Book Title: Jain Dharm Siddhant aur Aradhana
Author(s): Shekharchandra Jain
Publisher: Samanvay Prakashak
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003666/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAdhama siMddhAMta aura ArAdhanA mA. DaoN. zivaracA 56 lakhaka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhyAtma lekhana puSpa-3 sarvAdhikAra : lekhaka jainadharma siddhAMta aura ArAdhanA BAR lekhaka : DA. zekharacandra jaina ema. e.. pI-eca. DI., ela-ela. bI.. sAhityaratna adhyakSa : hindI vibhAga zrImati sadguNA sI. yu. AIsa koleja phora garlsa ahamadAbAda prakAzaka : samanvaya prakAzana 6, umiyAdevI sosAyaTI naM.-2 amarAIvADI, ahamadAbAda-380026 dUrabhASa : 368011 protsAhana puraskAra kevala 15 rupae Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA adhyAya-1 prathamakhaMDa middhAMta pakSa dvitIya khaMDa janadharma : sAmAnya paricaya pRSTha ArAdhanApakSa zAbdika evaM vizeSa artha ArAdhanA kI AvazyakatA 116 dharma kyA hai ? devadarzana : dharma aura sampradAya / darzanamaMtra aura usakI mahattA 115 jainadharma kyoM ? pUjA mahattA aura vidhi 124 hama jana kyoM? prakSAla kyoM ? 127 janadharma meM bhagavAna / pUjA ke prakAra 127 jaina dharma kI vishisstttaa| AratI janadharma kI praaciintaa| zAMtipATha jainadharma ke prANa ahiMsA / / mAmAyika evaM (jainayoga) 134 bArahavrata pratikramaNa 144 paMca mahAvrata vratopAsanA tIna guNannata upavAsa 147 cAra zikSAbata ekAsana (bhakSyAbhakSya) 150 bAraha bhAvanA yA anuprekSAbhAvanA 50 jainadharma kA karma siddhAMta sapta (nava) tatvatImAMsA 74 syAdvAda triratna lezyA 111 147 mudraka : gautama mudraNa kAryAlaya tivArI bhavana, AryasamAja ke pAsa, ahamadAbAda-22 (ghara) : phona 399462 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpazrutaM......apanI bAta AdhyAtma saMbaMdhI isa tRtIyayuSya ke dvitIya saMskaraNa ko Apa bahuzruta jJAnI evaM dharmapremI baMdhuoM ke samakSa prastuta karate hue harSa bhAva se anuprANita ho rahA huuN| yadyapi merA janadarzana meM vidhivata adhyayana bilakula nahIM hai| tathApi jijJAsA se prerita hokara maiMne jo thoDA-sA bAMcana-manana yA ciMtana kiyA usI kA pratibiMba yaha merA prastutIkaraNa hai / pichale sAta-ATha varSoM se prAyaH sabhI jaina AmnAyoM dvArA Ayojita vyAkhyAnoM meM jAtA rahA hU~ / dazalakSaNa parva meM bhI pUre dasa dina vyAkhyAna detA rahA hU~ / taduparAMta jainadharma darzana saMbaMdhI zodha goSThiyoM meM bhI bhAga letA rahA-apane zodhapatra prastuta karatA rahA / ina sabakI taiyArI ke lie jaina darzana ko par3hane kA maukA milA / yadyapi abhI isa mahAsAgara se cullUbhara bhI jalapAna nahIM kara pAyA para jitanA bhI milA usa meM uttarottara jAnakArI kI jijJAsA hI bar3hI / jo kucha par3hA use jijJAsuoM ke sanmukha prastuta kiyA yA likhA / aise hI vyAkhyAnoM aura lekhoM kA saMgraha prathama puSpa ke rupa meM " mukti kA AnaMda" (hindI meM) tathA '' mukti no AnaMda" (gujarAtI meM ke nAma se prakAzita huA / isakA jainAjaina samAja meM ucita Adara huA / yaha Adara mere lie preraNAdAyI siddha huA / isI prakAra jaina bhAIyoM ko vizeSakara yuvakoM ko jaina dharma kI sarala aura vAstavikatA se paricaya karAyA jA sake, ve dharma ko satya aura tathya ke pariprekSya meM dekhanA sIkheM isalie pa. pU. A. meruprabhasUrIjI kI preraNA se gujarAtI meM "jainAgadhanAnI vaijJAnikatA" ke nAma se dUsarA puSpa prakAza meM AyA / zvetAMbara samAja meM isakA bar3A Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAgata huA / cUki yaha pustaka gujarAtI meM hone se hindI bhASI loga usake pAMcana se vaMcita rahe / pichale eka varSa se yahI vicAra niraMtara ubharatA rahatA thA ki eka aisI pustaka prastuta karuM jisameM jainadharma ke mukhya siddhAMta evaM usakI ArAdhanA paddhati ko sarala aura saMkSipta DhaMga se prastuta karU~ / siddhAMta para aneka vRhada sUkSmAtisUkSma vivecana likhe gaye haiN| para maiMne unhIM vizeSa siddhAMtoM kI sarala DhaMga se carcA kI hai| siddhAMtapakSakI Agama sambhavatA ko banAye rakhakara unheM sahI rupase samajhAne ke lie dharmakI kriyAoM kA bhASA kI saralatA evaM vartamAnayuga ke sAtha jor3akara rakhane kA prayAsa kiyA hai| isI prakAra Aja ke bhautikavAda se AkrAMta, dharmakA DhakosalA mAnanevAloM ko tathA kriyAkAMDa ke prati ghRNA bhAva rakhanevAloM ko vaijJAnikatA yathArthatA evaM AvazyakatA ko prastuta karane kA prayatna kiyA hai / kisI bhI dharmakA prAthamika uddezya to mAnava ko pUrNa mAnava banAnA hai / isI mAnavatA kA caramavikA sakarate hue vaha svayaM bhagavAna banatA hai / isa prakAra mAnava se bhagavAna banane kA prayatna hI dharma kI ArAdhanA hai| vaise gujagatI pustaka ke aneka aMza isameM prastuta kie haiM / merA Azaya hindI bhASI jainabaMdhuoM ke pAsa jaina dharma ke prAthamika saiddhAMtika evaM kriyAtmaka tathyoM ko pahu~cAnA hI hai / yadi eka pratizata loga bhI pUrvAgraha ko chor3a, dharma ke aMtaraMga bhAvoM ko samajheM to apanA parizrama sArthaka maanuuNgaa| bhakSyAbhakSya ko DhoMga mAnanevAle rAtri-bhojana ke samarthaka yA deva-zAstra gurU ke darzana vaMdana ko nakArane vAloM ko preraNA mila sake to maiM apane Apako dhanya maanuuNgaa| merA vizvAsa hI nahIM dAvA hai ki jainadharma ke siddhAMto ko samajhakara ArAdhanA ke mAdhyama se jo inapara Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ArUr3ha hogA - vaha mAnasika zAMti, saMtoSa evaM saralatA ko avazya prApta karegA | eka bAra prayoga to kIjie / tIra para - khar3e hokara mAtI kaise mileMge ? gotA lagAie... jIvanakA moha chor3akara jala meM DUvie motI avazya pAyeMge / isa pustaka se naI bAta de rahA hU~ aisA merA koI dAvA nahIM, aura isameM merI vidvatA hai yaha kahane kA bhI merA adhikAra nahIM hai / paraMtu saralatA se kahane kA prayAsa avazya merA zrama hai / vartamAna yuga meM likhanA to thoDA sarala hai, para prakAzana kaThina kArya ho gayA hai / lekhaka adhika parezAniyoM ke kAraNa prakAzana kaise karAye ? para, dharma kI zraddhA mArga nikAla hI detI haiM / prathama saMskAraNa ahamadAbAda meM 1984 meM sampanna gajaratha mahotsava samiti kI preraNA va AMzika Arthika sahayoga se huA thA / kRti kA vimocana zAstrI pariSada ke adhivezana meM zreSThIvarya zrI nirmalakumAra zrI zeThI ke karakamaloM se sva. paM. bAbUlAlajI jamAdAra, DaoN. lAlabahAdurazAstrI eva gujarAta ke pUrva gRhamaMtrI zrI prabodhabhoI rAvalako upasthiti meM huA thA / dvitIya saMskaraNa ke prakAzana meM sana 1990 meM udayapura meM eva' 1991 meM ahamadAbAda ke hATakezvara meM zrI pArzvanAtha digaMbara jaina maMdira meM Ayojita paryUSaNa vyAkhyAna ke smRti svarUpa hai / pustaka meM samAhita viSaya Ama jijJAsuoM ko jaunadharma ko prAraMbhika jJAna eva nitya niyama kriyAoM kA jJAna pradAna karatA hai / isa AvazyakatA kA dhyAna meM rakha donoM sthAnoM (udayapura - ahamadAbAda ) ke dharmapremiyoM ne isa jJAna prasAra hetu Arthika sahayoga pradAna kiyA / ataH ina sabakA antaHkaraNa pUrvaka AbhArI hU~ / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa pustaka ke dvitIya saMSkAraNa ko prakAzana isa tathya kA pratIka hai ki pustaka Apa logoM kA upayogI lagI / yahI merA sabase bar3A saMtoSa haiM / - isa pustaka meM jo bhI uttama hai vaha zAstroM kA dohana hai aura jo bhI truTiyoM haiM ve merI alpabuddhi ke kAraNa haiM / maine prAraMbha hI ina zabdoM se kiyA haiM "alpazrutaM zrutavatAM parihAsa dhAma. para jinendra deva kA parokSa munivaroMkA pratyakSa AzIrvAda evaM Apa sabakI sadbhAvanA mujhe isa prastutikaraNa ke lie vAcAla banAtI rahI | prabhu se prArthanA hai ki aisI vAcAlatA banAye rahe / 19 - DaoN. zekharacaMda jaina Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya saMskaraNa ke artha sahayogI * mahAvIra prasAda cittauDA- 241, azoka nagara roDa 16, udayapura Apa sva. zrI lakSamIlAlajI cittauDA ke suputra haiM va udayapura meM hI goTA-kinArI, sonA-cAMdI ke vyavasAya meM haiN| sAmAjika kAryoM meM rucizIla haiN| * zrI zo tilAlajI (gaudhA)jaina -52, azokanagara, udayapura-313001 Apa ravindranAtha Tegora AyurvijJAna mahAvidyAlaya meM cIpha narsiga suparinTenDenTa haiM / digambara jaina bIsa pantha khanDelavAla samAja ke 20 sAla se adhyakSa haiN| * zrIkamalakumAra jaina(cittauDA).275, azokanagara roDana'10, udayapura Apa tela Adi ke thoka vyApArI aura cittauDA jAti ke adhyakSa haiN| ** sohanalAla palAvata jaina(cittauDA)-144,azokanagara roDaTa,udayapura Apa bhI tela ke thoka vyApArI haiM / zAnta svabhAva ke dharma meM rUcizIla haiN| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * zakaralAla rAmalAla jaina -mUla nivAsI guDalI (udayapura) vartamAna A 25, pavitrakuJja sosAyaTI, rAmolaroDa, ahamadAbAda-26 hArDavera ke vyApArI, zrI pArzvanAtha di. jaina maMdira ke maMtrI, digabara jaina samAja, ahamadAbAda ke saMgaThana maMtrI tathA utsAhI dhArmika kaarykrtaa| * zrIkhyAlIlAla javAnamala jaina -mUla nivAsI moDI(udayapura)vartamAna ahamadAbAda, 11.12. nIla darzana sosAyaTI, gora ke kuveM ke pIche, maNInagara, ahamadAbAda.8 khAdya tela va ghI ke thoka vyApArI, zrI pArzvanAtha di. jaina madira hATakezvara ke upapramukha, svAvalaMbI, dhArmika yuvA kAryakartA / * zrI udayalAlajI naMdalAlajI mUla nivAsI guDalI(udayapura) vatamAna 16, gagAmaiyA sosAyaTI, hATakezvara, ahamadAbAda-8 kirAne ke vyApArI, zrI pArzvanAtha di. jaina madira hATakezvara kI kAryakAriNI ke sadasya, dhArmika jIvana samAja ke pratiSThita bujurga / * zrI pArasamala khemacandajI jana mUla nivAsI guDalI (udayapura) vartamAna ahamadAbAda A/3 pavitrakuMja sosAyaTI, rAmola roDa, ahamadAvAda 3800 26 kinAne ke vyApArI, zrI pArzvanAtha di jainamaMdira hATakezvara ke pramusva guDalI di. jaina maMdira ke TraSTI sAmAjika kAryakartA utsAhI yuvA kAryakara / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma : sAmAnya paricaya zAbdika evaM vizeSa artha - jainadharma ko sAdhAraNatayA isa deza kA vizAla jana samudAya mAtra mahAvIra ke Adarzo yA siddhAMto ko mAnane vAle thoDe se logoM kA dharma mAnate haiM / hindU dharmAvalaMbiyoM ne ise nAstika yA vedavirodhI dharma mAnakara usake prati tiraskAra kA bhAva bhI vyakta kiyA, pariNAma svarupa isa dharma kA prasAra-pracAra jitanA honA cAhiye utanA nahIM ho sakA / itanA hI nahIM eka vizAla janasamudAya satya aura vAstavikatA se anabhijJa raha gayA / isa pUre tathya kI tabaddha carcA jainadharma kI viziSTatA evaM prAcInatA ke saMdarbha meM kareMge / jainadharma ke siddhAMta aura ArAdhanA pakSako samajhane se pUrva hama saMkSipta meM 'jaina' aura dharma zabdoM para vicAra kareMge / 'jaina zabda svayaM meM eka vizeSaNa bhI hai aura kriyAkA dyotaka bhI hai / jina arthAta jinhoMne jItA hai| prazna hai kyA jItA ? uttara milatA hai. ki jina mahApuruSoMne apanI indriyoM ko jItA hai , manako jItA hai-kaSAyoM ko jItakara jo jitendriya bane haiM ve hI jina haiN| jo vyakti aise jitendriya 'jina' ke AdarzoM mUlyoM kA anugAmI hai-vahI jaina hai| dUsare zabdoM meM kaheM to aise mahApuruSoM dvArA sthApita mUlyoM ko apane jIvana meM utAra kara jinatva kI ora prayANa kara rahA hai vahIM jauna hai / isa prakAra guNoM ko spaSTa karane ke Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa yaha zabda vizeSaNa bhI hai aura AcaraNa kI mahattA ke kAraNa kriyA kA paricAyaka bhI / isI prakAra dharma zabda ko bhI samajhane kA prayAsa kareMge to spaSTa hogA ki kisI bhI vastuko usake yathA svarupa aura guNoM ke rupa meM hI jAnanA aura mAnanA so dharma hai / yoM bhI kahA jA sakatA hai ki vastu ke mUla svarUpa ko samajhanA aura usakA grahaNa karanA hI dharma hai| vaise dharma zabdakI aneka vyAkhyAyeM kI gaI haiM jinakI vizada carcA Age kI jAyegI / para, yahAM itanA hI samajhanA hai ki 'jinoM dvArA kathita aura praNIta tatvoM ko jAnanA, samajhanA aura zraddhA karanA hI dharma hai / isa prakAra jaunadharma kA yaha abhipreta artha kiyA jA sakatA hai ki jitendrIya puruSoM dvArA praNIta tatvoM kA svIkAra aura AcaraNa hI 'jainadharma kA svIkAra va AcaraNa hai| - isa deza meM jitane virodhoM kA sAmanA 'jainadharma ko karanA par3hA zAyada hI kisI dharma ko karanA paDA ho / para, isa virodha ne use adhika dRr3ha banAyA yaha satya hai ki usakA pracAra saMkhyA kI draSTi se kama huA, paraMtu jitanA huA, utanA pUrNatayA hI huA / 'jainadharma ke siddhAMta itane vaijJAnika evaM prayogasiddha rahe ki kAlAtIta hokara bhI ve utane hI cira navIna haiN| yahI kAraNa haiM ki 'dharma' zabda sadaiva sthira evaM spaSTa rahA / dharma kyA hai ? - ... vartamAna samaya meM dharma zabda kriyAkAMDa kA paryAyavAcI banakara raha gayA hai| udAharaNa ke taura para rAtri bhojana na karanA, kaMdamUla na khAnA, upavAsa yA pUjA karanA Adi / sthUla rUpa se ise dharma Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA hai / parantu sUkSma dRSTi se vicAra kareM to yaha dharmaM kI vyAkhyA se bahuta dUra hai / yaha vyavahArika rupa haiM / dharmaM to isa mAnyatA se atyanta ucca aura vaijJAnika vastu hai / AcAryoM ne kahA hai - " prANiyoM ko saMsAra ke dukha se bAhara nikAlakara jo uttamasukha ( vItarAgAvasthA) meM prasthApita kare vahI dharma hai| aisA dharma samasta karmoM kA vinAzaka hotA hai| dharma caturgati ke janma-maraNa se mukti pradAnakara duHkhoM se mukta karatA hai aura zuddhAtma bhAva meM lIna banAtA hai / zuddhacaitanya svarUpa meM sthApita karake uddhAraka banatA haimokSa taka pahu~cAne meM sahAyaka banatA hai / sarvArthasiddha meM dharma kA lakSaNa batalAte huai AcArya kahate haiM- jinendradeva ne ahiMsA yukta lakSaNa ko dhamaM kahA hai / satya jisakA AdhAra hai / vinaya jisakI jar3a hai, kSamA jisakA bala hai / jo brahmacarya se rakSita hai, upasama jisakI pradhAnatA hai aura niyati jisakA lakSaNa hai / niSparigrahatA jisakA avalamba hai / AcAryoM ne sva- AtmAkI parakha ko hI dharma kahA hai / isa kathana kA abhipreta hai ki AtmA ko mUlataH nirAkAra, svatantra, niSkAma saccidAnaMda svarUpa ajara amara svarupa meM hI svayaM kA kartA bhoktA mAnA jAye / saMsAra kI viSama viSaya vAsanAoM meM AvRta yaha jIva mohavaza satya ko bhUla jAtA hai aura bAhyasthUla zarIra ke dhyAna me hI khoyA rahatA hai / saMsAra ke bhautika sukhoM ko hI sukha mAnakara anaMta kAla taka janma-maraNa ke dukhoM ko bhogatA rahatA hai / aisA jIva satya svarupa AtmA ko pahacAne yahI dharma hai / isa sAmAnya vyAkhyA se itanA to spaSTa huA ki saMsAra sukha pradAtA tatva dharma nahIM hai / jo uttama jIva (moa) meM prasthA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pita karAye vahIM dharma hai / tatvoM ke prati zradhdhAnvita banAye va deha se Age sUkSma zarIra arthAta AtmA kI ora unmukha karAye vahI dharma hai / isa unmukhatA ke lie Avazyaka kaSAyoM se mukti, saMtulita nirbhayatA, samakti bhAva Adi ko utpanna karAne meM sahAyaka ho / __ dUsarI bAta yaha bhI spaSTa ho gaI ki dharma aura kriyA kAMDa nitAMta alA alA tatva haiM / isakA artha yaha nahIM ki isa ArA dhanA ko hI chor3a de| isI tathya ko AcAryoM ne sApekSa dRSTi se isa prakAra vibhAjita kiyA hai ki eka AtmA ko parakhane vAlA dharma nizcaya dharma hai / dUsarA bAhya ArAdhanA se andara kI ora mur3ane meM sahAyaka dharma vyavahAra dharma hai| isI lie vyavahAra aura nizcaya do dharma kA ullekha huA hai / isa nizcaya aura vyavahAra kI carcA vistAra se Age kareMge / dharma aura sampradAya - dharma zAzvata hotA hai / usameM badalAva yA parivartana nahIM hote yaha sabhI kAloM meM sthita tatva hai | dhama' sAdhya hai / AtmA kA lakSaNa yA mUla svabhAva hai / java ki dhArmika kRyA yugAnurupa parivartita bhI hotI rahI hai / ve dharma taka pahu~cane kA sAdhana rahI haiM / kriyA vyaktiparaka parivartita hotI rahIM jabaki dharma meM yaha nahIM huA / udAharaNa ke taura para dharma ahiMsA hai, dharma satya hai, dharma dhyAna hai Adi mUla tatva vizva kI sabhI mAnyatAoM yA darzanoM meM eka hI rahe haiM / niyAkAMDa yA vyakti kI yedhaNAoM se 6ma kI vyAkhyAye apane apane DhaMga se kI gaI-pariNAma svarupa dhama ke mUla rUpa kA hrAsa huA aura usase sampradAyoM ne janma liyA / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ buddhi kI kamI yA haThAgraha ke kAraNa sampradAya dharma ke paryAyavAcI banane lage / aura phira sampradAya hI dharma ke nAma se pahacAne jAne lage / sAdhana hI sAdhya kA svarupa grahaNa karatA gayA | satyAbhAsa satya kA sthAna grahaNa karatA gayA / mAnava ne akelepana ko chor3a kara samUha meM rahanA prArambha kiyA samAja kA nirmAga huA | samAja vyavasthA ke niyama se aura unakA pAlana kartavya banA / yahI kartavya dharma kI taraha Adarza aura mahAna bane | samAja kI ora unmukha vyakti yaha nahIM bhUlA ki samAja ke bIca raha kara bhI use AtmakalyANa karanA hai / pravAha meM dvIpa kI taraha jInA haiM / ataH vaha Atma-parakha cirantana dharma ko vaha nahIM bhUlA | durbhAgya yaha rahA ki samAja ke saMgaThana meM jaise rAjanIti meM baliSTa kA jora bar3hA vaise hI AtmA aura dharma kI apane DhaMga se vyAkhyA karane vAle, logoM ke dala banateM gae / pariNAma svarupa saMpradAga janma lene lage | samAja isa prakAra vaicArika kaThagharoM meM bATA ki IzvaropAsanA kI vividha paddhatiyo ke karagharoM meM virATane lagA aura dharma kI sajanIna bhAvanA saMpradAya kI saMkucitatA ke dAyare meM simaTane lagI | isase savarSa aura pRthakatva janmA aura tatva ka rUpa meM ubhraa| dharma aura sampradAya itane gaDDamagaDDa ho gaye ki hama isI milA baTa meM bhaTakane lage / Aja dharma-hindUdharma, muslimadharma, sikhadharma, bauddhadharma, IsAIdharma, jaunadharma Adi ke gheroM meM baTa gayA hai / isa se hama zabda jAla meM ulajha gaye dharma ke sacce svarupa ko jAna hI nahIM pAte / satya to yaha hai ki jinhe dharma ke nAma se jAna rahe haiM-ve to mAtra sampradAya haiM / sampradAya sadaiva saMkucita artha kA hI dyotaka hai| vaha apanI dAyaregata vyAkhyA, mAnyatAoM meM se bAhara Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI nahIM nikala pAtA / vizva ke itihAsa para dRSTipAta kareM to sampradAyoM ke janUna ne bhayaMkara raktapAta aura hiMsA karAI hai / sampradAya kI dRSTi meM dharma kA maMthana karane vAlA zunya hI prApta karatA hai / pAnI ko mathakara ghI prApta karane kA yaha kSudra prayAsa haiM / sampradAya kA janma hI dveSa se hotA hai / prAcIna yugameM isa deza meM vaidika evaM zramaNa saMskRtiyo meM bhI dharma sAhityakatA kA pratIka thaa| donoM ke sAdhya samAna the| paraMtu kAlAMtara meM ina zabdoM kA sthAna jaina evaM hiMndUdharma ne le liyA / kucha buddhivAdiyoM ne apane apane Dhaga se vyAkhyAai kI yA mUla vyAkhyA ko tor3A-maror3A / dharma kI vyAkhyA meM kriyAkAMDa yA bhautika sukhoM kA mizraNa kara logoM ko bhramita kiyA aura naye-naye patha prasthApita karate gaye / 'maiM' kI saccAI kA ekAMta kathana karane lage / adhipatya kI bhASA ne janma liyA / saMgharSa baDhe. dharma dvaTA, sacce dharma yA sampradAya kI kAI kA AvaraNa chAne lgaa| camatkAroM kI mahattA bar3hI / kriyAkAMDa mukhya ho gaye / AtmA binA ke zarIra kI pUjA hone lagI | dharma ke nAma para vyabhicAra phUlane lgaa| cArkaka jaise bhI isI kAraNa AcAryatva pA sake / __yadi pratyeka sampradAya ke mUla meM usake darzanapakSa kI samIkSA kI jAye to spaSTa hotA hai ki aMtatogatvA sabhIne mAnava kI mukti, AtmoddhAra eva' manovikAroM ko tyAgane kI bAta kahI hai| (carcA kI tvacA) kriyAkAMDa to mAtra eka pahacAna ke sAdhana hote haiN| bhAratavarSa kA durbhAgya hI rahA hai ki isakA jitanA ahita ina mAmpradAyika saMgharSoM ne kiyA utanA kisI bhAkAMtA ne bhI nahIM kiMyA / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI saMdarbha meM eka bAta karanI hai ki jainadarzana meM mala meM AtmA aura mokSa kI jo saMkalpanA hai use anekAMta dRSTi se jAna samajhane kI jo bAta hai vaha Ajataka yathAtathya rUpa meM hai / yahI kAraNa hai ki jaina sAdhanA-paddhati meM aneka AmnAya yA sampradAya janme-para ina zAzvata mAnyatAoM meM kahIM mUla meM antara nahIM hai| yahAM bheda mAtra thoDe kriyAkAMDa ke bheda ke kAraNa hai / / sampradAya 'dharma' para hAvI nahIM ho sake / jabaki anya darzanoM meM hI bheda hai / jaise hiMdUdharma meM hiMsA-ahiMsA donoM dharma ke nAma para calane bAlI kriyA rahI / zakti aura nirAkAra bhI eka hI dharma ke nAma para apane Apa ko saccA kahate rahe / isa saMdarbha meM itanA hI samajhanA hogA ki dharma aura sampradAya 'nitAMta pRthaka tatva hai / dharma AtmA kA svabhAva haiM | jabaki sampra dAya kriyA kA paricAtmaka / jaina dharma kyoM ? ___Upara dharma aura sampradAya kI carcA hai / eka prazna svAbhA-- vika ho sakatA hai ki yadi jaina sampradAya hai to phira jainadharma kyoM kahA gayA hai ? isakA uttara tArkika rupa se hI nahIM pUrNa vaijJAnika rUpa se yo diyA jA sakatA hai ki jaina zabda vyaktivAcaka nahIM hai / jaina zabda mUlataH jina se banA hai jisakA artha hai ki jisane apanI indriyoM para vijaya prApta kiyA hai vaha jina hai / arthAta anaMta gatiyo' meM bhautika vikAra ke kAraNa jo indriyAM bhaTakAtI haiM, adhogati meM le jAtI haiM una indriyo' para jisane saMyama ke zastra dvArA una para vijaya prApta kiyA hai vaha jina hai / aise jina kSecalI cA sIkara dvArA prazIna dharma yA darzana ko samajhane vAle Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnane vAle jaina haiM / thoDI gaharAI se vicAra kareM to jainadharma sampradAya kI nahIM dharma kI vyAkhyA para kharA utaratA hai / hama kaha sakate haiM ki AtmAkI mukti ke hetu indriya saMyama kI vizAla bhAvanA jisameM nihita hai vaha svayaM dharma hai / usakI syAdvAda draSTi samatA, samanvaya evaM sahaastitva ko prastuta karatI hai / isa prakAra zvetAMbara, digaMbara, sthAnakavAsI Adi sampradAe yA AmnAya haiM para jainadharma svayaM meM pUrNa dharma hai / satya kA digdarzana isakA svayaM sAdhya hai / hama jaina kyoM ? sAmAnyataH jaba hama kahate haiM ki hama jaina haiM taba yahIM mAnA jAtA hai ki hama kisI jAti vizeSa haiM / mukhyataH jajaina Aja vaNika yA baniyA jAti kA hI dUsarA nAma bana gayA hai / paraMtu yaha ajJAnatA evaM bhrama hI hai / hama satya aura tathya se anabhijJa hote haiM / pariNAma yaha huA ki yaha rUDhigata svarUpa itanA dRDha ho gayA hai ki isa zreSTha dharma ke dhAraka mahaja baniyA banakara raha gaye / isa satya ko samajhane ke lie pahale yaha spaSTa jAna lenA hogA ki jaina jAti nahIM hai apitu dharma hai / kevalI praNIta dharma ke siddhAMto ko mAnane vAlA evaM AcaraNa karane vAlA jauna hai / jainoM ko 'zrAvaka kahA gayA hai | zrAvaka kI vyAkhyA isa prakAra kI gaI hai, ki jo vibekavAna, virakvacita eva aNuvrata kA dhAraka hai - vaha zrAvaka haiM jo gRhasthajIvana meM vrata niyama kA pAlana karatA hai, jo pacaparameSThI kI bhakti karate hue dAna, pUjana ke sAtha mUlaM guNoM ko dhAraNa karatA huA kramazaH rAgAdika bhAvoM ko dUra kara iMdriya saMyama karatA haisAtha hI munipada dhAraNa karane kI bhAvanA bhAte hue svayaM muni banane ke prayatna karatA hai / deva- -zAstra evaM gurU meM zraddhA hai jo jIvana Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM anAvazyaka hiMsA se dUra rahatA hai / parimANa brata kA pAlana karatA hai / abhakSya bhojana ko tyAgatA hai / maitrI, pramoda, kAruNya eva' mAdhyastha bhAva ko dhAraNa karake gaThapa hiMsA hI nahIM bhAva hiMsA kA bhI tyAga karatA hai| jo bhaya, sneha, lobha Adi se prerita hokara kudeva, kuzAntra eva kugurU kI vandanA nahIM karato | uttarottara niSparigrahI banatA jAtA hai isa tyAga meM jisakA mana praphullita rahatA hai| isa prakAra jo salakSaNoM se vibhUSita hai| vahIM jaina hai / isa vyAkhyA meM usa hara vyakti kA