA svAmI AhArakazarIrI paryApta yAnI AhArakazarIra kI samasta paryAptiyoM se paryApta aura sarva vizuddhisaMpanna AhArakazarIrI saMyata' karatA hai / tathA - 1 AhArakazarIra kI caudaha pUrvadhara saMyata vikurvaNA karatA hai / parantu yahA~ sarvavizuddha kA saMketa kiyA hai, inase aisA pratIta hotA hai ki chaThe guNasthAna meM zarIra kI trikurvagAkara sAtaveM meM jAtA huA athavA sAtaveM meM gayA apramatta ukta prakRti kI utkRSTa anubhAga udIraNA kA svAmI ho / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 67 uttaraveubvijaI ujjoyassAyavassa kharapuDhavI / samaeNupuvvINaM // 67 // niyagagaINaM bhaNiyA taiye - udyota nAma zabdArtha - uttaraveubvijaI - utta ra vaikriya yati, ujjoyassakA, Ayavassa - AtapanAma kA, kharapuDhavI --khara pRthvIkAyika, niyagaINaMapanI-apanI gati ke, bhaNiyA kahe haiM, taiye puthvINaM - AnupUrvI ke| tIsare, samae - samaya meM, gAthArtha - uttaravai kriyayati udyota nAma kI, khara pRthvIkAyika Atapa nAma kI aura apanI-apanI gati ke jo udIraka kahe haiM, ve hI bhava ke tIsare samaya meM vartamAna jIva AnupUrvInAma kI utkRSTa anubhAga- udIraNA ke svAmI haiM / -- - ww 65 vizeSArtha - vaikriyazarIra kI samasta paryAptiyoM se paryApta sarva vizuddha pariNAma vAlA vaikriyazarIradhArI yati udyotanAmakarma ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA kA svAmI hai tathA sarva vizuddha pariNAmI, samasta paryAptiyoM se paryApta aura utkRSTa Ayu vAlA khara bAdara pRthvIkAyika jIva AtapanAmakarma ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA kA svAmI hai tathA jisa-jisa gati ke jo-jo jIva udIraka kahe 1 yadyapi AhArakazarIrI ko bhI udyota kA udaya hotA hai tathA vaikriya se AhArakazarIra adhika tejasvI hotA hai, lekina usake utkRSTa anubhAga kI udIraNA AhAra zarIrI ko na batAkara vaibriyazarIrI ko hI kahI hai / 2 bRhatsaMgrahaNI Adi granthoM meM pRthvIkAya ke aneka bheda batAye haiM / unameM khara - kaThina pRthvIkAya kI hI utkRSTa Ayu hotI hai, isIlie una jIvoM ko yahA~ grahaNa kiyA hai| sUrya ke vimAna ke nIce rahe ratnoM ke jIvoM ke hI Atapa nAma kA udaya hotA hai aura ve khara pRthvIkAya haiM tathA yadyapi zarIra paryApti se paryApta ke Atapa nAma kA udaya ho sakatA hai, parantu utkRSTa anubhAga kI udIraNA to paryApta ke hI hotI hai, isalie yahA~ pRthvI kAya ke yogya paryAptiyoM se paryApta kA grahaNa kiyA hai / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 haiM ve hI jIva usa-usa AnupUrvI nAmakarma ke utkRSTa anubhAga ke udIraka haiN| mAtra apane-apane bhava ke tIsare samaya meM vartamAna jIvoM kA grahaNa karanA cAhiye / kyoMki AnupUrvInAma kA udaya vigrahagati meM hI hotA hai tathA udIraNA udaya sahabhAvI hai aura adhika se adhika vigraha gati tIna samaya kI hotI hai| isalie yahAM tIsarA samaya liyA hai| manuSya aura devAnupUrvI ke utkRSTa anubhAga ke udIraka vizuddha pari. NAmI aura naraka-tiryaMcAnupUrvI ke saMkliSTa pariNAmI jAnanA cAhiye / tathA jogante sesANaM subhANamiyarANa causuvi gaI / pajjattukkaDamicchesu laddhihINesu ohINaM // 6 // zabdArtha-jogante-sayogikevalIguNasthAna ke carama samaya meM, sesANaMzeSa prakRtiyoM kI, subhANaM-zuma prakRtiyoM kI, iyarANa-itara (azubha) prakRtiyoM kI, causuvi-cAroM hI, gaisu-gati ke, pajjatta kakaDamicchesu-paryApta utkRSTa mithyAtvI ke, lavihINesu-avadhilabdhi rahita ke, ohoNaM-- avadhidvika kii| gAthArtha-zeSa zubhaprakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA sayogi ke carama samaya meM hotI hai / paryApta utkRSTa mithyAtvI cAroM gati ke jIvoM ke zeSa prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA hotI hai / avadhidvika kI avadhilabdhihIna ko hotI hai / vizeSArtha-jina prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA pUrva meM kahI jA cukI hai, unake sivAya zeSa taijasasaptaka, mRdu-laghu sparza ke atirikta zeSa zubha varNAdinava, agurulaghu, sthira, zubha, subhaga, Adeya, yazaHkIti, nirmANa, uccagotra aura tIrthakaranAma rUpa paccIsa zubha prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA sayogikevalIguNasthAna ke carama samaya meM vartamAna jIvoM ke hotI hai| ye sabhI puNya Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNA karaNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 66 prakRtiyAM haiM aura sayogikevalI jaise puNyazAlI jIva haiM, jisase upayukta puNya prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA sayogikevalI guNasthAna meM batAI hai / tathA itara-mati, zruta, manaparyAya aura kevala jJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, mithyAtva, solaha kaSAya, karkaza-guru sparza ko chor3akara zeSa azubha varNAdisaptaka, asthira aura azubha rUpa ikatIsa azubha prakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA cAroM gati ke samasta paryAptiyoM se paryApta utkRSTa saMkleza meM vartamAna mithyAdRSTi jIva karate haiN| kyoMki ye sabhI pApa prakRtiyAM haiM / ataH inake utkRSTa anubhAga kI udIraNA tIvra saMkleza se hotI hai aura aisA tIvra saMkleza mithyAdRSTiyoM ke paryAptAvasthA meM hotA hai| isIlie yahA~ paryApta mithyAdRSTi kA grahaNa kiyA hai tathA tIvra saMkleza saMjJI meM hone se cAroM gati ke saMjJI jIva samajhanA caahie| tathA___ avadhijJAnAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA avadhijJAna-avadhi darzanalabdhi rahita cAroM gati ke tIvra saMkliSTa pariNAmI mithyAdRSTi ke jAnanA cAhiye / avadhijJAna-darzanalabdhiyukta jIvoM ke to unako utpanna karate vizuddha pariNAma ke kAraNa AvRta karane vAle karmoM kA adhika rasa kSaya hone se utkRSTa rasa sattA meM rahanA nahIM hai, jisase utkRSTa rasa kI udIraNA nahIM ho sakatI hai| isIliye avadhilabdhihIna ke utkRSTa anubhAgodIraNA batAI hai| ___ isa prakAra se utkRSTa anubhAga-udIraNA kA svAmitva jAnanA caahiye| aba jaghanya anubhAga-udIraNA ke svAmiyoM kA nirdeza karate haiN| jaghanya anubhAga- udIraNAsvAmitva suyakevaliNo maisuyacakkhuacakhuNudIraNA mandA / vipulaparamohigANaM maNanANohIdugassA vi // 66 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 paMcasaMgraha : 8 zabdArtha-suyakevaliNo-zrutakevalI ke, maisuyacakkhuacakkhuNudIraNAmati-zru tajJAnAvaraNa, cakSu-acakSa darzanAvaraNa kI udIraNA, mandA-jaghanya, vipulaparamohigANaM-vipulamati aura paramAvadhijJAna vAle ke, maNanANohIdugassA-manaparyAyajJAnAvaraNa aura avadhidvika kI, vi-tathA / gAthArtha-mati-zra tajJAnAvaraNa aura cakSa -acakSa darzanAvaraNa ke jaghanya anubhAga kI udIraNA zra takevalI ko tathA manaparyAyajJAnAvaraNa aura avadhijJAnAvaraNa-avadhidarzanAvaraNa kI jaghanya anubhAga-udIraNA anukrama se vipulamati manaparyAyajJAna vAle evaM paramAvadhijJAna vAle ke hotI hai| vizeSArtha- isa gAthA se jaghanya anubhAga-udIraNA svAmitva kI prarUpaNA prArambha kI hai| jaghanya anubhAga-udIraNAsvAmitva ke prasaMga meM yaha dhyAna rakhanA cAhiye ki pApaprakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA vizuddhapariNAmoM se aura puNyaprakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA saMkleza pariNAmoM se hotI hai / kisa prakRti kI jaghanya anubhAga kI udIraNA ke yogya vizuddhi aura saMkleza kahA~ hotA hai, isakA vicAra karake svAmitva prarUpaNA karanA caahiye| katipaya pApaprakRtiyoM kA jaghanya anubhAga-udIraNAsvAmitva isa prakAra hai-kSINakaSAyaguNasthAna kI samayAdhika AvalikA sthiti zeSa rahe taba zra takevalI-caudaha pUrvadhara ke matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa aura acakSudarzanAvaraNa ke jaghanya anabhAga kI udIraNA hotI hai tathA kSINakaSAyaguNasthAna kI samayAdhika AvalikA pramANa sthiti zeSa rahe taba vipulamatimanaparyAyajJAnI ke manaparyAyajJAnAvaraNa ke aura paramAvadhijJAnI ke avadhijJAna-darzanAvaraNa ke jaghanya anubhAga kI udIraNA hotI hai / kyoMki zra takevalI manaparyAyajJAnI aura paramAvadhijJAnI ke vaha-vaha jJAna jaba utpanna hotA hai taba tIvra vizuddhi ke bala se adhika anubhAga kA kSaya huA hotA hai Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 70 66 tathA kSapakazreNi para ArUr3ha hue ve mahAtmA rasaghAta dvArA usa karma ke atyadhika rasa kA nAza karate haiN| jisase aMta meM bArahaveM guNasthAna kI samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba ukta prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA hotI hai| carama AvalikA udayAvalikA hai jisase usameM kisI karaNa kI pravRtti nahIM hotI hai, isIliye samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba jaghanya anubhAgodIraNA hotI hai, yaha kahA hai| tathA khavagammi vigghakevalasaMjalaNANaM sanokasAyANaM / sagasagaudIraNaMte nihApayalANamuvasaMte / / 70 // zabdArtha-khavagammi-kSapaka ke, vigdhakevalasaMjalaNANaM-aMtarAyapaMcaka, kevalAvaraNadvika, saMjvalana kaSAya kI, sanokasAyANa-nava nokaSAyoM sahita, sagasagaudIraNaMte-apanI-apanI udIraNA ke aMta meM, niddApayalANamuvasatenidrA aura pracalA kI upazAMta mohaguNasthAna meM / gAthArtha-aMtarAyapaMcaka, kevalAvaraNadvika, saMjvalanakaSAya, navanokaSAya ko jaghanya anubhAgaudIraNA kSapaka ke apanI-apanI udIraNA ke aMta meM tathA nidrA aura pracalA kI upazAMtamohaguNasthAna meM hotI hai| vizeSArtha-antarAyapaMcaka, kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa, saMjvalanakaSAyacatuSka aura nava nokaSAya kula bIsa prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA kSapakoNi meM vartamAna jIva ke una-una prakRtiyoM ko udIraNA ke aMta meM hotI hai / arthAt una-una prakRtiyoM kI aMtima udIraNA jisa samaya hotI hai, usa samaya meM hotI hai| unameM se aMtarAyapacaka kevalajJAnAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa kI jaghanya anubhAga udIraNA bArahaveM guNasthAna kI samayAdhika AvalikA zeSa sthiti ho taba hotI hai / saMjvalanakaSAyacatuSka aura tIna veda ke jaghanya anubhAga Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha 100 kI udIraNA anivRttibAdarasaMparAya nAmaka nauveM guNasthAna meM usa-usa prakRti kI aMtima udIraNA ke samaya tathA hAsyaSaTka kI jaghanya anubhAga- udIraNA apUrvakaraNa nAmaka AThaveM guNasthAna ke carama samaya meM hotI hai aura nidrA evaM pracalA kI upazAMtamohaguNasthAna meM tIvra vizuddhi hone se jaghanya anubhAga- udIraNA hotI hai / tathA niddAniddAINaM pamattavirae visujjhamANa mi / veyagasammattassa u sagakhavaNodIraNA carime // 71 // , zabdArtha - niddAniddAINaM - nidrA nidrAtrika ke pamattavirae - pramattavirata ke, visujjhamANaMmi - utkRSTa vizuddhi vAle, veyagasammattassa -- vedakasamyaktva ke, khagakhavaNodoraNA carime - usa prakRti ke kSaya kAla meM aMtima udIraNA / 1 yahAM aura karma prakRti udIraNAkaraNa gAthA 70 kI malayagiri TIkA meM cAroM saMjvalana aura tIna veda ke jaghanya anubhAga kI udIraNA nauveM guNasthAna meM batAI hai / kintu gAthA meM apanI-apanI udIraNA ke aMta meM kSapakaNi meM kahI haiM / ata: saMjvalanalobha kI jaghanya anubhAga- udIraNA kSapaka ke sUkSmasaMparAya kI samayAdhika AvalikA zeSa ho taba ghaTita hotI hai aura karmaprakRti udIraNAkaraNa gAthA 70 kI upAdhyAya yazovijayajI kRta TIkA meM bhI isI prakAra batalAyA hai / jo adhika samIcIna jJAta hotA hai / jo nidrAdvika kA udaya kSapakazra Ni aura kSINamoha guNasthAna meM nahIM mAnate, unake mata se upazAMtamohaguNasthAna meM jaghanyAnubhAga kI udIraNA samajhanA cAhiye aura jo kSapakazreNi meM nidrA kA udaya mAnate haiM unake mata se bArahaveM guNasthAna kI do samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba jaghanya anubhAga- udIraNA hotI hai, yaha jAnanA cAhiye / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 72 101 gAthArtha-nidrA-nidrAtrika ke jaghanya anubhAga kI udIraNA utkRSTa vizuddhi vAle pramattavirata ke tathA vedakasamyaktva kI usa prakRti ke kSayakAla meM antima udIraNA ke samaya hotI hai| vizeSArtha-nidrA-nidrA, pracalA pracalA aura styAnaddhi ke jaghanya anubhAga kI udIraNA vizuddhi vAle-apramattasaMyataguNasthAna ke abhimukha pramattasaMyata ke hotI hai| kyoMki styAnaddhitrika kA udaya chaThe, pramattasaMyataguNasthAna paryanta hI hotA hai / tathA kSAyikasamyaktva utpanna karane ke pahale mithyAtvamohanIya aura mizramohanIya kA kSaya kare aura usake bAda samyaktvamohanIya kA kSaya karate usakI jaba samayAdhika AvalikA pramANa sthiti sattA meM zeSa rahe taba hone vAlI antima udIraNA ke kAla meM samyaktvamohanIya ke jaghanya anubhAga kI udIraNA hotI hai aura vaha udIraNA cAroM gati meM se kisI bhI gati vAle vizuddha pariNAmI jIva ke hotI hai| kyoMki samyaktvamohanIya kI antamuhUrta pramANa sthiti sattA meM zeSa rahe aura Ayu pUrNa ho to cAhe jisa gati meM jAtA hai aura usa antamuharta pramANa sthiti kA kSaya kara DAlatA hai| usako kSaya karate-karate samayAdhika AvalikA pramANa sthiti zeSa rahe taba samyaktvamohanIya kI antima udIraNA hotI hai / aura yaha jaghanya udIraNA vizuddha pariNAma vAle ko samajhanA caahie| tathA sammapaDivattikAle paMcaNhavi saMjamassa caucausu / sammAbhimuho mIse AUNa jahaNNaThitigotti // 72 / / zabdArtha-sammapaDivattikAle-samyaktva kI prApti ke samaya meM, paMcahavi-pA~ca kI bhI, saMjamassa-saMyama kI prApti kAla meM, caucausu-cAracAra kI, sammAbhimuho- samyaktva kI prApti ke abhimukha, mose-mizramohanIya kI, AUNa-Ayu kI, jahaNNaThitigotti-jaghanya Ayu-sthiti vaalaa| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 paMcasaMgraha : gAthArtha-samyaktva kI prApti ke samaya meM pA~ca kI aura saMyama kI prAptikAla meM cAra-cAra kI, jaghanya anubhAga-udIraNA hotI hai / samyaktva kI prApti ke abhimukha huA mizramohanIya kI aura jaghanya Ayusthiti vAlA Ayu kI jaghanya anubhAga-udIraNA karatA hai| vizeSArtha-samyaktva tathA api zabda se saMyama ina donoM kI prAptikAla meM arthAt eka sAtha samyaktva aura saMyama prApta kare taba yAni mithyAtvaguNasthAna se ho samyaktva ke sAtha sarvavirati cAritra prApta karane vAle jIva ke mithyAtvaguNasthAna ke carama samaya meM atyanta vizuddha pariNAma hone se mithyAtva evaM anantAnubaMdhIkaSAyacatuSka ina pA~ca prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA hotI hai / tathA saMyama kI pratipattikAla meM cAra-cAra prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA hotI hai / arthAt aviratasamyagdRSTi se sarvaviraticAritra prApta karane vAle ke caturtha guNasthAna ke anta meM apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha ke jaghanya anubhAga kI, dezaviratiguNasthAna se sarvavirati prApta karane vAle ke dezaviratiguNasthAna ke anta meM tIvra vizuddhi hone se pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha ke jaghanya anubhAga kI udIraNA hotI hai / tathA 1 pahale guNasthAna se samyaktva prApta kara cauthe, samyaktva ke sAtha hI deza virati prApta kara pA~caveM aura samyaktva ke sAtha sarvavirati prApta kara bIca ke guNasthAnoM kA sparza kiye binA hI sarva virati guNasthAna meM jAyA jA sakatA hai| pahale guNasthAna se chaThe guNasthAna meM jAne vAle