samAveza ho sakatA hai jo ukta guNAM kA dhAraka ho bhagavAna mahAvIra ne aise guNoM ko grahaNa karane vAle ko bhavya jIva mAna kara apane saMgha meM sthAna diyA / uparokta vivecana se hama jaina eva zrAvaka ina do zabdoM kA artha eva' unameM sannihita bhAva ko samajha sake / AtmanirIkSaNa karane para yaha kahA jA sakatA hai ki hama janma se jaina haiM kyoMki hamane jaina kula meM janma liyA hai / para, lakSaNoM se hama jaina nahIM hai| yadi hameM sacamuca jaina kahalAnA hai yA jaina bananA hai to jainatva ke lakSaNoM kA apane meM vikAsa karanA hogA / ___ isI prakAra jaina arthAta baniyA isa para bhI vicAra karanA hogA / jaina dharma kA itihAsa sAkSI hai ki yaha dharma kSatriyoM kA dharma rahA / sabhI caubIsa tIrthakara kSatriya rAja kulotpanna the / ve dhIra vIra-gaMbhIra rAjakumAra the / sarvasukha-pradAyI bhautika sampati hote hue Atma kalyANa eva vizvakalyANa ke lie ve sAdhanApatha ke pathika bane / sAre vaibhavoM ko tilAMjali dekara idriyasaMyama dhAraNakara tapasyA meM lIna hue| unhoMne asahya kaSTa bhI sahiSNutA se Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahe / mana vacana-kArya se ahiMsA kA pAlana kiyA / prANImAtra ke aMtara ko kaSTa na pahu~ce isakA dhyAna rakhA | upasargoM ko svastha citta se sahana kiyA / zarIra kA moha tyAgakara AtmA kA prakAza bar3hAyA / aise vIravratadhArI tIrthakaroM dvArA sthApita yA praNIta yaha jaina dharma ahiMsA kI nIMva para khaDA huA hiMsA-krodha Adi AtmA ke viparIta tatvAM para kSamA se vijaya prApta kI / nAza karane kI zakti hote hue bhI nirmANa ko hI jIvana kA matra banAyA / saca mI hai AmA kabhI kAyaroM kA sAdhana bana hI nahIM sakatA / usakA prayoga kSatriya yA bahAdura hI kara sakatA hai / isI lie kSamA vIrasya bhUSaNam kahA gayA gayA hai | ahIsA jIvana kA eka aMgabhUta tatva bana gayA / dRzya to ThIka, mAnasika kuvicAra hiMsA ke antargata mAne gaye / ahiMsA ke isa jIvana dhyeya ke kAraNa kSamA eva ahita nahIM karane kA bhAva rakta ke kaNa-kaNa meM vyApta ho gayA sahana zakti kA vikAsa huA isa siddhAMta ko apanAne vAloM ne AjIvikA ke sAdhana hI aise cune jinameM kama se kama hiMsA ho / pramAdavaza hiMsA na ho / adhikAMza ne vyApAra ko mahatva diyA / dhIre-dhIre 'kSamA vIroM kA AbhUSaNa' to lupta hotA gayA vaha Dara kA pratIka banatA gayA / AtmarakSaNa meM bhI itane ahiMsaka bana gaye ki pratikAraka bhAva hI mara gayA / dUsare zabdoM meM mahAna dharma yA sihadharma vaNikoM ke hAtha paDa gayA / kSAtravRtti vaNika meM badala gaI / paise kI lAlaca bar3hI jisase paise ke lie saba kucha sahana karane kI Adata bana gaI / vahI kamajorI hamArA lakSaNa bana gayA hai| saca to yaha hai ki hama jaina dharma ke anuyAyI hai| hama hiMsA na kareM para AtatAiyoM ko bhI sahana na kareM kamI har3anA manAnI caahie| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisameM kSamA ke sAtha bar3hatA, anAkrama ga ke sAtha anyAyI, ke prati pratikAra kI zakti hai vahI jaina hai / Aja bhI praznacinha lagA huA haiM ki aparigraha ke anuyAyI gayA aparignahI haiM ? jayA jainatva kA nirdhAra hamAre AcaraNa meM hai / Avazyaka hai ki hama bhautika Ana da se bAhara nikala kara Atmazakti ke sAtha vizvazakti kI ora agrasara haaN| tabhI sacce maina kahalAne ke adhikArI haiN| jaina dharma meM bhagavAna ; bhAratavarSa meM aneka sampradAya vividha vaimanasya ke kAraNa janna / bhagavAna, usake astitva Adi ko lekara vAda-vivAda cala rahe / jaina dharma ke pracAra-prasAra eva usakI spaSTa nIniyoM ke kAraNa dveSa vaza use sirpha isa AdhAra para nAstika dharma kaha diyA gayA ki vaha vedoM ko nahIM mAnatA / avatAra ko svIkAra nahIM karane ke kAraNa use na jAne kina-kina dveSapUrNa vizeSaNoM kA zikAra bananA par3A / yadyapi ina vidhAnoM meM ekAMgI dvAhI adhika thA koI tArkika yA prAmANika satya nahIM thA / - hindu dharma kI mAnyatA hai ki brahmA saMsAra kA sRSTA hai / aura eka dina sArA saMsAra pralA kI goda meM samA jAtA hai / bhagavAna avatAra letA hai / vaha lIlAyeM yA camatkAra karatA hai, aura pazcAta apane niyata dhAma meM calA jAtA hai / vaha rAga-dveSa bhAva ko dhAraNa kara sakatA / jaina dharma sarva prathama to sRSTi kA kartA kisI vyakti vizeSako nahIM mAnatA sAtha hI avatAravAda kA svIkAra nahIM karatA / jainadharma meM prANI mAtra samAna hai / saMsAra kA pratyeka Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 prANI sanyakatva dhAraNa karake tapasyA ke strasAdhana dvArA duSTa karmo kA nAza yA kSaya karake mukta AtmA bana sakatA hai / jaina tIrthakaroM kI pUjA karate haiM / deva zAstra - guru kI ArAdhanA bhakti karate haiM / isa dRSTi se unakA Astika bhAva spaSTa hai / ve nAstika kaise kahe jA sakate haiM ? nAstika vaha hai jo AtmA ko na maaneN| kukarmoM ke prati hIM AkRSTa rahe / bhautika bhAgoM ko hI svaya N mAne / jisameM dayA kSamA, sahiSNutA Adi guNa na he aisI bAtoM kA samarthana jainadharma meM kahIM nahIM hai / phira vaha nAstika kaise ho gayA ? kisI dvArA kahe gaye bhagavAna yA pustaka ko na mAnanA yaha nAstikatA kI kasauTI kaise ho jAegI ? yaha to vaise hI huA ki mere pitA ko jo pitA nahI mAnegA vahI merA duzmana / saMsAra kI racanA ke viSaya meM jainadharma saMpUrNa spaSTa hai / jIva anAdikAla se pudgala kA samparka prApta karake isa saMsAra kI racanA karatA hai / sAta ( nava) tatvoM ke AdhAra para isa saMsAra kA cakra nirantara calatA rahatA hai / nita navIna karma bA~dhate rahate haiM - purAne karmoM kI tapasyA Adi dvArA, kSaya, upazama yA kSayopazata hotA rahatA hai / sat-jJAna ddaSTi ke utpanna hote hI naye karmoM kA AnA (Asrava) banda hone lagatA hai / ve ruka jAte haiM / ( saMvara hotA hai) tapasyA kI agni meM ve naSTa hone lagate haiM / unakI nirjarA hotI hai / jaba AtmA saMpUrNa nirmala- rAga dveSa Adi se mukta ho jAtA hai / mAtra jJAna yA kevala jJAna use prApta hotA hai / aise AtmA saMsAra ke AvAgamana se mukta hokara mokSa prApta kara letA hai / yadyapi isa mokSa kI kalpanA yA saMbhAvanA kI cArvAka ko choDakara sabhI bhAratIya darzanoM ne svIkAra kI hai / usake prayatnoM ko mahatva diyA hai / isa prakAra mokSa prApa jIva svayaM bhagavAna bana jAtA hai| jainadharma Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 meM isa prakAra hara vyakti ko svayaM bhagavAna banane kI kSamatA prAti kA vidhAna hai / saMsAra racanA kA krama bhI niraMtara calatA rahatA hai / utpAda - vyaya evaM provya ke siddhAMta para vaha anavarata rupa se banatA aura kSaya hotA rahatA hai / isa dRSTi se usakA kabhI pUrNanAza nahIM ho sakatA | navIna kA janma purAne kA kSaya eka svAbhAvika prakriyA hI bana gaye haiM / ima svAbhAvika prakriyA ke kAraNa kisI vyakti vizeSako kartA kA saMhAraka mAnanA Avazyaka nahIM / saMsAra svayaM nirmita - kSAyika rUpa hai / vaha parivartanazIla hai / jainadharma meM bhagavAna kI nahIM para tIrthakara kI mahattA hai / aise bhavya jIva jinhoMne svayaM AtmasAkSAtkAra kiyA / jo saMpUrNa nirbhaya sAdhaka hai / carAcara ke prati jinameM karuNA - kSamA eva sahi SNutA hai / jo svayaM kI AtmA ko urdhvagati kI ora mor3ateM haiM jo jitendrIya haiM / ye saMsAra ke una logoM ko jo ajJAna eva aMdhakAra meM bhaTaka rahe haiM / unheM sata-dharma kA mArga batAte haiM / jo vividha sthAnoM meM tIrtha arthAta dharma sabhA kA Ayojana kara logoM ko sat-mArga prazasta karate haiM tIrtha kara hote haiM / jinakI Atmazakti yA dhvani itanI jAgRta hai ki jinheM mAtra jJAna prApta hai / tIrthakara kA artha hI hai jo khuda tare auroM ko tAreM / jo matizruti-avadhi manaHparyAya eva kevala jJAnI haiM / jo ratnamaya mArga ke pathika eva mArga darzaka haiM / jo saMsAra pAra utarane vAle Agama ke kartA haiM / inhI dvArA praNIta mArga vahI jainadharma hai / aise upakArI hone se hama tIrthakaroM kI pUjA karate haiN| yahAM bho pUjane ke bhAva meM kahIM saMsArika mArgoM kI prApti kI eSaNA nahIM haiM-apitu yahI bhAvanA hotI hai ki he prabhU jo guNa Apako prApta haiM vaise hI guNoM Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 kI prApti ke yogya maiM banU / merA bhI karma kSaya ho| maiM bhI mokSa mArgI banU / jainadharma hI aisA dharma hai jo pratyeka AtmA meM paramAtmA banane kI kSamatA nihAratA hai / jahAM vyakti hI nahIM guNoM kI mahattA kA svIkAra hai / aise vaijJAnika niSpakSa evaM guNoM kI eka guNIjanoM kI pUjA karanevAlA dharma nAstika kaise kahA gayA yaha bhI Azcarya kI bAta hai / jainadharma kI viziSTatA bhAratavarSa meM saMskRti ke prAraMbha se hI vaidika eva zramaNa saMskRti kA samAna rUpa se udaya aura vikAsa huA hai / pArzvanAtha taka ina donoM dhArAoM kA paricaya inhIM nAmoM se milatA rahA / hiMdU aura jaina zabda pArzvanAtha ke pazcAta hI astitva meM Aye lAte haiM / isase pUrva ina zabdoM kA prayoga dharma ke lie prayukta nahIM milatA hai / bha. mahAvIra ke samaya meM spaSTa aura pracalita rupa ina zabdoM kA prayoga hone lagA thA / jaina aura hindU zabda mUla rupase kisa saMskRti ke dyotaka haiM ise samajhanA hogA / kahAM donoM kI bheda rekhA khicI hai use jAnanA hogA / sAmAnyataH dono matoM ke anuyAyI dveSavaza yA ajJAnavaza eka dUsare ke viSaya meM vividha atArkika vidhAna karate rahate haiM / hindU loga jainadharma ko nAstika yA saMzaya darzana kA dharma kahate haiM to jaina loga hindUdharma ko lIlA ke nAma para sarAga devoM kA hiMsAtmaka yajJa karAne vAlA dharma kahate haiM / vAstava meM ina vivAnoM meM donoM kI alpamati darzita hai / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 Aja jaina kI pahicAna kucha kriyAkAMDa bana gaye haiM / hama paricaya ke sAtha apanI viziSTatA batAte hue kahate haiM ki hama ahiMsaka haiM | rAtri - bhojana nahIM karate / Adi... Adi / para yaha kriyA koI jainadharmiyoM kI bapautI nahIM / hiMdU-purANa ke zivapurANa eva mArkanDeyapurANa meM spaSTa ullekha hai ki rAtribhojana mAMsa bhakSaNa ke samAna hai evaM rAtri meM jala-pInA rakta pIne kI taraha hai / phira, kadamUla ke doSa to vijJAna ne bhI siddha kie haiM / Aja aneka jaina kadamUla nahIM khAte / ye bAta alaga hai ki hiMduona ziva aura mArkanDepurANa ke kathana para amala nahIM kiyA / isI prakAra yadi jainoM ke Adi tIrtha kara RSabhadeva ne kauza parvata para tapasyA kI thI to ziva kI nivAsa bhUmi hI za hai / RSabha aura ziva donoM ke cinha eva bAhana nAndI haiM / yadi RSabha digaMbara the to ziva kA dUsarA nAma hI digaMbara hai / isI prakAra eka dUsare se vizeSa haiM aisI dalIlabAjI, tArkikayuddha va se calatA rahA hai / isake uddezya meM eka dUsare ko nIcA dikhAne kI hIna bhAvanA prerita hai / para, jo vAstavika eva' spaSTa vibhAjana dekhA hai vaha ina kriyA kAMDoM para AdhArita nahIM hai / para darzana ke siddhAMta para AdhArita hai / mUlabheda yaha hai ki hiMdU dharma meM sRSTi kI racanA evaM pralaya nizcita hai evaM bhagavAna janma lekara lIlAsvarupa saMsAra ke mArga -- darzaka banate haiM / lIlA pUrNa kara svadhAma lauTa jAte haiM / brahmA- - viSNu aura ziva ke sarjana, bAlana aura saMhAra ke kArya nizcita haiM | unheM saMsAra ko sudhArane ke lie ( paritrANAya sAdhunAM vinAzAya ca ka) unheM sAma dAma daMDa aura bheda kI pUrI chUTa hai / yahIM jaina dharma alaga aura apanI svataMtra bAta kahatA hai / jainadharma meM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAzana janma nahIM lete, va pratyeka jIva svayaM apane karmoM kA kSaya kAra meM bhagavAna bana sakane ko kSamatAvAna hotA hai / vahAM tIrtha kara kA gaMbhaSita jIva bhI abhimAna kare to anaMta yoniyoM meM bhaTakegA kisI ko koI chUTa nahIM / popI se pApI jIva bhI sacce mana se mAdhanA meM lIna ho jAye to karmabaMdhano se mukta hokara paramapada kI prAti kara sakatA hai / dUsare jaina dharma meM saMsAra kA sarjaka, pAlana yA vinAzaka koI vizeSa puruSa nahIM hotA / yahAM pratyeka kSaNa jIva karmavadha evaM kSaya karatA kahatA hai | saMsAra isI kramameM nityajanma eva' kSaya prApta karatA hai yahAM tIrthaMkara Adi na lIlA karate hai na anya kA koI dukha nAza karate haiM ve to sva ke karmoM kI nirjarA karate haiM mAtra pathadarzaka banate haiM calanA to jIva ko hI hai / isa prakAra zubhapa se mokSa taka kI yAtrA kI vaijJAnika paddhati paba svayaM usakA prayoga karane kI bAta isa dharma kI viziSTatA hai / yahI tatva hai jo donoM ke bIca spaSTa pRthaktattva prastuta karate haiM / ahiMsA kA bAhya eva' Antarika rupa se yAnI dravya aura bhAva se ahiMsA kA pAlana karanA isakA mUla siddhAMta yA nIva hai-javaki hindU dharmAcAyoM ne yajJa Adi meM usakI chUTa dekara usakI mUla bhAvanAoM ko vikRta kiyA hai / hiMsA se bacane ke lie isIlie jaina dharma ke kriyAkAMDa bhI purNa ahiMsaka rahe / jIvana meM AhAravyavahAra meM bhI usakI pradhAnatA hone se rAtri bhojana Adi kA kaThorato se niSedha kara use adharma mAnA / jaina dharma kI prAcInatA jaina dharma kI prAcInatA yA usakI aitihAsikatA ko lekara aneka bhrAMtiyA~ pracalita haiM / yadyapi jaunetara vidvAna, paMDita aura Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pracAraka isakI prAcInatA ko jAnate-samajhate haiM / usakA parokSa rUpa se svIkAra bhI karate haiM / para'tu, kinhI kAraNoM se usake kathana spaSTa rUpa se svIkAra nahIM karate yA phira usameM katarAte haiM / ve jainadharma ko bhI hiMndU dharma kI hI zAkhA mAnakara apanI mAnyatAoM kI iti zrI kara dete haiM / veM isa dharma kA prArabha mahAvIra se mAna kara usakI prAcInatA ko hI jhuThalA dene kA prayAsa karate haiN| unake samakSa svaya' vedoM aura bhAgavata ke unhI ke zAstroM ke udAharaNa hote hue bhI kyoM asvIkAra karate haiM yaha samajha meM nahIM AtA / kisI jaina dvArA isakI prAcInatA yadi pramANita kI jAtI haiM to ye loga ise jaino kI AtmazlAdhA kahakara nakAra dete haiM / itanA hI nahIM eka aisA bhI yuga AyA jaba jaina dharma ke vistaraNa ko dekhakara tejAdveSa ke kAraNa inheAMne isa dharma ko hindU dharma kI pratikriyA ke rupa meM janmA nAstika dharma kahakara usa para prahAra kie / usakI satyatA para vajrapAta kiyA vAstava meM dekhA jAye to ina logoM ne isa prakAra jaina dharma ke sAtha hindU dharma kI kusevA kI hai / ananta yugoM se eka sAtha pracalita aura pallavita ina saMskRtiyoM meM jo pArasparika AdAna-pradAna kI bhAvanA thI usa para kuThArAghAta kiyA / sastI lokapriyatA meM mohAMdha hokara bhAratIya aitihAsika saMskRti ko vikRta hI kiyA / ___ina kathita dharmanetAoM ne jaina dharma ko veda virodhI, nAstika Adi taka hI apane Apako sImita nahIM rakhA / Aveza meM Akara yahAM taka viSavamana kiyA aura upadeza diyA 'parvatakAya gajarAja ke pAMva ke nIce kucala kara mara jAnA zreyaskara hai para jinamaMdira meM pAMva nahIM rakhanA" | aisA vaimanasyapUrNa kathana ve aneka zAstroM kA AdhAra dekara siddha karanA cAhate haiM / yadyapi kisI zAstra meM aisA ullekha nahIM milatA aisI kaTuAlocanA veda-purANa meM kahIM nahIM hai / Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa vicAra gara gaharI dRSTi se vicAra karane para se isa niSkarSa para pahu~cA ki vidhAna bhUlataH yoM hogA ki hAthI ke pAMca ke nIce kucalakara mara jAnA zreSa kara hai para janama dira meM pAMca nahIM rakhanA / mAtrArtha yaha thA ki janama dira arthAta vezyAlaya / mUla vidhAnakartA kA bar3A hI zubha uddezya thA ki samAja meM ThaNapaka anaitikatA, vyabhicAra vezyAgamana Adi. dUpaNa dUra kaise he| unheM dUra karane ke lie dharma ke mAdhyama se kaise samajhAyA jAye ? isI lie unhoMne aisA upadeza kiyA para, dveSa se bhare jaina dharma ke prati-viSa-vamana karane vAoMne bar3I cAlAkI se saMcAina meM jana kA jina' kara digA aura do saMskRtiyoM meM eka bhayAnaka vigraha utpanna kiyA / virodha kI khAI khoda DAlI / kahAM isa vAkya ke rUpa meM patitonmukha mamAja ko Upara uThAnA thA aura kahAM do saMskR tiyoM ko lar3A diyA / . yaha hai buddhiM kA durupayogI camatkAra ! jaba ki aitihAsika tathyo ko vikRta karane kI kuceSTA kI jA rahI hai| usa samaya viddhAoM kA yaha punIta kartavya ho jAtA hai ki ve nirapekSa bhAva se satya arthaghaTana karanA apanA kartavya hI nahIM dharma mamajhe / unakA aisA kArya aikya kI dRSTi se setukA kArya kregaa| are ! gItA kA mahAnavAkya-"svadharbha nidhanaH zreyaH paradharmaH bhayA vahaH" vAkya kI bhI vikRta vyAkhyA karake yaha kahA ki svadharma meM maranA zreSakara hai para, anya dharma se bhayabhIta raheM vA usameM na jAye bAta sahI hai yahAM dharma zabda paMtha ke artha meM nahIM thA | usakA bhAvArtha thA apane kardAvya para maramiTanA hI zreyaskara hai / hama anya ke kAryo meM hastakSepa na kareM anyathA saMgharSa hogA / bAta thI apane kArya meM dattacita honA aura dUsaroM ke kArya meM dakhala na denA bAta thI prema bar3hAne kI / para dharma zabda kA saMkucita artha karake use Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI sampradAyoM ke lakAne kA sAdhana banA liyo | isakA duSpariNAma yaha AyA ki eka dUsare ke dharma ke uttama sidvAMta jAnane-samajhane ke dvAra hI jada hone lage / hama bada daravAjoM meM samAte gaye / aMdhakAra meM khote gaye | satya ke prakAza se vaMcita hote gaye / jahAM taka jainadharma kI prAcInatA kA prazna hai to yaha nirvivAda satya hai ki usakI para parA vaidika saMskRti jitanI hI yA usa se bhI prAcIna hai / aneka jaina-janetara, dezI aura videzI vidvAnoM ne prAcInagraMtho, zilAlekhAM evaM upalabdha sAmagrI kA adhyayana aura anuzIlana karake ima prAcInatA ke tathya kA svIkAra kiyA hai / 'pANinIkAlIna bhAratavarSa nAmaka graMtha meM prasiddha itihAsa eva prAcIna saMskRti ke bahuzruta viddhAna DaoN. vAsudevazaraNa agravAla atharva veda ke dRSTAMta prastuta karate hue likhate haiM-'bhinna-bhinna dharmoM meM zraddhA rakhane vAle aneka prakAra ke logoM ko dharatI apanI goda meM sthAna detI hai" yaha kathana isa tathya ko spaSTa karatA hai ki vedakAlIna bhArata meM vibhinna dharma ke pAlaka, bahubhASI eva rahana-sahana rItirivAja se bhinna-bhinna prakAra ke loga isa deza meM nivAsa karate the | unameM pArasparika sahayoga eva' mela milApa thA / usa samaya vaidika dharma ke uparAMta bhI dharma pracalita the yaha nirvivAda tathya hai| isa 'anya dharma ke sabadha meM antaH eva yAdya sAkSya se yahI siddha hI hai ki usa samaya deka dharma ke usasaMna zramaga dharma hI pracalina thA / ... 'nijama ina vihAra ke vidvAna lekhaka zrI. sI. ra yacaudharI ne aneka maMtra, zilAlekha etra' saMzodhana ke pariNAma svarupa yaha svIkAra kiyA hai ki RSabhadeva paurANika purUSa the / mahApurANa evaM Adi Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 purAga meM aisA ullekha spaSTa hai / usameM ullekha hai kiM karAvRkSa ke avazya hone para loga Akula-vyAkula ho gaye nAbhirAya ne unheM apane putra sAdhu RSabha ke pAsa bhejA / usa samaya RSabha ne unheM upadeza dete hue kahA ki tuma saba saMsAra ke karma karate hue apane jIvana ko divyatA pradAna karo / sAtha hI unheM khetI karane kA tarIkA batAyA / vividha vanaspatiyoM kA paricaya-upayoga batAyA / esA hI ullekha svayaMbhUsrotra meM bhI hai / Adiyuga se bhAratIya ciMtana dhArA meM do vividha vicAra zRkhalAye vikasita huI / eka paraMparAvAdI aura dUsarI puruSArthavAdI / prathama dvapTikoNa meM brahma evaM prArabdha AdikA prAdhAnya rahA jabaki dUsarA dRSTiko ga vikAsazIla yA zramaNasaMskRti kA rahA / isameM AcaraNa eva' karma kA prAdhAnya rahA / ina Ti bhinnatA ke uparAMta bhI donoM vicAra zreNeyAM anyonya kI pUraka hI rahIM kabho virodhI nahIM banI / prathama gaidika saMskRti kA udgama paMjAba eva pazcimI uttarapradeza rahA eva zramaNa saMkRti ko udgama AsAma, baMgAla bihAra madhyapradeza evaM rAjasthAna rahA / zrImadbhAgavata meM bhI jainadharma ke Adi pravartaka bha. RSabhadeva ke jIvana kA vistAra se varNana hai| bhAgavata meM bar3e hI spaSTa zabdoM meM ullekha hai ki jisake zubha nAma se isa deza kA nAma bhAratavarSa huA veM bharata RSabha Atha . sau putroM meM jyeSTa the / ___ "yeSAM khalu mahAyogI bharato jyeSThaH guNa-yAtIta yaneMda' va bhArataniti yapadizanti / " zrImad bhAgavata ke 11 veM marga ke dvitIya adhyAya ke 17 ve zloka ke anusAra bharata parama bhAgavata the | paramabhAgavata, unakA dharma parAyaNa hone kA nirdeza karatA hai yaha bhI svIkArya huA hai ki .. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 bhAgavata kAla taka bharata kA astitva sthApita ho cukA thA / eva' sarvasvIkRta bhI bana gyaa| DaoN. bhagatazaraNa upAdhyAya usakA ullekha karate hue likhate haiM ki RSabha aura bharata donoM ke vaMza aura kula kA saMbaMdha manu athavA svayaMbhU puruSa se thA : ve jo vaMzAvali prastuta karate haiM tadnusAra manu kA putra priyatrata, priyavrata kA putra nAbhi, nAbhikA RSabha aura RSabha ke sau putroM meM jyeSTha vahI bharata the / inhIM nAbhirAya kA eka nAma ajanAbha bhI thA / usI ke nAma para kAlAMtara meM isa deza kA nAma ajanAbha par3A / isa ajanAbha kA nAma usake pautra bharata ke nAma ke sAtha jur3akara bharatakhaMDa banA yadyapi isa para sabhI vidvAna eka mata nahIM / kaI duSyaMta ke putra bharata ke nAma se bhAnakhaMDa ko svIkAra karate haiM / aneka vidvAna isako adhika puSTa mata tahIM mAnate / veM duSyaMta zakuMtala ke putra bharata ke sAtha bharata khaMDa kA saMbaMdha honA asvIkAra karate hue vAyupurANa ke. AdhAra para RSabha putra bharata ke nAma para bhAratavarSa yA bharata khaMDa kI puSTi karate haiM / siMdhunadI se prApta yogamUrti evaM Rgaveda kI aneka RcAyeM jainadharma kI prAgaitihAsikatA evaM prAvaidikatA vahisAkSya ke rUpa meM muSTa karatI haiM / Rgaveda meM RSabhadeva evaM ariSTanebhi kA ullekha mahAna evaM sAdhu prakRti ke mahApuruSa ke rUpa meM huA hai / bhAga - vata evaM viSNupurANa meM bhI RSabhadeva kI kathA kA varNana haiM / jainadharma, bauddhadharma se prAcInatara hai isa satya kA zAyada hI koI asvIkAra kare | yaha vaidika dharma jitanA hI prAcIna hai / sva. rASTrakavi dinakarajIne apane prasiddha graMtha "saMskRti ke cAra adhyAya " meM isa tathya kA svIkAra kiyA hai / bhAratavarSa kA nAmakaraNa RSabha putra bharata ke nAma se hI ve mAnya karate haiM / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. bhArataratna sva. lokamAnya tilaka ne bhI jainadharma ko anAdi dharma mAnakara paurANika satya kA nirvivAda rUpa se svIkAra kiyA hai| purANa meM rUSabha kI sarvoccatA pratipAdita kI gaI hai| nAgarI pracAraNI sabhA kA zIpa prakAzita sUrasAgara meM bhI ruSabhadeva kI prabhutA kA ullekha ina zabdoM meM huA hai riSabhadeva jaba vana ko gaye navasutA nau khaNDanRpa bhaye bharata so bharatakhaMNyakAraMDa ... kare sadA hI dharma eka nyAya / mathurA se utkhanana ke dvArA prApta bhagnAvazeSoM meM bhI rUpabhadeva kI khaDagAsana mUrti eva usa para utkIrNa baula kI AkRti bhI jaina dharma kI prAcInatA kI dyotaka hai ! apane itihAsaparaka zodha-nibaMdha 'himAlaya meM saMskRti" meM zrI vizva bhara sahAya premI likhate haiM ki bhAratIya saMskRti ke nirmANa meM prArabha se hI janoM kA sahayoga pradAna rahA hai / mohanajodaDo se prApta jainamUrtiyA~ unakI vikasita zilpakalA ke namUne haiN| zrI va. sundaralAla ne hajarata IsA tathA IsAI dharma nAmaka graMtha meM likhA hai ki prAcIna yuga kA adhyayana karane se patA calatA hai ki pazcimI eziyA ijipta irAna grIsa eca ithopiyA ke jaMgaloM aura parvatoM para usa samaya hajAro jaina saMta-mahAtmA nivAsa karate the| ye saMta-mahAtmA vahA~ kaThora tapasyAmaya jIvana bitAte the / eva tyAga aura jJAna ke lie prasiddha the / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI vizvakoSa meM ullekha hai ki bejake dimana maTha meM se eka raziyana paryaTaka ne pAli bhASA meM likhita eka graMtha khojA thA / usa graMtha meM yaha ullekha hai ki IsAne bhArata tathA anya dezoM meM ajJAtavAsa kiyA thA / usa samaya jaina sAdhuoM se unakA sAkSAtkAra huA thaa| - vIra sAvarakara isa dharma kI prAcInatA kA svIkAra karate hue kahate haiM ki bhArata hI jaina dharma kI janmabhUmi hai / ve isa niSkarSa para pahu~ce ki vaidika dharma va zramaga dharma eka hI Arya para parA ke sAtha Abaddha the| tarIya AraNyaka, vAlmIki rAmAyaNa, zrImada bhAgavata, gairAgya saMhitA, mahAbhArata, jaise mahAnagraMthoM meM jo ullekha haiM unase yaha siddha hotA hai ki jainadharma kA usa yuga meM paryApta vikAsa ho cukA thA / nagna jaina muni usa samaya vihAra karate the aura rAjA janaka ke yahAM AhAra ke lie jAte the / skaMdhapurANa meM jainamuniyoM ko nAna eva mayUrapiccha dhArI kahA gayA hai| mahAbhArata meM unakA abhaya tyAgI ke rupa meM ullekha hai| _ isa prakAra jaina-janetara aMtho meM vagita varNanoM se jainadharma kI paurANikatA evaM aitihAsikatA para prakAza DAlA gayA hai jo dveSabudrivAloM ko satya ko parakhane meM sahAyaka siddha hoNge| ina kathanoM se yaha kahA jA sakatA hai ki vAlmIki arthAta rAma ke yuga meM jainadharma pracalita ho gayA thA / nagna jaina mAdhU nirvina vihAra karate the / janaka jose rAjAoM ke yahAM ve samAdaragauna the / tyAga sAdhanA, upAsanA, zuddha sAtvika AhAra-vihAra ke kAraNa samAja meM unakA AdaraNIya urUca sthAna thA / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaktikAlIna sUphI kavi malikamohammada jAyasIne apane prasiddha mahAkAvya padamAvata meM siMhaladvIpa kA varNana karate samaya digaMbara jaina muniyoM kA ullekha kiyA hai / prasiddha itihAsavettA zrI i. AI. thomama apanI pustaka 'dhI lAipha opha dhI buddha meM likhate haiM ki sikadara ne jaina sUphI sAdhu oM se mulAkAta kI thI / vaha unake asIma dhairya eva sahanazIlatA se prabhAvita huA thA / kRSi yuga ke sAtha hI bha. RSabha ne lipi kI khoja kI thI / unakI putrI brAhmI ke nAma para brAhmI lipi kA nAma karaNa huA thA usI se svara, vyaMjana, gaNita, padavidyA, chauMdazAstra Adi kA zrI gaNeza mAnA gayA hai / isa prakAra ke ulleva puradeva-caMpU, AdinAtha caritra Adi graMthoM meM haiN| nATayazAstrakAra bharatamuni bhI graMtha ke prAraMbha meM nATaka kI jananI brAhmI ko praNAma karate haiN| zrI sva. dinakara jI bhI svIkAra karate haiM ki RSabhadeva ne 18 prakAra kI lipiyoM kA AviSkAra kiyA thA / ina sAre sAkSyoM ke AdhAra para jainadharma yA zramaNa saMskRti kI prAcInatA eva mahattA kA paricaya milatA hai| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma meM prANa ahiMsA pratyeka dharma kA koI na koI viziSTa siddhAMta hotA hai usake AdhAra para usa dharma kI pahicAna hotI hai / udAharaNa ke taura para timtI dharma kA mukhya siddhAMta prema hai / islAma dharma samAnatA aura kezvaravAda se jAnA jAtA hai| isI prakAra jainadharma meM ahiMsA kA prAdhAnya hai / ahiMsA hI usakI mUla pahicAna bana gaI hai / isIlie ise ahiMsAmayI dharma kahA gayA hai / saca bhI hai-ahiMsA kA jitane sUkSmAtitUkSma varNana evaM jIvana meM upayoga karane kI bAta jainAcAryoM ne kahIM utanI anya dharmoM meM nahIM | isakA matalaba yaha nahIM ki anya dharmo ne ahiMsA kA svIkAra nahIM kiyA / para use hI sarvasva nahIM mAnA / jaba ki anya sAre uttama tatvoM meM bhI ahiMmA ko prAdhAnya isa dharma meM diyA gayA hai / _____ isa tathya kI pUrvabhUmikA para thoDAsA vicAra kareM to patA calatA hai ki zramaNa saMskRti svayaM meM spaSTa rahI hai / isane prANI mAtra hI nahIM pratyeka prakAra ke padAthoM meM jIvoM kI saMkalpanA kI hai / svayaM ko kendra meM rakhakara yaha anubhava kiyA ki anukUla aura pratikUla paristhitiyoM meM jo sthiti hamarI hotI hai / jo sukha yA dukha mujhe hote haiM vaise hI samasta prANiyoM ko hote hoMge / isI lie unhoMne kahA ki yadi kisI anya se tumheM zArIrika yA ... mAnasika kaSTa pahu~catA hai to vaisA hI dUsaroM ko pahu~cegA / eka vastu jo eka prANI ke lie satya hai vaha sabhI prANiyoM ke lie vaisI hI hogI | isa dRSTi se jainadharma kA ahiMsA kA siddhAMta prANImAtra ke lie eka sA lAgU hotA hai / jabaki anya dharmo meM pazubali yA narabali ko dharma kA sAdhana mAnakara hiMsA kA bhI svIkAra kiyA / isa hiMsA meM puNya kI kalpanA kI / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jaina-manISiyoM ne hI pahalI bAra pRthvI, jala, vAyu, agni aura AkAzakAyI jIvoM ke astitva kA svIkAra kiyA / sAtha hI yaha tathya bhI samajhA ki pratyeka durguga yA duvyavasthA meM mUla kAraNa hiMsAtmaka kriyA yA bhAva hI hote haiN| . bha. mahAvIra ke samaya hiMsA kA vAtAvaraNa sarjita ho cukA thaa| dharma aura puNya ke nAma para hiMsA kI jvAlAyeM dhadhakane lagI thI / loga bhayAkrAMta the / aMdhazraddhA yA jAdUgaroM ke chala-prapaMco meM phaMsane para hiMsAtmaka vidhiyoM meM hI kho gaye the| aise samaya bha. mahAvIra ne dhArmika aura sAmAjika krAMti kA "hiMsA dharma nahIM pApa hai" kI ghoSaNA kI / logoM ko bhrama saMzaya eva aMdhavizvAsoM : meM se bAhara nikAlA / manuSya-manuSya ke bIca dharma, jAti eva' sAmAjika Uca nIca ke bhedoM ke kAraNa jo vaimanasya eva hiMsAsmaka bhAva the unhe lalakArA / logoM ko samAnatA, svatantratA, samanvaya sahiSNutA kA amRta mantra diyA aura saba ke mUloM meM ahiMsA kI prasthApanA kI / usa yuga meM ahiMsA kI hI sarvAdhika AvazyakatA thI isIlie ahiMsA kA mUlatathya yA nIva ke rupa meM svIkRta kiNa / vaicArika hiMsA ko bhI dUra karane ke lie syAdvAda kA amUlya darzana pradAna kiyA / logoM ko jyoMhI yaha maMtra milA"ahiMsA paramo dharmaH" aura ugake prabhAva ko dekhA-tyoMhI mAno unake jIvana meM mAnavatA kA navIna sUrya UgA / ve bhramajAla se satya kI ora AkRSTa hue / ahisA kI mahattA kI pUrva pIThikA ko jAnane ke pazcAta usake darzana ko bhI saMkSipta meM samajheMge / __manuSya kA mana sArI acchAiyoM aura burAiyoM kA uddagamasthAna hai / mUlataH krodha-mAna-mAyA aura lAbha jo cAra kaSAva haiM ve vyakti ko sadaiva kuvRttiyoM kI ora prerita karate haiM / inhI cAro Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI kupreraNA se hiMsA kI vRtti aura prakRti janmatI hai / manuSya ke aMdara kucha caka aura graMthiyAM haiN| unake sthAna yoga aura zarIra vijJAna se bhI siddha ho cuke haiN| ina graMthiyoM ke strAva se eva' cakrasthAnoM ke dhyAna se vRttiyoM ko preraNA milatI hai / mastiSka vaisA hI AcaraNa karane kI AjJA detA hai| udAharaNa ke lie jaba vyakta apane manonukUla paristhiti yA kArya nahIM kara pAtA yA hote nahIM dekhA to usakI graMthIyoM meM tanAva AtA hai / samatola rakhane bAlA srAva asaMtulita rUpa se pravAhita hone lagatA hai| vyakti meM uttejanA bar3hatI hai / usake saMpUrNa zarIra meM tanAba A jAtA hai usakI mukhAkRti vikRta, bolane kI kriyA meM gar3abar3I, AMkhe lAla ho jAtI haiM / zarIra kApaneM lagatA hai aura zvAsa kI raphtAra atyadhika bar3ha jAtI hai / pahale AdamI khuda ke manobhAvoM kI hiMsA karatA hai phira viveka gbokara dUsaroM kA ahita, vadha, ba'dhana Adi karatA hai | kodha hisA kI pUrva bhUmikA hI hai / krodhI vyakti sadaiva hisaka hogA / vaha sadaiva tanAva ke ghAta meM lagA rahegA krodha kA daura khama hote hI jaba vaha jarAsA vicAra karatA hai to vaha svarya anubhava karatA hai ki usane kitanA bar3A aniSTha kiyA / use daDAtmaka parigAma bhI bhAgane par3ate haiN| para, pIche pachatAne se kyA ? isI prakAra abhimAna, kapaTa evaM lobha karane vAlA niraMtara dUsaroM ko nIcA dikhAne kA hI vicAra karatA rahatA hai / dhana kI prAptI ke lie yaha aneka galata rAste apanAtA hai / isa prakAra ina kAyoM ke poSaNa ke lie use bahuvidhi se hi'sAtmaka vaiyA apanAnA patA hai / hamAre samakSa roja aisI ghaTanAyeM ghaTa rahI haiM / amuka vyakti ne ati krodha meM yA to bhAtmahatyA kI yA anya kI hatyA kara DAlI / dhana ke lie bar3e-bar3e DAke, khUna kie / aisA = ki sadaiva vikRA rahatA hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jainadharma meM mUlataH dravya hisA aura bhAvahi sA aise do bheda kie gaye haiM / ise bAhya sthUla aura mAnasika sUkSma hisA bhI kaha sakate haiM / kisI bhI prANI ko durbhAvanA yA svArtha se prerita hokara zArIrika kaSTa pahuMcAnA dravya hiMsA haiN| isake antargata progiyoM kA zikAra karanA Adi sammilita hai / aura dUsare prakAra kI hisA bhAvahi sA hai / isake antargata kisI bhI prANI kA mana bhI dukhAnA hiMsA haiM | hamAre kRta kArita yA anumodanArtha, mana, vacana karma se kisI bhI vyakti yA prANI ke mana ko Thesa pahuMce to vahAM bhAva hiMsA kA doSa lagatA hai / hA~ ! isameM bhI dveSa, svArtha Adi kA bhAva ho to anyathA eka pitA apane bacce ko sudhArane ke lie jo zabda prayoga karatA hai usameM bhAva hita ke haiM-dveSa ke nahIM / - ataH vahAM isa sUtra kA prayoga na kareM / ye paMktiyAM isa tathya ko ast mArmikatA se vyakta karatI haiM #1 tuma khuda jio jIne do jamAne meM sabhI ko apane se kama na samajho duniyA~ meM kisIko ||" bha. mahAvIra kA sUtra thA - -'jio aura jIne do / ' saca bhI hai / yadi hama jInA cAhate haiM to hameM dUsare ko jIne kA pUrA adhikAra aura svatatratA denI hogI / vartamAna yuga meM bhautika sAdhano kI vRddhi ne vyakti ko adhika sukha-suvidhA maya jIvana jIne kI sAmagrI pradAna kI hai / para, vyaktine vahAM parigraha ko adhika sthAna dekara saMgraha karane kI vRtti napAI / pariNAma svarupa saMgraha aura abhAva bar3hA | saMgharSa baDhe hi sA bhI bar3hI / isalie punaH bha. mahAvIra ke samatAvAda kA smaraNa karanA hogaa| sabhI ko sabhI suvidhAye upalabdha haiN| tabhI hiMsA ko rokA jA sakegA / tabhI vyakti aura samAja meM prema Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3ha sakegA / Aja ke bhayabhIta vizva meM yuddha aura hiMsA kI vibhipikAo meM jIne vAle vizva ko jaunadharma kI ahiMsA apa. rigrahI trANa dilA sakate haiM / ahIsA amedhi zastra hai yaha mAtra kathana kI bAta nahIM haiM, para prayogasiddha tathya hai| mahAtmAgAMdhI isI se itanI bar3I hiMsAtmaka sattA ko ahiMsA ke zastra se parAjila kA sake aura parAjita bhI duzmana nahIM paraMtu dosta banakara kiye| jIvana se hiMsA ko dUra karane ke lie hameM mana ko bAMdhanA hogA / usako bAhya bhaTakAva se antarmukhI banAnA hogA / kRtyoM aura pravRti boM para saMyama kI lagAma lagAnI hogii| isake lie hame dhyAna dvArA kendro aura nAr3ItAMtra para niyaMtraNa karanA hogA / saMtulana sthA-- pita karanA hogA / yuvAcArya mahAprajJa kI bhASA meM prekSA dhyAna dvArA kalupa rahita honA hogA / zvAsa para niyaMtraNa karanA hogA / mano.. vijJAna kI bhASA meM mana ke bhItara utarakara mUla meM jo kubhAva haiM usameM AmUla parivartana karane heAMge / ahiMsA vA pAlana arthAt nirbhapatA meM jInA, satya bolanA aparigraha kA svIkAra hogA / ahiMsaka kI vANI meM satya hogA, AcANa meM kSamA hogI aura jIvana meM samatA, saralatA, sahRdayatA, karuNA hogii| phira use indriyAM vivaza na kareMgI aura bAhyabhaya Asakta nahIM kareMge / aisA vyakti sAdhaka sukha avasthA meM pahuMcakara sArI kaluSatA se mukta hokara kevala jJAna taka urdhva gamana kara sogo / yaha ahiMsA kA hI prabhAva hotA hai ki zamavazaraNa meM paraspara janmajAta duzmana jIva bhI ekasAtha prema se baiThate haiM / . ahiMsaka vyakti kI bhASAtaraMge uttarottara parimArjita ho jAtI haiM / dUsare zabdoM meM usakI azubha lezyAyeM zubha meM parivartita ho jAtI haiM / usakA AbhAmaMDala jagamagAne lAtA hai| vyakti ke liye, samAja ke unnayana aura vizvazAMti ke lie ahiMsA hI ekamAtra upAya hai| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha vrata mahatva hai / banatA hai / jainadharma meM bAraha vratoM kA pAlana arthAta sampUrNa jainadharma ko jIvana meM vAhanata kA dhArI manuSya hI jaina kahalAne kA adhikArI usakA jIvana antara aura bAhya eka sA sarala tarala hotA hai | manuSya ko manuSyatva ke bAdhaka ye siddhAMta vyakti, vyakti aura samAja sabhI ko sampanna banAte haiM jainadharma meM zrAvaka aura muni donoM tapAlana karate haiM / yadyapi gRhastha zrAvaka aura gRhatyAgI muni ke lie usake pAlana kA parimANa alaga-alaga hai / tathApi paMcapApa jaise aniSToM se bacane kI AvazyakatA donoM ke lie anivArya hai / yoM kahanA adhika sarala hogA ki jIvana meM se burAIyoM ko dUra karanA aura naI burAIyoM ko na Ane dene kA prayAsa hI vrata hai | na grahaNa kie jAte haiM - arthAta una niyamoM kA svIkAra kiyA jAtA hai jisase anya prANiyoM ke prati krUra, unake mana dukhAne vAlA vyavahAra na ho| ina vratoM ko tIna mukhya vibhAgoM meM vibhA jina kiyA gayA hai / 1. mahAvrata / 2. guNavrata 1 3. zikSAna | ina bAraha matoM kA utArane kI kriyA / pAMca mahAvrata, tIna guNavrata aura cAra zikSAvata haiM / su mahAvrata ke antargata ahiMsANuvrata, satyANuvrata. acauryANuvrata, brahmacaryANuvrata, eva pariSada parimANa vratoM kA samAveza hotA hai / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 guNatrata ke antargata digata, anarthadaMDanata eva bhogopabhoga parimANavrata kA samAveza hotA hai / zikSAnata ke antargata dezAvagAzikavata, sAmAyikavrata, pauSadhopa vAsana eva' atithisaMvibhAga zikSAmatoM kA samAveza kiyA gayA hai / mahAvrata : ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya eva parigraha ko mahAvrata yA mukhya vrata kahA gayA hai / jIvana meM jisane bhI uparokta vratoM ko dhAraNa kiyA unakA jIvana nirmala bana jAtA hai / vaha rAga-dveSa se mukta ho jAtA hai | unakA jIvana aura kavana, kathanI aura karanI meM kahI dvaidha nahIM hotA usake samasta kArya sacce hote haiM / saMtoSa rUpI dhanakA vaha dhanI hotA hai / ' sAdhu acAryoM ne mahAtratoM ke pAlanArtha isake bhI sAdhU aura zrAvako ke saMbaMdha meM do vibhAga kie haiM / eka mahAtrata dUsarA aNubhata / ke lie ina niyamo kA pUrNa rupeNa pAlana karanA anivArya hai / dUsare zabdoM meM vahIM sAdhu hai jo isakA pUrNarupeNa mana-vacana-karma se kinhI bhI paristhitiyoM meM pAlana karatA hai / jabaki gRhastha ko jIvanayApana aura gRhasthI calAne ke lie aneka prakAra ke Arambha, aura kArya karane par3ate haiM vaha sAdhU kI taraha pUrNarupeNa ina vrato kA pAlana nahIM kara sakatA / usake lie saMbhava nahIM / isakA matalaba use niyamoM meM se chUTa denA nahIM hai / jIvanayApana ke lie Avazyaka kriyAoM ko karate hue bhI vaha aise vyApAra ko na kare jisameM hiMsA kA prazraya lenA paDe / anAvazyaka mAtra dhanopAjaina ke lie jhUTha na bole / cugalI yA jhUThI gavAhI na de / corI na kare, corI kA mAla na le / kama na tole 1 eka patnImata kA dhAraka ho / bhoga vilAsa ko hI jIvana na banA le | atizaya pari Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 grahI na bane | saMgraha khorI karake anyoM ke adhikAroM para kabjA na jamAye | daheja na le, Adi niyamo kA pAlana karatA huA jIvana yApana kare / kramazaH aNukto se mahAtratoM kI ora jAne kI bhAvanA bhAyeM | AcArya tulasI ne aNuvrata AMdolana calA kara sacamuca mAnava ko mAnava banane kI preraNA dI / inake apanAne se samAja meM prema sahiSNutA svayaM baDhegI / isase hama itanA spaSTa samajha sakate haiM ki gRhastha eka dezI tyAga kare aura muni sarvadezI tyAga kare / trasa jIvoM kI dizadhanA se bacane ke lie rAtri bhojana kadamUla kA tyAga evaM paca udaMbara kA tyAga hara gRhastha ke lie Avazyaka hai / isake lie pratyeka gRhastha parimANa vrata kA svIkAra kare / aisI svIkRti se sabhyAdarzana kI svabhAvika svIkRti ho jAtI hai / jaba yaha darzana uttarA ttara cAritra meM parivartana hone lagatA hai taba mokSa kI ora svataH prayANa mArga prazasta hotA hai / saMkSipta meM ina bAraha vratoM ko samajhe / ahiMsA : pichale adhyAya meM isakI carcA kI jA cukI hai / satyANuvrata ; satya zabda svayaM sUryasA prakAzita hai / usakI vyAkhyA karane kI koI AvazyakatA nahIM / hara yuga meM satya Izvara ke rUpa meM zAzvata aura pratiSThita rahA hai / jIvana ko nirmala aura unnati ke zikhara para le jAne kI zreSTha kalA isa satya meM hai / aisI vANI bolanA jisase kisI kA ahita ho, 'AghAta lage vaha asatya hai / aisI vANI se hotA hai | satya ko zreSTa tapa mAnA gayA hai / hama jIvana vyavahAra meM bhI dekhate haiM ki jo satyavaktA hai-usakA mana praphullita rahatA kaSAyabhAva sahita ayathArtha vacana kathana karanA asatya hai arthAta apavAda bar3he yA satyANuta dUSita Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| jabaki amatyavaktA eka sAtha ko pAne ke lie asalI kI para parA kher3I karatA hai / sadaiva bhayabhIta evaM ciMtAtura rahatI hai| vaha niraMtara asatya ke kIcar3a meM dhasatA jAtA hai / asatya dhakto ahavAdI kaMpaTI hogA / svArtha hI usakA sarvasva gA / aisA AdamI jo svArtha ke lie jhUTha bola kara pahADa se pa pa ko bAMdhattA hai| kucha logoM kI aisI bhramaNA yA a~sasya mAnyatA hai ki aMsAtya bali binA dhaMdhA kaise calegA ? samRddhi ke lie paisA jhUTha se hI mAyA jA sakatA hai...vagairaha...vagairaha / yadyapi vartamAna rAjanIti se, adhikArioM meM vyApta bhraSTAcAra dhUrA Adi ke kAraNa vyApArI varga parezAna hai / para, usako samAdhAna asatya nahIM para nirmayata) se sAmanA karanA hai / aisA dekhA gayA hai ki satya bolakara pramANibaitAM se vyApAra karane vAlA prArabha meM kucha kama kamAne pAtA hai| para, kAlAMtara meM usakI pratiSThA bar3hatI hai / loga usa para vizvAsa karate haiM / usakI byApAra bar3hatA hai| Aya bar3hatI hai / use mAna sika zAMti milatI hai aura samRddhi bhii| asaMtya meM mithyA upadeza kI bhI samAveza ho jAtA hai| arthAta zastroktavacana se virujU bolanA, kisI kI gupta bAta prakA karanA; kisI ke viSaya meM galata lekha likhanA, jhUThI gavAhI denA eva kisI kI rahasya anya para makaiTa karanA Adi mU ke hI aMga haiM / satya vaktA kI sarva prathama krodha, loma eva bhaya kA tyAga karanA hotA hai / vaha kisI kI ha~sI ThaDDA nahIM karatA / usake kRta se yA kathana se kisI ke hRdaya ko Thesa bhI pahu~ce aise vacana va kArya se vaha sarvathA dUra rahatA hai| saca to yaha hai ki yadi vyakti meM satya kA sthAna bar3he to samAja va deza unnati kara sakatA hai / ye ahiMsA kI taraha hI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 are zastra hai / sarala jIvana jIne kA saralatama upAya yadi koI hai to vaha satyamaya jIvana banAne kI kriyA hai / acauryANuvrata : kahA gayA hai ki eka mUla ke sAdhana se sabhI kucha sadha jAtA hai usI prakAra yaha bhI kaha sakate haiM ki mUla ke dUSita hone se sabhI kucha dUSita ho jAtA hai / yoM kahanA yathArtha hogA ki ahiMsA dvArA jisane kSamA karuNA dhAraNa kI usakA satya prakAzita hotA hai / bfkta sarala, niSkapaTa, nirbhaya evaM prasannacita vanatA hai / usameM samatA kA jAgaraNa hotA hai ina devaguNoM se usameM jaise saMtoSa kA srota pravAhita hone lagatA hai / isa saMtoSa ke strota ko adhika vegavAna eva' pallavita banAne ke lie isa acauryANuvrata kA, svIkAra eva vikAsa Avazyaka hai / vyakti meM bhautika sukhoM kI lAlasA dina-pratidina bar3hatI jA hai | vaha vartamAna sAdhanoM se jaba usakI pUrti nahIM kara pAtA taba vaha anya anapekSita mArgoM kA Azraya lene lagatA hai / dhana kI vRddhi ke lie vaha rizvata letA hai, kama taulatA hai, saMgraha karatA haiM milAvaTa eva kAlA bAjAra ke kArya karatA hai / dUsare ve loga haiM jo abhAvoM kI pUrti ke lie choTI-moTI, corI jeba kATanA Adi karma karate haiM / yahI dhIre dhIre Adata banatI jAtI hai jo baDe-baDe DAke DalavAtI hai / cAhe AvazyakatA kI pUrti ke hetu hai| yA dhanavAna bana kara aizo ArAma karane kI bhAvanA se hoM - aise kRtya corI ke haiM / isa kArya kA mana meM vicAra Ate hI manobhAva kaluSita hone lagate haiM / mAnasika zAMti kA haraNa ho jAtA hai / naitika patana hone lagatA hai / hamAre mana meM anya kA ahita bhAva jAgane se hiMsA kI vRti janmatI hai / basa ! hiMsA kA bhAva jAgRta hote hI sArI burAiyA~ aMkurita hone lagatI haiM / chUTha kA Azraya hI caurya karma kA sabase bar3A sAthI bana jAtA hai / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadharma kI yahI to vizeSatA hai ki vaha saMyama eva' samatA para jora dekara kahatA hai ki saMyama rakhane se vAsanAyeM yA bhoga vilAsa kI lipsA nahIM jAgegI aura samatAbhAva hone se AvazyakatA kI pUrti kA prazna svaya' hala ho jAyegA-pariNAmataH na sAdhana sampanna ko galata rAhoM para calanA hogA aura na garIboM ko peTake lie caurya vRtti kA Azraya lenA hogaa| jisa prakAra hiMsA-ahiMsA kA atisUkSma varNana kiyA gayA haiM usI prakAra isa cauryavRtti kA bhI sUkSma varNana prastuta hai| corI cAhe choTI ho yA bar3I, heya aura tyAjya mAnI gaI hai| cora sadaiva daMDanIya rahA hai / kitanI sarala bhASA meM samagra vyAkhyA prastuta hai-"kaSAya bhAva yukta hokara kisI kI vastu ko usake dvArA die vagaira yA AjJA binA le lenA corI hai / kisI kI rakhI huI yA bhUlI huI vastu ko grahaNa karanA bhI corI hai / " mai samajhatA hU~ ki isa vyAkhyA meM corI ke sabhI lakSaNa samAviSTa ho gaye haiM / yahAM mana-vacana karma se hI corI ke tyAga kA nirdeza hai| dharma tabhI mahatvapUrNa banatA hai jaba vaha vyakti aura samAja ko sudhArane meM sakSama ho / samAja vyavasthA ko sudRr3ha banAne meM sahAyaka ho | kama taulanA kAlA bAjAra, kara corI Adi aise tatva haiM jo samAja ko asaMtulita banAte haiN| ataH cauryakarma meM gine gaye haiM / jo loga yaha mAnate haiM ki aisA galata mArga se le AyA huA dhana dAna karane se zuddha yA upayogI bana jAtA hai ve loga bhrama aura mithyAtva meM jIte haiN| merI dRSTi se aisA kArya dharma kArya ko dUSita karatA hai / anya logoM ko prerita karake samAja ko bhraSTa va dharma ko kalaMkita karatA hai| aise paise ke dAna se puNya milane kI AzA rakhane vAlA AMkho vAlA aMdhA hI hai / kisI bhI 'prakAra kI corI karane vAle kI samAja aura rASTra meM koI mAna Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maryAdA nahIM hotii| para viDaMbanA hai ki kAle dhana se dhanavAla kubera bane loga Aja samAja aura deza ke netA barSe haiM / puja rahe hai / yaha bAta alA hai ki loga svArtha yAM bhaya vaza unake guNagAna gAyeM-para mana se to ve ghRNA ke pAtra hI rahate haiN| cauryavRti kA ekamAtra ilAja hai saMtApa vRti kA udaya kahA~ mI hai "jaba Ave saMtoSa dhana, saba dhana dhUli samAna 12. ____jainadharma to isase mI Age kahatA hai ki corI karanA hI mahIM, corI kI preraNA denA, cauryakarma kI zikSA denA; corI kI ghastu kharIdanA, mUlyavAna vastu ko kama bhAva meM jhUTha bolakara kharIdana ye sabhI corI ke hI kArya haiM / pApa ke kArya haiN| jaina dharma kA avalaMbI, kapaTa, jhUTha, hiMsA rahita hokara svaupArjina dhana ke upayoga se hI saMtuSTa rahakara acauryannata meM Arur3ha hotA hai| kisI bhI pApAra pratiSThAna yA deza kA patana usake beImAna eva' bhraSTa cera karmacAriyoM ke kAraNa hI hotA hai / deza kI vartamAna garIvI ke mUla meM bhraSTAcAra aura bhAI-bhatIjA bAda jaba rAjA hI cAra hI taba kaheM bhI to kisase ? corI ko rokane kA mUlamaMtra haiAtma saMtoSa, saMyama aura vRtiyoM meM RjutA / hameM na vAsanAmaya vRttiyoM para saMyama rakhane ke lie dhyAna Adi kA prayoga karanA hogaa| maitrI kA bhAva vikasita karanA hogA | apane sAtha dUsare kI bhUkhaM miTAne kA prayAsa karanA hogA / AvazyakatAoM ko sImita karanA hogA / jo isa cauyakti kI janaka hai-use bAMdhanA hegA / hama gRhastha haiM / to aNunnata arthAt gRhastha jIvana meM anAvazyakaM corI para saMyama rakhakara bacanA hogA / brahmacaryANuvrata : - vyakti kA jaba hiMsA satya aura sva-mehanata se upArjita Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhana se jIvana bItatA hai tatra vaha dharma, sAdhanA aura mukti patha kA pathika banane lagatA hai / kahAvata bhI hai- 'jaisA khAve anna baisA upaje mana" / usakI vRtti meM nirbhayatA, niSkapaTatA, satyavaktavya Adi ke guNa vikasita hote haiM / vArAnAoM para usakA saMyama rahatA