ke tIvra vizuddhi hotI hai, jisase pahale ke anta meM uparyukta pA~ca prakRtiyoM kI jaghanya anubhAga udIraNA ho sakatI hai| yahA~ kSAyopazamika samyaktva grahaNa karanA caahie| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 73 103 ___jo samyagamithyA dRSTi anantara samaya meM samyaktva prApta karegA, usa samyaga mithyAdRSTi ke mizramohanIya ke jaghanya anubhAga ko udIraNA hotI hai| kyoMki mizradRSTi vAlA tathAprakAra kI vizuddhi ke abhAva meM samyaktva aura saMyama eka sAtha prApta nahIM karatA, parantu samyaktva ko hI prApta kara sakatA hai| isIlie gAthA meM 'sammAbhiH muhomIse' pada diyA hai| jisakA artha yaha hai ki samyaktva ke sanmukha huA mizradRSTi mizramohanIya ke jaghanya anubhAga kA udIraka hai| tathA__apanI-apanI AyU kI jaghanya sthiti meM vartamAna arthAta jaghanya Ayu vAle cAroM gati ke jIva apanI-apanI Ayu ke jaghanya anubhAga kI udIraNA karate haiM / inameM narakAyu ke sivAya tIna Ayu kA jaghanya sthitibaMdha saMklezavazAt hotA hai aura jaghanya anubhAga baMdha bhI usI samaya hotA hai| kyoMki narakAyu ke binA tIna Ayu puNya prakRtiyAM haiM, unakI jaghanya sthiti aura sAtha hI jaghanya rasa baMdha bhI saMkleza se hotA hai, jisase ina tIna Ayu kI jaghanya anubhAga-udIraNA ke adhikArI jaghanya Ayu vAle haiM aura narakAyu kA jaghanya sthiti baMdha vizuddhi vazAt hotA hai aura usakA jaghanya rasabaMdha bhI usI samaya hI hotA hai / kyoMki narakAyu pApa prakRti hai / isalie usakA jaghanya sthitibaMdha aura sAtha meM jaghanya rasabaMdha bhI vizuddhi ke yoga meM hotA hai / jisase narakAyu ke jaghanya rasa kI udIraNA kA adhikArI bhI usakI jaghanyasthiti vAlA jIva hai / tAtparya yaha huA ki narakAyu ke binA zeSa tIna Ayu ke jaghanya-anubhAga kA udIraka usa usa Ayu kI jaghanya sthiti meM vartamAna ati saMkliSTa pariNAmI aura narakAyu ke jaghanya anubhAga kA udoraka apanI jaghanya sthiti meM vartamAna ati vizuddha pariNAma vAlA jIva hai| tathA pogga lavivAgiyANaM bhavAisamaye visesamuralassa / . suhumApajjo vAU bAdarapajjatta veuvve / / 73 / / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha 8 zabdArtha- poggala vivAgiyANaM- pudgalavipAkI prakRtiyoM ke, bhavAisamaye -bhava ke Adi samaya meM, visesaM - vizeSa yaha hai ki, uralassa -- audArika SaTka kI, suhumApajjo -- sUkSna aparyApta, vAU -- vAyukAyika, bAdarapajjatta-bAdara paryApta, veubve - vaikriyaSaTka kI / gAthArtha - pudgalavipAkI prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA bhava ke Adi samaya meM hotI hai / lekina vizeSa yaha hai ki audArikaSaTka kI sUkSma aparyApta vAyukAyika aura vaikriyaSaTka kI bAdara paryApta vAyukAyika karatA hai / 104 vizeSArtha - pudgala ke mAdhyama se jina prakRtiyoM ke vipAka - phala ko jIva anubhava karatA hai una sabhI pudgalavipAkI prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA bhava - janma ke prathama samaya meM hotI hai / isa sAmAnya kathana kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai audArikaSaTka ke jaghanya anubhAga kI udIraNA alpa Ayu vAlA aparyApta vAyukAyika jIva bhava ke prathama samaya meM karatA hai aura vaikriyaSaTka ke jaghanya anubhAga kI udIraNA alpa Ayu vAlA bAdara paryApta vAyukAyika jIva karatA hai| kyoMki vaikriyazarIra bAdara paryApta vAyukAya ke hI hotA hai / isIliye bAdara paryApta kA grahaNa kiyA hai / yahA~ SaTka meM aMgopAMga kA niSedha karane kA kAraNa yaha hai - vAyukAyika jIva ekendriya vAle haiM aura ekendriya jIva ke aMgopAMga nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai / appAU veiMdi uralaMge veiMdi uralaMge nArao tadiyaraMge / nilleviyaveuvA asaNNaNo Agao kUro ||74 || zabdArtha- - appAU - alpa Ayu vAlA, beiMdi dvIndriya jIva, uglaMge - audArika- agopAMga ke, nArao-nAraka, tadiyaraMge- usase itara aMgopAMga (kriya aMgopAMga) ke, nilleviyave javvA - jisane vaikriya zarIra kI uvalanA kI hai, asaNaNo - asaMjJI se, Agao- -AyA huA, kUro- krUra gAthArtha - alpa Ayu vAlA dvIndriya jIva audArika aMgo Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-parUpaNA adhikAra : gAthA 75 - 105 pAMga ke aura jisane vaikriya kI udvalanA kI hai aisA asaMjJI meM se AyA huA ati kra ra nAraka vaikriya-aMgopAMga ke jaghanya anubhAga kI udIraNA karatA hai| vizeSArtha-alpa Ayu vAlA dvIndriya apane bhava ke prathama samaya meM audArika-aMgopAMga ke jaghanya anubhAga kI udIraNA karatA hai tathA pUrva meM udvalita niHsattAka kiye gaye vaikriya-aMgopAMga ko alpa kAla bAMdhakara apanI Ayu ke aMta meM apanI bhUmikA ke anusAra dIrgha AyuvAlA nAraka ho, yAni ki ekendriya bhava meM vaikriya kI udvalanA kara DAlI aura vahA~ se cyavakara asaMjJI paMcendriya ho, vahA~ alpakAla vaikriya kA baMdha kara jitanI adhika Ayu baMdha sake, utanI bAMdhakara nAraka ho / asaMjJo nAraka kA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa Ayu bAMdhatA hai, ataeva utanI Ayu se nAraka ho to vaha ati saMkliSTa pariNAmI nAraka apane bhava ke prathama samaya meM vaikriya-aMgopAMga ke jaghanya anubhAga kI udIraNA karatA hai / tathAmiccho'ntare kiliTTho vIsAi dhuvodayANa subhiyANa / AhArajaI AhAragassa avisuddhapariNAmo // 75 / / zabdArtha - miccho'ntare-vigrahagati meM vartamAna mithyAdRSTi, kiliTThosaMkliSTa, vIsAi - bIsa, dhuvodayANa-dhru vodayA, subhiyANa-zuma, AhArajaI-AhAraka yati. AhAragassa-AhArakasaptaka ke, avisuddhapariNAmo-avizuddha pariNAmI / gAthArtha -vigrahagati meM vartamAna saMkliSTa mithyA dRSTi dhru vodayA bIsa zubha prakRtiyoM ke tathA vizuddha pariNAmI AhAraka yati AhArakasaptaka ke jaghanya anubhAga kI udIraNA karatA hai| vizeSArtha-vigrahagati meM vartamAna anAhArI ati saMkliSTa pariNAmI mithyAhRSTi taijasasaptaka, evaM mRdu, laghu sparza vajita Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 paMcasaMgraha : 8 zubhavarNAdinavaka, agurulaghu, sthira, zubha aura nirmANa rUpa zubha dhra vodayA bIsa prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA kA svAmI hai tathA svaprAyogya saMkliSTa pariNAma vAlA AhAraka yati (pramattasaMyataguNasthAnavartI muni) AhArakasaptaka ke jaghanya anubhAga kI udIraNA karatA hai| puNyaprakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA ati saMkliSTa pariNAmI ke hotI hai aura vaisA saMkleza prathama guNasthAna meM hotA hai| isIliye dhra vodayA bIsa zubhaprakRtiyoM kI udoraNA ke liye mithyAdRSTi kA grahaNa kiyA hai aura ati alpa yoga-bala lene ke liye vigrahagati meM vartamAna jIva kA saMketa kiyA hai / tathAappAu risabhacauraMsagANa amaNo ciraTThii cauNha / saMThANANa maNUo saMghayaNANaM tu suvisuddho / / 76 // zabdArtha-appAu-alpa Ayu vAlA, risabhacauraMsagANa-vajra RSabhanArA vasaMhanana aura samacaturasrasaMsthAna ke, amaNo-asaMjI, ciraTThiidIrgha sthiti vAlA, ca uNha-cAra, saMThANANa-saMsthAnoM ke, maNUo- manuSya, saMghayaNANaM--saMhananoM ke, tu-aura, suvisuddho-suvizuddha pariNAma vaalaa| gAthArtha-alpa Ayu vAlA asaMjJI vajraRSabhanArAcasaMhanana aura samacaturasrasaMsthAna ke evaM dIrgha sthiti vAlA asaMjJI cAra saMsthAna ke aura vizuddha pariNAma vAlA manuSya cAra saMhanana ke jaghanya anabhAga kI udIraNA kA svAmI hai| vizeSArtha-alpa Ayu vAlA. atisaMkliSTapariNAmI bhava ke prathama samaya meM vartamAna AhArI aura mithyAdRSTi asaMjJI paMcendriya vajraRSabhanArAcasaMhanana aura samacaturasrasasthAna ke jaghanya anubhAga kI udIraNA kA svAmI hai| kyoMki ye prakRti zubha haiM, ataeva inakI jaghanya anubhAga-udIraNA meM kliSTapariNAma hetu haiM tathA alpa Ayu vAlA kliSTa pariNAmI hotA hai, isaliye yahA~ alpAyu yaha vizeSaNa diyA hai / tathA Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 77 107 apanI Ayu kI utkRSTa sthiti meM vartamAna arthAt svaprAyogya utkRSTa Ayu vAlA yAni pUrvakoTi kI Ayu vAlA AhArI bhava ke prathama samaya meM vartamAna vahI asaMjJI paMcendriya jIva madhya ke cAra saMsthAna ke jaghanya anubhAga kI udIraNA kA svAmI hai tathA sevArta aura vajraRSabha nArAcasaMhanana ko chor3akara bIca ke cAra saMhanana ke jaghanya anubhAga kI udIraNA kA svAmI pUrvakoTi varSa kI Ayu vAlA bhava ke prathama samaya meM vartamAna AhArI aura vizuddha pariNAma vAlA manuSya hai / kyoMki ukta prakRtiyAM azubha haiM / unakI jaghanya rasodIraNA meM vizuddha pariNAma hetu haiM / dIrgha Ayu vAlA vizuddha pariNAmI hotA hai, isIliye yahA~ dIrghAyu vAle kA grahaNa kiyA hai / tiryaMca paMcendriya kI apekSA manuSya prAyaH alpa bala vAle hote haiM, isaliye ukta azubha saMhanana kI jaghanya anubhAga- udIraNA ke svAmI ke rUpa meM manuSya kahA hai / tathA I huNDovaghAyasAhAraNANa sumo sudIha pajjatto / paraghAe lahupajjo AyAvujjoya tajjogo // 77 // zabdArtha - huNDovaghAyasAhAraNANa - huNDaka - saMsthAna, upaghAta, sAdhAraNa nAma kA, sumo sUkSma, sudoha - dIrghasthiti vAlA, pajjatto- paryApta, paraghAe - parAghAta kI, lahupajjo - zIghra paryApta, AyAvujjoya - Atapa udyota kA, tajjogo - tadyogya / gAthArtha - huNDaka saMsthAna, upaghAta aura sAdhAraNa nAma ke jaghanya anubhAga kI udIraNA kA svAmI dIrghasthiti vAlA paryApta sUkSma ekendriya hai | parAghAta kI jaghanya anubhAga- udIraNA kA svAmI zIghra paryApta huA tathA Atapa udyota kI jaghanya anubhAgaudIraNA kA svAmI tadyogya pRthvIkAya hai / vizeSArtha - apane yogya dIrgha Ayu vAlA ati vizuddha pariNAmI paryApta sUkSma ekendriya huNDaka saMsthAna, upaghAta aura sAdhAraNa nAma ke Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 paMcasaMgraha : 8 jaghanya anubhAga kI udIraNA kA svAmI hai tathA zIghra paryApta huA atikliSTa pariNAmI bhI apanI paryAptAvasthA ke carama samaya meM vartamAna vahIM sUkSma ekendriya parAghAtanAma kI jaghanya anubhAga-udIraNA karatA hai / Atapa udyota nAma kI jaghanya rasodIraNA unake udaya ke yogya-unakA udaya jinako ho sake aise zarIraparyApti se paryAptatva ke prathama samaya meM vartamAna saMkliSTa pariNAmI pRthvIkAyika java karate haiN| yadyapi udyota kA udaya pRthvIkAya ke sivAya anya jIvoM ke bhI hotA hai, parantu usake jaghanya rasa kI udIraNA pRthvIkAyika jIva ke ho hotI hai / tathA chevaTThassa biiMdI bArasavAsAu mauyalahuyANa / saNNi visuddhANAhArago ya patta yamuralasamaM / / 78 // zabdArtha-chevaTThassa-sevAta saMhanana kI, biiMdo-dvIndriya, bArasavAsAu-bAraha varSa kI Ayu vAlA, mauvalahuyAga-mRdu aura laghu sparza kI, saNNi-saMjJI, visuddha-vizuddha, aNAhArago-anAhAraka, ya-aura, patta yamuralasama-pratyeka kI audArika ke samAna / gAthArtha-bAraha varSa kI Ayu vAlA dvIndriya sevArtasaMhanana kI tathA vizuddha pariNAmI anAhAraka saMjJI mRdu, laghu kI jaghanya anubhAga-udIraNA karatA hai| pratyekanAma kI audArika ke samAna jAnanA caahiye| vizeSArtha ..-bAraha varSa kI Ayu vAlA bArahaveM varSa meM vartamAna dvIndriya sevArtasaMhanana kI tathA apanI bhUmikA ke anusAra ati vizuddha pariNAma vAlA arthAt jitanI utkRSTa vizuddhi saMbhava hai vaisI vizuddhi meM vartamAna anAhAraka saMjJI paMcendriya mRdu-laghu sparza kI jaghanya anubhAga-udIraNA karatA hai tathA pratyekanAma kI jaghanya anubhAga udIraNA kA svAmI jaise audArikazarIranAma ke jaghanya rasa kI udIraNA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : gAthA 76 106 kA svAmI udaya ke prathama samaya meM vartamAna sUkSma ekendriya hai vaise hI udaya ke prathama samaya meM vartamAna sUkSma ekendriya jAnanA cAhiye tathAkakkha guruNamaMthe viNiyaTTe NAmaasuhadhuviyANa' / jogaMtaMmi navahaM titthassAujjiyA iMmi // 76 // zabdArtha - kakvaDa guruNamaMthe-- karkaza aura guru sparza kI maMthAna ke, viNiya - saMhAra ke samaya meM, NAmaasuhadhuviyANaM - nAmakarma kI azubha dhra uvodayA prakRtiyoM kI, jogataMmi - sayogikevalI ke aMta samaya meM, navaNhanau kI, tityassA ujjiyAImi - tIrthaMkara nAma kI AyojikAkaraNa ke pahale samaya meM I gAthArtha - karkaza aura guru sparza kI maMthAna ke saMhAra samaya meM, nAmakarma kI azubha nau dhruvodayA prakRtiyoM kI sayogikevalI ke aMta samaya meM aura tIrthaMkaranAma kI AyojikAkaraNa ke pahale samaya meM jaghanya anubhAga udIraNA hotI hai / vizeSArtha - samudghAta se nivRtta hote samaya maMthAna ke saMharaNakAla meM karkaza aura guru sparza kI jaghanya anubhAga- udIraNA hotI hai tathA kRSNa, nIla varNa, durabhigaMdha, tikta kaTurasa, zIta- rUkSasparza, asthira aura azubhanAma rUpa nAmakarma kI nau azubha dhruvodayA prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA sayogikevalIguNasthAna ke carama samaya meM vartamAna jIva karatA hai| ye sabhI pApaprakRtiyAM haiM, jinake maMda rasa kI udIraNA vizuddhisaMpanna jIva karatA hai aura terahaveM guNasthAna ke carama samaya meM sarvotkRSTa vizuddhi hone se inake jaghanya anubhAga kI udIraNA kA vaha adhikArI hai / tIrthaMkara nAma ke maMda anubhAga kI udIraNA AyojikAkaraNa ke pahale samaya meM vartamAna jIva karatA hai| AyojikAkaraNa pratyeka kevala bhagavAna ke hotA hai aura vaha kevalisamudghAta ke pUrva hotA hai / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 paMcasaMgraha : isa AyojikAkaraNa kI zuruAta jisa samaya hotI hai, usase pahale tIrthaMkara nAma ke jaghanya anubhAga kI udIraNA karatA hai| AyojikAkaraNa ke prAraMbha se hI usake prabura anubhAga kI udIraNA karatA hai, isaliye jisa samaya AyojikAkaraNa kI zuruAta hotI hai usake 'pahale samaya meM tIrthaMkaranAmakarma kI jaghanya anubhAga- udIraNA hotI hai tathA -- sesANaM veyaMto majjhimapariNAmapariNao kuNai / paccayasubhAsubhAviya citiya Neo vivAgI ya // 80 // - zabdArtha - sANaM -zetra prakRtiyoM kI, veyaMto--vedana karane vAlA, majjhimapariNAmapariNao- - madhyama pariNAma se pariNata, kuNai - karatA hai, paccaya subhAsubhAviya - pratyaya, zubhAzubhatva, citiya -- vicAra kara, jAnanA cAhiye, vivAgI - vedana karane vAlA - svAmI, ya - aura / Neo - - gAthArtha - zeSa prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA kA svAmI -usa-usa prakRti kA vedana karane vAlA, madhyamapariNAma se pariNata karatA hai / isa prakAra pratyaya, zubhAzubhatva Adi kA vicAra kara jaghanya - utkRSTa anubhAga kI udIraNA kA svAmI jAnanA cAhiye / vizeSArtha - pUrvokta se zeSa rahI sAtA - asAtAvedanIya, cAra gati, pAMca jAti, cAra AnupUrvI, ucchavAsa, vihAyogatidvika, trasa sthAvara, bAdara, sUkSma, paryApta, aparyApta, subhaga, durbhaga, susvara, duHsvara, Adeya, anAdeya, yaza. korti, ayazaHkIrti, nIcagotra, uccagotra rUpa cauMtIsa prakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA usa usa prakRti ke udaya meM vartamAna madhyamapariNAma pariNata samasta jIvoM ke jAnanA cAhiye / isakA kAraNa yaha hai ki ye sabhI parAvartamAna prakRtiyAM haiM aura unake jaghanya anubhAga kI udIraNA parAvartamAnabhAva meM hotI hai / yAni ki puNyaprakRti kA baMdha karake pApaprakRti ko bAMdhane para puNya Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 80 111 prakRti ke jaghanya anubhAga kI aura pApaprakRti bAMdhakara puNyaprakRti bAMdhane para pApaprakRti ke jaghanya anubhAga kI udIraNA hotI hai| parAvartamAnabhAva ho taba pariNAma kI maMdatA hotI hai, jisase usa samaya tIvra vizuddhi yA tIvra saMkleza nahIM hotA hai| ataeva tIvra rasabaMdha yA tIvra rasa kI udIraNA nahIM hotI hai, kintu maMda rasabaMdha aura maMda rasa kI udIraNA hotI hai / ___ isa prakAra se jaghanya anubhAga-udIraNA kA svAmitva jAnanA cAhiye / aba samasta karma prakRtiyoM ke jaghanya aura utkRSTa anubhAgodIraNA ke svAmitva kA sAmAnya se bodha karAne ke liye upAya batAte haiM pariNAmapratyaya yA bhavapratyaya ina donoM meM se kisa pratyaya-kAraNa se karma prakRtiyoM kI udIraNA hotI hai ? tathA jisa prakRti ko udIraNA huI hai, vaha puNya prakRti hai yA pApa prakRti hai ? aura gAthAgata api zabda se pudgala, kSetra, bhava yA jIva meM kisa vipAka vAlI hai ? isakA vicAra karanA cAhiye aura ina sabakA yathocita vicAra karake vipAkI-jaghanya anubhAga-udIraNA kA yA utkRSTa anubhAgaudIraNA kA svAmI kauna hai, yaha yathAvat samajha lenA cAhiye / jaise ki pariNAmapratyayika anubhAgodIraNA prAyaH utkRSTa hotI hai aura bhavapratyayika prAyaH jaghanya tathA zubhaprakRtiyoM ke jaghanya anubhAga kI udIraNA saMkleza se aura utkRSTa anubhAga-udIraNA vizuddhi se hotI hai aura azubha prakRtiyoM ke jaghanya rasa kI udIraNA vizuddhi se tathA utkRSTa anubhAga kI udIraNA saMkleza se hotI hai| pudgalAdi pratyayoM kI jaba prakarSatA-puSTatA ho taba utkRSTa aura bhava ke prathama samaya meM jaghanya anubhAga-udoraNA hotI hai| isa prakAra pratyayAdi kA yathAvat vicAra kara usa-usa prakRti ke udaya vAle ko jaghanya yA utkRSTa anubhAga udIraNA ke svAmitva kA nirNaya kara lenA caahiye| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 paMcasaMgraha : pUrvokta kA sArAMza yaha hai ki jaise puNyaprakRtiyoM kA utkRSTa vizuddhi se tIvra anubhAgabandha hotA hai aura usake bAda jaise-jaise vizuddhi manda hotI jAtI hai, vaise-vaise prakRtiyoM kA anubhAgabandha bhI hIna-hIna hotA hai tathA tIvra vizuddhi se puNyaprakRtiyoM ke utkRSTa anubhAga kI udIraNA hotI hai aura vaha vizuddhi jaise-jaise kama hotI jAtI hai, vaise-vaise zubha anubhAga kI udIraNA hIna-hIna hotI jAtI hai| kintu pApa prakRtiyoM ke liye isase viparIta prarUpaNA jAnanA cAhiye / isI prakAra tIvra rasabandha ho taba udIraNA bhI utkRSTa rasa (anubhAga) kI hotI hai aura manda anubhAgabandha ho taba udIraNA bhI jaghanya anubhAga kI hotI hai| jaise bandha ke yogya asaMkhya adhyavasAyasthAna haiM, vaise hI udIraNA ke yogya bhI asaMkhyAta adhyavasAyasthAna haiM aura adhyavasAyoM ke anusAra hI udIraNA hotI hai| ___ isa prakAra se anubhAga-udIraNA se sambandhita viSayoM kA vicAra karane se anubhAga-udIraNA kI prarUpaNA samApta huii|1|| aba pradeza udIraNA kI prarUpaNA karane kA avasara prApta hai| ataH usako prArambha karate haiN| pradeza-udIraNA pradeza-udIraNA ke do adhikAra haiM- 1. sAdyAdi-prarUpaNA aura 2. svAmitva prruupnnaa| inameM se sAdyAdi prarUpaNA ke do prakAra haiM(1) mUla prakRti sambandhI (2) uttara-prakRtisambandhI / unameM se pahale mUla prakRti sambandhI sAdyAdi prarUpaNA prArambha karate haiN| 1 anubhAgodIraNA sambandhI vivecana kA prArUpa pariziSTa meM dekhiye| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udI raNAkaraNa-arUpaNA adhikAra : gAthA 81 113 mUlaprakRtisambandhI sAdyAdi prarUpaNA paMcaNhamaNukkosA tihA cauddhA ya veyamohANa / sesaviyappA duvihA savvavigappAu Aussa / / 81 // zabdArtha-paMcagahamaNukkosA-pA~ca karmoM kI anutkRSTa pradeza-udIraNA, tihA-tIna prakAra kI, cauddhA-cAra prakAra kI, ya-aura, deya nohANaM - vedanIya, mohanIya kI, sesaviyappA-zeSa vikalpa, duvihA-do prakAra ke, savvavigappAu-sabhI vikalpa, Aussa-Ayu ke / gAthArtha-pAMca karmoM kI anutkRSTa pradezaudIraNA tIna prakAra kI aura vedanIya, mohanIya kI cAra prakAra kI hai / ukta karmoM ke zeSa vikalpa tathA Ayu ke sarva vikalpa do prakAra ke haiN| vizeSArtha-'paMcaNha' arthAt jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, aMtarAya, nAma aura gotra karma rUpa pAMca mUla karmaprakRtiyoM kI anutkRSTa pradezodIraNA anAdi, dhruva aura adhra va isa taraha tIna prakAra kI hai / vaha isa prakAra- ukta karmoM kI utkRSTa pradezodI raNA guNitakarmAza jIva ke apanI-apanI udIraNA ke anta meM hotI hai| usake niyata kAla paryanta hI hone se sAdi-sAMta hai| usake atirikta zeSa saba udIraNA anutkRSTa hai aura usake anAdi kAla se pravartamAna hone se anAdi hai| abhavya kI apekSA dhruva aura bhavya kI apekSA adhruva jAnanA cAhiye / ___ ukta pA~ca karmoM meM se tIna ghAti karmoM kI antima udIraNA bArahaveM aura aghAti karmadvika kI terahaveM guNasthAna meM hone se aura una donoM guNasthAnoM se patana kA abhAva hone se sAdi bhaMga saMbhava nahIM hai| tathA__vedanIya aura mohanIya karma kI anutkRSTa pradezodIraNA 'cauddhA'sAdi, anAdi, dhruva aura adhra va isa taraha cAra prakAra kI hai / jo isa prakAra-vedanIya kI utkRSTa pradezodIraNA apramattabhAva ke sanmukha | Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 paMcasaMgraha : 8 hue sarvavizuddha pramattasaMyata ke aura mohanIya kI utkRSTa pradezodIraNA usakI udIraNA ke paryavasAna-samApti ke samaya sUkSmasaMparAyaguNasthAna meM hotI hai| donoM karmoM kI utkRSTa pradezodIraNA niyata kAla paryanta pravartita hone se sAdi-sAMta hai| usake atirikta anya samasta anutkRSTa hai / vaha anutkRSTa pradezodI raNA apramattasaMyata guNasthAna se girate vedanIyakarma kI aura upazAMtamohaguNasthAna se girate mohanIyakarma kI prArambha hotI hai, isaliye sAdi hai| usa-usa sthAna ko jisane prApta nahIM kiyA, usakI apekSA anAdi, abhavya ke dhra va aura bhavya ke adhra va jAnanA caahiye| ina sAtoM karmoM ke ukta se zeSa rahe jaghanya, ajaghanya aura utkRSTa ye tIna vikalpa sAdi aura adhra va isa taraha do prakAra ke haiN| ve isa prakAra ina sAtoM karmoM kI jaghanya pradezodIraNA saMkliSTapariNAmI mithyAdaSTi ko hotI hai| saMklezapariNAma se vizuddhapariNAma meM Aye hue mithyA dRSTi ke ajaghanya hotI hai / isa prakAra parAvartita rUpa se pravartamAna hone se jaghanya, ajaghanya pradezodIraNA sAdi sAMta hai aura utkRSTa vikalpa kA vicAra anutkRSTa ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai| tathA Ayukarma ke jaghanya, ajaghanya, utkRSTa aura anutkRSTa ye cAroM vikalpa Ayu ke adhra vodayA prakRti hone se hI sAdi aura adhra va isa taraha do prakAra ke haiN| isa prakAra se mUlaprakRtiviSayaka sAdyAdi prarUpaNA karane ke pazcAt aba uttara prakRtiyoM sambandhI sAdyAdi prarUpaNA karate haiN| uttara prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA tivihA dhuvodayANaM micchassa ca ubihA aNukkosA / sesavigappA duvihA savvavigappA ya sesANaM // 8 // zabdArtha-tivihA- tIna prakAra kI, dhuvodayANaM-dhra vodayA prakRtiyoM kI, micchassa-mithyAtva kI, ca umvihA-cAra prakAra kI, aNukkosA-anu ___ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 82 115 skRSTa, sesavigappA-zeSa vikalpa, duvihA-do prakAra ke, samvavigappAsarva vikalpa, seSANaM-zeSa prakRtiyoM ke / gAthArtha-dhra vodayA prakRtiyoM ko anutkRSTa pradezodIraNA tIna prakAra kI aura mithyAtva kI cAra prakAra kI hai / zeSa vikalpa do prakAra ke haiM tathA zeSa prakRtiyoM ke sarva vikalpa do prakAra ke haiN| vizaSArtha - dhra vodayA saiMtAlIsa prakRtiyoM kI anutkRSTa pradezodIraNA anAdi, dhruva aura adhra va hai / vaha isa prakAra -pAMca jJAnAvaraNa, pAMca aMtarAya aura cAra darzanAvaraNa rUpa caudaha prakRtiyoM kI utkRSTa pradezodoraNA apanI-apanI udoraNA ke paryavasAna ke samaya bArahaveM guNasthAna kI samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba guNitakarmAza jIva ke hotI hai / vaha niyata kAla paryanta hone se sAdi hai / usake atirikta anya samasta anutkRSTa pradezodIraNA hai aura vaha anAdikAla se pravartamAna hone se anAdi hai| abhavyApekSA dhruva aura bhavyApekSA adhra va sAMta hai / tathA taijasasaptaka, varNAdi vIsa, sthira, asthira, zubha, azubha, agurulaghu aura nirmANa ina tetIsa prakRtiyoM kI utkRSTa pradezodIraNA guNitakAMza sayogikevalI ke carama samaya meM hotI hai isaliye sAdi-sAMta hai / kyoMki vaha samaya mAtra hI hotI hai| usake atirikta anya sabhI anutkRSTa hai aura vaha anAdikAla se pravartamAna hone se anAdi hai / abhavya kI apekSA dhra va aura bhavya kI apekSA adhra va hai| ___ 'micchassa cauvvihA' arthAt mithyAtva kI anutkRSTa pradezodIraNA sAdi, anAdi, dhrava aura adhra va isa taraha cAra prakAra kI hai| vaha isa prakAra-saMyama ke sAtha hI samyaktva ko prApta karane ke unmUkha mithyA dRSTi ko utkRSTa pradezodIraNA hotI hai aura usako niyata kAla paryanta hone se sAdi-sAMta hai| usake atirikta zeSa saba anutkRSTa Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 hai| use samyaktva se girate prAraMbha hone se vaha sAdi hai, usa sthAna ko prApta nahIM karane vAle ke anAdi, abhavya ke dhrava aura bhavya ke adhra va hai| / ukta prakRtiyoM ke zeSa vikalpa-jaghanya, ajaghanya aura utkRSTa, sAdi aura adhra va haiN| ve isa prakAra- ukta samasta prakRtiyoM ko jaghanya pradezodoraNA ati saMkliSTa pariNAma hone para mithyAdRSTi ke hotI hai aura vizuddha pariNAma hone para ajaghanya hotI hai tathA jaba saMkliSTa pariNAma hoM taba jaghanya, isa taraha mithyA dRSTi ko parAvartita krama se hone ke kAraNa ye donoM sAdi-adhra va-sAMta haiM aura anutkRSTa vikalpa ke vicAra ke prasaMga meM utkRSTa vikalpa kA vicAra pUrva meM kiyA jA cukA hai / tathA zeSa rahI adhra vodayA eka sau dasa uttara prakRtiyoM kI jaghanya, ajaghanya, utkRSTa aura anutkRSTa pradezodIraNA una prakRtiyoM ke adhra - vodayA hone se sAdi aura adhra va isa taraha do prakAra kI hai| isa prakAra se sAdi Adi vikalpoM kI prarUpaNA jAnanA caahiye| aba pradezodIraNA kA svAmI kauna hai ? isakA vicAra karate haiN| svAmitva nirUpaNa ke do prakAra haiM-1 utkRSTa pradezodI raNAsvAmitva aura 2 jaghanya pradezodIraNAsvAmitva / unameM se pahale utkRSTa pradezodIraNAsvAmitva kA nirdeza karate haiN| utkRSTa pradezodIraNAsvAmitva aNubhAgudIraNAe hoMti jahannasAmiNo je u / jeThThapaesodIraNasAmI te ghAikammANaM // 3 // zabdArtha-aNubhAgudIraNAe-anubhAga-udIraNA ke, hoMti haiM, jahanna -jaghanya, sAmiNo-svAmI, je-jo, u--hI, jeThThapaesodIraNasAmI - utkRSTa pradezodIraNA ke svAmI, te--ve, ghAikammA-ghAti karmoM kI / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 udIraNAkaraNa-rUpaNA adhikAra : gAthA 83 ___ gAthArtha-ghAtikarmoM kI jaghanya anubhAgaudIraNA ke jo svAmI haiM, ve hI una ghAtikarmoM kI utkRSTa pradezodIraNA ke svAmI haiN| vizeSArtha-pUrva meM jo jaghanya anubhAga-udIraNA ke prasaMga meM ghAtikarmoM kI jaghanya anubhAgaudIraNA ke svAmI batAye haiM ve hI ghAtiko kI utkRSTa pradezodIraNA ke svAmI jAnanA cAhiye / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ---- ___ avadhijJAnAvaraNa ke sivAya cAra jJAnAvaraNa. cakSu, acakSu aura kevala dazanAvaraNa ina sAta prakRtiyoM kI kSINamohaguNasthAna kI samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba guNitakarmAza jIva ke tathA avadhijJAnAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa kI kSINamohaguNasthAna kI samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba avadhilabdhirahita guNitakarmAMza ke utkRSTa pradezodoraNA hotI hai / isa samaya guNitakarmAMza samaya pramANa jaghanya sthiti, jaghanya anubhAga aura utkRSTa pradeza kI udIraNA karatA hai| bArahaveM guNasthAna kI samayAdhika AvalikA pramANa sthiti zeSa rahe taba ukta prakRtiyoM kI bhI utanI hI sthiti sattA meM zeSa rahatI hai| aMtima AvalikA udayAvalikA hone se usake Upara kI samaya pramANa sthiti aura usa sthitisthAna meM ke jaghanya rasayukta adhika se adhika dalikoM ko guNitakarmAza jIva udIratA hai / bArahaveM guNasthAna kI samayAdhika AvalikA zeSa sthiti rahe taba pratyeka ke jaghanya sthiti kI udIraNA to hotI hai, parantu pratyeka ke jaghanya rasa kI hI udIraNA hotI to jaghanya rasa kI udIraNA ke adhikAra meM utkRSTa zra tajJAnI ke yA vipulamati manaparyAyajJAnI ke isa taraha ke vizeSaNa jor3akara jaghanya anubhAgodIraNA na kahate / parantu sAmAnya se yaha kahA jAtA ki bArahaveM guNasthAna kI samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba (zeSa agale pRSTha para) | Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 paMcasaMgraha : 8 nidrA aura pracalA kI utkRSTa pradezodIraNA upazAMnamohaguNasthAna meM vartamAna jIva ke, styAnaddhitrika kI apramattabhAva ke sammukha hue pramatta muni ke, mithyAtva aura anantAnubaMdhIkaSAya kI saMyama sahita samyaktva ko prApta karane ke unmukha mithyAtvaguNasthAna ke carama samaya meM vartamAna mithyA dRSTi ke mizramohanIya kI jisa samaya kSAyopazamika samyaktva prApta ho, usase pahale ke samaya meM arthAt tIsare guNasthAna se kSAyopazamika samyaktva prApta kara cauthe guNasthAna meM jAte tIsare guNasthAna ke carama samaya meM, apratyAkhyAnAvaraNakaSAya kI anantara samaya meM sarvavirati cAritra prApta karane ke unmukha aviratasamyagdRSTi ke, pratyAkhyAnAvaraNakaSAya kI anantara samaya meM sarvavirati cAritra prApta karane ke unmukha dezavirati ke, saMjvalana krodha, mAna aura mAyA kI usa-usa kaSAya ke udaya vAle ke apane-apane udaya ke paryavasAna samaya meM, tIna veda aura saMjvalana lobha kI usa-usa prakRti ke udaya vAle kSapaka ke ukta prakRti kI samayAdhika AvalikApramANa sthiti zeSa rahe taba aura hAsyaSaTka kI apUrvakaraNa guNa sthAna ke carama samaya meM (pRSTha 117 kA zeSa) zra tajJAnAvaraNAdi kI jaghanya anubhAgodIraNA hotI hai / parantu aisA to kahA nahIM, ataH yaha jJAta hotA hai ki utkRSTa zra tapUrvI Adi ke jaghanya rasa kI, anya ke madhyama rasa kI udIraNA hotI hai tathA yaha bhI nahIM samajhanA cAhiye ki jaghanya anumAgodIraNA karane vAle pratyeka ke utkRSTa pradezodIraNA hI hotI hai / kyoMki guNitakarmAza ho to karatA hai, anya madhyama pradezodIraNA karate haiM / mAtra jisa sthAna para ghAtikarma kI jaghanya anubhAgodIraNA kahI hai, vahIM usakI utkRSTa pradezodIraNA hotI hai| jaise ki mati jJAnAvaraNAdi kI bArahaveM guNasthAna kI samayAdhika Ava. likA zeSa rahe taba jaghanya rasodIraNA kahI hai vaise hI bArahaveM guNasthAna kI samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba una prakRtiyoM kI guNitakarmAza ke utkRSTa pradezodIraNA bhI kahanA cAhiye / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udI raNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 84, 85 utkRSTa pradezodIraNA hotI hai tathA vaha guNitakarmAza jIva ke hotI hai, yaha samajhanA cAhiye / tathA veyaNiyANa pamatto apamattattaM jayA u paDivajje / saMghayaNapaNagataNudugujjoyANaM tu apamatto // 84 // zabdArtha-veNiyANa-vedanIya kI, pamatto-pramattasaMyata, apamattattaapramattatva ko, jayA-jaba, u-hI, paDivajje-prApta karane vAlA, saMghaya gapaNaga-saMhananapaMcaka, taNudugujjoyANaM-tanudvika aura udyota