hai | paraMtu, jaba vyakti bhautika sukha, kAmavAsanAoM kI pUrti ke lie bhoga vilAsa kI ora daur3anA prAraMbha karatA hai taba usakI vRttiyA meM tAmasA pana kAmecchAyeM phUTatI haiM / deha kA sukha hI usake lie sarvastra banane lagatA hai / saMyama usese kosoM dUra ho jAtA hai / vikAra usake cehare ko ghera lete haiM / zIlabhAvoM kI nyUnatA use patha bhraSTa karatI hai sAdhanA kA to prazna hI nahI rahatA / zabda ko do arthoM meM samajhA jA sakatA hai / eka ke sAdhAraNa zabda ke bIca artha-zIlanata kA dhAraNa karanA / sAdhU lie saMpUrNatrata kA pAlana evaM gRhastha ke lie svapatnI meM saMtoSa karate hue anya sabhI ko mAtA-putrI yA bahana kI bhAvanA se dekhanA / dUsarA artha hai - brahma meM caryA karanA / arthAt brahma meM ramaNa karanA / sarala zabdoM meM kaheM to AtmA meM sthira honA / jaba sAdhaka bAhya kaSAya Adi saMsArikatA se mukta banakara AtmA kI ora unmukha hotA hai / vAhya jagata se aMtara jagata meM praveza karatA hai / java bhautika sukhoM ko tyAgakara Atmika sukhoM kI ora mur3atA hai taba vaha bAhya yA AtmA meM sthira mAnA jAtA hai / vahI brahmacArI hai / aisA brahmacarya mahAvratI ko hI hotA hai / gRhastha jIvana meM eka patnivrata kA pAlana karanA brahmacarya ke antargata mAnA gayA hai / isameM svayaM ke saMkalpa aura saMyama kI mahattA hai / samAja yA rAjya ke bhaya se bhoga Adi na kara sakatA brahmacarya nahIM hai itanA hI nahIM -svapatnI meM bhI atizaya bhoga kI icchA bhI vyabhicAra hai / usakI icchA ke binA sAhacarya vyabhi - Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAra yA balAtkAra hI hai| vizva ke sabhI samAja-phirake bhautikavAdI pazcimI samAja hI kyoM na ho-vahAM bhI vyabhicAra aura balAtkAra ke prati napharata hI hai / vyabhicArI vyakti sarvathA manamastika se kamajora eva' Darapoka hotA hai| asatya usakA zastra aura corI usakA sAdhana bana jAte haiM / vaha niraMtara bhayabhIta rahatA hai| aise nara-nArI kA samAja meM Aja bhI tiraskAra kiyA jAtA hai / usa para koI vizvAsa nahIM karatA | aisA vyakti bhI sahI arthoM meM mAnasika rogI hI hotA hai kyoMki usakA dhyAna nira tara bhAgoM meM hI bhaTakatA hai / vaha atRpta rahatA hai| ___ kAma ko uttejita karane meM bhar3akIle vasra, saundarya prasAdhana, gahane, caTapaTe-cikane bhogya padArtha mahatvapUrNa bhUmikA nibhAte haiN| aisA vyakti nira'tara agne saudarya ke pradarzana meM lagA rahatA hai / vaha madhura bhASaNa se kalAdvArA dUsaroM ko AkarSita karatA hai / vAsanAoM kI pUrti karatA hai | yadi yaha saMbhava na bane to zakti aura dhana dvArA apaharaNa aura balAtkAra jase kukarma karane meM bhI nahI hicakatA | yuddhoM ne jahAM hiMsA ko bar3hAvA diyA vahIM balAtkAra ko bhI janma dekara use pallavita kiyA / itihAsa isakA sAkSI hai / vartamAna vezyA bAjAra vyabhicAra ke pariNAma aura kAraNoM ke hI pratIka haiM / Aja ke sinemA navayuvakoM ko vyabhicAra kI ora prerita kara rahe haiM / vyabhicArI zarIra se durbala hotA jAtA hai / jyoM-jyoM isa Aga meM ghI par3atA hai tyoM-tyoM prajvalita hotI hai / jaba Idhana nahIM milatA taba vyakti ke zarIra ko hI khAne lAtA hai / pariNAma svarupa vyakti kSaNa Adi jaise bhayAnaka rogoM kA zikAra banakara jIvana naSTa kara letA hai | zAstroM meM to kahA hai ki aNuvrata dhArI. zrAvaka ko garbhavatI, rajasvalA, rogiNI, kuMvArI kanyA yA ativRddhA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 svapatni kA bhI samAgama nahIM karanA cAhie | are ! itanA hI nahIM kisI kI 'zAdI Adi kAryoM meM nimitta bananA, puruSa rahita ghara meM jAkara strI se saMvAda karanA, vyabhicArINI strI yA puruSa se bAta karanA, kAmasevana ke aMgo ke uparAMta krIDA karanA bhI vyabhicAra kI koTi meM mAne gaye haiM / parastrI yA parapuruSa ke aMgo ko nihAranA, rAgakathA sunanA Adi bhI brahmacarya ke aticAra mAne gaye haiM / tAtparya yaha hai ki kAmavRtti ko janma dene vAle samasta kriyA kalApoM se dUra rahanA cAhie / . brahmacarya kI sAdhanA ke lie Avazyaka hai-saMyama / caMcala indriyoM aura kAma para adhikAra / bhale hI mokSa kI lAlasA se nahIM para saMyama aura svAsthya kI dRSTi se vrata, upavAsa Adi kA bar3A mahatva hai / inase vRttiyoM para lagAma lagAI jA sakatI hai / dhyAna kI sAdhanA se manakI vRttiyoM para saMyama sabase mahatvapUrNa kAya hai| saMyama hI vyakti kI indrIyoM ko bhaTakane se bacAne vAlA sAdhana hai / phira, kAma-vAsanA se bacane kA sarvAdhika mahatvapUrNa aMkuza hai / ekAgratA ke lie bhI yahI saMyama mukhya upAya hai / eka hI vAkya meM kahU' to "brahmacarya kI sAdhanA hI sabhI sAdhanA kA mUla hai " eka hI sAdhai saba sadhai isI se saMbhava hai| . isa prakAra sAdhU ko pUrNa rupeNa aura * gRhastha ko eka dezIya rupa se isa vrata kA pAlana tanayoga aura manayoga se karanA cAhie / parigraha-parimANa vrata : parigraha arthAta vizeSa rupa se vastu kA grahaNa aura saMgraha yA AvazyakatA se adhika vastuoM kA saMgraha parigraha hai| nizcita dRSTi se AtmA ke alAvA jitane bhI rAgadveSa Adi bhAvakarma, jJAnA... varaNAdi dravyakarma, audArika no karma Adi sabhI parigraha haiM / ye Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA para bojha banakara use asthira yA lAbha meM phaMsAkara saMsAra meM bhaTaka te haiM vyavahAra dRSTi se strI, puruSa, dhana-dhAnya, gRha, kSetra, vasra, AbhUSaNa Adi sabhI para padArtha hai jinakA lobha manuSya ko lobhI, cora kukRtya kI ora unmukha karatA hai| inakI aiSaNA use azAMta banAtI hai aura aprApti se vaha dukhI-nirAza bana jAtA hai| ina para-padArthoM meM jo moha rakhatA hai-use parigraha kA doSa lagatA hai / ina parigrahoM kA saMpUrNa tyAga muniyoM ko hotA hai: jabaki zrAvaka AvazyakatAnusAra unheM rakhatA hai / unakA parimANa rakhane ke kAraNa vaha aNuvratI sAdhaka hai / isa parigraha meM mUlataH dekhA jAye to vastu se adhika usameM hamArI mamatA yA lAlaca mahatvapurNa hai| yahI lAlasA ko uttarottara bar3hAnA-kukRtyo' kI ora prerita karatA anAdi kAla se manuSya meM yaha saMgraha vRtti rahI hai, jo deza kAla ke anusAra uttarottara bar3hatI gaI hai| AvazyakatA kI puti ke pazcAna vyakti meM bhoga-vilAsa kI bhautika bhUkha bar3hane lagI / vaha adhikAdhika ArAma ke sAdhano meM mukha mAnakara unheM juTAne meM lA gayA / ina upakaraNoM ke lie dhana kI sarvAdhika AvazyakatA huI / isa dhana kI prApti ke lie usane anargala rAste apanAne zuru kie / cArI, asatya aura hiMsA kA bhI kArya karane ke lie vyakti pravRtta huaa| saMgraha kI vRtti ke kAraNa usameM zoSaNa kI bhAva vRtti panapI / pariNAma svarUpa zaktizAlI yA tikaDamI vyakti saMpanna banatA gayA aura zoSita bhUkho marane lagA / isI prakAra saMgraha karane vAlA yA parasvaharaNa karane vAlA parokSa rUpa se hiMsA kA hissedAra hI banA / isa dhana saMgnaha kI bhAvanAne vyakti ko hI nahIM samAja, rASTra aura vizva ko amIra aura garIba ke kheme meM bA~Ta diyA / bhAdamI meM AdamI ne prati ghRgA bharadI / usakA hRdaya kAra ho Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gayA / bhUkhAM bilakhate baccoM kI roTI chInane meM bhI use dayA nahIM AI / samAja meM yaha zoSaka-zoSito kA vaimanasya aura varga bheda bar3hatA gayA / hajAroM varSa pahale bhagavAna mahAvIra ne apanI divya aura dIrgha dRSTi se yaha nihArA thA ki vizva meM vaimanasya, vidgoha Adi ke pApa mUla kA kAraNa yaha dhanahIM rhegaa| vizva ke mAnava meM mAnavatA baDheisI uddezya se unhoMne aparigrahabAda ko vizeSa mahatva diyA / isa aparignaha ke mAdhyama se unhoMne kahA ki jinake pAsa AvazyakatA se adhika dravya yA sAdhana haiM ve una logoM ko dekara madada rUpa baneM, jinako inakI jIvana yApana ke lie AvazyakatA hai / sAtha dene vAle ke mana meM saMtoSa aura prApta karane vAle ke mana meM sadbhAvanA rahe / barga-vilaha dUra karane kA isase uttama upAya kyA ho sakatA thA ? yaha samAnatA saMpUrNa ahiMsaka aura prema kI nIMva para sthApita thii| yaha satya hai ki amIrI-garIbI karmoM kA phala hai, para vyavahAra meM pArasparika madada hI dveSabhAva, saMgharSa ko dUra kara sakate haiN| bha. mahAvIra kI isa dRSTi ko kabIra samajhe tabhI to ve kahate haiM "sAI itanA dIjie jAmeM kuTuMba samAya / maiM bhI bhUkhA na rahU sAdhU na bhUkhA jAya / ' eca' ve saMgraha khoroM ko samajhAte haiM "pAnI bAr3he nAva meM, ghara meM bADhe dAma / donoM hAtha ulIcie, yahI sajjana ko kAma / isa carcA se eka spaSTatA huI ki vastu kI upalabdhi ho-para use tyAgane kA bhAva ho tabhI aparigraha hai anyathA so hara vaha Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyakti jo sAdhana sampanna nahIM hai aparigrahI hI kahalAyegA / mUla bhAva haiM-vastu ke hone para bhI bhAvoM meM saM ha kI vRtti aura lAbha nahIM | tyAga yA adhika suvidhAoM ko ghaTAkara parimANa karane kA, dAna dene para bar3AI kI cAhanA na rakhakara, prasiddhi kI bhAvanA se mukta raha kara usa dhana se mamatva chUTanA hI saccA dAna eva parigraha kA tyAga hai / jaba vyakti parapadArthoM se mamatva chor3atA hai tabhI vaha taTastha yA nilipta bhI banatA hai / sukha-duHkha meM samatA dhAraNa kara sakatA hai / tabhI vaha parigraha ko chor3a pAtA hai / jaba hama bAhya parigrahoM se mukta hone lagate haiM tabhI antara-parigraha kaSAya Adi se bhI mukta hone lagate haiM / dRSTi hI badalane lagatI hai / yahI icchAoM ko rokanA saccA tapa kahA gayA hai / aura zalya rahita ko hI saccA vratI kahA hai / __kucha loga taka karateM haiM ki ImAnadArI se dhana kamAne kA nizcaya kareM to bhUkhoM mara jAyeM / para, aise logoM ne udAharaNa hI gade nAle kA liyA / acchA hotA ve pravAhita nadI kI ora nihArate / bahatA jala hI niraMtara zuddha rahatA hai / kukarma se prApta dhana azAMti, mAnasika roga eva usake rakSaNa ke lie vyAkulatA hI bar3hAtA hai / aparigrahI zrAvaka ko lobha meM Akara manuSya eva' pazuoM se zakti se adhika kAma nahIM karAnA cAhie / yuddha Adi kI paristhiti meM saMgraha yA kAlAbAjArI nahIM karanI cAhie / anya ke sukha se dveSa nahIM karanA cAhie / adhika lAbha ke lie lAlAyita nahIM honA cAhie tathA lAbha ke lie lobhavaza maryAdA nahIM bar3hAnI caahie| __ bhagavAna mahAvIra ke ina siddhAMto ko bhUlane ke kAraNa hI zoSita logoM kI bhUkha uphana paDI / usameM IrSA janmI aura phira raktapAta yukta krAMti huI / kArla mArksa ke isI siddhAMta kA prayoga Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 lenina ne raziyA aura mAone cIna meM kiyA / lAkhoM loga mauta kI zaraNa pahu~cA die gye| mahAvIra kA samatAvAda hI vinobAjI kA sarvodayavAda eva gAMdhIjI ke TrasTIzIpa ke vikAsa kA hI Adhunika rupa hai / pApa kA bApa hI lobha hai / usakA yimana hI aparigrahavAda hai / lobha vyakti ko saMmaha kI preraNA detA hai eva' dAna ke lie rokatA hai| are ! lobhI to svayaMbhI khA-pI nahIM sakatA / vaha dhana ke pIche vivekahIna hokara daur3atA hai / jisa dina hama kama se kama vastuoM se apanA jIvana calAnA sIkha lege tabhI se hamAre aMdara lobha marane lagegA / saMtoSa kA sUrya UgegA aura aparigraha kI zA~tirupI sabhAnatA khila uThegI / vartamAna vizvazAMti kA eka mUla upAya hai-saMgraha vRtti kA tyAga, bA~Ta kara khAne kI bhAvanA kA vikAsa / isI se prema va maitrI bddhegii| ye paMca mahAvrata jisameM dRDha hone lagate haiM vahI muktipatha kA pathika bana jAtA hai / vahIM samyakdRSTi hotA hai| ina pAMca mahAnatoM ko adhika dRr3ha banAne ke lie guNannata aura zikSAvratoM kA pAlana yA svIkAra bhI Avazyaka hai / vaise paraspara pUraka haiM / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNavrata jaisA ki Upara kahA hai ki guNavata eva zikSAbata mahAvratoM ko hI puSTa karane vAle tatva haiN| dUsare zabdoM meM adhika sUkSmatA se mahAnatoM ke pAlana me ye sahAyabhUta tatva haiM | guNannata tIna haiM (1) digavrata / (2) anarthadaMDavata / (3) bhogopabhoga parimANabrata / digavrata : AvazyakatA se adhika AvAgamana karane se bhI hiMsA Adi kArya hote haiM / ataH mokSamArga kA sAdhaka dazoM dizAoM meM apane AvAgamana ko nizcita dUrI taka pratibaddha karatA hai / vaha vana, parvata, nadI, nagara yA pradeza ke cihna yA unheM taya karatA hai| Adhunika yuga meM kucha kilomITara taka kA kSetra nizcita kiyA jA sakatA hai / isake sAtha hI bAhya sAMsArika viSaya-kaSAya saMbaMdhI kAryoM ke lie merA jIvana nahIM hai-aisA jIvana maiM nahIM jiUgA-isa prakAra kA nirdhAraNa karanA bhI isa ke antargata hai / kyoMki jaba kSetra Adi nizcita hoMge taba svAbhAvika rupa se samArabha-samAra bha aura Arabha kI kriyAyeM sImita hogI / kaSAyoM kA saMyama hogaa| digavata dhArI pramAda meM bhI nizcita sImA kA ullaMghana nahIM karatA / vaise aise pratI zrAvaka ke lie pramAda kA prazna hI khar3A nahIM hotA / isa vrata ke mUla me hI tRSNA ke saMyama kA bhAva hai-- jo sabhI anathoM kI jar3a hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 anarthadaMDavata ; tI nizcita sImAoM kA niyama pAlte hue bhI una sImAoM taka bhI niSprayojana gamana nahIM karatA / yadi ina sImAoM taka jAne meM dharma kI hAni ho, hiMsAdika kArya karane paDheM yA loka viruddha kArya hote haiM to vaha una sImAo ko bhI saMkucita kara letA hai / vahAM jAnA hI nahIM hai, kyoMki isase dIrghaM duHkha daMDa bhogane par3ate haiN| vahAM pramAda kA aticAra hotA hai | isakA pAThaka aisA upadeza nahIM detA jisase hiM ho / aisA sAvana na detA hai na detA hai jisase hiMsAdi kArya kAryAnvita hote ho| vaha rAgadvapamaya hokara kisI ke ahita kI bAta nahIM socatA / cila meM klepa, mithyAtva bar3hAnezala sAhitya kA paThana-pAThana, kathana yA zravaNa nahIM karatA / niSprayojana pRthvI, jala Adi pAMca prakAra ke jIvoM kA chedana - jar3ana nahIM karatA | vaha apazabda yA hRdaya ko kaSTa dene vAle zabda nahIM kahatA aura na ha~sI-ThaTThA hI karatA hai / / isa vrata meM ahiMsA ko adhika maja -- bUta banAne kA hI prayAsa hai / pa'cabhUta jIvoM kI karuNA para isameM vicAra kiyA gayA hai / bhogopabhoga parimANa vrata : isa vrata ke antargata rAgAdi bhAvo ko maMda karane ke liye parimANa kI maryAdA meM bhI samaya yA kAla ke pramANa se kama se kama hara ko parimita yA sImita banAne kA prayAsa karanA yA unameM bhI atyalpa parimANa karanA hI bhogopabhoga parimANa vrata haiM / aisA parimANa ta kucha mahinA varSa yA AjIvana ke lie dhAraNa kiyA jAtA hai / jina vastuoM ke khAne yA prayoga karane meM trasa jIvoM kI zaMkA ho unakA tyAga kiyA jAtA hai / jarmIkaMda jaisI vanaspati kA saMpUrNa tyAga apekSita haiM / jainadharma meM " bhakSyA Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSya" kI carcA ke antargata isa vrata kA samAveza ho jAtA hai / saMkSipta meM itanA hI ki hamAre bhojana ahAra-vihAra meM sarvatra kama se kama vastuo kA upayoga ho / sAdhanoM ke parimANa ko niraMtara ghaTAte raheM yahI mUla uddezya hai / hir'r' isame (1) dezAvagAzika vrata / (2) sAmAyika vana / (3) pauSadhopavAsa ta evaM (4) atithi vibhAga dvA! dezAvagAzika zikSAbata : dezAvagAzika vrata parimANa ata kA hI eka svarUpa hai / digayata me sAdhaka yArajjIvana dizAoM meM gamana karane kI sImA kA niyama letA hai paratu una sabhAoM meM bhI use amuka sthAna yA dUrI taka jAne kI AvazyakatA hI nahI par3atI aise sthAna yA sImA jiganAka jAne kI AvazyakatA nahI paratI una sthAnoM taka bhI jAne kA niyama lenA yA gamanAgamana ko parimANita kara denA isa ata ke antargata hai / isa prakAra sImAoM kA parimANa ghaTAne ke uddezya meM dravya aura bhAva hiMsA se bacanA hai / sAmAyika zikSAbata : sAbhAyika zikSAlata meM sAmAyika ke guNoM kA pAlana ami-- prata hai| isako carcA sAmAyika ke antargata kara cuke haiM-ataH punarAvartana kI AvazyakatA nahIM sAmAyika to svayaM pUrNa yoga hai| isakA pUrNarUpa se zAstrIya DhaMga se pAlana yA sAvana karane vAlA bogii| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 pauSadhopavAsa zikSAvrata : pAlana, pauSadhopavAsa vrata meM upavAsa ekAsana Adi ke niyama saMyama Adi kA samAveza hotA hai / isakI carcA hama vrata-upavAsa ke antargata kara cuke haiM / ataH yahAM punarAvRtti nahI kareMge / atithi saMvibhAga zikSAvrata : yadyapi atithi sevA satkAra kA bhAva bhAratIya saMskRti kI apanI viziSTatA hai / jainAcAryoM ke kathanAnusAra dAtA aura pAtra dono kI ratnatraya dharma kI vRddhihetu samakita Adi guNo se yukta anAgAra sAdhuoM ko nirapekSa bhAva se dAna denA yA sevA karanA atithi saMvibhAga zikSAvrata kA pAlana karanA yA dhAraNa karanA hai / kArya me kisI laukika dhanasaMpati Adi kI prApti kI aiSaNA nahIM honI cAhie | sacce atithi pariSaha sahana karane vAle, mokSa mArga meM AruDa muni haiM / jo tapasyA eva jJAna vRddhi ke lie patha kA vrata pAlana karate hue zrAvakoM ke ghara AhAra ke lie pavArate haiM / navadhA bhaktipUrvaka inakA AhAra denA, vaiyyAvRtti karanA atithi saMvibhAgavata haiM / dUsare zabdoM meM kaheM to dharmAcaraNa meM tallIna muni-tyAgI aat kI bhojana Adi dvArA sevA karanA isakA dhyaya hai / isa prakAra ke atithiyoM kI sevA se hamArA mana nirmala hotA hai / bhAvanAe pavitra hotI haiM / aura hama vAsanA Adi kapAyoM se mukti kA anubhava prApta karate haiM / ina bAraha vratoM kI carcA se yaha spaSTa hotA hai ki hama apane vyAvahArika jIvana me sarala bane, satya kA vyavahAra kareM, hiMsA se baceM, saMgraha Adi ke dUSaNoM se mukta hokara AtmasAkSAtkAra kI aura asara ho / mana-vacana-karma evaM kRtakArita anumodana se bhI hamAre dvArA koI hisAtmaka vRtti na ho / hama maryAdA kA pAlana karate hue jIvana jIne kI kalA sIkhe | jise jIvana jInA A gayA use mukti kA patha svayaM mila jAtA hai / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAraha bhAvanA yA anuprekSAbhAvanA bAraha bhAvanAo ke nAma se prAyaH pratyeka jana paricita hai | inakA paThana bhI prAya: nitya karate haiM / paraMtu inake hRdaya yA antararaMga bhAva se kama hI paricita hote haiM / hama jAnate haiM ki jainadharma kI nIMva ahiMsA Adi paMcadrata hai aura tyAga Adi bhAva usakI imArata haiM / bhogoM' ko heya aura tyAga, saralatA Adi bhAva preya rahe haiM / pudgala arthAta paMcabhUta ke zarIra se nirmoha eva AtmA kI ujjavalatA evaM pariSkAra ke lie sadaiva citavana kiyA gayA hai / bAhyajagata se Antarika jagata kI ora mur3akara cacalatA se sthiratA kI ora pratiSThita hone kI niraMtara bhAvanA usameM samAI huI hai / mana ke ghor3e para saMyama kI lagAma kI usameM nira Mtara Adeza hai / saMsAra yadyapi rAga-raMga kI jhilamilAhaTa se damakatA hai tathApi vaha anitya, martya, parivartanazIla Adi yukta hai / aise saMsAra se vimukta hokara amara, nitya, ajanmA, AtmA kI sAdhanA eva AvAgamana se mukta mokSa kI kAmanA kA nirdeza kiyA gayA hai / tAtparya ki anityatA se nityatA, martya se amartya, aMdhakAra se prakAza, zarIra se AtmA aura caMcalatA se sthiratA kI ora jAne kI kriyA aura usakA nitya smaraNa va AcaraNa hI ina bhAvanAoM kA mUla uddezya hai / anuprekSA arthAta niraMtara punaH punaH cintana karanA | mokSamArga kA pathika vairAgya bhAva kI vRddhi hetu ina anuprekSA bhAvoM kA ciMtabana karatA huA sAmya sthiti me pratiSThita hotA hai / tatvArtha sUtra meM aisA hI ullekha hai / prasiddha graMtha dhavalA meM kahA hai ki karmoM kI nirjarA hetu zrutajJAna kA parizIlana karanA hI anuprekSA hai / kahA bhI hai - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "karata karata abhyAsa ke jar3amati hota sujAna / rasarI Avata jAni ke sila para parata nizAna / / ina bhAvanAoM yA anuprekSAoM kA citavana karane vAlA sAdhaka dhyAnasthabhAva meM sthira hone lagatA hai| zvAsa para usakA niyamana rAtra' nAr3ItaMtra para usakA adhikAra banane lAtA hai| dUsare zabdoM meM kaheM to vaha jitendriyatA kA abhyAsI hone lagatA hai| anuprekSAdhyAna meM eka yaha bhI dhyAna rakhanA hotA hai ki mAtra bAraha bhAvanAoM kA raTana yA korA smaraNa hI na ho paratu sarvaprathama mana-vacana aura kAyA kI trigupti sAdhanA kA abhyata bhI ho / arthAta vyakti mana-vacana aura kAyA se eka sUtratA meM Avaddha ho / pahale dazoM dizAoM meM bhaTakate mana ko vAsanA Adi se alipta banAkara sthira karane ke lie prekSAdhyAna yA yoga dhyAna kA abhyAsa karanA hogA / mana ke sthira hote hI dhacana meM sthiratA hogI / kahane se adhika na kahane kA mUlya baDhegA / kAyA sthira hAmI arthAta cAritrya kA pAlana hogA / kathanI aura karanI meM sAnya hogA / vyavahAra meM bhI dekhate haiM ki jisakA vacana aura kama samAna hotA hai vaha sammAna kI dRSTi se dekhA jAtA hai / vaha nirarthaka bolatA nahI kiyA karatA nahIM / mana kI sAdhanA ke liye vacana muti arthAta mauna kI sA banA hone lAtI hai / yaha manovaijJAnika prayoga siddha bAta hai ki mauna vyakti meM zAMta citta se vicAra karane kI zakti bar3hatI hai / mauna dvArA saMgrahIta zakti mana aura kAyA ko hada karatI hai / kama bolane se krodha Adi se bacA jA sakatA hai aura duzmanoM kI saMkhyA bhI nahIM bar3hatI | mana vacana se dRr3ha vyakti kaThina sAdhanA meM bhI sthira raha sakatA hai; kaSTa, sahiSNutA usameM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ panapane lagatI hai| phira sAdhanA ke liye zarIra ko bhojana karAtA hai rasa lolupatA ke liye nahIM / vaha kAyotsarga dvArA zarIra ke prati moha tyAgatA jAtA hai / bAya karaTa yA pralobhana use DigA nahIM' sakate / bAhubalI ke zarIra para vele' caDha jAe yA zarIra para cITI sarpa ghUmate raheM koI anubhava hI nahIM hotA | zarIra to gauga ho jAtA hai AtmA hI sAdhya bana jAtA hai / aisA sAdhaka nirbhAra aura pUrNa nirbhaya vana jAtA hai / zukla lezyAyeM dIpta ho uThatI haiM / sAdhaka jItendriya bana kara tIrthakaratva taka prApta kara sakatA hai| ina anuprekSAoM ke 12 bheda kie gae haiM... 1-anityabhAva 2-azaraNabhAva 3-saMsArabhAva 4-ekatvabhAva 5-anyatva bhAva 6-azucibhASa 7-AlayabhAva 8-saMvarabhAva 9-nirjarAbhAva 10-lokabhAva 11-bodhidurlabhabhAva 12-dharmasvAgatabhAva 1-anityAnuprekSA : nirantara parivartita, kSayamAna saMsArake prati jaba sAdhaka isa prakAra vicArane lagatA hai ki AtmA samasta vikAroM se rahita hai / saMsAra ke samasta bhautika sukha, dhana dhAnya, parivAra Adi ke sukha anitya hai, naSTa ho jAne vAle haiM / pAnIke bulabuloM kI bhAMti phUTa jAne vAle haiN| ajJAnavaza yA pramAdavaza hI loga usameM lipta rahate haiM / isa prakAra yaha saMsAra kI anityatA kA dhyAna karate hue AtmA kA ciMtana karate hue zAzvata mokSa kI ora dhyAnastha hone lagatA hai / 2-azAraNAnuprekSA : mRgamarIcikA jaise saMsAra ko apanA rakSaka yA zaraNa mAnane vAlA sAdhaka satyajJAna ke pragaTa hote hI samyadgarzana jJAna-caritra rUpI triratnoM ko hI samA zaraNa mAnane lagatA Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 hai | saMsAra kA kraya bhI mRtyu roga se bacA nahIM sakatA / manuSya ko karmo ke phala bhogane hI par3ate haiM / isa satya ko samajhane vAlA samyadRSTi zAzvata zaraNa meM jAtA hai / vaha spaSTa rUpa se jAna letA hai ki saMsAra ke padArtha kabhI zaraNa nahIM de sakate / 3 - saMsArAnuprekSA : pratyeka jIva mukti cAhatA hai / vaha saMsAra ke AvAgamana se mukta hokara mokSa meM sthira honA cAhatA hai / saMsAra janma, maraNa, roga Adi kA sthala haiM / jIva karma ke nimitta se saMsAra meM bhramaNa karatA hai / evaM saMsAra se utpanna vAsanAyukta saMsAra meM bhaTakatA hai / sasAra ke kathita sukhoM ke pIche bhaTakatA hai / yaha saMsAra kI bhaTakana hI yugayugoM taka punaH punaH janma maraNa ke cakkara kAtI hai / aise saMsAra se mukta hone kI bhAvanA karate hue sAdhaka saMsAra kI vAsanAoM meM phasane se bacatA hai / bhoga vilAseMA se dUra rahatA hai / saMsAra mukti kI nirantara khecanA karatA hai / 4- ekatvAnuprekSA : hama kitane bhrama meM jIte haiM yaha mAna kara ki maiM parivAra vAlA hU / mere sAtha parivAra, samAja hai / parantu yaha bhrama usakA