kA, tu-aura, apamatto-apramattasaMyata / gAthArtha--vedanIya kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI apramattatva prApta karane vAlA pramatta hai tathA saMhananapaMcaka, tanudvika aura udyota kA utkRSTapradezodIraka apramattasaMyata hai| vizeSArtha-jo bAda ke (Age ke) samaya meM apramattatva prApta karegA aisA pramattasaMyata sAtA-asAtA rUpa vedanIyakarma kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI hai| kyoMki usake sarvavizuddha pariNAma hote haiM aura vizuddha pariNAmoM se unakI utkRSTa pradezodIraNA hotI hai tathA prathama saMhanana ke sivAya zeSa pAMca saMhanana, vaikriyasaptaka, AhArakasaptaka aura udyota nAmakarma kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI apramattasaMyata hai| tathA tiriyagaIe deso aNupunvigaINa khAiyo smmo| dubhagAInIANaM virai abbhuTThio sammo // 8 // zabdArtha-tiriyagaIe-tiyaMcagati kI, deso-dezavirata, aNupuvigaINa-AnupUrvI aura gatiyoM kA, khAiyo sammo-kSAyika samyagdRSTi, dubhagAI noAgaM-durbhaga Adi aura nIcagotra kI, virai-virati, abbhuTio-sanmukha huA, sammo-samyagdRSTi / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 paMcasaMgraha : 8 gAthArtha-tiryaMcagati kI utkRSTa pradezodI raNA kA svAmI dezavirata, AnupUrvI aura gati (deva, nAraka gati) kA kSAyika samyagdRSTi, durbhaga Adi aura nIcagotra kA virati ke sanmukha huA avirata samyagdRSTi hai| vizeSArtha-tiryaMcagati kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI dezavirata hai tathA usa-usa gati meM apanI Ayu ke udaya ke tIsare samaya meM vartamAna kSAyika samyagdRSTi cAra AnupUrvI kI1 aura vahI kSAyika samyagdRSTi deva-naraka gati kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI hai tathA virati prApta karane ke sanmukha huA yAni anantara samaya meM jo saMyama ko prApta karegA aisA vaha aviratasamyagdRSTi durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayaza:kIti aura nIcagotra kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI hai / tathA - devanirayAugANaM jahaNNajeTThaTThiI guruasAe / iyarAUNaM iyarA aTThamavAseThTha vAsAU // 86 // zabdArtha--devanirayAugANaM--deva aura naraka Ayu kI, jahaNajeThaTThiI-javanya aura utkRSTa sthiti vAlA, guruasAe---guru asAtA kA udayavAlA, iyarAUgaM-itara Ayu (manuSya tiryaMcAyu) kI, iyarA- itara (manuSya tiryaMca), aTThamavAseThTha vAsAU-ATha varSa kI Ayu vAlA AThaveM varSa meM vartamAna / gAthArtha-devAyu aura narakAyu kI utkRSTa pradezodI raNA kA svAmI guru asAtA (duHkha) kA udaya vAlA anukrama se jaghanya aura utkRSTa Ayu vAlA deva nAraka hai tathA itara (manuSyAyu aura tirya __ karma prakRti meM kahA hai ki naraka-tiryaMcAnupUrvI kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI kSAyika samyagdRSTi aura zeSa do AnupUrviyoM kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI sAmAnya samyagdRSTi hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 87 121 cAyu) kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI ATha varSa kI Ayu vAlA AThaveM varSa meM vartamAna kramaza: manuSya aura tiryaMca jAnanA caahiye| vizeSArtha-jaghanya aura utkRSTa sthiti vAlA guru asAtA-duHkha se AkrAnta deva aura nAraka anukrama se devAyu, narakAyu kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI hai / isakA tAtparya yaha hai ki dasa hajAra varSa kI Ayu vAlA atyanta carama duHkha ke udaya meM vartamAna arthAt duHkhI deva devAyu kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI hai kyoMki puNya kA prakarSa alpa hone se alpa Ayu vAlA deva duHkhI ho sakatA hai aura mitraviyogAdi ke kAraNa tIvra duHkhodaya bhI saMbhava hai tathA tIvra duHkha Ayu kI prabala udIraNA hone meM kAraNa hai, isIliye alpa Ayu vAle deva kA grahaNa kiyA hai tathA tetIsa sAgaropama kI Ayu vAlA atyanta du:khI nAraka narakAyu kI utkRSTa pradezodIraNA karatA hai| kyoMki adhika duHkha kA anubhava karane vAlA adhika pudgaloM kA kSaya karatA hai, isaliye usakA grahaNa kiyA hai tathA itaratiryaMcAyu, manuSyAyu kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI anukrama se ATha varSa kI Ayu vAlA AThaveM varSa meM vartamAna atyanta duHkhI tiryaMca aura manuSya jAnanA cAhiye / tathA egateNaM ciya jA tirikkha joggAU tANa te ceva / niyaniyanAmavisiTThA apajjanAmassa maNu suddho // 87 / / zabdArtha-egaMteNaM ciya -- ekAnta rUpa se hI, jA-jo, tirikkhajoggAU-tiryaMcaprAyogya, tANa----unakI, te ceva-vahI, niyaniyanAmavisiTThA-apane-apane viziSTa nAma vAle, apajjanAmassa-aparyApta nAma kI, maNu-manuSya, suddho-vizuddha / gAthArtha-ekAnta rUpa se tiryaMcagati udayaprAyogya prakRtiyoM kI utkRSTa pradezodIraNA ke svAmI usa-usa viziSTa nAmavAle Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 paMcasaMgraha : 8 tiryaMca haiM tathA aparyAptanAma kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI vizuddha pariNAma vAlA manuSya hai / vizeSArtha-jina prakRtiyoM kA ekAntataH tiryaMcagati meM hI udaya ho aisI ekendriyajAti, dvIndriyajAti, trIndriyajAti, caturindriyajAti, Atapa, sthAvara, sUkSma aura sAdhAraNa ina ATha prakRtiyoM kI utkRSTa pradezodIraNA ke svAmI usa-usa nAma vAle tiryaMca hI haiN| jaise ki ekendriyajAti aura sthAvara nAma kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI apane yogya sarvavizuddha bAdara ekendriya pRthvIkAyika, AtapanAma kI kI khara bAdara pRthvIkAyika, sUkSmanAma kI paryApta sUkSma ekendriya, sAdhAraNanAma kI sAdhAraNa vanaspati aura vikalendriyajAti kI vikalendriya jIva utkRSTa pradezodIraNA ke svAmI haiN| ye sabhI apaneapane yogya utkRSTa vizuddhi meM vartamAna jIva utkRSTa pradezodIraNA ke svAmI samajhanA cAhiye / tathA aparyAptanAma kI utkRSTa pradezodIraNA kA svAmI aparyAptAvasthA ke carama samaya meM vartamAna vizuddha pariNAma vAlA saMmUcchima aparyApta manuSya jAnanA cAhiye / tathA jogaMtUdIraNANaM jogate dusarasusarasAsANaM / niyagaMte kevalINaM savvavisuddhassa sesANaM // 8 // zabdArtha -- jogaMtudIraNANaM--sayogi ke aMta meM udIraNA yogya kI, jogate-carama samaya meM vartamAna sayogikevalI ke, dusarasusarasAsANaM-- duHsvara, susvara ucchvAsa kI, niyagaMte -unake aMtakAla meM, kevaloNaM-kevalI ke, savvavisuddhassa-sarvavizuddha pariNAma vAle ke, sesANaM-zeSa prakRtiyoM kii| gAvArtha-sayogi ke aMta meM udIraNAyogya kI utkRSTa pradezodIraNA carama samaya meM vartamAna sayogikevalI ke tathA duHsvara, susvara aura ucchavAsa nAma kI utkRSTa pradezodIraNA unake aMta Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udoraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 88 123 kAla (nirodha kAla) meM sayogikevalI ke hotI hai tathA zeSa prakRtiyoM kI utkRSTa pradezodIraNA sarvavizuddha pariNAma vAle ke hotI hai| vizeSArtha-jina prakRtiyoM ke udIraka carama samaya meM vartamAna sayogikevalI haiM aisI manuSyagati, paMvendra prajAti, taijasasaptA, audArikasaptaka, saMsthAnaSaTaka, prathama saMhanana, varNAdi bIsa, agurulabu, upaghAta, parAghAta, vihAyogatidvika, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, Adeya, yazaHkIti, nirmANa, tIrthaMkara aura uccagotra rUpa bAsaTha prakRtiyoM kI utkRSTa pradezodIraNA karane vAle carama samaya meM vartamAna sayogikevalI haiN| susvara, duHsvara kI svara ke nirodhakAla meM aura ucchavAsanAma kI ucchavAsa ke nirodhakAla meM sayogikevalI utkRSTa pradezodoraNA karate haiM tathA pUrvokta se zeSa raho jina prakRtiyoM ko utkRSTa pradezodoraNA ke svAmo nahIM kahe hoM, una prakRtiyoM ko utkRSTa pradezodIraNA usa-usa prakRti ke udaya vAle sarva vizuddha pariNAmo jAnanA cAhiye / jisakA Azaya yaha hai ki zeSa prakRtiyoM meM pA~ca aMtarAya aura samyaktvamohanoya karma rahatA hai| iname se aMtarAya kI utkRSTa pradezodIraNA bArahaveM guNasthAna ko samayAdhika AvalikA zeSa rahe taba guNitakAza jova ke hoto hai ora minAhanoya karma jaba sarvasaMkrama dvArA samyaktvamohanIya meM saMkramita ho taba samyaktvamohanIya ko utkRSTa pradezasattA hoto hai, mitramohanAya saMkramita hone ke bAda saMkramAvalikA ke anantara samyastvamohanAya ko utkRSTa pradezodIraNA guNitakarmAza ke saMbhava hai| isa prakAra se utkRSTa pradezodoraNAsvAmitva jAnanA caahiye| aba jaghanya pradezodIraNAsvAmitva kA kathana karate haiN| Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 paM trasaMgraha : 8 jaghanya pradezodIraNAsvAmitva | tappAogakiliTThA savANa hoMti khaviyakammaMsA / ohINaM tavveI maMdAe suhI ya AUNa // 86 // zabdArtha-tappAogaki liTThA-tara yogya kliSTapariNAma vAlA savvANa-saba prakRtiyoM kI, hoti hai, aviyakamsA -kSaSitakAMza jIva, ohoNaM-avadhidvika kA, taveI-TanakA vedaka, saMtrAe-jaghanya, suhIsukhI, ya-aura, AUNaM -- Ayu kI / gAthArtha-tatprAyogya saMkliSTa pariNAma vAlA kSapitakarmAMza jIva saba prakRtiyoM kI jaghanya pradezodIraNA kA svAmI hai| unameM avadhidvika kA tavedaka aura Ayu kA sukhI jIva jAnanA caahiye| vizeSArtha-jo jIva jisa karmaprakRti ke udIraka haiM aura una prakRtiyoM kI udIraNA karane vAloM meM atikliSTapariNAma vAle haiM yAni jo jIva atikliSTa pariNAma se jina karmaprakRtiyoM kI udIraNA karate haiM, aise kSapitakarmAMza jIva una prakRtiyoM kI jaghanya pradezodIraNA ke svAmI haiN| jaise ki avadhijJAnAvaraNa vajita cAra jJAnAvaraNa, avadhidarzanAvaraNajita tIna darzanAvaraNa, paccIsa cAritramohanIya kI prakRti, mithyAtva, do vedanIya, ina prakRtiyoM kI jaghanya pradezodIraNA kA svAmI paryApta atikliSTapariNAmI mithyA dRSTi jAnanA caahiye| nidrApaMcaka kA tatprAyogya kliSTapariNAmI paryApta saMjJI, samyaktvamohanIya kA mithyAtvaguNasthAna meM jAne ke liye tatpara samyaktvamohanIya kA udaya vAlA jIva, mizramohanIya kA mithyAtva meM jAne ke sanmukha huA mizramohanIya kA udaya vAlA jIva jaghanya pradezodIraka hai| cAra gati, paMcendriyajAti, audArikasaptaka, vaikriyasaptaka, taijasasaptaka, saMsthAnaSaTka, saMhananaSaTka, varNAdi bIsa, parAghAta, upaghAta, Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAka raNa-prarUpaNA adhikAra : gAthA 86 125. agurulaghu, uccha vAsa, udyota, vihAyogatidvika, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, subhaga, durbhaga, susvara, duHsvara, Adeya, anAdeya, yazaHkIrti, ayazaHkIrti, uccagotra, nIcagotra, nirmANa aura pAMca aMtarAya ina navAsI prakRtiyoM kI jaghanya pradezodIraNA kA svAmI ati saMkliSTapariNAmI paryApta saMjJI jIva samajhanA caahiye| AhArakasaptaka kI usakA udaya vAlA tatprAyogyakliSTapariNAmI (pramattasaMyata) jIva, cAra AnupUrvI kI tatprAyogya saMklipTa pariNAmI jIva, Atapa kI sarva saMkliSTa khara pRthvIkAyika ekendriyajAti, sthAvara aura sAdhAraNa kI sarvasaMkliSTapariNAmI bAdara ekendriya, sUkSmanAma kI sUkSma, aparyAptanAma kI bhava ke carama samaya meM vartamAna aparyApta manuSya, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jAti kA anukrama se sarva saMkliSTa pariNAma vAlA aura bhava ke anta samaya meM vartamAna dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jaghanya pradezodIraNA kA svAmI jAnanA caahiye| jaba taka AyojikAkaraNa kI zuruAta nahIM huI hotI hai taba taka yAni AyojikAkaraNa kI zuruAta hone ke pahale tIrthaMkaranAma kI jaghanya pradezodIraNA sayogikevalI bhagavAna karate haiN| ___ avadhijJAna-darzanAvaraNa kI jaghanya pradezodIraNA avadhijJAna aura avadhidarzana vedaka yAni avadhijJAna jisako utpanna huA hai, aisA atikliSTapariNAma vAlA karatA hai| kyoMki avadhijJAna utpanna karate bahuta se pudgaloM kA kSaya hotA hai, isaliye usako anubhava karane vAlA yAni ki avadhijJAna vAlA yahA~ grahaNa kiyA hai| cAra Ayu kI jaghanya pradezodIraNA apanI-apanI bhUmikA ke anusAra sukhI jIva karatA hai| usameM narakAyu kI dasa hajAra varSa kA Ayu vAlA nAraka karatA hai / kyoMki jaghanya Ayu vAlA yaha nAraka anya nArakoM kI apekSA sukhI hai tathA zeSa tIna Ayu kI jaghanya pradezo Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 paMcasaMgraha : dIraNA apanI-apanI utkRSTa sthiti meM vartamAna usa usa Ayu kA udaya vAlA karatA hai / ukta Azaya kI saMgrAhaka anya kartRka gAthA isa prakAra hai unakosudIraNAe sAmI suddho guNiyakammaMso / iyarAa khaviya kammo tajjoguddIraNA kiliTTho // arthAt zuddha pariNAma vAlA guNitakarmAMza jIva utkRSTa pradezodIraNA kA aura tatprAyogya kliSTapariNAma vAlA kSapitakarmAMza jaghanya pradezodIraNA kA svAmI hai / isa prakAra pradezodIraNA se saMbadhita viSayoM kA nirdeza karane ke sAtha udIraNAkaraNa kI vaktavyatA samApta huI / || udIraNAkaraNa samApta // 1 pradezodIraNA nirUpaka prArUpa pariziSTa meM dekhiye / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra mUla gAthAe~ jaM karaNeNokaDhiya dijjai udae udIraNA esA / pagatiTThitimAi cauhA mUluttarabheyao duvihA // 1 // veyaNoya mohaNIyANa hoi cauhA udIraNAussa / sAi adhuvA sesANa sAivajjA bhave tivihA // 2 // adhuvodayANa duvihA micchassa cauvivahA tihnnnnaasu| mUluttarapagaINa bhaNAmi uddIragA etto // 3 // ghAINaM chaumatthA udIragA rAgiNo u mohss| veyAUNa pamattA sajogiNo nAmagoyANaM // 4 // uvaparaghAyaM sAhAraNa ca iyaraM taNui pjjttaa| chaumatthA caudaMsaNanANAvaraNaMtarAyANaM // 5 / / tasathAvarAitigatiga Au gaIjAtidiTTiveyANaM / tannAmANUpuvINa kiMtu te antaragaIe // 6 // AhArI uttarataNu naratiritavveyae pamotta NaM / uddIraMtI uralaM te ceva tasA uvaMgaM se // 7 // AhArI suranAraga saNNI iyare'nilo u pjjtto| laddhIe bAyaro dIrago u veuvviyataNussa // 8 // taduvaMgassavi tecciya pavaNaM mottU Na keI nara tiriyaa| AhArasattagassa vi kuNai pamatto viuvvanto // 6 // tettIsaM nAmadhuvodayANa uddIragA sjogiio| lobhassa u taNukiTTINa hoti taNurAgiNo jIvA // 10 // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 paMcasaMgrahA~ paMcidiya pajjattA naratiriya cauraMsausabhapuvvANaM / cauraMsameva devA uttarataNubhogabhUmA ya // 11 // udIreMti / apajjattA // 12 // | AimasaMghayaNaM ciya seDhI mArUDhagA iyare huNDaM chevaTThagaM tu vigalA ve uvviyaAhAragaudae na narAvi hoMti saMghayaNI / pajjattabAre cciya AyavauddIrago bhomo // 13 // puDhavI AuvaNassai bAyara pajjatta uttarataNU ya / vigalapaNidiyatiriyA ujjovuddIragA bhaNiyA // 14 // sagalA sugatisarANaM pajjattAsaMkhavAsa devA ya / iyarANaM neraiyA naratiri susarassa vigalA ya // 15 // UsAsassa ya pajjattA ANupANabhAsAsu / jA Na nirumbhai te tAva hoMti uddIragA jogI // 16 // neraiyA suhumatasA vajjiya suhumA ya taha apajjattA / jasakitta dIra gAijjasubhaganAmANa saNisurA ||17|| udIraMti / uccaciya jai amarA keI maNuyA va nIyamevaNNe / caugaiyA dubhagAI titthayaro kevalI titthaM // 18 // mottaNa khINarAgaM iMdiyapajjattagA niddApayalA sAyAsAyAI je apamattAIuttarataNU ya assaMkhayAu sesAniddANaM sAmI sabaMdhagaMtA mattatti ||16|| vajjettA / kasAyANaM ||20|| hAsa ra IsAyANaM aMtamuhutta tu AimaM devA / iyarANaM neraiyA uDDha pariyattaNavihIe // 21 // hAsAIchakkssa u jAva apuvvo udIragA savve / udao udIraNA iva ogheNaM hoi nAyavvo // 22 // pagaiTThANavigappA je sAmI