TUTa jAtA hai jisako dharma kI A~kha prApta hotI haiM; arthAta jisane samyakadRSTi se isa satya ko samajha liyA hai ki maiM akelA jammA hU / apane samasta karmoM ke bAMdha mujhe akele hI bhogane paDeMge / janma-jarA-roga-mRtyu Adi ke dukha meM merA koI saha bhAgI nahIM hogA | anya use dUra bhI nahIM kara sakege | Aja bhI apane mAne huai hU ve mRtyu ke pazcAta mAtra isa deha ko smazAna taka hI le jA sakeMge / aisA jJAna prApta karane vAlA phira saMsAra meM jalavata kamala kI bhA~ti ekatva bhAva dhAraNa karake AtmA aura dharma ko hI apanA eka mAtra sAthI mAnane lagatA hai / paradravya aura parajanoM Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ke prati nirmoha bhAva dhAraNa karane lagatA hai / saMgara kA aura logoM kA sAtha chUTane para vaha nirarthaka cintA se vacatA hai / apane Apa meM lIna hone lagatA hai / 5- anyatvAnuprakSA : sAdhanA patha kA pathika jaba isa zarIra se nirmohI bana kara use anitya aura azaraNa mAnane lagatA hai / jaba yaha vAstavika antaHprANa ko dekhane lagatA hai taba usameM anyatva bhAva - bodha aMkurita hone lAtA hai / dUsare zabdoM meM kaheM to vaha bheda vijJAna- dRSTi para sthira hone lagatA hai / vaha zarIra aura AtmA ke pRthakatva bodha ko prApta hotA hai | AtmA zarIra ke dvaitabhAva ko baha samajha letA hai / maiM zarIra nahIM hU yaha dRSTi unakI vikasita honI hai / yoM kaheM ki vaha apane svarUpa ke satya ko jAnane lagatA hai / usake jJAna kA tIsarA netra khulane yAtA hai / jaba vaha sthUla zarIra ke bheda se vaha AtmA ke sUkSma zarIra kA pRthakatva jAna letA hai taba vaha svayaM ko atIndriya anubhava karane lagatA hai / vaha jJAtA draSTA kI bhUmikA meM prasthApita hone lagatA hai / nityAnitya ke bheda ko jAnate hue zarIra kI anityatA aura AtmA kI nityatA ko samajha letA hai / jaba zarIra kA isa AtmA se saMbandha hI nahIM hai aisA ekatvapanA dRr3ha banatA hai, tatra mo mAtrA se haTakara vaha dharmasAdhanA meM dRr3ha hotA hai / usakI kuMDalinI jAgRta banatI hai / 6 - azucitvAnuprakSA : manuSya ko yadi sabase adhika moha aura citA hotI hai to apane zarIra se | vaha zarIra ko suMdara puSTa banAne ke liye usImaya banA rahatA hai / mai suMdara hU N, suMdara dikhAI dU' aura loga merI sundaratA kI prasaMzA kareM yahIM usakI mahatvAkAMkSA rahatI hai / sundaratA aura zakti kA mada use car3hatA hai / zarIra saudarya dvA / vaha vAsanAmaya bana kara bhogavilAsa meM pha~satA hai / vyabhi Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ya cAra Adi kI ora unmukha hotA hai / zarIra kI sukha-suvidhA saundarya aura lolupatA ke kAraNa bhakSyAbhakSya khAne meM vivekahIna ho jAtA hai / vaha bhUla jAtA hai ki zarIra anaMta rogoM kA ghara hai vaha | mala matra Adi se bharA hai / jise sahI jJAna yA AtmajAgRti prAta hotI hai vaha isa zarIra ke moha ko tyAga detA hai / nira tara socatA hai ki are ! yaha to azuce kA ghara hai| isameM pha~se Atmatatva ko mujhe zucitA kI ora le jAnA hai isa kA ekA-eka chidra gaMdagI kA dvAra hai / sugaMdhita dravya bhI ise sugaMdhamaya nahIM kara sakane unase ve dravya bhI durgaMdha yukta ho jAyege / ese azuci tana ke prati sAvaka nirmohI banakara jItA hai / usakI samaSTi bAhya zarIra se haTakara atarAtmA kI ora laga jAtI hai / phira use bhojana se adhika bhajana meM Anada milatA hai / zarIra se adhika AtmA kA saundarya use bhAne lagatA hai | (7) AstravAnuprekSA : Ava arthAta AnA / isa AtmA ke mAtha zubha yA azubha karma nira Mtara jur3ate rahate hai / ina zubhA - zubha karmo kA AtmA ke sAtha jur3anA hI Astrava hai / cAhe zubha karma ho - cAheM azubha karma AtmA ko donoM prabhAvita karate haiM / apanI apanI kArya sampannatA ke kAraNa ve puNya pApa kA bodha karAte haiM pariNAma svarUpa donoM saMsAra meM AvAgamana karAne vAle padArtha hone se mumukSujIva unheM AtmA ke sAtha juDane se bacAtA hai / ina karmo kA Agamana sAgara ke jvAra sA hotA hai jise mAtra dhyAna yA sAdhanA se hI rokA jA sakatA hai / yoM kahA jA sakatA hai ki ye karma cikane patthara se haiM jina para pAMva par3ate hI phisalana ho jAtI hai ! sAdhaka ? jise bheda - vijJAna ho gayA vaha niraraMtara sajaga ho jAtA hai / carmacakSu ke sthAna para vaha jJAnacakSU se yA sAdhanA ke tIsare Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ netra se sadaiva dekhatA rahatA hai aura apramAdI banakara ina ko ko Ane se rokatA rahatA hai / vaha aise kAI kArya yA bhAvanA nahIM karatA jisase ina kameMA ko pravezapAne kA maukA mile / sAdhanA kI ucca bhUmi para sthita sAdhaka jAnatA hai ki saMsAracakra meM bhaTakAnevAle ye karma hI mere parama zatru haiM, mokSamArga ke bAdhaka haiM / aisI bhAvanA aura sajagatA ke kAraNa nae karmoM kA badha rokA jA sakatA hai / aisI bhAvanA se nae karma to rukate hai purAne kama bhI kSayatva prApta karane lagate haiM / karmoM kA Agamana hI saMsAra hai / saMsAra hI moha mAyA bhramaNa hai| ise sAdhaka rokatA hai| . (8) saMvarAnuprekSA : 'sa'vara' arthAta rukanA-rukAvaTa-zramanA Adi / Atma-sAdhaka jaba zubhA-zubha karmo ko rokane ke lie tatpara banatA hai taba vaha saMsAra se alipta yA taTastha banane lagatA hai / nae karmo kA baMdha ruka jAtA hai / yaha nava-kama-badhana kA rUkanA yA thamanA hI saMvarabhAva hai / ye kahanA samacIta hogA ki chidra yukta ghaTa ke chidra banda ho jAte haiM / abhI taka use do morcoM para rata rahatA thA-eka AnevAle karmo se lohA lenA thA aura dUsare saMcita karmo kA kSaya karanA thA / jaba saMvara bhAva dRr3ha hote haiM taba taka Asrava yA karmoM kA Agamana thama jAtA hai / isase AnevAle karmI kI ci tA kama ho jAtI hai / sAdhaka dUne vega se saMcitakamI kA kSaya yA nirjarA karane lagatA hai| vaha mana vacana aura kAyA se Atma dhyAna meM lIna hone lagatA hai / usakI cita--ekAgratA itanI AtmalakSI aura dRr3ha ho jAtI hai ki bAhya kama dvAre para hI sira paTakara raha jAte haiM / kahA bhI hai ki lobha yA lAlaca kamajora ko hI dabAte haiN| yahAM to sAdhaka banna ho gayA hai| usakA sahasAracakra mularila ho rahA hai / vaha sAkSaH Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma-dhyAna aura zukla-dhyAna meM praveza karatA hai / mokSamArga ke thas-kiMcita avarodha bhI vaha zanaiH--zanaiH dUra karane lagatA hai / .. (9) nIrjarAnuprekSA : Asnava ke rUkane kA nAma saMvara hai / maMbara yA rukAvaTa ke hote hI nirjarA yA naSTa hone kI kriyA svayameva prAraMbha ho jAtI hai / naye karmoM kA AvAgamana, sAdhaka kI bar3hatA aura sacita karmA ko tirohita karane kI bar3ha bhAvanA se cita karma vaise hI khirane yA jhar3ane lAte haiM jaise Aga lagane para sUkhe patte jalane lagate haiM / sAdhanA kI jyoti ke prajjavalita hote hI karmo kA kSaya adhikAra kI bhAMti hone lagatA hai / anirvacanIya Anada sAdhaka ko milane lagatA hai / sacce Anada kA srota bahane lagatA hai / naI UrjA nayA visphoTa eka naI krAMti kI ora le jAtI hai / vedanAoM kA zamana yA nirAkaraNa honA hI nirjarA hai sAdhaka sAdhanA meM itanA dRDha ho jAtA hai ki use zItAdi pariSahoM kA bhI dhyAna nahIM rahatA / vaha zarIra loka se Atmaloka meM ramaNa karane lagatA hai / karNA kI nijaga hI use 'kArA' yA nirAkAra banAtI hai / yahI caramazuddhi mokSa ke yogya banAtI hai / maiM apane karmA kA bhaya yA nijarA karake paramapada ko prApta kara yahI bhAvanA sAdhaka ko nira'tara mAnI cAhie / - (10 / lokAnu prakSA : mAkSa patha kA pathika tira'tara isa saMkalpanA kA dhyAna karatA hai ki isa caudaha rAjU-manuSyAkRti ke lokAkAza meM yaha jItra yuga-yugAMtara se janma-maraNa kI kriyAye kara rahA hai / kabhI zubha yoga se deva yA manuSya banA to kabhI azubha yoga se pasa-nArakI banA / aise loka ke prati vaha dhikkAra bhASa bhAtA hai| yaha vaha loka hai jahA~ sukha duHkha kI AMkhamicaunI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ calatI rahatI hai / sukha bhI mRgamarIcikA sA hai / nira'tara paraspara sabadha baMdhate aura TUTate haiM / jo sukha-duHkha kA kAraNa banakara kleza hI utpanna karate haiM / aise loka ko chor3akara vaha usa siddhazilA para pahucane kI bhAvanA bhAtA hai jahAM se AvAgamana kA duHkha hI chUTa jAye | phira na saMbadha baMdha nA TUTe / phira duHkhaH yA sukha kI, bImArI hI na rahe / saMbhara samudra ke phena sA kamajora aura bijalI sA caMcala hai / basa ! isI caMcalatA se mukta hone kI bhAvanA sAdhaka ko urdhvagati kI ora le jAtI hai / ........ (11) bodhidurlabhAnuprekSA : sAdhaka nira'tara usa bhAvanA meM pratiSThita honA cAhatA hai jahAM vaha sAmyakajJAna kI prApti kara sake sAmyarajJAna kI bhAvanA kAnA yA nira tara khevanA karanA hI bodha durlabha bhAvanA hai / zabda hI yaha spaSTa karatA hai ki durlabha jJAna yA saccAjJAna prApta karane kA cintavana hI bodhidurlabha anuprakSA hai / hamAre janma-janmAMtaroM ka jame hue kujJAna yA ajJAna ke saMskAra hameM jakaDeM haiM / unhI ke kAraNa hama asatya ko satya aura anitya keA nitya mAna baiThe haiM / naSTa zarIra ko zAzvata kaura zAzvata AtmA ke prati udAsIna haiM / sAdhanA kA vahI kSaNa sabase kImatI hotA hai jaba sAdhaka ina ulTI bAtoM ko sahI jAnane kA prayAsa karane lagatA hai| usakI bheda vijJAna-dRSTi mpanna hote hI vaha vastuke yathAsvarUpa ko mAnane lagatA hai / yahI jAnanA aura jAnakAra satyAcaraNa ke prati samarpita honA hI samyakatva prApti kI ora agrasara honA hai / jaise ke| rausA jAnane kA citavana hI bodhi durlabha hai / isI jJAna se vaha nijAtma-svarupa kI ora dekhane lagatA hai / isI jJAna kI upalabdhi se saMvara aura nijaga ke bhAva lAgata haiM / inhIM se caritra dhAraNa karane kI bhAvanA panapatI hai / basa Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 jJana ho gayA, cAritrya sAdhanA kA yoga ho gayA -sAdhaka me kSa-lakSmI ko prApta kara letA hai / (12) dharmasvAkhyAtAnuprekSA : isa bhAvanA taka yAtrA karane bAlA sAdhaka yAtrI rAga- -dveSa Adi kaSAya bhAva se Upara uTha kara zrAvaka vA muni dharma se Upara uTha kara eka mAtra Atmadharma kI ArAdhanA karane lagatA hai | AtmA ke dharma ahiMmA se brahmacaryaM taka ke dharmo kA citavana aura anubhava karane lagatA hai / use yaha jJAna prApta ho jAtA hai ki AtmA ke sahI dharma yA lakSaNa kyA hai yaha jJAna hote hI vaha inhIM kA citavana yA ArAdhana karane lagatA hai / isa prakAra ina anuprekSAbhAvoM kI carcA karate hue itanA to nirvivAda kahA jA sakatA hai ki jaina sAdhanA meM dhyAna ko atyanta mahatva diyA gayA hai / jaina dharma meM sAmAyika evaM jo anuprekSA bhAvoM kA citavana hai vahI dhyAna kA mUla hai / sAdhaka kramazaH bAhya bhautika vizva, bhautika sukha-dukha, bAhya deha Adi kA atikramaNa kara manojagata, AdhyAtmika AnaMda eva AtmA meM lIna hone lagatA hai / vaha isa siddhi ke lie dhyAna-sAdhanA karatA hai / zvAsa para niyamana karatA hai / zarIra meM cakroM ko jAgRta banAtA hai / nAbhi cakra se usakI yAtrA kA prAraMbha hokara kramazaH sahakhacakra para pUrNa hote hote vaha parama pada yA nirvANa ko prApta hotA hai / phira vaha je' cAhatA hai vaha anubhavatA hai / mana ulakA hotA hai- vaha mana kA nahIM / jJAna kA netra unmIlita hote hI vaha satya kA Aloka nihAratA hai | jJAna kA bodha hote hI timira ko haTAtA hai / phira jisa AtmAnubhUti yA AtmAnaMda kA anubhava karatA hai - vaha alaukika nirAna 'da hotA hai / basa ! dhyAna itanA hI rakhanA hai ki isa AnaMda ke lie mAtra akelA hI jAnA hogA / saMsAra chor3anA hogA / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna ke pradIpa se aMdha kAra ko dUra karanA hogA / isa Atmaloka meM prakAza hI prakAza hogA-prakAza kA laharAtA sAgara hogA / yahIM sAdhanA kI parAkASThA yA pUtA hogI jahAM bAhya nahIM-AMtarika Anada kA anubhava hogA / kramazaH isa saMsAra aura usake saMbandhoM se simiTa kara apane meM lIna honA hI yoga yA dhyAna hai | usa dhyAna meM citavana kI kriyA hI prekSA hai| jainadharma kA karmasiddhAMta karma-siddhAMta yA karmavAda jainadarzana kA prANa siddhAMta hai | kama svAdvAda kI nIva para hI isakI imArata avasthita hai| karma kA yaha sidvAMta jaina darzana kI naujJAnikatA para prakAza DAlatA hai aura puSTa bhI karatA hai / pratyeka jIva kI svatatra sattA eva kamaThatA isI se siddha ho sakatI hai / mAtra kiMcima dveza se ise anAtmavAdI yA nAstika darzana kahane vAle the| svataH uttara mila jAtA hai| sAmAnyataH kama arthAta kArya kA paricAyaka zabda hai / hama jobhI kArya karate haiM ve sabhI kama ke atargata samAhita hai| hama jo jaisA karma karege paisA phala bhoganA hogA-aisI mAnyatA prAyaH sabhI dArzanikoM ne svIkAra kI hai / hamArI mamasta pravRttiyoM ke mUla meM preraNAsvarUpa yA nimitta svarupa rAgadveSa rahate haiM / ye hI saMskArarupa sthAI vanakara pariNAma dete hai aura 'saMsAra' banAte rahate haiM / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 jaunavama meM karma kI carcA karate hue zrI jinendrajI varNI apane koSa meM nirdeza karate haiM ki- 'karma' zabda ke aneka artha haiM yathA karmakAraka, kiyA tathA jIva ke sAtha bAMdhanevAle vizeSa jAti ke puddala rakaM / karmakAraka jagata prasiddha hai, kriyAyeM samavadAna va avaHkarma Adi ke bheda se aneka prakAra haiM... paratu tIsare prakAra kA karma aprasiddha haiM kevala jaina siddhAMta hI usakA vizeSa prakAra se nirUpaNa karatA hai | vAstava meM karma kA maulika artha to kriyA hI hai / jIva-vacana-kArya ke dvArA kucha na kucha karatA hai / vaha saba usakI kriyA yA kama hai aura mana, vacana va kArya ye tIna usake dvAra haiM / ise jIva karma yA bhAvakarma kahate haiM / yahAM taka to saba ko svIkAra hai | para Mtu, isa bhAva karma se prabhAvita ho kara kucha sUkSma jar3a pudgala skadha jIva ke pradezoM meM praveza pAte haiM aura usake sAtha ba~dhate haiM yaha bAta kevala jainAgama hI batAtA hai / ye sUkSma skadha ajIva karma yA dravya karma kahalAte haiM aura rUpa rasAdi dhAraka mUrtI hote haiM / jaise-jaise karma jIva karatA hai vaise hI svabhAva kA kekara ye dravya karma usake sAtha baMdhate haiM aura kucha kAla pazcAta paripakva dazA ko prApta hokara udaya meM Ate haiM / usa samaya inake prabhAva se jIva ke jJAnAdi guNa tirAbhUta ho jAte haiM / yahI phaladAna kahA jAtA hai / sUkSmatA ke kAraNa va duSTa mahI hai / (jai. si. ke pra. 24 meM ) yaha kathana isa ora iMgita karatA hai ki jahA~ anya darzanoM meM rAga-dveza se yukta pratyeka kriyA ko karma mAnakara usake saMskAra kA sthAI mAnate haiM - vahAM jaina darzana meM rAgadveSoM se yukta jIva kI mana Tea aura kAyA kI kriyA ke sAtha eka dravya jIva meM AtA hai jo usake rAga-dveSa rUpa bhAvoM kA nimitta jAtA hai aura Age calakara acchA yA burA phala detA hai / pAkara jIva se badha Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jainadharma aura anya dharmoM vizeSa kara vaidika darzana meM karma yadyapi vyakti ke kAryakalApoM evaM tanUjanya pariNAmeM ko lekara mUlabhUta aMtara haiM / vaidika darzana meM Izvara ko jagata kA kartA va niyantA mAnA gayA hai / vahAM jIva yadyapi karma karane meM svataMtra hai para, pariNAma yA dAtA yA phalameoktA vaha svayaM nahIM / karma kA phala Izvara detA hai | kRta karmoM ke anusAra acchA yA burA phala Izvara hI pradAna karatA hai | jaunadarzana aisA nahIM mAnatA | vaha kartA kI svataH eva svayaM bhoktA kI sattA kA svIkAra karatA hai / arthAta jo karma karatA hai vahIM svayaM usake pariNAma ko bhogatA hai | yahAM bhI acche karma kA sar3ha aura bure karma kA asada prabhAva bhoganA svIkAra kiyA hai / para, svIkRti kisI dvArA nirNita nahIM hai balki AtmA se saMbaddha karma - paramANu acchA yA burA prabhAva DAlakara vaisA hI phala yA pariNAma prastuta karate haiM / " jaisA booge vaisA kAToge" kA siddhAMta svayaM spaSTa hotA hai / 'jaisA booge vaisA kAToge' ke anusAra phala bhoganA nizcita hai to vyakti ko cAhie ki use jo bhI sukha - duHkha AveM unheM samatA bhAva se bhoganA caahie| yadi karmodaya se utpanna sukha-duHkha kA taTastha bhAva se bhogA jAye to nae karma nahIM baceMge anyathA kleza aura bhautika Ananda meM baha kara purAne karma to bhogege hI nae bhI baMdhate raheMge / pariNAma svarupa hama kabhI karmoM ke cakkara se chUTa nahIM sakeMge / isIlie mumukSu ina udita karmo ke prati udAsIna yA taTastha rahatA hai jaba ki saMsArI jIva yA rAga-dveSa se lipta jIva usameM dukhI yA sukhI hone ke bhAva meM baha kara naye karmoM kA hI Asrava karatA hai / yoM kahA jA sakatA hai ki bhoga meM hama vikArI na bane va abhAva meM tRSNAvRti vAle na baneM / yadi vyakti upalabdha bhoga sAmagrI ke samaya saMyama kA akuza lagAkara Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 usake prati anAsakta banegA to karmabhAva usase kabhI nahIM jur3a sakate / para, jarA bhI DhIla hogI to hama lipaTa jAye ge / indriyoM ke asaMyama ke kAraNa hama dukhI hoM aura doSa karmoM ko de yaha bhI 'barAbara nhiiN'| kabhI-kabhI hama apane doSoM ko yA asaMyama ke Dhakane ke lie karmoM ko doSa dekara chUTanA cAhate haiM yA kucha saMtoSa prApta karate haiM / karma kA paryAyavAcI jabase bhAgya bana gayA tabase bar3I arAjakatA vyApta huI hai / niSkriya, AlasI aura sAmAjika rUr3hiyoM se prasta loga isa bhAgya yA kama kI duhAI dete haiM / jJAnAvaraNa karma jIvake jJAna guNa kA ghAta karatA hai / arthAta jIva ke jJAna guNa para dUSita AvaraNa chA detA hai / jaba jJAnI kA 'anAdara, unake prati pratikUla AcaraNa- -dveSabhAva, kRtaghnavartA, jJAnadAtrI pustakoM - zAstroM kA apamAna, jJAnadAna meM pramAda va dveSabuddhi Adi kArya karane vAle jIva ko jJAnAvaraNa karma kA baMdha hotA hai / isI prakAra darzanavAna yA darzana ke sAdhanoM ke sAtha uparokta rUpa se kuvyavAhAra Adi kRtyA karane se darzanAvaraNa karmakA badha hotA hai / uttama vairAgya prerita darzanIya mUrti Adi ke prati upekSA yA anAdara kA bhAva isameM samAhita hotA hai / vedanIya arthAta vedanA pradAna karAnevAle / sukha-duHkha kA vedana yA anubhava isa se hotA hai / yaha vedanIya do prakAra kI haiM (a) sAtAvedanIya ( da ) asAtAvedanIya | anukapA, sevA, kSamA, dayA Adi se sukhAtmaka saMtoSa dAyI arthAta vAtAvedanIya karma kA 'badha hotA hai / jabaki usake viparIta vartana se asAtAvedanIya kama kA badha hotA hai / isase svayaM duHkhI rahate hai| jaina dharma sAtA yA saMtoSadAyI ko bhI baMdha kahane kI bAta kara sakatA hai / antato 3 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 to sukha bhI baMdhana hai| hai cAhe sone kI jaMjIra se hI kyoM na ho / mohanIya karmaniratara jIva ko mohita kie rahatA hai / jIva moha jAla se mukta nahIM ho paataa| isake bhI (a) darzana mAhanIya ( ba cAratri mohanIya do bheda haiM / asat marga kA upadeza, santa sAdhu-sajjanoM tathA kalyANa- sAvanA ko aura pratikUla vartAva kI ora prerita karanevAle kArya darzana mohanIya kA baMdha kahate haiM / jabaki kaSAyodayajanita tIvra azubha pariNAma se sacce mArga ko jAnane ke bAda bhI usa para ArUDha nahIM hone denA- vaha cAritra mohanIya karma kA vadha karatA hai / Ayukarma bAMdha se jIva ko vividha zarIra meM nizcita samaya taka ruke rahanA par3atA hai / isakA chidanA hI mRtyu hai / mahAraMbha, mahA parigraha, pacendriyavadha evaM raudra pariNAma se naraka Ayu kA baMdha hotA hai / mAyAcArI Adi ke kAraNa tiryaca (pazu) Ayu baMdhatI hai / alya AraMbha, parigraha evaM RjutA mRdutA ke guNoM se manuSya Ayu yA ba' hotA hai jabaki saMyama madhyama kakSA kA saMyama, bAlatapasyA Adi ke kAraNa devAyu kA vadha hotA hai / isa prakAra naraka, pazu, manuSya aura deva cAra prakAra ke Ayukarma kA bodha hotA haiM / nAma karma ke kAraNa acche yA bure zarIra aura aga- upAMga kI racanA hotI haiM / ye nAma karma bhI zubha aura azubha do prakAra ke hai| nAmakarma kI draSTise / hara vyakti apane karmoM kA phala bhogatA hai / isa siddhAMta kA svIkAra karate hue bhI hama jIvana meM sadaiva taTastha nahIM raha sakate | udA. kisI ko koI mAre koI bhUkhe mare, koI moTara se kucalA jAye - Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 aise samaya karmayoga se huA hai - kahakara yadi hama kamajora kA rakSaNa na kareM, bhUkhe ko bhojana na deM yA jakhmI kI sevA-madada na kareM to hama jar3a, duSTa mAne jAyeMge / vyakti apane pariNAmoM ko bhoga rahA rahA ho, para, samaya para usakI sahAyatA karanA bhI ka dharma haiM / viveka se hameM nirNaya lenA cAhie / * jainadarzana isa karma ke saMbaMdha meM spaSTa haiM / jaunadarzana kI dRSTi se jIva kI kriyA-pravRtti dvArA karmava * 1 ke pudgala jIva kI ora khiMcakara usase cipaka jAte haiM una pudgaloM ko karma kahA gayA hai / karmaNA ke pudgala lokAkAza meM sarvatra vyApta hai / para, ve jIva kI kriyA pravRtti dvArA AkRSTa ho kara jIva se saMbaddha yA cipakate haiM tabhI karmasaMjJA se abhihIta hote haiM / isa prakAra jIva baMdha kArmika pudgaloM ko dravyakarma kahA gayA hai| jIva ke rAga dveSAtmaka pariNAma ko bhAva karma kahA gayA hai / AtmaparIkSA meM kahA gayA hai- "jIva ke jo dravya karma haiM ve paudgalika haiM aura unake bheda aneka hai / tathA jo bhAvakarma haiM ve AtmA ke caitanya pariNAtmaka haiM kyoMki AtmA se kathaMcita abhinnarUpa se svabhedya pratIta hote haiM aura ve krodhAdi rUpa haiM / " pornrma aura bhAvakarma pArasparika rUpa se kAraNabhUta hote haiM / karma kA Agamana : jaisA ki kaha cuke haiM ki jainadarzana meM kama arthAt karmaparamANuoM ( karmavargaNA) kI jIva kIM kriyA ke anusAra unase saMlagna honA hai / isa khiMcAva cipakAva saMlagnatA * 1 karmavargaNA puGgala dravya kIeka haiM jo saMsAra meM vyApta hai.. 3. prakAra kI cargaNAoM meM se Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kArya mana-vANI aura zarIra kI kriyA se hote haiM jinheM 'yoga' (juDa,nA) kahate haiM / yaha rAga-dveSAtmaka hote haiN| yahI Asrava hai| ina AsnavoM kA AtmA ke sAtha juDane kA kArya mithyAtva, avarati pramAda aura kapAya kahate haiM-isa dRSTi se ye bandha ke hetu bhI kahe jAte haiN| isa prakAra yaha siddha hotA hai ki jIva kI yogya zakti evaM kaSAya hI badha ke kAraNa haiM | tatvArtha sUtra meM kahA hai-"mithyAdarzanAvirati pramAdakapAyayogA vandha hetavaH / (a-8 sUtra-1) isI prakAra "kAyavAMmanaH karmayogaH / sa AsravaH / / (a.dha. sU 1-2)kahakara 'yoga' ko karmabadha kA kAraNa eva Asnave kahA haiM / kapAya ke kSaya yA nAza ho jAne para yoga ke rahane taka jIva meM karmaparamANuoM kA Asraba hotA to hai kintu kaSAya ke abhAva meM ve Thahara nahIM skte| jaise havAse ur3atI huI dhUla kisI dIvAra yA sthAna para paDatI hai aura yadi vaha jagaha telI-padArtha tA goMda yukta haiM to vaha dhUla usa se cipaka jAtI hai| yadi dIvAra yA sthAna sApha, cikanI yA sUkhI hai to dhUla turata svaya jhaDa jAtI hai| isI prakAra manovAkkAya : pravRttirupa 'yoga' rupI' havA se kArmika pudagala jIva kI dIvAra para paDate haiM aura vahAM kapAyarupI tela yA geMda ke saparka meM Akara . cipaka jAte haiM / yadi vahAM kapAya kA abhAva hogA to yaha Asnava ... kI dhUla Akara bhI jhaDa jaayegii| ina karmoM kA rukanA yA jhaDanA unheM rokane yA cipakAye rakhanevAle padArtha para bhInirbhara rahatA hai / yahI bAta yoga aura kaSAya ke sabandha meM kahI jA sakatI hai ki yogazakti jisa daje kI hogI, Agata karmaparamANu bhI usake anusAra kama yA adhika hoMge aura kapApa kI tIvratA aura maMdatA ke anusAra ve vaise rheNge| yoga aura kaSAya se jIva ke sUkSma karmapudagaloM kA baMdha hotA hai| ye Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye cA prakAra ke haiM-pratibandha, pradezabandha, sthitibaMdha aura anubhAgabandha / bandha ko prApta hone vAle karma paramANuoM meM aneka prakAra kA svabhAva par3anA prakRtibandha hai, unakI saMkhyA kA niyata honA pradezabandha hai| unameM kAla kI maryAdA kA honA sthitivadha hai / unameM phala dene kI zakti kA par3anA anubhAgavadha hai| (jainadharma pR. 145 se ughRta) eka prazna upasthita hotA hai ki jIva mUlasvarUpa meM amUrta hone se bhUrtarUpa pudgala usase kaise baca sakate haiM ? paraMtu yaha amUrtajIva anAdi kAla se eka prakAra kI rAga-dveSa-vasanA, jo usake zuddha svarupa se sarvathA asaMgata hote bhI niraMtara pudgaloM se ghirA hone se mUrta sA bana gayA hai / arthAta saMsArI jIva anAdi kAcha se mUrtika karmoM se gadhA hone ke kAraNa eka taraha se mUrtika ho rahA hai| karma ke prakAra : mUlataH karmoM ke 8 bheda mAne gaye haiN| inheM prakRti vadha kA bheda bhI mAnA gayA hai / sarala bhASA meM yoM kahA jA sakatA hai ki bhAva evaM kriyA se jisa prakAra ke karma vaMdhate hai ve hI prakRti yAne svabhAvabandha haiN| ye ATha isa prakAra-haiM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, amarAya / bhAgyakI bAta sAmane rakhakara chUTa jAnA cAhate haiM / are ! nahIM paDhanevAlA vidyArthI phaila hogA hA / kyA use karma kA Azraya lekara bacane kI chUTa hogI ? nirUdyamI kyA saphalatA prApta kara pAyegA ? kyA daheja ke abhAva meM laDakiyoM kI avadazA bhAgya kA kAraNa kahakara bacAva kiyA jA sakegA ? "karma meM esA likhA hai"-"hamAre karmoM kA udaya hI aisA hai" kahakara chuTakarA nahIM pAyA jA sakatA / vartamAna zoSaka aura zoSitoM kA vistAra isI ava mAnyatA ke kAraNa hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 mArksa aura lenina ne isa zoSaNa ke kAraNa, zoSaNakartAoM kA phailAyA karmajAla tor3akara yaha siddha kiyA ki amIrI-garIbI kA kAraNa mAtra bhAgya yA karma nahIM / satya to yaha hai ki karma le siddhAMta kA hamane apanI suvidhA apane bacAva aura apanI kamajorI ko chipAne ke lie kiyA hai / " pariNAma bhagavAna degA" kI nIti bhI bhAgyavAdI banAtA hai / yaha nirvivAda kAmya satya hai ki zubha yA azubha pUrva karmoM samaya para paripAka hone se udaya hotA hai para inakA yaha matalaba bhI nahIM ki hama niSkiya baittheN| hameM eka bahAdura kI taraha usake pariNAmoM ko haMsakara arthAt taTastha hokara sahana karanA cAhie | yadi hama taTasthabhAva ko dhAraNa kara sakege to karma kA vega svayaM kamajora paDegA / AvazyakatA par3ane para usakA pratikAra bhI karanA hogA | udA. rAste meM cAra lUTanA cAhe to bacAva karanA hogA / roga hone para davA lenI hogI / dhairya dhAraNa karanA hogA / karma jahA~ kArya kA pratIka ho vahAM hamAre kArya vyAvahArika dRSTi se aise hoM jo ghara parivAra aura samAja ke lie upayogI ho / sadaguNa yukta hoM / dhArmika bhASA meM kaheM to ve zubhabaMdha ke kAraNa hoM / hamAre pApa pUrNa karma hameM kleza karAyeMge / anya ko parezAna karanevAle evaM arAjakatA paidA karanevAle hoMge / hameM azubha karmoM se bacanA cAhie | yadyapi nizcayarUpa se muktaavasthA kA pathika ina bhautika zubhAzubha karmabaMdha se bacatA hai / vaha zarIra se haTakara AtmA ke sAtha jur3e karmoM ke niraMtara kSaya kA prayAsa karatA hai / usake lie pApa aura puNya donoM beDiyA haiM / hama mAnate haiM ki gUr3havRttiyoM ko hama nahIM jAnate / para, itanA to hamAre hAtha meM hai kI hama aviveka se galata kArya karake Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakarma / vojJa svayaM para na bar3hAveM / jIvana jIne ke lie karma yA kAryarata hanA Avazyaka hai / dhyAna itanA hI rakhanA hai ki jina kAryoM ke bagaira cala hA na sake unheM avazya kareM / para bhoga vinoda yA dveSa bhAva se anAvazyaka kAya na kare / maMca manuSya kI zarIra racanA se hai / RjutA mRdutA saccAI yA me lamilApa karane ke prayatna evaM maujanya bhAtra se zubha nAmakarma karate haiM jabakI kuTilatA, ThagavidyA, dhokhebAjI kara kama se azubha nAmakarma ba~dhate haiN| inhI zubhAzabha se sundara, suDaula yA veDola zArira prApta hotA hai| dhotrA se isa jIva ko ucca yA nIca kula kI prApti hotI hai / guNa yAhIpA, nirabhimAna, vinayI guNoM se uccakula pUrva paraniMdA, pemAtra, abhimAna Adi se nIca kula prApta hotA hai| antarAra karma ke kAraNa inchina basnuoM kI prApti meM rUkAvaTa padA hotI hai| jaba kisI ko dAna Adi uttama kAryo se rokA jAye, kisI kI pragati meM bAdhA banA jAya taba use karma kA baMdha hotA hai| Upara ke vivecana ko yoM rakhA jA sakatA hai hamArI zubha yA azama kriyAoM se acche yA bure karma baMdhate haiM aura tadanurUpa hI udaya meM Ane para hameM unake pariNAma bhogane par3ate haiN| ina ATha karmoM meM prathama cAra ghAtiyA evaM anya cAra aghAtiyA karma kahe jAte haiN| ghAtiyAM karma jIva ke svAbhAvika guNoM kA ghAta karate haiN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zeSa cAra adhAtiyA karma guNoM kA bAta nahIM karate / ise isa citra se smjhe| kama ke bheda kama ghAttiyA aghAtiyA jJAnAvaraNa darzanAvaraNa vedanIyA moinIya Ayu nAma gotra aMtarAya sAtA asAtA ROHTAS momen darzana cAritra - wave naraka pazu manuSya deva zubha azubha nIca ucca ina bhedoM ke uparAMta sUkSmasUcaka zAstrakAroMne jJAnAbaraNa ke pAMca, dazanAvaraNa ke nau, vedanIya ke do, mohanIya ke aTThAIsa Ayu ke cAra, nAma ke tirAnave gotrA ke do evaM aMtarAya ke pAMca bheda mAne haiM / ghAtI karma ke bhI (1) sarvaghAtI (2) dezavAtI bheda kie hai / jo kama-jIva ke guNoM kA pUrNarupeNa ghAta karatA hai vaha maghAtI hai aura jo deza yA aMzarupa se ghAta karatA hai vaha dezadhAta kahalAtA hai / ina cAra ghAtI karmo ke 47 bheda kie haiM jinameM 26 dezaghAtI aura 21 sarvaghAtI mAne gaye haiN| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 Upara kiye gaye vivecana yaha siddha hotA hai ki manuSya ke kRtya jo aika dravyabhUta vastu hai - vizeSa sayoga ke kAraNa AtmA se jur3akara use dUSita karate haiM aura tadanarUpa vaha sukha-duHkha Adi / pAtA hai / isase yaha samajhanA hogA ki hama manuSya haiM / sarvazreSTha prANI ke rUpa meM hamArI saracanA huI hai / buddhi kA varadAna hameM viveka-jJAna pradAna karatA hai / san asat kA bheda hama kara sakate - ataH isa jJAna ke dvArA azubha karmoM ke Astava se niratara bacane kA prayAsa kareM / hama buddhi kI zuddhi ke sAtha satkarmaparAyaNa banakara AtmakalyANa kI ora ArUr3ha hoM aisA niraMtara prayAsa karanA cAhie / ye karma ThIka usa bIja kI bhA~ti haiM jo tatkAla na ugakara samaya, paristhita eva vAtAvaraNa ke saMsarga meM panapate haiM vaise hI karma bhI apanA phala dete haiM / yahI kAraNa hai kI kabhI - kabhI pApa karane vAlA meM sukhI dikhAI detA hai aura puNya - pravRti meM lagA huA vyakti hameM dukhI dikhAI detA haiM / kAraNa ki vartamAna pApabadha karate hue bhI vaha apane sacita puNya karmoM ke udaya (phala) ke kAraNa dukha pAtA hai dUsarA ThIka usase viparIta phala eka bAta nizcita samajhanI hogI ki pratyeka karma udaya meM Akara pariNAma degA hI usakA kSaya bhI kucha karma aise bhI hote hai jo udaya meM Akara bhI phala die binA naSTa ho jAte haiM aise udaya kA 'pradezAdaya' kahA gayA hai honA tabhI saMbhava hai jaba sAdhaka apane tapa ke bala se nirja kare / tAki karma naSTa ho jAye - phala hIna bana aise karmoM kI nirjarA hI mokSa mArga kI ora le jAtIM hai / pAtA hai / / jo baMdhA hai vaha nizcita hai / karma kI avasthAyeM : kama ke isa darzana ko jainadharma meM bar3I sUkSmatA se, gaharAI se eva kasauTI para kasakara dekhA gayA hai / sAmAnya vyakti jijJAsu, mumukSu sabhI ise jAna sake isa hetu prathama yaha unakI jAye / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 sAmAnyarUpa se srala DhaMga se karma, usakA udaya aura : phala Adi kI carcA kii| aba vizeSa gaharAI se ciMtana karate hue karma kI avasthAoM carcA kI prastuta karege / jaina siddhAMta kI dRSTi se karma kI honevAlI dasa kriyAyoM ke dasa avasthAoM ke nAma se jAnA gayA hai / inhe' 'karaNa kahate haiM / karaNa arthAta pariNAma (dhavalA ) bhagavatI ArAdhanA meM karaNa zabda kA spaSTa karate hue kahA hai ki indriyAM hI karaNa haiM- "kyoMki inake dvArA rUpAdi padArthoM ko grahaNa karane vAle jJAna kie jAte haiM isalie indriyoM ko karaNa kahate haiM / (2) bandha (2) utkarSaNa (3) apakarSaNa ( 4 ) sattA ( 5 ) udaya (6) udIraNA (7) saMkramaNa (8) upazama ( 9 ) nidhati (10) nikAcanA | (1) baMdha : karmayogya vargaNA ke pudgaloM ke sAtha AtmA yA jIva kA saMbaMdha honA baMdha hai / ye pudgala AtmA ke sAtha kSIra-nIra kI bhAMti jur3a jAte haiM / ye sUkSma karma pudgala AtmA samagna pradeza dvArA grahaNa hote haiM / pratyeka vyakti kA mAnasika- vAcika yA zArIrika yoga (kriyA - vyApAra ) samAna na hone se karmabaMdha sabake eka se nahIM hote / isIlie yoga ke anusAra taratamabhAva hote haiM / bandha ke prakRtibadha, sthitibaMdha, anubhAgabadha evaM pradezabAMdha ese cAra bAMdhoM kA ullekha hama pIche kara cuke haiM / (2 - 3) utkarSaNa evaM apakarSaNa : karma kI sthiti aura anubhAga kI vRddhi utkarSaNa hai aura unakI ghaTanA apakarSaNa hai / azubha karmoM ke ba'dhane ke pazcAta jaba jIva zubha karma-pravRti karatA hai taba usake pahale bAMdhe hue bure yA azubha karmoM kI sthiti aura phaladAna zakti ghaTane lagatI hai / isake viparIta yadi bure karmoM ke bA~cane ke bAda bhI anyabure karmoM ko bAMdhake adhika kaluSita bhAva Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ banatA hai taba nira'tara bure yA azubha karmoM kI ora pravRtta hone lagatA haiM / pariNAmataH karNo kI sthiti aura phaladAna zakti aura bhI bar3ha jAtI hai / ina donoM ke kAraNa hI kisI karma kA phala zuddha, kisI kA dera se eva kisI kA tIvra yA kisI kA maMda phala prApta hotA hai| isase itanA spaSTa hotA hai ki moha yA pramAdavaza kie gaye ghora azubha karma jo ki narka gati meM le jAne vAle hoM-unhe bhI jAgRti prAptakara ghaTAga yA naSTa kiyA jA sakatA hai / ghora pApI bhI mukti prApta kara sakatA hai / zarta itanI hI hai ki usakI supta-pramAdI AtmA jAgRta bane / jAgRti ke Atmabala dvArA kAya Adi ke zaktizAlI mAtaga para bhI akuza lagAyA jA sakatA hai| (4) sacA : Abaddha karma tura'ta apanA phala nahI dete / apitu kucha samaya ke pazcAt apanA phala dete haiM / jaise zarAba kA nazA kucha samaya bAda hI car3hatA hai yA bIja kucha kAla bAda hI panapatA hai / isa kAlAvadhi ko "AbAdhakAla' kahA gayA hai / AbAdhAkAla bhI kama kI sthiti ke anusAra hotA hai / jaina paribhASA meM kaheM to 'eka kor3A-kohI sAgara kI sthiti meM sau varSa abAdhakAla hotA hai| arthAta yadi kisI karma kI sthiti eka kor3A kor3I sAgara vAMdhI hai to vaha karma sau varSa bAda phala denA prArabha karatA hai aura taba taka detA hai jaba taka usakI sthiti pUrI na ho / tAtparya ki karma kA jIva ke sAtha rahanA hI sattA kA paricAyaka hai / (5) udaya : mattA ke antargata karma kA jIva ke sAtha rahanA hotA hai jabaki udaya ke antargata vaha karma phala dene lagatA hai / arthAta karma udaya meM Ane lagatA hai / yaha phalodaya eva pradezodaya do prakAra kA hai / jaba kama phala dekara naSTa hote haiM, use phalodaya Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eva jaba karma phala die binA hI naSTa ho jAte haiM use pradezodaya kahate haiN| (6) udIraNA : 'AbAdhakAla' pUrNa hone para udita kama kA niyata kAlAnusAra kramika udaya honA udaya hai / para, samaya se pUrva kama kA vipAka ho jAnA udIraNA hai / udAharaNArtha-Ama ko samaya se pUrva pakane ke lie DAla se toDa. kara bhUse yA ghAsa meM dabAkara rakhA jAtA hai / isa prakAra vaha samaya se pUrva jaldI paka jAtA hai isI prakAra kama kI bhI apakaSaNa karaNa ke dvArA sthiti ghaTa jAtI hai / sthiti ke ghaTane se karma niyata samaya se pUrva udaya meM Ate haiM / yaha samaya se pUrva ko karmodaya hI udIraNA : hai / jaise kisI kI asamaya mRtyu ko hama akAla mRtyu kahate haiM / hakIkata meM yaha Ayukama kI udIraNA hI hai / (7) saMkramaNa : eka karma prakRtikA anya sajaratIya karma rupa meM ho jAne ko sakramaNa kriyA yA saMkramaNa karaNa kahA gayA hai / dhyAna rahe ki saMkramaNa kama ke mUla bhedoM meM nahIM hotA arthAta mUlakarma anya karmo meM parivartita nahIM ho sakate / yaha saMkramaNa mAtra karmoM ke avAntara bhedoM meM hI hotA hai / jaise jJAnA varaNI karma darzanAvaraNI meM saMkramaNa nahIM karegA paratu vedanIya kama ke sAta vedanIya karma asAtavedanIya yA sAtavedanIya meM saMkramaNa kara sakatA hai yadyapi isameM bhI eka apavAda hai jaise Ayu kama ke cAra prakAroM meM paraspara saMkramaNa bhI nahI hotA / jaise, nakaragati kI Ayu se Abaddha jIva ko nakaragati meM hI jAnA paDegA / isI prakAra mohanIya kama ke avAntara bheda darzana mohanIya aura cAritrya mohanIya kama paraspara saMkramita nahIM ho sakate / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) upazama : upazama arthAt karma ko upazAMta karanA / udita karma ko smAchanna agni kI taraha dabA denA-upazamanA hai / upa zaNama avasthA meM udaya-udI'NA nahIM hotA / sAtha hI skramaNa, AkarSaNa mA apakaga eva nidhati nikAcana nahIM hotA / ye saba sopazamanA karma saMbaddha se haiM / sarala zabdoM meM kaheM to kama ko udaya meM A sakane ke Ayogya banA detA hai / (9) nidhatti : karma kI yaha aisI sakhna avasthA hai ki jisameM kama kA sakramaNa aura udIra gA nahI ho sakatI / para'tu karma kA utkarSa yA apakarSaNa ho sakatA hai / (10) nikAcanA : yaha karmavadha kI sarvAdhika kaThina yA sakhta avasthA hai jahA~ udoraNA, saMkramaNa, utkapaNa yA apakarSaNa kisI bhI kriyA nahIM cala sakatI / imameM udita karma kA prAyaH bhoganA hI par3atA hai| kama ke isa ziddhAMta ko samajha lene para hama itanA jAna hI sakate haiM ki vyakti apane kie hue kamoM kA phala svaya bhogatA hai / ye karma hI use janma janmAtara bhaTakAte haiM / inase chUTane para yA mukta hona para hI mokSa yA ajanmApane kA sukha prApta ho sakatA hai| samAjakI vyavasthA ke lie bhI satkama Avazyaka haiM / bure karmoM ke pariNAma, bure kapaTadAyI evaM AtmaghAtaka hote hai aisA jJAna jise jAgRta ho jAye vaha galata kAya", anyako duHkhI karane vAle karmoM se bacegA / kaSAyoM se bacegA / puNya badha dvArA uttama gati prApta karegA / eka dina ina karmoM se saMpUrNa mukta banakara 'muktAramA bana skegaa| dhyAna rahe ki hama jo kama kareMge usakA phala bhI hameM hI bhoganA hai / unhI ke anusAra zarIra. buddhi, zakti, sampati sukha-duHkha prApta hoNge| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatattva mImAMsA tattvoM kI mImAMsA karane se pUrva tattva zabda ko samajhanA cAhie / savortha siddhi meM vastu ke nija svarUpa ko ho tantra kahA gayA hai / "jisa vastu kA jo bhAva hai vaha tatva hai / " isI prakAra kA artha bodha rAjavArtika eva samAdhi zataka TIkA meM bhI vyakta huA hai / pacAdhyAyI pUrvAdha meM isI bhAva kA spaSTa karate hue kahA hai- 'tattva kA lakSaNa sata hai / ' athavA sata hI tattva hai jisa kAraNa se ki vaha svabhAva se hI siddha hai, isalie vaha anAdi nidhana hai, vaha svasahAya hai aura nirvikalpa hai / dhavalA meM ise zrutajJAna kA lakSaNa mAnA hai / tatvArtha ke sauMdarbha meM hI yaha spaSTa kahA gayA hai ki 'artha' mAne jo jAnA jAye / tattvArtha mAne jA padArtha jisa rUpa se sthita hai usakA usI rUpa meM grahaNa / (rAja vArtika) nizcayarya se AtmA ko hI saccA tatva kahA gayA hai / tArtha sUtra meM to umAsvAmIjIne tatvoM para zradvA karane vAle kA samya dRSTi kahA hai / sarala DhaMga se yoM rakhA jA hai ki saMsAra meM janma-maraNa ke dukhoM ko jhelane vAlA prANI yadi ina dukhoM se chuTakArA pAnA cAhatA hai to use ina tatvoM ko samajhanA hogA / jIvana meM cAritrya rUpa dhAraNa karanA hogA / jIva kI mokSa taka kA yAtrA ke vividha sopAnoM (aayaameN|) ke rUpa meM ina tatvoM ko prastuta kiyA jA sakatA hai / hama pichale prakaraNa meM karma kI viSada vyAkhyA evaM karma bAdhana Adi kI carcA kara cuke haiM / ina karmoM ke ba'dhanoM se bUTakara uttama sukha meM jo prasthApita kare vahI dharma hai / jIva svaya karmoM ko bA~dhatA haiM unhIM meM use svayaM hI chUTanA bhI hai / 5 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina darzana kI vizeSatA hai ki vaha kisI bhI vastu ko jAne samajhe binA apanAne ko nahIM kahatA / 'pahale jAno taba mAnoM' kA spaSTa siddhAMta vahAM lAgU hotA hai / ina tatvoM ke AdhAra para hama vastuke svarupa, unakI pahacAna karate haiM / badhe karmoM ko choDa.ne kA upAya DhUDhate haiM / nayoM ke Agamana ko rokate haiN| baddha karmoM ko naSTa kara 'mukta' banane kA prayAsa karate haiM / jIvana kA yogakSema inhI para nirbhara mAnA gayA hai / ina tatvoM ko sAta eva' nava bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai-(1) jIva (2)ajIva(3)Asnava 4)badha (5 saMvara(6)nirjara(7 mokSa / nava tatva mAnane vAloM ne puNya aura pApa ina doneAM ko pRthaka tAva mAnA hai / jaba ki sAta tatva mAnane vAloM ne pApa aura puNya kI gaNanA Asrava aura vadha ke antargata kI hai / samayasAra meM ina sapta tattvo meM kevala jIva va ajIva kI hI pradhAnatA mAnI hai / pacAdhyAyI meM kahA hai| " ye nava tattva kevala jIva aura pudgala rUpa haiM, kyoMki vAstava meM apane dravya kSetrAdika ke dvArA kartA tathA karma meM hai anamyatva nahIM hai / prAyaH sabhI AcAryoM ne mAnA hai ki jIva aura pudgala ke saMyoga se bane hue sapta padArtha ghaTita hote hai / yA paraspara meM sabadha ko prApta una donoM jIva ora pudgala ke hI nimitta naimibhika sabadha se hone vAle bhAva ye nagha padArtha haiM / ina tattvoM kA jo kama nirdhArita kiyA gayA hai usakA kAraNa prastuta karate hue AcArya sarvArthasiddhi meM kahate haiM-'saba phala jIva ko milatA hai / ataH sUtra ke prAraMbha meM jIva kA grahaNa kiyA hai| bhajIva jIva kA upakArI hai vaha dikhAne ke lie jIva ke bAda ajIva kA kathana kiyA hai / Amatra jIva bhaura ajIba donoM ko viSaya karatA hai ataH ina donoM ke bAda Arava kA grahaNa kiyA hai / baMdha mAnava pUrvaka hotA hai, isalie AmAba ke bAda bandha Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA kathana kiyA hai | sa'vara ke hone para nirjarA hotI hai / mokSa ata meM hotA hai / isalie usakA ata meM kathana kiyA hai| athavA kyoMki yahA~ mojha kA prakaraNa hai isalie usakA kathana karanA Avazyaka hai / vaha saMsAra pUrva ka hotA hai aura saMsAra ke pradhAna kAraNa Asnava aura badha haiM tathA mokSa ke pradhAna kAraNa saMvara aura nirjarA haiM / ata pradhAna hetu, hetubAle aura unake phala ke dikhalAne ke lie alaga-alA upadeza kiyA hai / (jaina si. ko. pR. 353-54) saMkSipta meM ina tatvo ko samajhe / jIvatatva : saMsAra yA mokSa donoM meM jIva pradhAna tatva hai / yadyapi jJAna darzana svabhAvI hone ke kAraNa vaha AtmA hI hai phira bhI saMsArI dazA meM prANa dhAraNa karane se jIva kahalAtA hai / vaha anantaguNoM kA svAmI eka prakAzAtmaka amUrtika sattAdhArI padArtha hai / kalpanA mAtra nahI hai nahI pacabhUtoM ke mizraNa se utpanna hone vAlA koi saMyogI padArtha hai |...koii eka hI sarvavyApaka jIva bhI ho aisA jaina darzana nahIM maantaa| ve ena tAnata haiN| unameM se jobhI sAdhanA vizeSa ke dvArA karmo' va saMskAroM kA kSaya kara detA hai vaha sadA atIndriya Ananda kA bhoktA paramAtmA bana jAtA hai |...jaina darzana meM usI ko Izvara yA bhagavAna svIkAra kayA hai / (jau si. ko. pR. 330) jIva ke svarupa ko lekara aneka AcAyoM ne vyAkhyA meM prastuta kI haiM jinakA sAra rUpa kathana yahI hai ki jo cAra prANAM se jItA hai, jiyegA aura pahale jItA thA vaha jIva hai| yaha jIva rasa, rupa, gadha rahita, indriyoM se agocara, cetanA guNa vAlA, zabda rahita evaM AkAra rahita hotA hai| upayoga aura Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanA isake lakSaNa mAne gaye haiM | bhAvapAhuDa meM kahA hai jIva kartA hai, bhoktA hai, amUrtIka hai zarIra pramANa hai, anAdi nidhana hai, darzanajJAna upayogamayI hai aisA jitabarendra dvArA nirdiSTa hai / isa saMkSipta vyAkhyA se itanA spaSTa huA ki jisameM cetanA guNa hai vahI jIva hai jo pudgala yA ajIba se pRthaka hai / pudgala jahA~ indriyoM ke anurupa rUpa, rasa gadha eva' sparza guNavAlA hotA hai vahAM jIva aisA nahIM hotA / cetanA ko mukhya lakSaNa hone se jIva jAnane aura dekhane kI zakti rakhatA hai / yaha jIva Atma-svarUpa ko grahaNa karake darzanasvarupI eva bAhya padArthoM ko grahaNa karake jJAnasvarupI kahalAtA hai / jJAnarupI honA jIva kA mukhya rAkSA hai / yadyapi ekendriya jIva se lekara muktA mAoM taka jIva meM hInAdhika jJa na pAyA jAtA hai / __yadyapi anya padArthoM kI bhA~ti jIva pratyakSa dRSTA nahI tathApi vaha svAnubhava pramANa se hI jAnA jA sakatA hai / yaha jIva indriyoM ke mAdhyama se rUpa rasa Adi kA jJAna yA saMvedana prApta karane ke bAvajada usase nitAMta pRthaka hai / jaise cakkU se vastu kaTatI hai / para cakkU aura bastu bhinna haiM / indriyA~ Adi AtmA ko jJAna prApta karAne meM sAdhana bhUta ho sakatI haiM para ve svayaM caitanya svarupa AtmA nahI ho sakatI / isa AtmA yA jIva kA koI raga nahIM hai / carmacakSu se dekhA bhI nahIM jA sakatA para'tu anumAna aura pramANa se usakA svIkAra kiyA jAtA hai / saMsAra meM vividha prakAra ke loga unakI zArIrika Adi bhinnatA kA avazya kAraNa hotA hai / yaha kAraNa hai karma kA prabhAva / (pichale prakaraNa meM isakI carcA ho cukI hai ) dharma kI sattA ke saMrdabha meM yaha AtmA svataH siddha ho jAtA hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva, karmoM ko bhogate samaya jo bhAva karatA hai usakA vaha svayaM kartA mAnA jAtA hai / ye bhAva pA~ca prakAra ke mAne gae haiM / aupazamika, kSAyika, audAyika kSAyopazamika aura pAriNAmika / jaba karmo ko udaya meM na A sakane yogya banA diyA jAtA hai / taba ve aupazamika bhAva kahe jAte haiM / karmo kA kSaya hone para kSAyika bhAva eva java kucha karmoM kA kSaya ba kucha kA upazama hotA hai taba unheM kSAyopazamika bhAva kaho jAtA hai / karmo ke udaya se hone vAle bhAva audayika bhAva kahalAte haiM aura karmo' ke nimitta ke vinA jo bhAva hote haiM unheM pAriNAmika bhAva kahate haiM / mUlataH ye karma to nimitta mAtra haiM-jIva na svayaM ina bhAvoM kA kartA hai / jIva karmoM kA kartA evaM bhoktA svayaM hai| sukhAtmaka-dugvAtmaka anubhUti isakA pramANa hai / jainadarzana meM 'jIva' zarIra pramANa mAnA gayA hai / arthAta prApta choTe yA baDe zarIra meM tadanurUpa ho jAtA hai| choTe yA bar3e hone para bhI usake pradezoM kI hAni nahIM hotI na hI vRddhi hotI hai / vaha asaMkhyAta pradezI hI rahatA hai / jIva ke bheda : sAmAnyataH jIva ke do bheda haiM : (1) saMsArI jIva (2) mukta jIva karma baMdhanoM se Abaddha janma maraNa ko bhogatA huA vividha gatiyoM meM bhaTakane vAlA jIva saMsArI jIva hai aura jo ina karmo ke badhana ko kATa kara mokSa meM sthita ho gayA vaha mukta jIva hai| mukta jIva samAnadharmA hone se unameM bheda nahIM hote paraMtu saMsArI jIvoM ke vividha bheda haiN| Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsArI kA artha hI hai bhramaNa karanevAlA / saMsArI zabdahI 'sama' upasarga pUrvaka 's' dhAtu se banA hai / 'sR' kA artha hI bhramaNa karanA arthAta saMsArI jIva caurAsI lAkha yoniyoM evaM cAroM gatiyoM meM bhramaNa karatA hai / saMsArI jIva ke bhI-(1) sthAvara aura (2) trasa do bheda haiM / jina jIvoM kA dukha miTAkara sukha prApta karane kI pravRtti, ceSTA, gati Adi nahIM haiM, ve sthAvara haiM / ye sthAvara jIva pRthvIkAya, jalakAya, tejaskAya, vAyukAya evaM vanaspatikAya pAMca prakAra ke hote haiM / jainadarzana ne hI sarva prathama ina pAMca prakAra ke sthAvaroM meM jIva kI kalpanA kI aura bAda meM vijJAna ne bhI prayogoM dvArA inameM jIva ke astitva kA svIkAra kiyA / ye pAMcoM meM sparzana dvArA anubhava kI zakti yA kriyA pAI jAne se inheM ekendriya bIva ke antargata mAnA hai / ina ekendriya stha vara ke bhI (1) sUkSma eva (2) bAdara bheda kie gaye haiM / arthAta jo indriyoM se dRSTa nahI, para haiM, sUkSma evaM jo sthUla