hoMti udayamAsajja / tecciya udIraNAe nAyavvA ghAtikammANaM // 23 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 1 126. mottu ajogiThANaM sesA nAmassa udyvnnnneyaa| goyassa ya sesANaM udIraNA jA pamattotti // 24 // pattodayAe iyarA saha veyai ThiiudIraNA esA / veAvaliyA hINA jAvukkosatti pAuggA // 2 // veyaNiyAUNa duhA caunvihA mohaNIya ajhnnaa| paMcaNha sAivajjA sesA savvesu duvigappA // 26 // micchattassa cauhA dhuvodayANaM tihA u ajhnnaa| sesavigappA duvihA savvavigappA u sesANaM // 27 // sAmittaddhAcheyA iha ThiisaMkameNa tullaao| bAhalleNa visesaM jaM jANaM tANa taM voccha // 28 // aMtomuhuttahINA samme missaMmi dohi micchss| AvalidugeNa hINA baMdhukkosANa paramaThiI // 26 // maNuyANupunviAhAradevadugasuhumaviyalatiagANaM / AyAvassa ya parivaDaNamaMtamuhuhINamukkosA // 30 // hayasesA titthaThiI pallAsaMkhejjamettiyA jaayaa| tIse sajogi paDhame samae uddIraNukkosA // 31 // bhayakucchaAyavujjoyasavvaghAIkasAya nidANaM / atihINasaMtabaMdho jahaNNauddIrago ataso // 32 // egidiyajogANaM paDivakkhA baMdhiUNa tavveI / baMdhAlicaramasamaye tadAgae sesajAINaM // 33 // dubhagAinIyatiridugaasArasaMghayaNa nokasAyANaM / maNupuvva'pajjataiyassa sannimevaM igAgayage // 34 // amaNAgayassa ciraThiiante devassa nArayassa vA / taduvaMgagaINaM ANupuviNaM taiyasamayaMmi // 3 // veyatigaM diTThidugaM saMjalaNANaM ca pddhmtttthiiie| samayAhigAliyAe sesAe uvasame vi dusu // 36 / / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 egiMdAgaya aihINasatta saNNIsu mIsaudayaMte / pavaNo saTThii jahaNNagasamasatta viuvviyassaMte // 37 / / cauruvasamittu mohaM micchaM khaviuM surottamo hou| ukkosasaMjamaMte jahaNNagAhAragadugANaM / / 8 / / khINatANaM khINe micchattakameNa coddasaNhapi / sesANa sajogate bhiNNamuttaTThiIgANaM // 39 // aNubhAgudIraNAe ghAisaNNA ya ThANasannA ya / suhayA vivAgaheu jottha viseso tayaM vocchaM // 40 // purisitthivigdha accakkhucakkhusammANa igiduThANo vaa| maNapajjavapUsANaM vaccAso sesa baMdhasamA // 4 // desovaghAiyANaM udae deso va hoi savvo ya / desovaghAio cciya acakkhusammattavigghANaM // 42 // ghAyaM ThANaM ca paDucca savvaghAINa hoI jaha bNdhe| agghAINaM ThANaM paDucca bhaNimo viseso'ttha // 43 // thAvaracau AyavauralasattatirivigalamaNuyatiyagANaM / naggohAicauNhaM egidiusabhAichaNhaMpi // 44 // tirimaNujogANaM mIsaguruyakharanara ya devapuvINaM / duTThANiocciya raso udae uddIraNAe ya // 45 // sammattamIsagANaM asubharaso sesayANa baMdhuttaM / ukkosudIraNA saMtayaMmi chaTThANavaDie vi // 46 // mohaNIyanANAvaraNaM kevaliyaM daMsaNaM viriyavigghaM / saMpunnajIvadavve na pajjavesu kuNai pAgaM / / 47 // gurulahugANaMtapaesiesu cakkhussa sesavigghANaM / jogesu gahaNadharaNe ohINaM ruvidamvesu // 48 // Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 1 sesANaM jaha baMdhe hoi vivAgo u paccao duviho / bhavapariNAmakao vA nigguNasaguNANa pariNaio // 46 // uttarataNupariNAme ahiya ahontAvi hoMti susrcuyaa| miulahu paraghAujjoya khagaicauraMsapatteyA // 50 // subhagAi uccagoyaM guNapariNAmA u desamAINaM / aihINaphaDDagAo aNaMtaMso nokasAyANaM // 51 // jA jaMmi bhave niyamA udIrae tAu bhvnimittaao| pariNAmapaccayAo sesAo sai sa savvattha // 52 // titthayaraM ghAINi ya Asajja guNaM pahANabhAveNa / bhavapaccaiyA savvA taheva pariNAmapaccaiyA // 53 // veyaNieNukkosA ajahaNNA mohaNIya cubheyaa| sesaghAINaM tivihA nAmagoyANaNukkosA // 54 // sesavigappA duvihA savve Aussa houmuvsnto| savvaTThagao sAe ukkosuddIraNaM kuNai // 55 / / kakkhaDagurumicchANaM ajahaNNA miulhuunnnnukkosaa| cauhA sAiyavajjA vIsAe dhuvodayasubhANaM // 56 // ajahaNNA asubhadhuvodayANa tivihA bhave tiviisaae| sAIadhuvA sesA savve adhuvodayANaM tu // 57 / / dANAiacakkhUNaM ukkosAiMmi hINaladdhissa / suhumassa cakkhuNo puNa teiMdiya savvapajjatte // 8 // niddANaM paMcaNhavi majjhimapariNAmasaMkiliTThassa / paNanokasAyasAe narae jeTThiti samatto // 56 // paMcendiyatasavAyarapajjattagasAyasussaragaINaM / veuvvussAsassa ya devo jeTThiti samatto // 60 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 sammattamIsagANaM se kAle gahihiitti micchattaM / hAsaraINaM pajjattagassa sahasAradevassa // 6 // gaihuNDuvaghAyANiTThakhagatidusarAiNIyagoyANaM neraio jeTThaTThii maNuA aMte apajjassa // 62 // kakkhaDagurusaMghayaNA thIpumasaMTThANatirigaINaM ca / paMciMdio tirikkho aTThamavAseTThavAsAU / / 63 / / tigapaliyAu samatto maNuo maNuyagatiusabhauralANaM / pajjattA caugaiyA ukkosa sagAuyANaM tu // 64 / / hassaTThiI pajjattA tannAmA vigalajAisuhumANaM / thAvaranigoyaegidiyANamiha bAyarA navaraM // 65 // AhArataNUpajjattago u cauraMsamauyalahuyANaM / patteyakhagaiparaghAyataiyamuttINa ya visuddho // 66 // uttaraveuvvijaI ujjoyassAyavassa khara puddhvii| niyagagaINaM bhaNiyA taiye samaeNuputvINaM // 67 / / jogante sesANaM subhANamiyarANa causuvi gaIsu / pajjattukkaDamicchesu laddhihINesu ohINaM // 68 / / suyakevaliNo maisuyacakkhuacakkhuNudIraNA mndaa| vipulaparamohigANaM maNanANohIdugassA vi // 66 // khavagammi vigghakevalasaMjalaNANaM sanokasAyANaM / sagasagaudIraNaMte niddApayalANamuvasaMte // 7 // niddAnidAINaM pamattavirae visujjhamANaMmi / veyagasammattassa u sagakhavaNodIraNA carime // 71 // sammapaDivattikAle paMcaNhavi saMjamassa cucusu| sammAbhimuho mIse AUNa jahaNNaThitigotti // 72 // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 1 poggalavivAgiyANaM bhavAisamaye visesamuralassa / suhumApajjo vAU bAdarapajjatta vevve // 73 // appAU beiMdi uralaMge nArao tadiyaraMge / nilleviyaveuvvA asaNNiNo Agao kuro // 74 // miccho'ntare kiliTTho vIsAi dhuvodayANa subhiyANa / AhArajaI AhAragassa avisuddhapariNAmo // 75 // appAu risabhacauraMsagANa amaNo ciraTThiicaunhaM / saMThANANa maNUo saMghayaNANaM tu suvisuddho // 76 // huNDovaghAyasAhAraNANa sumo sudIha pajjatto / paraghAe lahupajjo AyAvujjoya tajjogo // 77 // chevaTussa biiMdI bArasavAsAu mauyalahuyANaM / saNNi visuddhANAhArago ya patteyamuralasamaM // 78 // kakkhaDaguruNamaMthe jogaMtaMmi viNiyaTTe NAmaasuhadhuviyANaM / navaNhaM titthassA ujjiyAI ma // 76 // sesANaM veyaMto majjhimapariNAmapariNao kuNai / paccayasubhAsubhAviya citiya Neo vivAgI ya // 80 // paMcahamaNukkosA tihA cauddhA ya veyamohANaM / sesaviyappA duvihA savvavigappAu Aussa // 81 // tivihA dhuvodayANaM macchassa cauvvihA aNukkosA / sesavigappA duvihA savvavigappA ya sesANaM // 82 // aNubhAgudIraNAe hoMti jahannasAmiNo je u / jeTThapaesodIraNAsAmI te ghAikammANaM ||83|| veyaNiyANa pamatto apamattattaM jayA u paDivajje / saMghayaNapaNagataNudugujjoyANaM tu apamatto // 84 // 133 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 tiriyagaIe deso aNupuvvigaINa khAiyo smmo| dubhagAInIANaM virai abbhuTThio sammo // 8 // devanirayAugANaM jahaNNajeTTaTThiI guruasaae| iyarAUNaM iyarA aTThamavAseTTha vAsAU // 86 // egateNaM ciya jA tirikkhajoggAU tANa te ceva / niyaniyanAmavisiTThA apajjanAmassa maNu suddho // 8 // jogaMtudIraNANaM jogate dusarasusarasAsANaM / niyagate kevalINaM sabvavisuddhassa sesANaM / / 88 // tappAogakiliTThA savvANa hoMti khviykmmsaa| ohINaM tavvei maMdAe suhI ya AUNaM // 86 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 gAthAoM kI anukramaNikA gAthA ajahaNNA asubhadhuvodayANa aNubhAgudIraNAe ghAisaNNA aNubhAgudIraNAe hoMti adhuvodayANa duvihA apamattAIuttarataNU appAu risabhacauraMsagANa appAU beindi uralage amaNA yassa ciraThiiante aMto muhuttahINA samme AimasaMghayaNaM ciya AhArataNU pajjattago AhArI uttarataNu AhArI suranAraga ucca ciya jai amarA uttarataNupariNAme ahiya uttaraveugvijaI ujjoyassa uvaparaghAyaM sAhAraNaM kasAsassa sarassa ya egateNaM ciya jA tirikkha egiMdArya aihoNasatta egidiyajogANaM paDivA rasyori gAthAMka 57 40 83 3 20 76 74 35 26 12 66 IS 18 50 67 5 16 87 37 33 76 pRSThAMka 85 62 116 w w 6 23 106 104 54 36 16 64 11 12 21 75 65. & 16 121 57 48 106 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 8 gAthA gAthAMka pRSThAMka m 70 6 48 108 . x 78 122 ur W ur kakkhaDagurumicchANaM kakkhaDagurusaMghayaNA khavagammi vigdhakevala khINatANaM khINe micchattakameNa gaihuNDuvaghAyANiTThakhagati gurulahugANaMtapaesiesu ghAINaM chaumatthA udIragA ghAyaM ThANaM ca paDucca cauruvasa mitta mohaM chevaTThassa biindI jaM karaNeNokahiya jA jami bhave niyamA jogaMtudIraNANaM jogate jogante sesANa subhANa saduvaMgassavi tecciya tappAogakiliTThA tasathAvarAitigatiga tigapaliyAu samatto titthayaraM ghAINi tirimaNujogANaM mIsa tiriyagaIe deso tivihA dhuvodayANaM micchassa tettIsaM nAmadhuvodayANa thAvaracau Ayava dANAiacakkhUNaM dubhagAinIyatiriduga devanirayAugANaM desovaghAiyANaM udae 12 124 or 58 87 / - 120 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 2 gAthA niddANaM paMcaNhavi niddAniddAINa pamattavirae neraiyA suhumatasA paThANavigappA je pattodayAe iyarA puDhavI AravaNassai purisitthivigdha accakkhu poggala vivAgiyANaM paMcamaNukkosa tihA paMcidiya pajjattA nara paMcendiyatasa bAyarapajjattaga bhayakuccha Apa bujjoya maNuyANupuvviAhAradevaduga micchattassa cauhA dhuvodayANaM micTho'ntare kiliTTho ajogiThANaM motta, matta khINarAgaM indiya w mohaNIyanANAvaraNaM veubviyaAhAra gaudae veyaNieNukkosA veNiyAUNa duhA veyaNiyANa pamatto veNIe mohaNIyANa veyatigaM diThThidugaM sagalA sugatisarANaM sammattamIsamANaM asubharaso sammattamIsa gANaM se sammapasiattikAle 137 gAthAMka pRSThAMka 56 71 17 23 25 14 41 73 8 1 11 60 32 30 27 75 24 16 47 13 54 26 84 2 36 15. 46 61 72 55 100 20 26 26 17 64 103 113 15 86 47 36 33 105 27 21 71 17 80 31 116 4 56 18 66 60 101 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 paMcasaMgraha : 8 gAthAMka pRSThAMka 28 77 66 48 gAthA sAmittaddhAcyA iha subhagAi uccagoyaM suyakevaliNo maisuya sesavigappA duvihA sesANaM jaha baMdhe hoi sesANaM veyaMto majjhi hayasesA titthaThiI hassaTThiI pajjattA tannAmA hAsaraIsAyANaM aMtamuhutta hAsAIchakkassa u jAva huNDovaghAyasAhAraNANa 77 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 3 136 pariziSTa : 3 prakRtyudoraNApekSA mUla prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA : svAmitva prakRti nAma | sAdi / adhrava | anAdi | dhra va svAmitva X bhavya jJAnAvaraNa darzanAvaraNa aMtarAya (12veM guNa. abhavya / kSINamoha guNasthAna samayA taka ke dhika xx AvalikA zeSa taka nAma gotra sayogi kevalI guNasthAna taka ke ke carama samaya taka vedanIya " apramatta / guNasthAna se girane para sAdi sthAna aprApta pramatta guNasthAna taka ke mohanIya dasaveM guNasthAna | taka ke | 11veM guNa. se girane para Ayu x x | bhava ke bhava kI prathama antya samaya meM AvalikA pravartamAna meM nahIM hone se / hone se acarama AvalikA meM vartamAna pramattasaMyata guNasthAna taka ke Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 paMcasaMgraha : 8 pariziSTa : 4 pratyudoraNApekSA uttara prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA svAmitva prakRti nAma | sAdi | adhra va | anAdi svAmitva jJAnAvaraNa 5 x 12veM guNa. dhra vo- | abhavya | kSINamoha guNasthAna darzanAvaraNa 4| samayA- kyA taka ke jIva antarAya 5 dhika hone se Ava. zeSa rahane para viccheda hone se nidrA, pracalA adhra vo. adhra vodayA hone dayA hone indriya paryA. ke bAda ke samaya se gyArahaveM guNa taka ke styAddhitrika indriya paryA. ke bAda ke samaya se chaThe guNasthAna taka ke manuSya saMkhyAta varSAyuSka manuSya tiryaMca mithyAsva. sva samyaktvA bhavya se girane para anAdi | abhavya | prathama guNasthAnavartI mithyAtvI mizra dRSTi mizramoha | adhra vo-| adhra vo dayA dayA hone se | hone se x | x samyavatvamohanIya | 4-7 guNasthAna taka ke kSAyo. samyaktvI anantA. catuSka x JAdi ke do guNasthAna vartI Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 4 prakRti nAma apratyA. catuSka pratyA. catuka saMjva. trika saMjva. lobha hAsyaTaka vedatrika sAtA veda. asAtA veda. ucca gotra nIca gotra narakAyu sAdi adha va adhruvo | adhruvodayA hone dayA hone "" 11 19 33 33 "" 11 11 31 " "1 21 "} 37 11 11 12 anAvi X X X X X X X X X X dhruva X X X X X X X X X 141 svAmitva Adi ke cAra guNasthAnavartI Adi ke pAMca guNasthAnavartI no guNasthAnavartI svabaMdha viccheda taka dasa guNasthAnavartI AThaveM guNasthAna taka nau guNasthAnavartI pramatta. guNasthAna taka ke jIva 13 ve guNasthAna taka ke yathAsaMbhava manuSya, deva nAraka, tiryaMca aura nIca kulotpanna manuSy cauthe guNasthAna taka ke caramavAlikA binA ke nAraka Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 paMcasaMgraha : 8 dhruva prakRtinAma | sAdi / adhra va anAdi tiryaMcAyu | adhra vo- adhra dayA hone vodayA svAmitva caramAvalikA binA kA tiyaMca manuSyAyu x caramAvalikA binA kA pramattaguNa. manuSya caramAvalikA binA kA deva devAyu x narakagati x nAraka devagati x deva tiryaMcagati x tiryaca xx xxx xxx xxx manuSyagati x sayogI guNasthAna taka manuSya ekendriya x ekendriya jAti vikalendriya jAti trika | xvikalendriyatrika x paMcendriya trasa catuSka sayogI guNasthAna taka ke jIva parantu pratyeka zarIrastha audArika saptaka yathAsaMbhava sayogiguNa. taka ke manuSya, tiryaMca vaikriya SaTaka deva, nAraka, uttara | vaikriyazarIrI manuSya Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 4 143 prakRti nAma sAdi . adhruva anAdi | dhruva svAmitva vaikriya-aMgo. adhra vo / adhra vo- x Y x | vAyukAya binA pUrvokta dayA | dayA taijasasaptaka, x varNAdi bIsa, agurulaghu, nirmANa, asthira, azubha 12veM guNa. dhra vo- abhavya | sayogi-guNasthAna meM viccheda dayA taka ke jIva | hone se | hone se AhAraka | adhra vo | adhra vo- saptaka dayA / dayA / x x | AhAraka zarIrI muni vajraRSabha nArAca saMhanana utpatti sthAna ke prathama samaya se 13veM guNasthAna taka ke yathAsaMbhava paryApta manuSya, tiryaMca paMcendriya utpatti sthAna ke prathama samaya se sAtaveM guNasthAna taka ke yathA. saMbhava manuSya, tiryaMca madhyama saMha. catuSka , , x paMcendriya sevArta saMha. , , x utpatti sthAna ke prathama samaya se yathAsaMbhava sAtaveMguNasthAna taka ke manuSya, paMcendriya tiyaMca, vikalendriya zarIrastha deva, yugalika uttara-zarIrI saMjI, kitaneka paryApta manuSya tiryaMca paMcendriya | x x samacatu. saMsthAna Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 prakRti nAma madhyama saMsthAna catuSka huMDaka saMsthAna AnupUrvI catuSka azubha vihAyogati zubha vihAyogati Atapa sAdi adhruva adhruvo - adhruvo dayA hone se dayA hone se 12 11 "" 31 11 33 #1 " anAdi X X X X dhruva X X X paMcasaMgraha : svAmitva zarIrastha kitaneka paryApta manuSya tiryaMca paMcendriya zarIrastha nAraka, asaMjJI labdhi - aparyApta, kitaneka paryApta saMjJI manuSya tiryaMca vigrahagativartI tattat gativAle deva, nAraka, manuSya, tiryaMca zarIra paryApti se paryApta nAraka vikale - ndriya aura svodaya vAle paMcendriya tiryaMca manuSya zarIra paryApti se paryApta deva, yugalika, svodayavartI paryApta manuSya, tiryaMca zarIra paryApta se paryApta kharabAdara pRthvIkAya Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 4 prakRtinAma sAdi adhruva udyota adhruvo dayA upaghAta pararAghAta tIrthaMkara nAma sthira, zubha yazaH kIrti susvara adhra-vodayA " "1 subhaga, a vodayA "" " 11 11 11 adhruva vo bayA 12 anAdi X " X 12veM guNa dhruvodayA abhavya meM viccheda hone se dhruva | X X svAmitva sUkSma, labdhi-apayapti teja, vAyu binA tiryaMca aura uttara zarIrI deva, paMce. tiryaMca va muni 145 zarIrastha sayogi. guNasthAna taka ke sabhI labdhi paryApta zarIra paryApti se paryApta sayogi. ke sabhI guNasthAna taka tIrthaMkara sayogI sayogi. taka ke kevalI guNasthAna svodayavartI garbhaMja paryApta manuSya, deva tiryaMca, teja, vAyu, sUkSma, labdhi aparyApta aura nAraka vinA svodayavartI jIva bhASA paryApti se paryApta deva aura svodayavartI sa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 prakRtinAma sAdi ava sthAvara adhruvo dayA sukSma, raNa sAdhA aparyApta durbhaga, anAdeya ayazaH kIrti duHsvara adhravodayA "" "" 33 13 "" " 13 33 anAdi X X X X X X dhra uva X X X paMcasaMgraha : svAmitva sthAvara kramazaH sUkSma aura zarIrastha sAdhAraNa jIva labdhi apa. manuSya tiryaMca nAraka labdhi apa. svodayavartI garbhaja tiryaMca, manuSya, deva, vikalendiya, ekendriya teja, vAyu nAraka, sUkSma, labdhi aparyApta aura svodayavartI zeSa jIva bhASA paryApti se paryApta nAraka, svodayavartI manuSya, tiryaMca Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 5 147 pariziSTa : 5 sthityudIraNApekSA mUla prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA kA prArUpa prakRti nAma jJAnAvaraNa jaghanya utkRSTa ajaghanya anutkRSTa sAdi adhra va sAdi adhra va anAdi dhruva sAdi adhruva adhra va darzanAvaraNa vedanIya sAdi, adhra va mohanIya sAdi,anAdi dhra va,adhra va Ayu sAdi adhra va nAma, gotra anAdi, dhruva adhra va aMtarAya - Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 paMcasaMgraha : 8 pariziSTa : 6 sthityudIraNApekSA uttara prakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNA kA prArUpa prakRti nAma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti ajadhanya sthiti | anutkRSTa | sthiti jJAnAvaraNapaMcaka sAdi, adhra va sAdi, adhra va anAdi, dhra va, sAdi, adhra va darzanAvaraNacatuSka adhra va aMtarAyapaMcaka nidrA, pracalA sAdi, adhra va styAnaddhitrika mithyAtvamoha sAdi, anAdi, dhruva, adhruva sAdi, adhra va mizramoha samyaktvamoha anantA. apratyA. pratyAkhyAna catuSka, saMjva. trika saMjvalana lobha hAsya, rati, zoka, arati, bhaya,jugupsA vedatrika vedanIyadvika gotradvika AyucatuSka Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 6 prakRti nAma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti ajaghanya sthiti anutkRSTa sthiti sAdi, avasAdi, adhruva sAdi, adhruva sAdi, adhruva gaticatuSka jAtipaMcaka trasa catuSka audArikapataka vaikriya saptaka taijasasaptaka varNAdibIsa, agurulaghu, nirmANa, asthira, azubha AhAraka saptaka saMsthAnaSaTka saMhananaSaTka AnupUrvI catuSka vihAyoga tidvika udyota Atapa, upaghAta, parAghAta ucchvAsanAma tIrthaMkaranAma 17 "" 33 " "" "1 " 11 17 "1 11 31 11 77 17 " 19 77 " anAdi, adhruva sAdi, adhruva 11 11 17 11 22 " " ?? dhruva, 98 "" r 11 39 19 99 71 " 146 11 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 paMcasaMgraha : 8 __ prakRti nAma jaghanya sthiti utkRSTa sthiti ajaghanya sthiti anukUSTa sthira, zubha sAdi, adhra va sAdi, adhra va anAdi, dhrava | sAdi, adhra va __ adhra va subhaga, Adeya sAdi, adhra va sAdi, adhra va sAdi, adhra va sAdi, adhra va yazaHkIrti, susvara sthAvaracatuSka durbhaga, anAdeya, ayazaHkIrti duHsvara Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 7 pariziSTa : 7 ___ mUla prakRtiyoM kA sthiti udIraNA pramANa evaM svAmitva prakRti nAma utkRSTa sthiti jaghanya sthiti utkRSTa sthiti jaghanya sthiti svAmitva jJAnAvaraNa Ava. dvikanyUna 1 samaya darzanAvaraNa | 30 ko. ko. sAgara | ati saMkli. samayAdhika Ava. zeSa mithyA. | kSINamohI saMjJI paryApta vedanIya jaghanya sthiti vAlA ekendriya Ava. dvikanyana sAdhika 30 ko. ko. palyo. asaMsAgara bhAga nyUna 3/7 sAgara mohanIya Ava. dvikanyUna 1 samaya 70 ko. ko. sAgara samayAdhika Ava. zeSa kSapaka sUkSma saMparAyI Ayu AvalikAnyUna | 33 sAgara / utkRSTasthiti| samayAdhika Ava. zeSa vAlA bhavAdya AyuvAle sabhI samayavartI deva, nAraka nAma, gotra Ava. dvikanyUna antarmuharta ati.saMkliSTa carama samayavartI | 20 ko. ko. | mithyAtvI sayogi. sAgara paryApta saMjJI aMtarAya Ava. dvikanyUna 1 samaya 30 ko. ko. sAgara samayAdhika Ava. zeSa kSINamohI Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 pariziSTa : prakRti nAma utkRSTa sthiti jaghanya sthiti utkRSTa svA. jJAnAvaraNa Ava. dvikanyUna 1 samaya paMcaka, darzanA 30 ko. ko. catuSka, aMta- sAgara rAyapaMcaka nidrAdvika tyAna trika uttaraprakRtiyoM kA sthiti udIraNA pramANa evaM svAmitva jaghanya svAmI mithyAtvamoha Ava. dvika nyUna 70. ko. ko. sAgara mizramoha anta. nyUna 30 ko. ko. Adya bAraha kaSAya Jain Educati samyaktva- eka anta. nyUna 70 ko. ko. sAgara moha "" ternational 11 palyo. kA asaM. bhAga nyUna 3 / 7 sA. mithyAtvI paryApta saMjJI paMcendriya 1 samaya palyo. asaM. bhAga nyUna 1 sAgara 1 samaya Ava. dvika Ava. dvika yUna 40 ko. adhika palyo ko. sAgara asaM. bhAga ati. paryApta paMcendriya mithyAtvI nyUna 4/7 sAgara For Priva paryApta saMjJI paMce. mithyA. | manuSya, tiryaMca saM 0 paryApta saMjJI paMcendriya mithyAtvI mizraduSTi kSayopazama samyaktvI paryApta saMjJa paMcasaMgraha: paMcendriya mithyAtvI samayAdhika Ava. zeSa kSINamohI dhAvalikA ke anta meM sthiti sattAvAlA ja. ekendriya "1 mithyAtva kI prathama sthiti samayAdhika Ava. zeSa mithyAtvI eke. samAna ja. sthi. vAlA eke. meM se Agata saM. paMce. mizra dRSTi kSAyaka samyaktva prApta karane vAlA Ava. zeSa 4-7 guNa vAle yathA saMbhava cAroM gati ke vedaka samyaktvI baMdhAvalikA ke aMta meM jaghanya sthiti sattA vAlA ekendriya wwwwww.janoorary.org Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa - prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 8 prakRti nAma saMjva. trika saMjva. lobha hAsyapa-rati zoka- arati "bhaya, jugupsA tIna veda u0 sthiti Ava. dvika nyUna 40 ko. ko. sAgara 17 17 " ja. sthiti Ava. trika Ava. dvika nyUna 40 ko. ko. sAgara 1 samaya " adhika antamuhUrta saha palyo. asaM. bhAga nyUna 4/7 sAgara Ava. dvika adhika palyo. asaM. nyUna 4/7 sAgara eka samaya u0 svAmI paryApta saMjJI. paMce. mithyAtva sAtAvedanIya | Ava. trika Ava. dvika nyUna 30 ko. adhika antako. sAgara mu. saha palyo. asaM. bhAga nyUna 3/7 sAgara 37 " 11 " 31 ja. svA. samayAdhika Ava. zeSa kSapaka upazamaka darzama guNasthAnavartI navama guNasthAnavartI kSapaka svodaya carama samaya "2 153 dhAvalikA ke aMta meM ja sthiti sattA vAlA ekendriya kSapaka nauveM guNasthAna meM svodIraNA ke anta samaya ja. sthiti sattA vAlA ekendriya meM se AyA saMjJI, dhAvalikA ke carama samaya Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 prakRtinAma u sthi. asAtAveda Ava. dvika ucca gotra nIcagotra narakAyu tiryaMcAyu manuSyAyu Ava. dvika nyUna 30 ko. adhika aMta. ko. sAgara mu. saha palyo. asaM. bhAga nyUna 3 / 7 sA. aMtarmuhUrta Avatrika nyUna 20 ko. ko. sAgara Ava. dvika nyUna 20 ko ko. sAgara Ava. nyUna 33 sAgara Ava. nyUna 3 palya 33 ja. sthi. Ava. dvika adhika aMtarmu . sahita palyo. asaM. bhAga nyUna 2 / 7 sAgara 1 samaya 1 samaya " u. svA. paryApta saMjJI paMcendriya mithyAtvI paryApta saMjJI. mithyAtvI deva aura kucha manuSya paryApta saMjJI mithyA. tiryaMca manuSya nAraka aura nIva kulotpanna manuSya bhavAdya samaya vartI u. sthi. vAlA tiryaMca paMcasaMgraha: bhavAdya samaya vartI u. sthiti nAraka vAlA nAraka ja. svA jagha. sthi. sattA vAlA ekendriya meM se Agata saMjJI baMdhAvalikA ke carama samaya carama samayavartI sayogi. jagha sthi. sattA vAlA ekendriya se Agata sva. baMdhAvalikA kA carama samaya saMjJI samayAdhika Ava. zeSa samayAdhika Ava. zeSa tica bhavAdya samaya samayAdhika Ava. zeSa vartI u. sthi. manuSya vAlA manuSya Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 8 prakRtinAma | u. sthi. | ja. sthi. u svA. ja. svA . devAyu / Ava. nyUna | 1 samaya 33 sAgara bhavAdya samaya | samayAdhika Ava. zeSa vartI u. sthi. vAlA deva narakagati | Ava. adhika sAdhika bhavAdya alpakAla bAMdha | anta. nyUna | palyo. ke | samayavartI / dIrghAya vAlA asaMjJI 20 ko. ko. do asaM. pAMcaveM Adi meM se Agata carama samaya sAgara | bhAga nyUna tIna narakoM ke vartI u. sthi. vAlA 2/7 sAgara nAraka mithyA. nAraka devagati bhavAdya | alpakAla bAMdha samayavartI / dIrghAyu vAlA asaMjJI meM mithyAtvI deva se Agata carama samaya vartI u. sthiti vAlA deva tiryaMcagati | Ava. trika | Ava. dvika | bhavAdya / laghu sthiti vAlA nyUna 20 ko.| adhika samayavartI | ekendriya meM se Agata ko. sAgara | anta. sahita mithyAtvI | baMdhAvalikA ke carama palyo. asaM. tiryaMca samayavartI saMjJI tiyaM va bhAga nyUna 2/7 sAgara manuSyagati | | antamuhUrta mithyAtvI | carama samayavartI manuSya / sayogi. ekendriya sAdhika Ava. Ava. dvika | bhavAdya samaya jagha. sthiti sattA jAti antamu. nyUna adhika cAra vartI mithyA. vAlA vaMdhAva. ke 20 ko. anta. sahita eke. carama samaya eke. ko. sAgara | palyo. asaM. | bhAga nyUna 2/7 sAgara Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 paMcasaMgraha : 8 prakRtinAma | u. sthi. ja. sthi. | u. svA. ja. svA . vikale. jAti Ava. dvika | Ava. dvika | bhavAdya | ja. sthiti vAlA adhika anta. adhika cAra samayavartI eke. meM se Agata baMdhAva nyUna 20 ko.| anta sahita yathAsaMbhava / ke carama samaya yathA ko. sAgara | palyo. asaM. vikalendriya saMbhava dvIndriyAdi bhAga nyUna | mithyAda STi 2/7 sAgara paMce. jAti Ava. dvika | antama harta | mithyA. carama samayavartI sacatuSka | nyUna 20 / | paryApta saMjJI | sayogi. ko. ko.sAgara audArika | sAdhika saptaka Ava. nyUna 20 ko. ko. sAgara mithyA. paryA. bhavAdya samaya tiryaMca vaikriya SaTka Ava. dvika | sAdhika mithyA. uttara carama vaikriya zarIrI nyUna 20 ko. palyo. vai. zarIrI | bAdara paryApta vAyukAya ko. sAgara | asaM. bhAga manuSya tiryaMca nyUna 2/7 | saMjJI sAgara vaikriya aMgo , pAMga sAdhika do palyo. asaM. bhAga nyUna 2/7 sAgara antama. / mithyA. carama samaya vartI paryApta saMjJI sayogi. taijasa saptaka varNAdi vIsa agurulaghu nirmANaasthira azubha For Private & Personal use only www.jattelibrary.org Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 8 - prakRti nAma | u. sthi. / ja. sthi. u. svA. ja svA AhAraka saptaka | aMtama nyUna sAtaveM prathama samaya carama bhavI AhAraka aMtaH ko. | guNasthAna meM vartI AhAraka zarIrI carama samaya ko. sAgara saMbhava zarIrIvartI muni jaghanya pramattamuni anta: ko. ko. sAgara vajraRSabha- tIna Ava. | antama hurta | mithyAda STi | carama samayavartI nArAca nyUna 20 ko. paryA. saMjJI sayogi. saMhanana ko. sAgara manuSya, tiryaMca madhyama saMha. catuSka Ava. dvika adhika pAMca anta. sahita palyo . a. bhA. nyUna 2/7 sA jaghanya sthiti sattAvAlA eke. meM se Aga ta svabaMdha Ava. carama samayavartI saMjJI sevArta saMhanana AvalikA|dhika anta. nyUna 20 ko. ko. sAgara utpattisthAna ke prathama samaya meM mi. paryA. saMjJI tiyaMca samacaturasra- AvalikA | antamuhUrta saMsthAna trika nyUna 20 ko. ko. sAgara nAraka binA carama samaya vartI mithyA. sarva sayogi. paryApti se paryApta madhyamasaMsthAna catuSka sarvaparyApti se paryA. mithyA. saMjJI manuSya tiryaMca Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 prakRtinAma huMDaka saMsthAna narakAnu pUrvI devAnupUrvI tiryaMcAnupUrvI manuSyAnupUrvI u. sthi. AvalikA dvika nyUna 20 ko. ko. sAgara " "" sAdhika Ava. sAdhika vigraha gati prathama samaya anta nyUna |palyo. asaM. 20 ko. bhAga nyUna vartI dhUmra prabhA 2 / 7 sAgara di tIna naraka ko. sAgara -azubhavihAyo Ava. dvika nyUna 20 ko. gati ko. sAgara zubhavihAyo Ava. trika gati nyUna 20 ko. ko. sAgara ja. sthi. u. sthi. svA. antarmuhUrta "" Ava. dvika vigraha gi adhika palyo. prathama samaya asaM bhAga nyU. 2/7 sAgara | tiryaMca vartI mithyA. 31 mithyA. nAraka kucha saMpUrNa paryApta saMjJI manuSya tiryaMca antamuhUrta vigrahagati prathama samaya vartI deva " vi. gati. prathama samaya vartI mithyA paryA. | garbhaja manuSya vartI manuSya tiryaMca mithyA. deva svodayavartI manuSya. tiyaMca paMcasaMgraha: ja. sthi. svA. carama samaya vartI sayogi. alpakAla bAMdhakara dIrghAyu. asaMjJI meM se Agata vigrahagati tRtIya samayavartI nAraka pUrvokta prakAra kA jIva kintu deva jaghanya sthiti sattA vAlA eke. meM se Agata | vigraha gati tRtIya samayavartI saMjJI tiryaMca mithyA, nAraka carama samayavartI aura svodaya sayogi. pUrvokta prakAra kA jIva, kintu manuSya 11 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udI raNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 8 156 prakRtinAma | u sthi. | ja. sthi. u. sthi. svA. ja. sthi. svA. - Atapa Ava. adhika Ava. dvika zarIra paryAti / jaghanya sthiti sattA anta. nyUna adhika palyo. se paryApta / vAlA zarIra paryApti20 ko. | asaM. bhAga | prathama samaya | paryApta khara pRthvIkAya ko. sAgara | yUna 2/7 meM khara bAdara sAgara pRthvIkAya udyota | Ava. dvika nyUna 20 ko. ko. sAgara uttara zarIrI jaghanya sthiti deva sattA vAlA zarIra paryApti se paryApta svodaya vartI ekendriya upaghAta antamuharta mithyA.paryApta carama samaya vartI saMjJI paMcendriya sayogI parAghAta ucchvAsa svanirodha carama samayavartI sayogi. tIrthaMkara / palyo . kA asaM. bhAga , | svayogya u. | carama samayavartI sthi. sa. vAlA sayogI jina kevalI pratha. samayavartI tIrthaM. kevalI sthira. zubha | Ava. trika nyUna 20 ko. ko. sAgara mithyAiSTi carama samayavartI paryApta saMjJI sayogi. paMcendriya For Private Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 paMcasaMgraha : 8 prakRtinAma | u. sthi. | ja. sthi. u. sthi. svA. ja. sthi. svA. subhaga, Adeya Ava. trika | antamuharta | svodayavartI carama samayavartI nyUna 20 mithyA. paryApta sayogi ko. ko. garbhaja tirya ca sAgara manu aura deva yaza kIrti nAraka rahita svodayavartI mithyA. paryApta saMjJI susvara mithyA. deva svara nirodha carama aura svodaya samayavartI sayogI garbhaja tiryaca manuSya sthAvara sAdhika Ava., Ava. dvika bhavAdya samaya | jaghanya sthiti anta, nyUna | adhika aMta. vartI mithyA sattA vAlA 20 ko. | sahita palyo. labdhi-paryApta svabaMdha Ava. kA ko. sAgara | asaM. bhAga | bAdara eke. carama samayavartI nyUna 2/7 sthAvara sAgara sUkSma, sAdhAraNa | Ava. dvika. adhika aMta. nyUna 20 ko. ko. sAgara kramaza: sUkSma jaghanya sthiti aura sAdhAraNa sattA vaalaa| bhavAdya samaya svabaMdhAvalikA kA carama samaya vartI kramazaH sUkSma aura sAdhAraNa vartI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 8 prakRtinAma | u. sthi. ja. sthi. u. sthi. svA. ja. sthi. svA. aparyApta | Ava. dvika | Ava. dvika | bhavAdya samaya jaghanya sthiti adhika aMta. | adhika aMta. | dartI labdhi- sattA vAlA nyUna 20 sahita palyo.