rUpa se dRSTa haiM ve bAdara sthAvara jIva kahe gaye haiM / jaise mATI, patthara, kutrA, nadI, agni, dIpaka, anubhava meM AnevAlA vAyu, vRkSa, zAkhA, phUla phala Adi vAdara paca prakArI sthAvara haiM / dUsare prakAra ke 'sa' jIvoM meM dukha meTa kara sukha prApti kI ceSTA kriyA yA gati vidyamAna hotI hai / ye trasa do, tIna, cAra aura pAMca indriyoM vAle hote haiM / laTa Adi jIvoM ke sparzana aura rasanA nAmaka do indriyAM hotI haiM / cITI, ju Adi ke ina do ke uparAMta ghrANendriya hotI hai ataH ve triindriya jIva kahalAte haiM / jaba ki sparzana, rasanA, ghrANa evaM cakSu ina cAra indriyoM ke dhAraka jIva cAra indriya dhArI hote haiM / jaise makkhI, viccha, bhaurAM. Adi / jinake ina cAra indriyoM ke uparAMta Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tho - - zravaNendriye bhI hotI hai ve paMcendriya jIva kahalAte haiM | ina pAMcoM indriyoM vAle jIva pUrNa rupega sparza, rasa, gadha rupa aura zravaNa kA jJAna karate haiM / ina paMcendriyoM ke bhI gati ke anusAra cAra bheda haiN| (1) manuSya gati (2) deva gati (3) tiryaMca gati (pazu gati) (4) naraka gati / kamoM ke anusAra jIva vividha gatiyoM ko prApta kara phala ko bhogatA hai / manuSya gati hI zreSTha gati mAnI gaI hai jahAM se saMpUrNa karmoM kA kSaya kara ke jIva mukta bana sakatA hai / jaina darzana meM jIva kI svataMtra sattA kA svIkAra kiyA gayA hai / ajIvatatva : jIva se nitAMta virodhI caitanyarahita jar3a padArthoM ko ajIba kahA gayA hai janadarzana meM isake pAMca prakAra haiM / (1) dharma (2) adharma (3) AkAza (4) pudgala (5) kAla I yahAM dharma aura adharma kA pryo| puNya pApa ke saMdarbha meM nahIM hai / ye do svatatra padArtha sampUrNa loka meM AkAza kI bhA~ti vyApaka evaM arUpI haiN| ina do rUpoM kA varNana anya kiMsI darzana meM nahIM haiM / isI prakAra pudgala zabda kA prayoga bhI mAtra jaina darzana meM huA hai / pratyeka banane-bigar3ane, TUTane phUTane vAle padArtha isake antargata haiM / ina pAMcokA saMkSipta meM svarupa samajheM dharma (dravya) : jo jIva aura pudgala ko gati pradAna karane meM sahAyabhUta banatA hai vaha padArtha dharma kahalAtA hai / jaise machalI ko pAnI meM calane meM pAnI sahAyaka hai usI prakAra 'dharma' bhI gati pradAyI padArtha hai / jaise AkAza (vistAra) prApta karane meM AkAza sahAyabhUta hotA hai usI prakAra dharma ko jAnanA cAhie / ___ adharma (dravya) : dharma se viparIta jo jIva puhagala ko sthira hone meM sahAyaka hotA haiM vaha adharma (dravya) kahalAtA hai / jaise zrabhita pathika ko vRkSa kI chAyA vizrAma kA nimittabhUta banatI hai vaise hI adharma dravya Thaharane meM sahAyaka banatA hai / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadyapi hilanA calanA yA ThaharanA Adi kA svatatrakanI jIpa : aura pudagala svaya' hai / svaya' kI kriyAoM se hI ve calate yA Thaharate haiM parantu unameM sahAyabhUta padArtha ye donoM dravya mAne gaye haiN| isa prakAra gatizIlatA evaM sthiratA meM sahAyabhUta dravyoM kA svIkAra to vatamAna vijJAna ne bhI kara liyA hai / ye donoM dravya AkAza kI bhAMti amUrtika e samasta lokavyApI haiM / ye donoM dravya preraka kAraNa bhI nahIM hai / kisI ko balAta na calAte haiM aura na Thagate hI haiM / ye to mAtra sahAyaka dravya hI haiN| ghAsIrAma je / ne apane mazobana pradha- '' kA molojI(olDa enDa nyU' nAmaka pustaka meM 'yUTana ke Akaga ke nidAna meM kramazaH dhama-adhama dravya ko saSTa evaM siddha kiyA hai| AkAza :- AkAza padArtha sarvajJAta hai / samasta dizAoM kA bhI isI meM samAveza hotA hai / AkAza dravya sabhI dravyoM ko sthAna detA hai / yaha amUrtika va sarvavyApI hai / jainAcAyoM meM isa AkAza ko (1) lokAkAza (2) alokAkAza ese dA vibhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / loka saMbadhI AkAza--lokAkAza aura alokasaMbadhI AkAza alakAkAsa kahA hai / sarvavyApI AkAza ke madhya meM lokAkAza hai / arthAta Upara nIca evaM AjU bAjU jahA~ taka dharma adhama padArtha sthita haiM vahA~ taka ke kSetra ko loka sajJa dI hai / isase bAhara Aloka sthita hai| dharma-adhama dravyoM ka sahayoga se hI jIva aura pudgala kI isa loka meM kriyAye cala rahI haiM / jabaki Aloka meM ina do padArthA' kA abhAva hone se koI bhI jIva yA aNu nahI hai / ataH loka meM se aloka meM nahIM jA sakatA / lokameM chaha-dravya pAye jAte haiM jabaki alokAkAza meM mAtra AkAza dravya hI rahatA hai / yaha AkAza dravya anata vistAra Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82. vAlA hai | lokAkAza ani hai / isakA Adi ata nahIM | ise yoM samajhA jA sakatA hai-kaTi ke donoM bhAgoM para donoM hAtha rakhakara aura donoM pairoM ko phailAkara khaDe. purUSa se samAna loka kA AkAra hai / nIce ke bhAga meM sAvana, nAbhipradeza meM manuSya loka, apara ke bhAga meM svarga loka evaM taka pradeza meM mokSa sthAna hai / samasta karmoM ko kSaya karane vAlA jIva nirbhAra hokara mana karatA hai para Mtu vaha lokAkAza taka hI gamana kara sakatA hai kyoMki dharma dravya gamana meM yahIM taka sahAyaka bana sakatA hai / yadi do dravya na hote to phira AtmA kahA~ taka gamana kA kahA~ sthita hotI yaha eka prazna bar3A ho jAta aura phira muktAtmAoM kA mokSa meM sthira zaMkAspada yA vivAdAspada bana jAtA | dharma aura aba ya ke astitva evaM gati Adi ke kAraNa hI akhaNDa hote hue bhI usake do rUpa mAne gaye haiM / jIva kI gati kahA~ taka hogI yaha bhI isI se nizcita ho sakA / pudgala:- jaina darzana meM sthUla mahAsthUla samasta rupI padArthoM ko pudgala kI sajJA dI gaI hai / yoM kahA jA sakatA hai ki hama jo dekhate haiM, khAte haiM Adi sabhI padArtha pudgala haiM / zAstrakAro ne pudgala ko rupa, rasa, gaMdha aura sparzavAlA kahA hai / pudgala' arthAta 'pura' evaM 'garla' do dhAtuoM ke sauMyoga se nirmita yaha zabda siddha karatA hai ki jahA~ milana yA juDanA evaM khira jAnA yA pRthaka honA donoM kriyAeM hotI haiM vahI pudgala dravya hai / arthAta aNusa ghAta rupa choTe bar3e padArthoM meM honi yA vRddhi hotI rahatI hai paramANu meM vilaya yA pRthakatva kI kriyA isI ke kAraNa haiM / paramANu pudgala kA mUlatatva hai / unakA sayojana skandha kahalAtA hai / samasta chaha dravyoM meM pudgala hI ekamAtra mUrtika dravya Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai zeSa arUpI haiM / yahA~ rUpI se tAtparya rUpa-rasa-gadha spaza' se hai / anya padArtho meM ye guNa nahIM pAye jAte ataH arupI kahe gaye haiN| sparza ATha prakAra kA hai- kaThina, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha eva' rukSa, / isI prakAra rasa pAMca prakAra ke haiM-kaDuvA tIkhA, kaSAya, khaTTA, mIThA, gidha ke bho sugauMdha aura durgandha do prakAra haiM jabaki kAlA, pIlA, harA, lAla, aura sapheda pA~cavarNa haiM / zabda, chAyA, adhakAra, evaM prakAza ko bhI pudgagala mAnA hai / pudagala ke bheda : mUlataH do bheda (1) paramANu (2) skandha / zAstrakAroM ne paramANu kI vyAkhyA karate hue kahA-jo straya Adi. madhya evaM atarupa ho / jisakA indriyoM dvArA grahaNa na kiyA jA sake / ese avibhAvI dravya ko paramANu kahA gayA hai| aise paramANu ke khaDa nahI kie jA sakate / ye paramANu nitya hote hote haiM / zabda rupa nahI hote, eka pradezI, avibhAgI evaM mUrtika hote haiM ye paramANu zabda kI utpatti meM kAraNa hote hai svaya zabdarupa nahIM hote / ska dhakA antima vighaTana paramANu hai| isI prakAra aneka paramANuoM kA saMgaThana skauMdha kahalAtA hai adhikAdhika paramANuoM kA sagaThana asakhyAta pradezI aura ananta pradezI ska'dha taiyAra karate haiM / vijJAna kA eTama kabhI avibhAjita thA para Aja vibhA jita hone se paramANu nahI raha gayA / skadha hai , vaha mUrtika hai / skoM ke paraspara TakarAnese zabdo' kI utpati hotI hai / yo paramANu juDakara eka rAsAyanika prakriyA karake nae padArtha (ska'dha) ko janma dete haiM / snigdha aura makSaguNa ke nimitta se hI paramANuo kA badha hotA hai / parantu aise badha meM eka paramANu kA guNa dUsare se kama yA adhika honA cAhie / zarIra kA moTApana, dubalApana, Adi AkAra pudgagala kI hI paryAyo haiM / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlaH vastu ke parivatana meM sahAyaka dravya kahalAtA hai / parivartana vastu kA lakSaNa hai / parantu bAhya nimitta ke binA sa bhaya nahIM kAla dravya kI sahAyatA ke binA saMsAra kA parivata na saMbhava nahI hotA / vastu kA rupa badalanA, naye kA purAnA honA yuvA kA vRddha honA, vatamAna kAla kA bhUtakAla meM parivata na honA sabhI parivatana isa kAladravya ke kAraNa haiM / kAla ke do prakAra (1)nizcaya kAla (-) vyahArakAla aise do bhAna kie gae haiN| kAla guoM ke kAraNa hI saMsAra meM pratikSA parivartana hotA hai | inhI ke nimitta se bastu kA astitva bhI kAyama hai| AkAza ke eka pradeza meM sthita pula kA eka paramANu mandagati se jitanI dera meM usa pradeza se lage hue dUsare pradeza para pahucatA hai use samaya kahate haiM / samayo kA samUha hI vizeSa samaya banakara vyavahArakAla rUpa meM ghaTI, pa0, dina rAta ke nAma se pukArA jAtA hai / sU.." Adi nakSatroM kI gati ko bhI kAla kahate haiM / yadyapri anya darzanA ne kAla kA svIkAra kiyA hai para ve vyavahAra kAla taka hI sImita rahe / mAtra jaina darzana meM hI kAldayAko anurupa vastu-svarupameM svIkAra kiyA hai / yaha AkAza kI bhA~ti amUrtika hai--para aneka rUpA hai| asthikAya :- SaDadravyo meM kAla ke alAvA sabhI dravya paMcAstikAya mAne gaye haiM / astika'ya se tAptarya hai zarIra kA honA / jaise zarIra bahudezI hotA hai jaise hI kAla ke alAvA zeSa pAMca dravya bahupradezI hote haiM / ataH inheM dharmAstikAya, adharmAsti kAya, AkAzAstikAya, pudgalA stakAca evaM jIvAstikAya, kahA gayA hai / ye pA~cA asakhyAta aura ananta pradeza vAle dravya haiM / kAla draSya ke asaMkhya kAlANu paraspara Abaddha rahane ke kAraNa ve kAya nahIM ho pAte / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Anava :- karma ke prakaraNa meM hama 'karma kA Agamana ' ke antargata, Alava kI carcA saMkSipta meM kara hI cuke haiM / tathApi yahAM kucha adhika samajheMge / karmoM kA AtmA ke sAtha juDanA hI Asnava hai 'jIva ke dvArA pratikSA mana-vacana aura karma se jo kucha zubha yA azubha pravRtti hotI hai use jIva kA bhAvAnava kahate haiM / unake nimitta se koI vizeSa prakAra kI jar3a pudgala varga gAye Akarzita hokara usake pradezo meM praveza karatI haiM se| TravyAstratra hai sarvasAdhAraNa janoMko to kapAyavaza hone ke kAraNa yaha Asrava AgAmI vadha kA kAraNa par3atA hai isalie sAmparAyika kahalAtA hai, paraMtu vItarAgI janoM ko vaha icchA se nirapekSa karmavaza hotI haiM isaliye AgAmI vadha kA kAraNa nahIM hotA, aura Ane ke anantara kSaNa meM baDa jAne se IryApatha nAma pAyA hai|' je, si ko pR. 296, rAjavArtika meM bhI kahA hai jisase karma Ava se Asatra hai yaha kAraNa sAdhana se lakSaNa hai / AstravaNa mAtra arthAt kamoM kA AnA mAtra Asrava haiM, yaha bhAva sAdhana dvArA Asrava hai| puNya-pApa rupa karmoM ke Agamana ke dvAra ko Asrava kahate haiM / jaile nadiyAM ke dvArA samudra pratidina jala se bhara jAtA hai vaise hI miththA darzanAdi snoto se AtmA meM karma Ate haiM / (rA. vA. 6, 2, 4, 5, 5; deg, 6) ___ina do spaSTatAoM se itanA spaSTa huA ki AtmA ke sAtha karmoM kA yoga hI Anava yA Agamana hai / yaha puNpa yA pApamayI yA zubha yA azubha hotA hai / jo saMsAra meM bhaTakAne ke kAraNa sAmparAyika hai kAraga ki ese karma Asnaba meM Akara cipaka jAte haiM / jabaki IryApatha vAle karma AkAra turaMta jhar3a jAte haiM / ina karmAsnavA meM hamArI zubha yA azubha dRSTi kI mahattA va rAga bhAvoM kA vizeSa mahatva hai / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 - baMdha :- baMdha arthAta jur3anA yA baMdhanA / jIva aura karma ke pArasparika saMyoga ko yA milara ko baMdha kahA gayA hai / sarala zabdoM meM kaheM to jIva ke sAtha Astratra dvArA jo karma salaMgna hote haiM vahIM baMdha hai / zubha karmoM ke Atraya se zubha aura azubha karmoM ke Astraba se azubha karma hote haiM / jaina dharma meM zubha ko bhI azubha kI taraha baMdha kA yA baMdhana kA kAraNa mAnA hai kyoki saMsAra yA gatiyo meM bhramaNa donoM karAte haiM / eka lohe kI veDI hai to dUsarI sone kI / Anava aura badha meM thor3A sA bheda hai / dravyasaMgraha meM spaSTa karate hue kahA hai- prathama kSaNa meM jo karma skaMdho kA Agamana hai, vaha Asrava hai aura karmarakaMthoM ke Agamana ke pIche dvitIya kSaNa meM jo una skaMdhoM kA jIva pradeza meM sthita honA sA badha hai / yahAM eka dhyAna rakhanA hai ki AtmA ke sAtha Akhava dvArA saMyAjita karmA kA ekameka hAkara eka rAsAyanika nayA hI rUpa banatA hai vahI badha hai| donoM alaga-alaga mAtra saMyoja rUpa nahIM rahate / jIva aura karma paraspara prabhAvita hokara nae rupa ko grahaNa kara lete haiM / dhavalA meM bhI isI Azaya kA ullekha hai-'dravya kA dravya ke sAtha tathA dravya aura bhAva kA krama se jA saMyoga aura samavApa hai vahIM baca kahalAtA hai|" vividha apekSAo se isake vidha-vidha bheda kie gaye haiM / vyakti inhIM badhoM ke kAraNa vividha rUpa, yoni, zarIra, sukha-dukha, gati Adi the| prApta karatA hai / kamoM kA bandha dravya kSetrAdi kI apekSA ba~dhatA hai / AcAryo ne ajJAna, rAgAdi kA hI bandha kA mukhya kAraNa mAnA hai / saMvara : jisa prakAra Asatra arthAta AnA / usI prakAra saMbara arthAta rukanA / yoM kahA jA sakayA hai ki jisa prakAra kamare kI sArI khir3akiyAM yA daravAje khule hone para teja A~dhI Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUphAna vA cAroM ora se dhUla Adi ur3Akara praveza karatI hai vaha Asrava hai / para jaba ina daravAje khir3akiyoM ko vadha kara diyA jAye to A~dhI-pAnI evaM usake sAtha AnevAlI dhUla Adi padArtho kA praveza baMda ho jAtA hai / AcAryoM ne kahA hai--'mithyAtva aviratiH pramAdaH kavAyaH aura mana-vacana kArya kI pravRtti ye saba karmoM ke Ane ke dvArA hone se Asrava hai| inake viparIta samyakatva dezavaH mahAvrata, apramAda mAha va kapAyahIna zuddhAtma pariNati tathA-mana vacana kArya ke vyApAra kI nivRtti ye saba karmoM ke virodha hetu hone se saMbara haiM / hAM samiti: gupti Adi rupa jIva ke zuddha bhAva saMvara haiM / aura navIna karmoM kA na AnA dravya saMvara hai / (ja. si. ko. pR 13 ) tAtparya ki naye karmoM kA rokanA yA na Ane denA saMvara hai / isake lie bheda-vijJAna-dRSTi utpanna karake jIvAtmA aura AstravoM kA bheda jAna lenA cAhie / esA jJAna hone para kaSAyAdi ke kAraNa utpanna AstrayoM ko rokA jA sakatA hai / nae kamoM kA bAMdhanA yadi nahIM rokA gayA to kabhI bhI chuTakArA saMbhava nahIM / dravya graha meM saMvara ke lie Avazyaka tattvoM meM pAMcavrata, pAMcasamiti, tInagupti, dazadharma, bAraha anuprekSA, bAIsapariSaha tathA caritra dhAraNa ko mAnA hai / isakA uddezya itanA hI hai ki AtmA ke zuddha caitanya svarupa para jo karmoM ke Asrava se kAlimA car3ha gaI haiM, dhumila baMdhana baMdha gaye haiM unheM sApha karanA hai / naI gaMdagI ko rokanA hai| nirjarA : Asrava se badhe karmA kA kSaya karanA nirjarA hai / saMbara meM nae karmoM kA Agamana rokA gayA / para jo bada karma haiM unheM naSTa yA bhaya karanA hI nirjarA yA jalAnA hai / jaise pratikSaNa nae karmoM kA mAnava va badha hotA hai vaise hI pratikSaNa unakI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 nirjarA bhI he|tii rahatI hai / aneka jaina zAstroM ne kahA 'pUrva-baddha karmoM kA jhar3anA nirjarA hai |' yA Atma pradezoM ke sAtha karma pradezoM kA usa AtmA ke pradezoM se jhaDanA nirjarA hai / ' ( bhagavatI ArAdhanA) isI prakAra sarvArthasiddhi rAjabArtika graMtho meM bhI vyAkhyA vivecana prastuta hai / nirjarA ke do bheda sakAma yA savipAka tathA akAma yA avipAka nirjarA hai / sakAma yA savipAka arthAta apane samaya se svayaM karmoM kA udaya meM Akara jhar3anA / aise karma evaM tajjanya sukha-dukha ko bhoganA hI par3atA hai / karma apanA pUrA prabhAva batAte hI haiM tabhI jhaDate haiM / aise karmodaya ke samaya yadi vyakti calita yA durdhyAna meM calA jAye, usameM kaSAya kI mAtrA bar3e to nae karma hI badhate raheMge aura vyakti bhI mukta nahIM ho paayegaa| dUsare akAma yA avipAka nirjarA kA matalaba hai samaya se pUrva vizeSa tapasyAdi dvArA karmoM kA naSTa karanA / jaise kacce Ama ko vizeSa prayatnoM se samaya se pUrva pakA lenA / aisI nirjarA ucca caritra dhAraNa karane se hI hotI hai | jo tapasvioM ke hI saMbhava hai| isa vipAka nirjarA ke bhI mithyA evaM samyaka pUrNa do upa vibhAga haiM / icchA nirodha ke binA kevala bAhyatapa dvArA kI gaI jirA mithyA vipAka ke antargata hotI hai jabaki sAmyatA kI vRddhi sahita kAma kleSAdi dvArA kI gaI samyaka nirjarA hai / mokSa sAdhaka ke lie samyaka vipAka hI zreyaskara hai / tapasyA ke mAdhyama se hI donoM prakAra kI nijarA saMbhava hai / tapa ke dvArA hI rAMvara aura tadanantara nirjarA hotI hai / aura tapa bhI samyaka pUrvaka honA cAhie / caritra dhAraNa karane se saMbara evaM tapa se nir| hotI hai| mokSa : mokSa arthAta sodhya kI prApti / Anava se mokSa takakI yAtrA arthAta saMsArake karmoM se mukta hokara saccidAnaMda svarupa kI prApti / ye cAroM tattva kramazaH sambaddha haiM / Astrava se Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 karma baMdhana hote haiM / unheM rokanA Avazyaka to haiM hI unakA jalA denA yA kSaya karanA hI lakSya hogA / jaba tapasyA ke mAdhyama se karma arthAta AtmA se cipake huai para padArthoM kA nAza ho jAyegA taba AtmA pavitra, nirbhara evaM triloka trikAladarzI bana jAyegA | kevalajJAna honetaka cAra ghAtiyA evaM tatpazcAta cAra aghAtiyA karmoM ke naSTa hone para tuMbI kI taraha nirbhAra AtmA mokSa pada yA nirvANa ko prApta ho sakegA / AcArya batalAte haiM- 'baMdha karmoM kA Atyantika kSaya siddhi meM bhI ullekha mokSakA lakSaNa tattvArtha sUtra meM hetuoM ke abhAva aura nirjarA se saba honA hI mokSa hai / isI prakAra sarvArtha hai - 'jaba AtmA karmamala kalaMka aura zarIra ko apane se sarvathA judA kara detA hai taba usake jo acintya svAbhAvika jJAnAdi guNarUpa aura avyAbAca sukha rUpa sarvathA vilakSaNa avasthA utpanna hotI hai use mokSa kahate haiM / aisI hI vyAkhyAyeM rAjavArtika, samayasAra Adi graMthoM meM haiM / yadyapi tAttvika dRSTi se mokSa ke bhI bheda-upabheda haiM / paraMtu hame itanA hI jAnatA hai ki nijaza se nirmala AtmA hI mokSa kA adhikArI hai / jo jIva karmamala se mukta hokara urdhva loka ke antakI prApti karatA hai vaha sarvadarzI banakara atindriya sukha ko prApta hotA hai / aisA jIva arhatapada kI prApti karatA hai / karmoM kI nirjarA hote hI jIva anirvacanIya sukhakA anubhava karatA hai azarIrI bana jAtA hai - siddha ho jAtA hai / puNya-pApa : sAta tattvoM ko mAnane vAle AcAryo ne puNya-pApa ko Asva evaM bandha ke antargata mAnA hai / kyoMki zubha yA azubha arthAta puNya yA pApa karma Ava meM Ane se hI zubha yA azubha baMdha hotA hai tadnusAra hI karmoM kA udaya hotA hai / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hameM bhoganA par3atA hai | phirabhI jina AcAryoM ne nava tatvoM kA svIkAra kiyA hai unhoMne mUlataH inakA saMbaMdha zubhAzubha bhAvoM se hI mUlataH svIkAra karate hue vivecana kiyA hai / aise zubha kArya jinase uttama gati sampannatA evaM susva mile ve puNya kArya haiM jabaki isase viruddha dukhadAyI kArya pApa kArya haiM / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya evaM antarAya karmoM ko azubha hone se pApa karma kahA gayA haiM / anya zeSa meM zubha evaM azubha donoM prakRtiyA~ hone se pApa-puNya ke antargata Ate hai / ( ina karmoM kI carcA 'karma' prakaraNa meM ho cukI hai ) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAhAda bhAratIya darzano meM jana darzana kI viziSTatA hai usakA maulika pradAna anekAMta darzana / isa darzana ko prastuta karane kI zailI kA nAma hI svAhAda hai / eka aura jahAM anekAMta mana ke dvandvo kA parimArjana karatA hai vahI vacana kI sASTA, nirdvandvatA isa syAdvAda pUrNa bhASA se prakaTa hotI hai / isase pUrva kiM viSaya para gaharAI se vicAra kareM-pahale isa syAdvAda ke zAbdika evaM nihitabhAva ke artha ko samajha leM / " syAdvAda" " syAta" evaM "vAda" do padoM kA saMyojana hai | jaina vAGmaya meM isa " syAt " kA artha "kathaMcit " arthAt eka nizcita apekSA mAnA hai aura "vAda" kathA kA dyotaka hai / isa taraha yoM kahA jA sakatA hai ki eka nizcita apekSA se kiyA gayA kathana hI syAdvAda hai | thor3A sA aura gahare utareM to nizcita apekSA meM eka nizcita dRSTikoNa yA nizcita vicAroM kA bodha nihita hai / jo yaha saMketa detA hai ki vastu ke jisa aMza ke bAre meM jo dRSTikoNa prastuta kiyA jA rahA hai vaha usa aMza kA pUrNa kathana hai / para sAtha hI yaha bhI dizAnirdeza hotA hai ki kathita aMza ke uparAMta anya zeSa aMza meM anya guNa bhI haiM / yuga puruSa hemacandrAcArya ne siddhahemazabdAnuzAsana' graMtha meM spaSTa karate hue likhA hai ki ' syAt ' ' arthAt ' 'amuka apekSA se' yA amuka dRSTi koga | syAt yahA~ avyaya hai jo anekAMta sUcaka hai / arthAta anekAMta rUpa se kathana zailI hI syAdvAda kA artha hai | isakA dUsarA nAma anekAMta hai / aneka evaM anta zabda kA yugma hai / yahAM aMta kA artha dharma, dRSTi, dizA apekSA kiyA jAyegA / sarala zabdoM meM kaheM to yaha kahA jA sakatA hai ki vastu ke hama jisa guNa kI carcA pramukha rUpa se Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara rahe haiM usameM anya guNa yA svabhAva bhI vidyamAna haiM hI / isase yaha pratiphalita yA siddha hotA hai ki vastu meM aneka dharma arthAt guNa vidyamAna haiM eka aMza meM sabhI dharma yA svabhAva pUrNa haiM yaha kathana asaMbhava hai aura aimA kathana apUrNa hogA / vastu eka hI nizcita guNa dharma svAbhAvI hai yaha kathana hI ekAMta dRSTi yukta jo anya guNoM kI upasthiti kA asvIkAra yA tiraskAra hai jo saMgharSoM kA janaka hai / isI vaicArika yA mAnasika saMgharSa ko TAlane ke liye vastu ke aneka svarUpI rUpa ko svIkAra karate hue use vANI kI zuddhatA bhI jainadarzanoM ne pradAna kI / janadarzana ke isa ' syAta' meM mAtra syAta nahI apitu 'syAdasti' kA prayoga kiyA hai dekhie syAta sAtha saMlagna asti eka svIkRti hai arthAta apekSita hai / sarva prathama 'asti' yAnI hakArAtmaka yA vivecAtmaka dRSTi ko hI svIkAra kiyA hai / kisI vastu meM nihita tathya yA lakSaNa kA 'nAsti' yA mAtra 'zAyada' kI anizcitatA meM prayukta nahIM kiyaa| isase itanA to taya ho hI jAtA hai ki kathita tathya ke 'asti' bodha kA svIkAra hai / isa asti meM svIkRta vastu ke svabhAva yA guNadharma kA svIkAra karate hue bhI hama yaha nahIM kahate ki 'yaha hI hai| hama kahate haiM yaha bhI hai arthAt anya guNa yA dharma bhI haiM / tAtparya ki hama jisakA kathana kara rahe haiM usake uparAMta ke guNoM kA hama niSedha nahIM kara rahe / apane vicAroM kI sthApanA jaisA ki hama vastu ke svarupa ko vartamAna meM nihAra rahe hai-karate hue usake prati kanya dRSTikoNoM kA niSedha nahIM karate / pariNAma svarupa apane kathana ke sAtha anya ke kathana meM virodhI nahIM banate aura vaicArika saMgharSa nahIM karate / vANI meM kaTutA nahIM lAte aura vaicArika AkramaNa se bacate hue sUkSma hiMsA se bhI baca jAte haiM / isa Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra yaha ' syAta' vastu ke kathita dharmoM ke sAtha anya sthita dharmoM kA rakSaka bana jAtA hai / jisa vastu ko jisa paristhiti aura saMdarbha meM desvate haiM usa samaya tathAkathita guNa mukhya bana jAte haiM para anya guNa nahIM naSTa ho jAte / yadi anya vyakti anya guNoM kI apekSA vastu kA kathana kareM te| use asatyavANI kaise kahA jA sakegA ? udAharaNArtha eka vyakti patnI kI apekSA se pati hai, usI samaya vaha mA~ kI apekSA se putra bhI haiM / yahA~ vyakti