| aparyApta ekendriya meM se ko. ko. | asaM. bhAga / Agata svabaMdhAvalikA sAgara nyUna 2/7 carama samayavartI sAgara aparyApta saMjJI durbhaga, anAdeya Apa. dvika | nyUna 20 ko. ko. sAgara mithyA. nAraka aparyApta binA | aura svodaya pUrvokta prakAra kA vartI garbhaja | saMjJI paryApta tiryaca manu. aura deva ayazaHkIti mithyA. svodayavartI paryApta saMjJI duHsvara , antamuhUrta , svara nirAdha carama samayavartI sayogI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 paMcasaMgraha : 8 pariziSTa : anubhAgodIraNApekSA mUla prakRtiyoM kI sAdhAdi prarUpaNAdarzaka prArUpa prakRti nAma | jaghanya / utkRSTa / ajaghanya anutkRSTa jJAnAvaraNa sAdi adhra va sAdi, adhra va anAdi,dhra va, sAdi, adhra va darzanAvaraNa adhra va vedanIya | , mohanIya sAdi, adhra va sAdi, anAdi, dhra va adhra va sAdi,anAdi, sAdi, adhra va dhra va,adhra va sAdi, adhra va , ! anAdi, dhruva, adhra va Ayu nAma, gotra aMtarAya anAdi, dhruva, sAdi, adhra va adhra va - - - - Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 10 163 pariziSTa : 10 anubhAgodIraNApekSA uttaraprakRtiyoM kI sAdyAdi prarUpaNAdarzaka prArUpa prakRti nAma | jaghanya / utkRSTa / ajaghanya / anutkRSTa jJAnAvaraNa sAdi, adhra vAsAdi, adhra va anAdi, dhra va, sAdi, adhra va paMcaka, darzanA adhruva varaNa catuSka nidrApaMcaka " dAnAntarAdi antarAya paMcaka sAdi, adhra va anAdi,dhava, adhra va mithyAtvamoha sAdi,anAdi, dhruva, adhra va , sAdi, adhra va mizra, samyaktvamohanIya anantAnubaMdhi Adi solahA kaSAya, nava nokaSAya vedanIyadvika, AyucatuSka, gotradvika gaticatuSka jAtipaMcaka audArika saptaka,vaikriya saptaka. AhAraka saptaka Jain Educationwinter O waterersonaleseremy wwwwwjamenorary.org Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 paMcasaMgraha :8 - prakRtinAma jaghanya | utkRSTa ajaghanya anutkRSTa taijasa saptaka sAdi, adhra va sAdi,adhra va sAdi, adhra va anAdi, dhra va, adhra va agurulaghu, nirmANa, mRdulaghubinA zubha varNa navaka sthira, zubha saMhanana SaTka , sAdi, adhra va saMsthAna SaTka mRdu, laghu sparza / sAdi, anAdi, | dhruva, adhra va guru, karkaza sparza sAdi,anAdi, sAdi, adhra va dhra va, adhra va anAdi, dhruva adhra va guru, karkazabinA azubha varNa saptaka, asthira,azubha AnupUrvI catuSka sAdi, adhrava vihAyo gatidvika | Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 10 - prakRti nAma jaghanya utkRSTa ajaghanya anutkRSTa upaghAta, parAghAta sAdi, adhra vasAdi, adhra va sAdi, adhruva | sAdi, adhra va Atapa, udyota ucchavAsa, tIrthakara nAma, trasa catuSka sAdi, adhra va/sAdi, adhra va sAdi, adhra va | sAdi, adhruva subhaga, Adeya yaza:kIrti, sumvara sthAvaracatuSka durbhaga catuSka / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 paMcasaMgraha : 8 pariziSTa : 11 anubhAgodoraNApekSA mUlaprakRtiyoM kA ghAtitva svAmitva darzaka prArUpa prakRti nAma ghA. sthA. ghA. sthA. Azrayo | Adhayo | vipAkI | u. svA. utkRSTa | jghny| ja. svA. jJAnAvaraNa | sarvaghAti / sarvaghAti jIva vi. ati. saMkli. samayAdhika Ava. darzanAvaraNa | catu sthA. | dvi. sthA. mithyAtvI zeSa kSINamohI paryApta saMjJI vedanIya , sarvaghAti sarvaghAti prati bhAga | prati bhAga catuHsthA. dvi. sthA. utkRSTasthiti parAvartana vAlA paryApta madhyama pariNAmI anuttara mithyAdRSTi vAsI mohanIya / sarvaghAti / dezaghAti catu:sthA. eka sthA. ati saM. samayAdhika AvaH mithyAtvI | zeSa kSapaka sUkSma paryApta saMjJI | saMparAyI Ayu sarvaghAti | sarbaghAti bhava | u. sthi. | samayAdhika pratibhAga prati bhAga vipAkI vAlA bhavAdya Ava.zeSa Ayu catuHsthA. | | dvi. sthA. samayavartI vAlA nAma, gotra " kramazaH bhava carama samaya | parA. madhyama binA tIna vartI sayogI | pariNAmI jIva mithyAdASTi vipAkI aMtarAya / dezaghAti dezaghAti | jIva sarvAlpa labdhi- samayAdhika dvi. sthAna | eka sthA. vipAkI | baMta bhavAdya | AvalikA zeSa samayavartI apa. kSINamohI sUkSma eke. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 12 pariziSTa : 12 anubhAgodIraNApekSA uttara prakRtiyoM kI ghAti, sthAna evaM vipAkitva prarUpaNA darzaka prArUpa ghAti | ghAti | sthAna | sthAna prakRti nAma | utkRSTa | jaghanya | utkRSTa | jaghanya vipAkI anu udI. anu. udI. anu. udI. anu. udI. mati-zru tA- varaNa sarvaghAti / dezaghAti catuH sthA.eka sthAna jIvavipAkI kitanIka paryAyasahita sarva jIva dravya avadhidvika. AvaraNa jIvavipAkI rUpI dravya meM manaparyAya jJAnAvaraNa | " | " , dvi. sthA. | jIvavipAkI kita. nIka paryAya sahita sarva jIva dravya , kevaladvika- AvaraNa sarvaghAti " | " cakSudarzanAvaraNa | , dezaghAti dvi. sthA. eka sthAna | jIvavipAkI guru laghu ananta pradezI skandha meM acakSudarzanAvaraNa dezaghAti | , , | " nidrA, pracalA sarvaghAti | sarvaghAti catuH sthA. dvi. sthA. | jIvavipAkI Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 paMcasaMgraha : 8 prakRti nAma ghAti | dhAti | sthAna | sthAna u.anu.u. ja.anu u u.anu.udI ja.anu.udI vipAkI -styAnaddhitrika | sarvaghAti sarvaghAti catuH sthA. dvi. sthA. jIvavipAkI dAnAntarAya dezaghAti dezaghAti dvi. sthA. eka sthAna jIvavipAkI sarva catuSka dravya kA anantavAM bhAga vIryAntarAya jIvavipAkI kitanIka paryAya sahita sarva jIva dravya mithyAtvamoha | sarvaghAti sarvaghAti catuH sthA. dvi. sthA. mizramoha | , dvi. sthA. , samyaktvamoha dezaghAti dezaghAti , eka sthAna Adya dvAdazasarvaghAti sarvaghAti catuH sthA. dvi. sthA. jIva vi. kitanIka kaSAya paryAya sahita sarva jIva dravya saMjva. catuSka , dezaghAti , eka sthAna dvi. sthA. hAsyaSaTka napusakaveda eka sthAna strI, puruSa veda | ,, ,, dvi. sthA. , vedanIyadvika sarvaghAti | sarvaghAti catuH sthA. dvi. sthA. | jIvavipAkI pratibhAga | pratibhAga dvi. sthA. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 12 prakRti nAma ghAti | ghAti / sthAna | sthAna | | u.anu.u. pra.anu.u. u.anu.u. ja.anu u. viyAkI gotradvika sarvaghAti sarvaghAti catuH sthAna dvi. sthA. | jIvavipAkI | pratibhAga pratibhAga dvi. sthA. naraka-deva Ayu , , ,, , | bhavavipAkI di. sthA. tiryaMca-manuSya Ayu " naraka, deva gati catuH sthAna , jIvavipAkI | dvi. sthA. tiryaMca manuSya gati ekendriya bhAdi jAti catuSka paMcendriya jAti , vatuH sthAna , audArika saptaka dvi. sthA. , pudgala vipAkI vaikriya saptaka | " catuH sthAna , AhAraka saptaka , taijasa saptaka / sarvaghAti| agurulaghu,nirmANa, pratibhAga mRdulaghu binA zubha varNa navaka, sthira, zubha Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 paMcasaMgraha : 8 prakRti nAma ghAti u.| ghAti | sthAna / sthAna | anu u. a.anu.u. u anu.u. ja.anu.u. vipAkI saMhananaSaTka | sarvaghAti sarvaghAti | dvi. sthA. | dvi. sthA. | pudgalavipAkI pratibhAga pratibhAga madhyama saMsthAna catuSka Adi, aMtima saMsthAna , catuH sthAna mRdu-laghusparza guru, karkaza dvi. sthA. sparza | " catuH sthAna , guru-karkaza binA azubhavarNa saptaka, asthira, azubha , dvi. sthA. kSetravipAkI AnupUrvI catuSka vihAyogatidvika catuH sthAna jIvavipAkI upaghAta, parAghAta pudgala vipAkI Atapa dvi. sthA.. , udyota catuH sthAna , jIvavipAkI ucchvAsa, tIrthakara, vasatrika Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 12 171 prakRti nAma | ghAti | ghAti | sthAna | sthAna u.anu u. ja.anu u. u anu.u. ja.anu.u. vipAkI pratyeka sarvaghAti sarvaghAti catuH sthAna dvi. sthA. | pudgalavipAkI pratibhAga pratibhAga jIvavipAkI subhagacatuSka durbhagacatuSka , dvi. sthA sthAvara, sUkSma, aparyApta sAdhAraNa vatuH sthAna , pudgalavipAkI Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 paMcasaMgraha : 8 pariziSTa 13 anubhAgodIraNApekSA uttaraprakRtiyoM ke utkRSTa jaghanya anubhAga---- svAmitva kA prArUpa prakRti nAma utkRSTa. anu. udI. svA. | jaghanya anu. udI. svA. mati-zrutAvaraNa atisaMkli. pariNAmI | sarvotkRSTa pUrvalabdhighara mithyAtvI paryApta saMjJI samayAdhika Ava zeSa kSINamohI avadhidvika-AvaraNa abadhilabdhi rahita ati- | paramAvadhi samayAdhika saMkli. pariNAmI mithyA. Ava. zeSa kSINamohI paryApta saMjJI manaparyAya jJAnAvaraNa | atisaMkli. paryA. saMjJI | vipulamatimanaparyAyajJAnI samayAdhika Ava. zeSa kSINamohI kevaladvika-AvaraNa samayAdhika Ava. zeSa kSINamohI cakSudarzanAvaraNa atisaMkli. pariNAmI sarvotkRSTa pUrvala bdhidhara paryApta, caramasamayavartI | samayAdhika Ava. zeSa trIndriya kSINamohI acakSudarzanAvaraNa sarvAlpa labdhiyukta bhavAdya samayavartI sUkSma ekendriyAdi nidrA-pracalA tatprAyogya saMkliSTa | upazAMta mohavartI, do madhyama pariNAmI paryApta | samayAdhika Ava. zeSa kSINamohI styAnaddhitrika tatprAyogya vizuddha pramatta yati Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 13 173 prakRti nAma utkRSTa anu. udI. svA. jaghanya anu. udI. svA. antarAyapaMcaka salila labdhiyukta bhavAdya | samayAdhika Ava. zeSa samayavartI sukSma ekendriya | kSINamohI mithyAtvamoha ati saM. pariNAmI eka sAtha samyaktvamithyA. paryApta sNjnyii| saMyamAbhimukha carama samayavartI mithyAtvI mizramohanIya atisaMkliSTa mithyAtvA- samyaktvAbhimUkha carama bhimukha carama samayavartI samayavartI mizradRSTi mizra dRSTi samyaktvamohanIya mithyAtvAbhimukha caramasamayavartI samyagdRSTi kSAyika samyaktvAbhimukha samayAdhika Ava. zeSa. vedaka samyagdRSTi anantA. catuSka atisaMkli. mithyAdRSTi ! eka sAtha samyaktvaparyApta saMgI saMyamAmi mukhI carama samayavartI mithyAdRSTi apratyA. catuSka saMyamAbhimukha carama samaya vartI avirata samyagdRSTi pratyA. catuSka saMyamAbhimukha carama samayavartI dezavarita saMjva. trika svodaya carama samayavartI anivRtti kSapaka saMjva. lobha samayAdhika Ava. zeSa.. kSapaka sUkSmasaMparAyavartI Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 prakRti nAma hAsya, rati arati, zoka, bhaya, jugupsA napuMsaka veda strIveda, puruSaveda sAtAvedanIya asAtAvedanIya nIca gotra ucca gotra narakAyu devAyu utkRSTa anu. udI. svA. sarva paryAptiyoM se paryApta sahasrAra deva sarva paryAptiyoM se paryApta u. sthi. bAlA ati saM. saptama pRthvI kA nAraka "" ATha varSa kI Ayu vAlA AThaveM varSa meM vartamAna ati saM. paryApta, saMjJI tiryaMca utkRSTa sthiti ati saM. paryApta saptama pRthvI- nAraka 11 carama samayavartI sayogike. u. sthi. paryA. ati saM. saptama pRthvI nAraka paMcasaMgraha jaghanya anu udI. svA. carama samayavartI apUrva - karaNa kSapaka utkRSTa sthitika sarva vizuddha paryApta anuttaravAsI cAra gati vAle deva 33 svodIraNA carama samayavartI anivRtti kSapaka svodIraNA carama samayavartI anivRtti kSapaka svodaya madhyama pariNAmI 11 svodayavartI madhyama pariNAmI tadudayayogya jIva 17 sarva vizuddha jaghanya sthitika prathama pRthvI nAraka sarva vizuddha utkRSTa sthitika ati saMkli . anuttara deva sthitika deva jaghanya Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 13 175 prakRti nAma utkRSTa anu. udI. svA. jaghanya anu. udI. svA. tiryaMcAyu sarva vizuddha tripalyopama | ati saMkli. jaghanya kI Ayu vAlA yugalika | sthitika tiryaMca tiryaMca manuSyAyu sarva vizuddha tripalya AyU | ati saMkli. jaghanya vAlA yugalika manuSya | sthitika manuSya narakagati utkRSTa sthiti vAlA madhyama pariNAmI nAraka paryApta saptama pRthvI nAraka tiyaMcagati madhyama pariNAmI tiyaMca ati saM. ATha varSa kI Ayu vAlA AThaveM varSa meM vartamAna saMjJI tiryaMca manuSyagati sarva vizuddha tripalya kI | madhyama pariNAmI manuSya Ayu vAlA paryApta yugalika manuSya devagati utkRSTa sthitika paryApta | madhyama pariNAmI deva anuttara deva ekendriyajAti ati saM.ja. sthitika paryApta bAdara ekendriya madhyama pariNAmI ekendriya vikalendriyajAti ati saM. ja. AyuSka yathA madhyama pariNAmI yathA saMbhava paryApta vikalendriya saMbhava vikalendriya paMcendriyajAti utkRSTa sthitika paryApta | madhyama pariNAmI paMcendriya anuttara deva Form Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 paMcasaMgraha : 8 prakRti nAma u. anu. udI. svA. ja. anu. udI. svA. audArika SaTaka ati vizuddha tripalyAyuSka / paryApta manuSya ati saMkliSTa alpAyu aparyApta sUkSma vAyukAya audArika aMgopAMga ati saMkli. alpAyu svodaya prathama samayavartI dvIndriya vaikriya SaTaka utkRSTa sthitika paryApta / alpAyu ati saM. payapti anuttaradeva bAdara vAyukAya vaikriya aMgopAMga utkRSTa sthitika paryApta anuttara deva alpakAla bAMdha dIrghAyu asaMjJI meM se Agata svodaya prathama samayavartI ati saMkliSTa nAraka AhAraka saptaka ati vizuddha paryApta alpakAla bAMdha tatprAAhAraka zarIrI apramatta- yogya saMkliSTa AhAraka yati zarIrI pramatta yati taijasa saptaka, agurulaghu, carama samayavartI sayogI | tatprAyogya saMkliSTa nirmANa, mRdu laghu vinA anAhAraka mithyAdRSTi zubha varNanavaka, sthira, saMjJI paMcendriya zubha prathama saMhanana .. sarva vizuddha tripalya AyuSka paryApta yugalika manuSya ati saM. alpAyu svodaya prathama samayavartI asaMjJI paMcendriya madhyama saMhanata catuSka ati saM. aSTa varSAyaSka AThaveM varSa meM vartamAna . saMjJI tiryaMca ati vizuddha pUrva koTi varSa kI Ayu vAlA svodaya prathama samayavartImanuSya Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 13 prakRti nAma sevA saM prathama saMsthAna madhyama saMsthAna catuSka huDaka saMsthAna mRdu laghu sparza guru karkaza sparza guru karkaza sparza binA varNasaptaka, azubha asthira azubha narakAnupUrvI Jain Education u0 anu0 udI0 svA0 atisaMkliSTa aSTavarSAyuSka AThaveM varSa meM vartamAna saMjJI tiryaMca paryApta sarva vizuddha AhAraka zarIrI apramatta yati ati saM. aSTavarSAyuSka AThaveM varSa meM vartamAna saMjJI tiryaMca ati saM. u. sthitika paryApta saptama pRthvI nAraka ati vizuddha paryApta AhAraka zarIrI apramatta yati ati saM. aSTavarSAyuSka AThaveM varSa meM vartamAna saMjJI tiryaMca ati saMkliSTa mithyAdRSTi paryApta saMjJI 177 ja0 anu0 udI0 svA0 ati saM. bAraha varSa kI Ayu vAlA bArahaveM varSa meM vartamAna dvIndriya ati saM. alpAyu svodaya prathama samayavartI asaMjJI paMcendriya ati vizuddha pUrvakoTi varSAyuSka svodaya prathama samayavartI asaMjJI paMcendriya u. AyuSka svodaya prathama samayavartI sUkSma vizuddha pariNAmI tatprAyogya vizuddha anA - hAraka saMjJI paMcendriya kevali samudghAta meM SaSTha samayavartI carama samayavartI sayogI u. sthitivAlA vigrahagati tRtIya samayavartI | gativartI nAraka saptama pRthvInAraka madhyama pariNAmI vigraha www jaimembrary.org Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 paMcasaMgraha : 8 prakRti nAma u0 anu0 udo0 svA0 / ja0 anu0 udo0 svA0 devAnupUrvI u. sthitivAlA vigraha- | madhyamapariNAmI vigrahagati tRtIya samayavartI | gativartI deva anuttara-deva tiryaMcAnupUrvI ati saM. aSTavarSAyUSka | madhyamapariNAmI vigrahavigrahagati tRtIya samaya- gativartI tiryaMca vartI saMjJI tiryaMca manuSyAnupUrvI ati vizuddha tripalya- madhyamapariNAmI vigrahaAyuSka vigrahagati tRtIya | gativartI manuSya samayavartI manuSya azubha vihAyogati ati saM. utkRSTa sthi- | madhyama pariNAmI tika paryApta saptama pRthvInAraka zubha vihAyogati " sarva vizuddha paryApta AhArakazarIrI apramatta yati upaghAta u. sthitika paryApta | vizuddha dIrghAyu zarIrastha saptama pRthvI nAraka sUkSma parAghAta sarvavizuddha paryApta AhA- | dIrghAyu ati saM. paryApta raka zarIrI apramatta yati | caramasamayavartI sUkSma Atapa sarva vizuddha bAdara paryApta | ati saM. svodaya prathama khara pRthvIkAya samayavartI khara bAdara pRthvIkAya Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 13 prakRti nAma udyota ucch vAsa tIrthaMkaranAma trasatrika pratyeka susvara sthAvara sUkSma u0 anu0 udI0 svA0 sarva vizuddha paryApta vai kriyazarIrI apramatta yati sarva vizuddha paryApta AhAraka zarIrI apramatta yati subhaga, Adeya, yazaH kIrti caramasamayavartI sayogI u. sthitika anuttaravAsI deva paryApta caramasamayavartA sayogI tIrthaMkara bhagavAn u. sthitika paryApta anuttara- deva utkRSTa sthiti vAlA paryApta anuttara- deva jaghanya sthitika ati saM. paryApta bAdara ekendriya jaghanya sthitika ati saMkliSTa paryApta sUkSma ja0 anu0 udI0 svA0 176 ati saM. svodaya prathama samayavartI khara bAdara paryApta kendriya ucchvAsa paryApti se paryApta madhyama pariNAmI AyojikAkaraNa se pUrvaM tIrthaMkara kevalI parAvartamAna madhyamapariNAmI usa-usa prakRti ke udaya vAle jIva ati saM. alpAyu zarIrastha aparyApta sUkSma vAyu. svodayavartI parAvartamAna madhyama pariNAmI 38 parAvartamAna madhyama pariNAmI sthAvara parAvartamAna madhyama pariNAmI sUkSma Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 prakRti nAma aparyApta sAdhAraNa durbhagacatuSka u0 anu0 udo0 svA0 ati saM. caramasamayavartI aparyApta manuSya jaghanya sthitika ati saM paryApta bAdara nigoda paMcasaMgraha 8 ja0 anu0 udI0 svA0 parAvartamAna madhyama pariNAmI aparyApta u. AyuSka svodaya prathama samayavartI sUkSma vizuddha pariNAmI u. sthitivAlA ati | svodayavartI parAvartamAna saMkliSTa paryApta saptama madhyamapariNAmI pRthvI nAraka Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 14 181 pariziSTa : 14 pradezodoraNApekSA mUlaprakRtiyoM kI sAdyAdi evaM svAmitva prarUpaNA kA prArUpa prakRti nAma | jaghanya | utkRSTa | ajaghanya anutkRSTa u. svA. ja.svA . jJAnAvaraNa | sAdi, | sAdi, | sAdi, | anAdi, samayAdhika | ati. saMkli. darzanAvaraNa | adhrava | adhra va adhra va | dhra va, AvalikA | mithyAtvI adhra va | zeSa kSINa | paryApta mohI saMjJI vedanIya ,, , sAdi, apramaanAdi, ttAbhimukha dhra va, pramatta adhra va | yati mohanIya samayAdhika Ava. zeSa sUkSma saMparAyI Ayu " | " " sAdi, | ati | ati sukhI adhra va | duHkhI / jIva jIva nAma, gotra " " " anAdi, carama ati. saMkli . dhra va, samaya mithyAtvI adhra va ) vartI / paryApta sayogI / saMjJI Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 prakRti nAma jaghanya sAdi, adhruva antarAya utkRSTa ajaghanya anutkRSTa u. svA. sAdi, sAdi, adhra uva adhruva paMcasaMgraha: ja. svA. anAdi, dhra uva, adhruva AvalikA paryApta saMjJI zeSa kSINamohI samayA- ati. saMkli. dhika mithyAtvI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 15 183 pariziSTa 15 pradezodIraNApekSA uttaraprakRtiyoM kI sAdyAdi evaM svAmitva prarUpaNA darzaka prArUpa - utkRSTa prade. jaghanya pradezoprakRti nAma | jaghanya utkRSTa ajaghanya anutkRSTa vA doraNa svA. avadhi binA, 2 / 2 cAra jJAnAvaraNa, tIna darzanAvaraNa, aMtarAya paMcaka samayAdhika | sarva paryApti se AvalikA | paryApta ati zeSa kSINa | sakli. mithyA. mohI dRSTi avadhi dvikAvaraNa | avadhi labdhi avadhi labdhi rahita, yukta sarva paryApti / samayAdhika se paryApta ati Ava. zeSa saMkliSTa mithyAkSINamohI | dRSTi nidrA, pracalA 2 2 2 2 upazAMta mohI tatprAyogya saMkli. madhyama pariNAmI | saMjJI styAddhitrika 2 2 2 2 / tatprAyogya | vizuddha pramatta vedanIyadvika 2 . 2 2 2 apramatta bhi- sarva paryApti se mukha pramatta | paryApta ati yati | saMkliSTa mithyA daSTi Potrivate & Personal use only Jain Education international Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 paMcasaMgraha : 8 prakRti nAma | jaghanya | utkRSTa ajaghanya anutkRSTa utkRSTa prade. jaghanya pradezoudI. svA. | dIraNA svA. mithyAtvamoha 2 2 2 4 eka sAtha | sarva paryApti se samyaktva- / paryApta ati cAritrAbhi- saMkliSTa mithyA. mukhI carama | dRSTi samayavartI mithyAtvI mizramoha / 2 / 2 / 2 2 samyaktvA- | mithyAtvAbhimukha bhimukha carama carama samayavartI samayavartI / mizra dRSTi mizradRSTi samyaktvamoha 22 / 22 dhAyika samya. mithyAtvA abhimukha bhimukha carama samayAdhika | samayavartI aviAva. zeSa rata samyaktvI vedakasamyaga dRSTi anantA. 2 / 2 / 2 / 2 / eka sAtha | sarva paryApti se catuSka samyaktva / paryApta aticAritrA- / saMkliSTa bhimukhI carama mithyAdRSTi samayavartI mithyAtvI 2 / 2 / 2 / 2 apratyA. catuSka saMyamAbhimukha carama samayavartI avi. samyaktvI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa- prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 15 prakRti nAma jaghanya utkRSTa ajaghanya anutkRSTa udI. svA. utkRSTa prade. pratyA. catuSka saMjvalana trika 'jvalana lobha hAsyaSaTka defor narakA devAyu 2 U 2 r 4 lh 2 o Y 2 saMyamAbhimukha carama samaya - vartI dezavirata svodIraNA carama samayavartI kSapaka anivRtti karaNa samayAdhika Ava. zeSa kSapaka sUkSmasaMparAyI carama samaya vartI kSapaka apUrvakaraNa svodIraNA carama samaya vartI kSapaka anivRttikaraNa u. sthiti vAlA tIvra dukhI saptama pRthvI nAraka jaghanya pradezodoraNA svA. sarvaparyApti se paryApta atisaMkliSTa mithyAdRSTi 11 185 11 11 jaghanya sthiti vAlA sukhI naraka (ja. sthitivAlA u. sthiti vAlA tIvra dukhI deva sukhI anuttaravAsI Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 prakRti nAma | jaghanya utkRSTa ajaghanya anutkRSTa tiryaMcamanuSyAyu nIca gotra 2 uccagotra devagati, narakagati tiryaMcagati 2 manuSyagati M v Y 2 A 4 N u 2 o W O 2 utkRSTa prade. udI. svA. aSTa varSAyuSka tripalyopamAyuSka AThaveM varSa meM prati sukhI kramazaH vartamAna ati tiryaMca aura manuSya duHkhI kramazaH tiryaMca aura manuSya carama samaya vartI sayogI paMcasaMgraha : 8 saMyamAbhimukha sarvotkRSTa carama samayavartI avi. samyaktvI vizuddha kSAyika samyaktvI kramazaH deva aura nAraka jaghanya pradezodoraNA svA. saMkliSTa mithyA dRSTi paryApta saMjJI " " sarva vizuddha | sarvotkRSTa dezavirata saMkliSTa mithyA. paryApta tiryaMca tiryaMca carama samaya- sarvotkRSTa vartI sayogI saMkliSTa mithyA daSTi garbhaja paryApta manuSya Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 15 prakRti nAma jaghanya utkRSTa ajaghanya anutkRSTa utkRSTa prade. jaghanya pradezoekendriya jAti 2 2 2 / 2 vizuddha bAdara ati saMkliSTa | udI. svA. dIraNA svA. paryApta bAdara payapti pRthvIkAya ekendriya vikalendriya 2 / 2 / 2 2 ati vizuddha ati saMkli. paryApta paryApti vikalendriya | vikalendriya paMcendriya / 2 / 2 / 2 / 2 / carama samaya- sarvotkRSTa jAti, audA. vartI sayogI| saMkliSTa saptaka, prathama mithyAdaSTi saMha. saMsthAna paryApta saMjJI SaTka, trasa catuSka, subhaga, Adeyadvika upaghAta, parAghAta, vihAyogatidvika vaikriya saptaka / 2 / 2 / 2 2 / sarva vizuddha | apramatta yati AhAraka saptaka / 2 / 2 / 2 2 , tatprAyogya saMkliSTa pramatta yati Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 paMcasaMgraha : 8 prakRti nAma | jaghanya | utkRSTa | ajaghanya anutkRSTa | utkRSTa prade. | jaghanya pradezoudI. svA. | doraNA svA. 2 / 2 / taijasa saptaka, varNAdi bIsa, agurulaghu, nirmANa, sthiradvika asthiradvika 2 / 2 / carama samaya- sarvotkRSTa vartI sayogI saMkliSTa mithyA. paryApta saMjJI naraka, tiryaMcA- 2 nupUrvI 2 2 | 2 | vigrahagati, vigrahagativartI tRtIya samaya- ati saMkliSTa vartI kSAyika kramazaH nAraka samyaktvI / aura tiryaMca kramazaH nAraka, aura tiryaMca deva- - 2 - 2 , 2 . manuSyAnupUrvI 2 vigrahagati, | vigrahagativartI tRtIya samaya- ati saMkliSTa vartI kSAyika mithyAtvI samyaktvI , | kramaza: deva vizuddha aura manuSya samyaktvI kramazaH deva aura manuSya Atapa 2 . 2 / 2 / 2 / / ati vizuddha , ati saMkliSTa paryApta khara paryApta khara pathvIkAya / pRthvIkAya Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNAkaraNa-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 15 186 prakRti nAma jaghanya utkRSTa ajaghanya anutkRSTa utkRSTa prade. jaghanya pradezo udI. svA. | dIraNA svA. udyota | 2 sarva vizuddha | ati saMkliSTa uttara-zarIrI paryApta mithyAapramattayati daSTi saMjJI -RD 2 2 2 2 ucchvAsa, susvara duHsvara svaranirodha carama samayavartI sayogI tIrthaMkaranAma 2 2 2 2 carama samaya- AyojikAkaraNa | vartI sayogI ke pUrva tIrthaMkara kevalI sthAvara, / 2 / 2 / 2 / 2 / ati vizuddha | ati saMkliSTa kramazaH paryApta kramazaH paryApta pRthvIkAya, | sthAvara sUkSma sUkSma aura | sAdhAraNa sAdhAraNa sAdhAraNa aparyApta 2 2 2 2 carama samaya- ati saMkliSTa vartIsamUcchima carama-samayavartI / manuSya aparyApta garbhaja manuSya durbhaga, anA- 2 / 2 deya, ayaza :kIrti 2 . 2 / saMyamAbhimukha ati saMkliSTa carama samaya- mithyAdRSTi vartI avirata paryApta saMjJI samyaktvI Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 paMcasaMgraha : 8 prakRti nAma jaghanya | utkRSTa | ajaghanya anutkRSTa utkRSTa prade. jaghanya pradezoudI. svA. | dIraNA svA. aMtima pA~ca / 2 / 2 / 2 / 2 / sarva vizuddha | ati sakli. saMhanana svodayavartI | mithyAdRSTi apramattayati paryApta saMjJI saMketa cinha-2 sAdi adhruva, 3 anAdi, dhruva, adhra va 4 sAdi, anAdi, dhra va, adhra va Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : bhAga 8 pariziSTa sthiti udIraNA meM addhAccheda kA prArUpa tasvodaya bandhodayA prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti latA OOOOO baMdhAvalikA udayAvalikA udIraNA prAyogya sthitiyAM addhAcheda 2 AvalikA mAtra ..10000000000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 baMdhAvalikA saMkramAvalikA udayAvalikA udIraNA prAyogya sthitiyA~ addhAccheda AvalikAtraya pramANa saMkrama prAyogya sthitiyAM 0 0 0 udayasaMkramotkRSTA prakRtiyoM kI utkRSTa sthiti latA 0 mithyAtva kI utkRSTa sthitilatA For Private & Personal use / 0 0 0 0 0 000 000 0 000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 antarmuhUrta mithyAtva samyaktva kI udIraNAyasthiti AvalikAdhika antarmaharta nyUna 70 ko. ko. | meM hI sthiti rUpa se sAgara pramANa samyaktva kI sthitilatA (mithyAtva ke saMkrama se) antarmahatahIna 70 ko. ko. sAgara. pramANa 0 0 0 0 0 saMkramAvalikA addhAccheda 0 0 0 0 0 udayAvalikA do AvalikA nyUnAntamaharta samyaktva kI udIraNA prAyogya sthitiyA~ AvalikAdvika adhika antamaharta nyUna 70 ko ko. sAgara. pramANa mizra mohanIya kI sthitilatA 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 (samyaktva ke saMkrama se) antarmahata udayAvalikA udIraNA prAyogya sthitiyA~ (AvalikAdhika-antarmuhUrtadvaya antamUhartahIna 70 ko. ko. sAgara. pramANa|| (samyaktvodayakAlIna) nyUna 70 ko. ko. sAgara. pramANa') addhAcheda AvalikAdhika antarmahataM isI paddhati se zeSa prakRtiyoM ke addhAccheda svayaM vicAra kara lenA cAhie / 1 granthakAra ne udayAvalikA satkAvalikAtva nahIM kahA hai kintu paddhati krama se AvalikAdhikatva grahaNa Avazyaka hai| | Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre mahatvapUrNa prakAzana 1-6 karmagrantha (bhAga 1 se 6) saMpUrNa seTa 75) 7-16 paMcasaMgraha (bhAga 1 se 10 taka) saMpUrNa seTa riyAyatI mUlya 100) 17 jaina dharma meM tapa : svarUpa aura vizleSa 10) (tapa ke sarvAMgINa svarUpa para zAstrIya vivecana) 18-36 pravacana sAhitya 1. pravacana prabhA 5) 2. dhavala jJAna dhArA 5) 3. jIvana jyoti 5) 4. pravacana sudhA 5) 5. sAdhanA ke patha para 5) 6. mizrI kI DaliyAM 12) 7. mitratA kI maNiyAM 15) 8. mizrI vicAra vATikA 20) 6. paryuSaNa parva sandeza 15) 27-36 sudharma pravacana mAlA (10 pustakeM) mUlya- 6) 37-44 upadeza sAhitya sapta vyasana para laghu pustikAe~-- 1. sAtvika aura vyasanamukta jIvana 1) 2. vipattiyoM kI jar3a : jUA 1) 3. mAMsAhAra : anarthoM kA kAraNa 1) 4. mAnava kA zatru : madyapAna 1) 5. vezyAgamana : mAnava jIvana kA kor3ha 1) 6. zikAra : pApoM kA srota 1) 7. corI : anaitikatA kI jananI 1) / 8. parastrI-sevana : sarvanAza kA mArga 1) 45 jIvana-sudhAra (saMyukta AThoM pustake) 8) Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 162 ) 46-55 upanyAsa-kahAnI sAhitya 1. sAMjha saberA 4) 2. bhAgya krIr3A 4) 3. dhanuSa aura bANa 5) 4. eka myAna : do talavAra 4) 5. kismata kA khilAr3I 4) 6. bIja aura vRkSa 4) . 7 phUla aura pASANa 5) 8. takadIra kI tasvIra 4) 9. zIla-saurabha 5) 10. bhaviSya kA bhAnu 5) 56-58 kAvya sAhitya 56 jaina rAmayazorasAyana 15) (jaina rAmAyaNa) 57 jana pAMDava yazorasAyana 30) (jaina mahAbhArata) 58 takadIra kI tasvIra vividha sAhitya 56 vizvabandhu mahAvIra 1) 60 tIrthaMkara mahAvIra 10) 65 saMkalpa aura sAdhanA ke dhanI : __marudhara kesarI zrI mizrImala jI mahArAja 25) 62 dazavakAlika sUtra (padyAnuvAda sahita) 15) 63 zramaNa kula tilaka AcArya zrI raghunAtha jI mahArAja 25) 64 mizrI kAvya kallola (saMpUrNa tIna bhAga) 25) 65 antakRddazA sUtra (patrAkAra) 12) saMparka kareM zrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAja.) Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha : eka paricaya karmasiddhAnta evaM jainadarzana ke prakANDa vidvAna AcArya candraSi mahattara (vikrama 6-10 zatI) dvArA racita karmaviSayaka pA~ca granthoM kA sAra saMgraha hai-paMca saMgraha / isameM yoga, upayoga, guNasthAna, karmabandha, bandhahetu, udaya, sattA, bandhanAdi ATha karaNa evaM anya viSayoM kA prAmANika vivecana hai jo dasa khaNDoM meM pUrNa hai| AcArya malayagiri ne isa vizAla grantha. para aThAraha hajAra zloka parimANa vistRta TIkA likhI hai| - ulamAna meM isakI hindI TIkA anupalabdha thii| zramaNasUrya marudharakesarI zrI mizrImala jI mahArAja ke sAnnidhya meM tathA marudharAbhUSaNa zrI sukana muni jI kI saMpreraNA se isa atyanta mahatvapUrNa, durlabha, durbodha, grantha kA sarala hindI bhASya prastuta kiyA hai-jainadarzana ke vidvAna zrI devakumAra jaina ne / yaha vizAla grantha kramazaH dasa bhAgoM meM prakAzita kiyA jA rahA hai| isa grantha ke prakAzana se jaina karma siddhAnta viSayaka eka vismRtaprAyaH mahatvapUrNa nidhi pAThakoM ke hAthoM meM pahu~ca rahI hai, jisakA eka aitihAsika mUlya hai| -zrIcanda sUrAnA 'sarasa' prApti sthAna :zrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) Aipa hA pRSTha ke mudraka : azokA AI priMTarsa, aagr|