ko parakhane kA dRSTikoNa hai / isI prakAra pratyeka vastu, vicAra Adi ko samajhanA cAhiye / isase yaha bhI spaSTa huA ki 'syAdvAda' socane kI ciMtana kI vizAla bhUmikA pradAna karatA hai / hama jisa samaya jo locate haiM vaha utane meM pUrNa nizcaya hai-saMzaya nahIM / saca to yaha hai ki vastu yA vicAra gata 'yahI hai ' yA ' isake alAvA koI satya nahIM' jase ekAMgI bhAva hI saMgharpa, matabheda evaM saMkIrNatA ko janma dete haiN| vyakti ko anudAra banAte haiM jo apanI hI bAta manavAne ko hiMsAtmaka taka ho jAtA hai / Aja ke saMgharSoM kI jaDa aise ekAMkI vicAro kA pariNAma hai / vidvAnoM ne isa 'asti' ke mAdhyama se parIkSaNa kara vividha dRSTiyoM se satya ko samajhane kA prayAsa kiyA / eka dhikAra vAda kA dUSaNa isI se miTAnA saMbhava hai| 'syAta zabda eka aisI aMjanazalAkA hai jo unakI dRSTi ko vikRta nahIM hone detI, vaha use nirmala aura pUrNadarzI banAtI hai / yaha jainadharma kI vizAlatA hI hai ki usane paraspara virodhI mAlUma hone vAle dharmoM ko bhI sAmaMjasya se dekhA aura parakhA / isIlie use vAstava bahumva vAdI kahA gayA hai / vaha pratyeka vastu vA vicAra para sahAnubhUti se vicAra kara nirarthaka bhramajAloM ko tor3atA hai aura vicAroM ko to zuddha karatA hI hai, vANI ko bhI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha banAtA hai / DaoN. mahendrakumAra jaina nyAyAcArya ne ThIka hI likhA hai-'jaba anekAntadarzana citta meM madhyastha bhAva, vItarAgatA aura niSpakSatA ko udaya karatA hai vahA~ syAdvAda vAgI meM nirdopatA Ane kA pUrA-pUrA avasara detA hai / ' bhagavAna mahAvIrakA samaya vaha samaya thA jaba upaniSadavAdI vizva sata hai yA asata, ubhaya yA anubhava ke anizcitatA meM the...... jaba mahAtmA buddha vicAra vaividhya se bacane yA TAlane ke lie yA to mauna the yA ziSyoM ko mauna rahane kA upadeza de rahe the...usa samaya ina vividha mAnyatAoM ko virAsata meM lekara mahAvIra ke paMtha meM dIkSita hone vAleoko jijJAsA kI pUrNa tRpti Avazyaka thI anyathA vyAvahArika saMgharSa bhaviSya ke lie bar3A aniSTakArI ho jAtA / ataH mahAvIra ne vItarAgatA aura ahiMsA ke upadeza aura bAhya vyavahAra zuddhi ke sAtha citta ke ahaMkAra aura hiMsA ko bar3hAnevAle sUkSma matabhedoM ko bhI nirmUla kiyA / unhoMne vastu ke utpAda vyaya aura prauvya pariNAmI svarupa ko samajhAyA aura dravya evaM paryAya kI dRSTi se usakI nityatA evaM anityatA ko spaSTa kiyA / sacamuca isa sApekSa dRSTi ne ziSyoM ko nirdvandva banAyA / kathana ke sAtha usase bhI vizeSa vastu ke parIkSaNa para jora diyA / agni garama yA ThaMDI isa carcA ko matabheda kA viSaya banAne se kyA yaha acchA nahIM ki usako chUkara sahI dazA ko parakhA jAe / 'syAdvAda' yaha spaSTa karatA hai ki bhAI ! kisI vastu kA eka hI bAra eka hI dRSTi se pUrA paricaya de denA asaMbhava hai / yaha sthota vidyamAna guNadharmoM ke sAtha avidyamAna guNoM yA avivakSita gugoM ke astitva kA bhI dyotana karatA haiM / isIlie vidvAnoM ne isa syAta ko eka sajagatAkA pratIka bhI mAnA hai / Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 'syAdvAda' aneka vikalpoM ko dUra karatA hai / zrImad rAjacaMdra ne ThIka kaho ' karor3a jAtiyoM kA ekahI vikalpa hotA hai / jabaki eka ajJAnI ke karor3a vikalpa hote haiM / ' EUR jo bhI loga ekAMtavAdI haiM ve vastu ke dharma-vaividhya ko samajhe binA hI apanA virodha karate haiM / sUkSmatA se dekhA jAya to vastu virodhI svabhAvI nahIM hai, apitu virodha hamArI dRSTi yA samajha mAtra hai / isI nAsamajhI kI auSadhi yaha ' syAt ' hai / hindU dharma jahA~ hara vastu Izvara nirmita mAna lI vahIM ekAMgI vicAra panape | isI saMdarbha meM jAti-pAMti ke bheda bar3he / itanA hI nahIM, Izvara ko avatArI mAnane ke kAraNa usake sabhI kRtya lIlA bana gaye | veda Izvara kathita mAne gaye, aura unheM hI AstikatA va nAstikatA kA mApadaMDa mAnA | unheM na mAnanevAle loga yA vicAdhArA ko nAstika kahakara tiraskAra kI dRSTi se dekhA gayA / jisakA zikAra jaina va bauddha dharma bane / jAti-pAMti kA vaimanasya Izvara ke prati mAnyatAoM kA viSama jvara isIse panapA / jaina dharma yA siddhAMta ne vastu ko utpAda - vyaya evaM prauvya mAnate samaya sthAna- kAla dravya-bhAva ke sAtha pariNAmI mAnA hai / eka hI vastu dravya ke pariprekSya meM sthira hai to paryAya ke pariprekSya meM parivartanazIla bhI hai / jaise sonA dravya hai - sthira yA avinAzI hai... para alaga alaga gahane meM parivartana usakA vinAza bhI hai | kucha loga yaha zaMkA uThAte haiM kiM eka hI sAtha eka hI vastu sthAI bhI hai aura asthAI bhI hai yaha kaise saMbhava hai ? para veM bhUla jAte haiM ki isa kathana meM dvandva yA zaMkA nahIM hai para usakA parIkSaNa dravya evaM paryAya ke saMdarbha meM hone se vaha amiTa bhI hai aura parivartanazIlatA yA vaividhya dekhate haiM usake mUla meM vahI guNa Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaividhya hai-yA paryAya parivartana kI svAbhAvika prakriyA hai / saca kaheM to saMsAra kI parivartanazIlatA isI guNamayatA ke kAraNa hai isIliye janadarzana ke anusAra saMsAra kA kabhI pUrNa nAza nahIM hotA / usameM niraMtara kSya aura nirmANa ko prakriyA anavarata calatI rahatI hai / hA~ ! drazya parivartana hote rahate haiM / janadarzana meM isa syAdvAda kI madada se hama vastu ke anaMta dharmoM arthoM ko pakar3a sakane meM saphala banate haiN| jainAcAryoM ne syAdvAda ko zrutajAna kA sakaladeza rupa mAnA hai / jise 'pramANa' kahA hai / jo vastu ke akhaMDa svarupa ko grahaNa karatA hai / AcArya akalaMkadeva ne saralatA se spaSTa kiyA jahA~ 'asti' zabda ke dvArA sArI vastu samagra bhAva se pakar3I lI jAya vaha sakaladeza hai / .. sakala deza meM samagra dharma yAnI pUga dharma ekabhAva se gRhIta hotA hai / isI prakAra A. siddhasenagaNI abhayadevasUrI Adi ne 'sata asata aura avaktathya' ina tInoM bhAgoM ko sakalAdezI mAnA hai / jabaki u. yazovijayajIne sAtoM bhaMgoM ko sakalAdezI evaM vikalAdezI (eka dharma kA mukhya rupa se kathana karane kI paddhati) mAnA hai| ___isa 'syAdvAda' ko lekara aneka dharmAvalaMbI vidvAnoMne vividha rUpa se mUlyAMkana kiyA hai jo aneka prakAra se vivAdAspada yA sthAdvAda ko purNa rupa se AtmasAt na karane ke kAraNa yA ekA~gI iSTi ke kAraNa doSa yukta hI rhaa| are ! ye Alocaka yA mata pravartaka mahAvIra kI usa dRSTi ko nahIM samajha sake jisa meM vastu ko adhika se adhika kathanoM se jAnane samajhane kA vidhAna hai / jo saptabhogI ke siddhAMta se prasiddha huI / vastu ko guNAtmaka, RNAtmaka yA ubhaya rUpoM se dekhane kA pratipAdana hI isa tathya kA dyotaka hai / ki mAtra eka hI kathana yA dRSTi se vastu ke anta dho kA kathana asaMbhava hai aura usake prati purNa nyAya ke lie ye Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 sAta kathana - prakAra hI pUrNa parIkSaNa meM sahAyaka hoge / mahApaMDita rAhulajI ne isa syAdvAda kI utpatti saMjayavelaTThiputta ke cAra aMgoM vAle anekAntavAda se mAnate hue use hI sAta aMgoM meM parivartita mAnA hai / rAhulajI ne saMjaya ke nitAMta anizcayavAda ke sAtha kaise syAdvAda ko jor3A yaha vicitra lagatA hai / DA~. mahendrakumAra jaina vyAkaraNa cArya ne ina vividha mImAMsakoM ke matoM ke sAtha syAdvAda kI tulanA karate hue usakI viziSTatA para jisa rUpa se prastuta kiyA usase syAdvAda ke viSaya meM spaSTatA hotIM haiM / maiM' pahale hI ullekha kara cukA hU~ ki jahAM bhagavAna buddha ne zaMkA nivAraNa ke sthAna para mauna dhAraNa kiyA yA ziSyoM se kahakara - - ' inake bAre meM kahanA sArthaka nahIM, bhikSucaryA ke lie upayogI nahIM, na vaha nirveda, nisedha zAMti paramajJAna yA nirvANa ke lie Avazyaka hai | unheM mauna kara diyA vahIM mahAvIra ne jijJAsuoM ko mauna rahane kA Adeza nahIM diyA, apitu unakI jijJAsA ko saMtuSTa kiyA / saMjaya kI bhA~ti anizcitatA kA to prazna hIM nahIM utthtaa| isa saMtuSTi kA AdhAra thA saptabhaMgI evaM syAdvAda paddhati / DaoN. saMpUrNanaMda ne ise saptabhaMgI nyAya yA svAdvAda ko bAla kI khAla nikAlane vAlI paddhati kahA / para ve bhUla gaye ki vAda vivAdoM, saMzaya evaM anizcitatA ke yuga meM yaha parama Avazyaka paddhati thI / DaoN. jaina ne saca hI likhA'jainadarzana ne darzana zabda kI kAlpanika bhUmi se uThakara vastu sImA para khar3e hokara jagata meM vastu sthiti ke AdhAra se saMvAda, samIkaraNa aura yathArtha tatvajJAna kI anekAnta dRSTi aura syAdvAda bhASA dI, jinakI upAsanA se vizva apane vAstavika svarupa samajha nirarthaka vAdavivAda se bacakara saMvAdI bana sakatA hai / ' zrI zakarAcAryajI ne eka hI padArtha meM 'asti evaM nAsti ' paraspara Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virodhI dharma kA honA asaMbhava mAnakara isa syAhAda kathana ko asaMgata kathana kahA hai / zaMkarAcAryajI cUki eka hI padArtha meM zIta-uSNa hone kI bAta kA udAharaNa dekara kucha tarkoM dvArA siddhAMta ko asaMgata kahate haiM para ve bhUla gaye ki apekSA bheda se eka hI padArtha meM aneka virodhI dharma ho sakate haiM / jaise koI vyakti bar3e kI apekSA kaniSTha hai to choTe kI apekSA jyeSTha bhI hai| are ! eka hI narasiMha svarUpa para nara evaM siMha zarIra ke bhAga kI apekSA kyA satya nahIM hai ? tAtparya ki hameM sApekSa dRSTi se dekhanA hogA / hAM ! yadi eka hI dRSTi se 'asti-nAsti' kathana ho to avazya doSa hogA / jaise eka hI vyakti ko pati aura putra eka hI strI ke saMbaMdha meM kahA jAye to bhArI viDaMbanA hogI hii| svarga naraka kI dRSTi se nAsti hone para kyA svarga miTa gayA ? zaMkarAcAryajI ne apekSA bheda se isa siddhAMta ko samajhA hotA to zAyada ve spaSTa ho sakate the / zrI baladeva upAdhyAyajI yadyapi syAta kA zabdArtha 'zAyada' nahIM karate para 'saMbhavataH zabda ko mAnakara ve zrI zaMkarAcAryajI kA samarthana karate haiM | zrI zaMkarAcAryajI kI mAnyatA ko vidvAna bhI rUr3higata mAnate jA rahe haiM / jo loga 'syAdvAda' meM ' syAta' kA artha 'saMbhavataH' mAnate haiM ve bhI arthasatya taka hI apanI dRSTi daur3Ate haiM / syAdvAda to vastu ke nizcita guNa kathana spaSTatA kA dyotaka hai ataH usameM saMzaya yA sa bhAvanA donoM kI kalpanA hI avyavahArika haiM / __vartamAna yuga ke vidvAna ciMtaka DaoN. rAdhAkRSNana ne syAdvAda ko ardha satya taka pahuMcane vAlA jJAna mAnA hai / isase pUrNa satya nahIM jAnA jA sakatA / unake anusAra syAdvAda ardhasatya taka paTaka detA hai / isa ardhasatya mAnyatA kA khaMDana karate hue bhI mahendrakumArajI ne saca hI likhA hai ki rAdhAkRSNana isake hRdaya Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99 taka nahIM pahuMce na hI unhoMne jainadarzana ke usa satya ko parakhA jo vedAMta kI taraha cetana aura acetana kAlpanika abheda kI dimAgI dauDa meM zAmila nahIM huA / sAtha hI jaba pratyeka vastu svarUpataH ananta dharmAtmaka hai, jaba usa vAstavika natIje para pahuMcane ko ardha-satya kase kahA ? DaoN. devarAjajI ne bhI 'pUrva aura pazcimI darzana' meM syAta kA anuvAda kadAcita kiyA jo ThIka nahIM / kyoMki kadAcita to saMzaya hI udbhava kregaa| are ! pramANavArtika ke AcArya dharmakIrti to jaise roSa meM pralApa hI kara baiThe aura balihArI to yaha hai ki sabhI tatvoM ko ubhayarapI mAnane ke sadarbha meM ve dahI aura U~Ta ko eka mAnakara dahI kI jagaha U~Ta khAne kI bAta kara baiThate haiM / aba ise tarka kahA jAye yA vikRta yA kutarka / unheM yahI bheda mAlUma nahI ki dravya kI atIta aura anAgata paryAyeM judI haiM / vyavahAra to vartamAna paryAya ke anusAra calatA hai / prajJAkara gupta jaise ciMtaka to vastu ke utpAda-vyaya aura dhrauvya ko hI satya nahIM mAnate / ve kyA yaha svIkAra karate haiM ki miTTI ghaTa banakara miTTI ke mUla svarupa meM hai ? 'kyA paryAya nahIM badalI ?' kyA eka kSaNa ke vyaya hue binA nayA kSaNa AyegA ? kSaNa santati niraMtara cAlU rahatI hai / kAza ve samajha sakate ki 'vartamAna kSaNa meM atIta ke saMskAra aura bhaviSya kI yogyatA kA honA hI dhrovyatva kI vyAkhyA hai|' isI prakAra tatkAlIna aneka bauddhAcAryoM evaM hindU dharma ke ciMtakoM ne 'syAta' ko pUrNa rUpa se na samajhane ke kAyaraNa yA ekAMtavAdI dRSTi se isameM zaMkA kadAcita, ardhasatya jaise vidhAnoM se apanA roSa yA birodha prakaTa kiyA / zrI zrIkaMTha jaisoM ne syAbAda meM apekSArupI vyavasthA ko gur3a caTAkara Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 mUrkha banAne vAlI bAta hI kaha dI / zrI rAmAnujAcArya yA ballabhAcArya ise virodhAbhASI dUSaNa upasthita karane vAlA darzana hI mAnate rahe / cUMki ye saba vedoM ke ekAMtavAda se prabhAvita hai ataH aisI vicAra vaividhya kI bhASA darzana ko mAnanA saMbhava bhI kaise hotA ? ina sabhI vicAra dhArAoM para vicAra prakaTa karate hue DaoN. mahendrajI ne kitanA sacoTa tarka prastuta kiyA hai-vyatikara paraspara viSaya gamana se hotA hai yAnI jisa taraha vastu dravya kI dRSTi se nitya hai to usakA payArya kI dRSTi se bhI nitya mAna lenA yA paryAya kI dRSTi se anitya hai to dravya kI dRSTi se bhI anitya mAnanA / paraMtu jaba apekSAyeM nizcita haiM, dharmoM meM bheda haiM, taba isa prakAra ke paraspara viSayAgamana kA prazna hI nahIM haiM / akhaMDa dharmI kI dRSTi se to saMkara aura vyaktikara dUSaNa nahIM, bhUSaNa ho hai / bhagavAna mahAvIra ne upeya tattva ke sAtha sAMgopAMga varNana karake sAre saMzaya dUra kiye / upAya tattva kA bhI 6 kSu. jinendrakumAra vargIjI ne jainendra siddhAMtakoza meM kitanA spaSTa artha diyA hai mukhya dharma ko sunate hue zrAtA ko anya dharma kA svIkAra hote rahe / unakA niSedha na hone pAtre isa prayojana se anekAntavAdI apane pratyeka bAhya ke sAtha syAt yA kathaMcit zabda kA prayoga karatA hai / isa vivecana yA carcA-ciMtana ke pazcAt itanA spaSTa ho hI gayA ki pratyeka vastu ananta dharmI hai / usakI parakha vividha dRSTikoNa se kI jAye to usakA sahI mUlyAMkana kiyA jA sakatA hai / pratyeka padArtha paryAyAnusAra parivartanazIla hai para dravyArthidRSTi se sthira bhI hai / syAdvAda kA vyavahArika svarUpa vyaktiyoM ke bIca prema, maitrI aura samabhAva ko panapAtA hai / cittako rAga- - dveSa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 mukta karake svastha banAtA hai / ' granthI' se bacAtA hai / vizva azAMti dUra karane kA isase sarala upAya kyA hogA ki hama apanI bAta manavAne ke sAtha dUsaroM kI bAta bhI mAne / vartamAna yuga ke mahAna vaijJanika AInsTAInake sApekSavAda meM dRSTi vaividhya se vastu parIkSaNa meM sthAdvAda darzana hI to prasthApita huA hai / paraspara dveSa kA kAraNa dRSTibheda hai ise prema meM parivartana kiyA jA sakatA hai / dRSTi ko samajhAne kI syAdvAdamayI vizAlatAsaralatA evaM taralatA se haiM / cU~ki aneka sthAnoM para brahmavAdiyoM yA ekAMtadarzanikoM ke kathanoM meM hI syAdvAda kI parokSa svIkRti syAdvAda kI mahattA kI svIkRtikA dyotaka hai / u. yazodAvijayajI ne kumArila bhaTTa evaM pAtaMjala ke hI aise udAharaNa apane grantha adhyAtmopaniSad meM uddharita kara syAdvAda kI pratiSThA ko prasthApita kiyA hai / accandan Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triratna 'samyagdarzanajAna cAritrANimokSamArgaH / ' samyak darzana-jJAna aura cAritra ko mokSamArga kahA hai / isa sUtra se prAyaH hara jaina paricita lagatA haiM / aneka vAra hama usakA prayoga karate haiM / isa ratnatrayI mokSamArga ko pUre jaina darzana-ArAdhanA kI nIMva kI ITa mAna sakate haiM / yahI kAraNa hai ki ina tIna tattvoM yA bAtoM kI carcA prAyaH hara yuga ke hara AcArya ne apane-apane DhaMga se kI hai / lAka pRSTha likhe gaye haiM / sUkSmatama vyAkhyAyeM kI gaI haiM / hama apanI carcA meM utane hI gahare utareMge jitane meM hama usa paMtha ko jAna sakeM...phira mokSa mArga kA sAdhaka jJAna-sAdhanAse svayaM gaharAI ko mApa legaa| pichale prakaraNoM meM hamane varma evaM tatvoM kI carcA kI / aMta meM hamArA mUla uddezya to karmoM kI nirjarA karake mokSa yA mukti tattva kI prApti karanA hI hai / isalie dAna-jJAna aura cAritra kI samajha evaM dhAraNA Avazyaka hai / AcAryoM ne ina triratnoM ko bhI 'samyak ' vizeSatA le Abaddha kiyA hai / hamArA darzana jJAna aura caritra pUrNa samajhadArI kA samataula evaM Atma kalyANakArI hai| anyathA bhaTaka jAne kA Dara ho sakatA hai / samyak kA artha hI prasaMzanIya hai / jisakA artha zabdArtha evaM tattva ke artha ke rupa meM kiyA jAtA hai / sarala bhASA meM jo padArtha jaisA hai use baimA jAnanA hI samyaktva kA lakSaNa hai / samyagdazana :- isa prakAra vastu ke svarUpa ko yathAtata rUpa dekhanA usake spaSTa bheda ko jAnanA evaM kartavyAkartavya ke viveka Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 ko samajhanA hI samyagdarzana hai / yoM kahanA ucita hai ki sapta tatvoM kA zradvAna hI samyagdarzana hai / aura tatvoM meM zraddhA rakhane kA d zraddhA rakhate haiM / darzana kA meM Agama aura padArthoM meM isIlie zAstrakAroM ne zraddhA, rUci sambagdarzana ke paryAya mAne haiM / tA hI hai nijasvabhAva yA nija AtmA meM zraddhA rakhanA aisI zradrA bhavya janoM meM hotI hai / aisI dRSTi prApta jana mokSa meM hI artha hIM hai dekhanA | arthAta AtmA ruci yA zraddhA ko darzana kahate haiM / sparza, pratyaya aura pratIti ko samyagdarzana mUlataH do prakAra se bhavya jIva ko prApta hotA haiM - ( 1 ) svayaM antara se, jise nisarga kahA gayA hai / dUsarA bAhya upadeza ( zAstra - paThana-pAThana) se utpanna adhigamaja kahA gayo hai | eka svayaM udbhUta hai dUsarA prApta / nisargasamyagdarzana meM tattvajJAnajanya pUrva saMskAra kAma karate haiM / inake sAtha hI adhigamaja meM jJAna kI abhilApA se vaha prApta hotA hai / Agama meM isa samyagdarzana kI utpatti ke aneka nimitta prastuta kie gaye haiM / naraka gati meM ( 1 ) jAtismaraNa ( - ) dharmazravaNa aura (3) vedanA vibhava hote haiM / isameM se dharmazravaNa tIsare naraka taka mAnA gayA hai / manuSya va titheca gati meM bhI (1) jAtismaraNa ( 2 ) dharmazravaNa va (3) jitacitradarzana ko nimitta mAnA hai / jabaki devagati meM - 1) jAti smaraNa ( 2 ) dharmazravaNa (3) jina mahimA darzana eva (4) devaR darzana nimitta mAne gaye haiM / ina nimittoM meM dharmazraNa ko chor3akara sAre nisargaja nimitta haiN| ina bAhya kAraNoM ke uparAMta kucha AMtarika kAraNa haiM jinake hone para samyagdarzana niyamataH utpanna hotA hai | darzanamohanIya karma ke kAraNa AtmA kA svabhAva vAtita ho rahA hai isake abhAva Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 hote hI nijAtmA svabhAva prakaTa hotA hai yahI samyagdarzana hai / mohanIya karma kA abhAva upazama kSaya aura kSayopazama se hotA hai / isa samyagdarzana ke ATha aMga yA bheda haiM (1) niHzaMkita (2) niSkAMkSita (3) nirvicikitsA ( 4 ) amUDhadRSTi (5) upagUhana (6) sthitikaraNa (7) vAtsalya (8) prabhAvanA / samyagdarzana prApta karane ke lie yA jise prApta ho gayA haiM aisA jIva sacce tattvoM para niHzaMkabhAva se zraddhA karatA hai / AtmArthI jIvane jisa samyak mArga ko grahaNa kiyA hai usameM duvidhA nahIM honI cAhie, tabhI AsthA dRr3ha ho sakatI hai / sacce mArga para yA deva zAstra guru para zraddhA karate hue hameM kisI bhI prakAra ke bhautika sukhoM kI AkAMkSA nahIM karanI cAhie / hamArI sAdhanA kA sAdhya AtmA kI prApti yA mokSa kI upalabdhi honI cAhie / saMsAra ke sukha parivAra Adi se pUrva niSkAma bhAva rakhanA cAhie / sakAma (saMsAra ke sukha) ArAdhanA kabhI bhI pathabhraSTa karA sakatI hai / AkAMkSA se kAma karanevAlA adhika samaya taka dhairya nahIM rakha sakatA / AkAMkSA kI apUrti yA vilaMba usameM azraddhA utpanna kara sakatA hai / aisA prANI satmArga se cyuta ho jAtA hai / samyagdRSTi jIva kA hRdaya to vAtsalya ke nirmala jala se bharA hotA hai / vaha rogI daridrI Adi ko dekhakara ghRNA nahIM karatA / vaha yahI socatA hai ki karmoM ke phala haiM / aisA vyakti nirvicakitsA mAva se bAhya rogAdi ko na dekhakara Antarika guNoM ke vaibhava ko dekhatA hai / samyagdRSTi jIva kI buddhi parimANita sad asada kA nirNaya karane vAlI hotI hai / usakI mUr3ha dRSTi kA vilaya ho jAtA hai / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 aisA vyakti kabhI kumArga yA kumArgI kA anusaraNa yA anumodana nahI karatA / vaha kabhI mokSamArga se kyuta nahI hotA / jise samyagdarzana kI A~kha prApta huI hai aisA mumukSu apane gunneN| kI abhivRddhi karatA hai / para niMdA kI vRddhi usameM nahIM hotI ulTe dUsaroM ke doSoM ko DhAMkane kA vaha prayatna karatA hai / mithyATi ajJAnI jIva kabhI sumArga meM antarAya yA vighna upasthita karate haiM to use bhI sambadRSTijIva dUra karane kA prayatna karane sacce mArga ke prati utpanna vivAda yA nindA ko dUra karate rahate haiN| sthitikaraNa arthAt mUlasthiti meM punaH sthApita karanA, yadi koI prANI (vizeSa kara vyakti) kinhIM svArtha yA paristhitiyoM ke kAraNa sanmArga se DigatA ho, usakA tyAga karatA ho to use usase bacanA cAhie / punaH sadpaMtha para Arur3ha karanA cAhie / vAtsalya aMga ke prabhAva se aisA vyakti sAdharmI mumukSuoM ke prati sneha se bharA hotA hai / vaha ahiMsAmayI jinamArga se sneha karatA hai| 'prabhAvanA' svayaM meM evaM uttama dharma prasAra kA sAdhana hai / samyagdRSTi jIva jagata meM vyApta ajJAnarUpI aMdhakAra kA dUrakara ahiMsAmayI AtmA ke dharma kA prasAra karatA hai / ___ samyagdarzana se yukta jIva una ATha aMgoM se paripUrNa hokara jIvana jItA hai / usameM kisI prakAra kA mada yA abhimAna nahIM hotA / kabhI kisI ko svayaM se hIna mAnakara usakA apamAna nahI karatA / are apane prakhara virodhI kA bhI dila nahIM dukhAtA - mAdhyastha bhAva rakhatA hai / kabhI paraniMdA nahIM karatA / jJAnaprApti Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ATha mada, cha meM isI lie tIna mUr3hatA, anAyatana aura ATha doSoM ko milA kara kucha 25 samyagdarzana ke doSa mAne gae haiM / 106 vartamAna kI bhASA meM kaheM to samyagdarzana prApta vyakti kaSAya rahita, sarvajIvoM ke prati dayAlU, nirAbhimAnI taTastha evaM saccI ArAdhanA meM lagA jIva hai / bhagavatI ArAdhanA, mokSapAhuNa, bhAvapAhuDa, rayaNasAra, sarvArthasiddhi Adi granthoM meM samyagdarzana se bhraSTa jIva ko sarvAdhika bhraSTa mAnA hai / eka bAra caritrabhraSTa mukta ho bhI sakatA hai - darzana bhraSTa kabhI mukti nahIM pA sakatA - aisA vidhAna hai / darzana bhraSTa kA pUrNa samyaktva chUTa jAne se vaha patana ke garta meM calA jAtA hai / tInoM ratnA meM ise pradhAna ratna guNa mAnA hai / " satpuruSoM ne samyagdarzana ko caritra va jJAna kA prazama kA jIvana tathA tapa va svAdhyAya kA Azraya ( jJAnArNava) isa prathama ratnakI pradhAnatA va zreSThA ke guNa zAstroM meM pAye gaye haiM / ise sabhI sukhoM kA janaka, mokSa mArgakA prasAraka evaM prakAzaka tattva mAnA gayA hai / bIja, yama va mAnA hai / " samyagdajJAna :- vaise samyagdarzana ke sAtha hI jo sAmyagjJAna prApta hotA hai | yahA~ bhI jJAna samyak yA saccA mArga batAnevAlA arthAt yathArtha jJAna kI bAta kA nirdeza hai / (jJAna se adhigamaja) darzana nirmala banatA hai / aura nirmala darzana yA dRSTi se uttama jJAna kI prApti hotI hai / isa dRSTi se darzana aura jJAna prAyaH sAtha sAtha hI prakaTa hote haiM / kSIra nIra ko parakhane kI dRSTi hI jJAna hai / jJAna meM samIcInatA darzana ke nimitta se AtI hai / jyAhI darzana mohanIya ke dUra hone para) kSaya hone para) samyagdarzana Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 prApta hotA hai usI samaya mithyAjJAna kA bhI nivAraNa ho jAne se saccA jJAna prApta ho jAtA hai / jaise bAdaloM ke haTane para prakAza aura pratApa eka sAtha prakaTate haiM usI prakAra darzana aura jJAna bhI eka sAtha utpanna hote haiM / unheM sahacArI mAnA gayA hai / ina donoM ke prakaTa hone ke bAda hI samyaka cAritra prakaTa hotA hai / yadi tattvoM meM zraddhAna samyagdarzana hai to unheM jAnanA jJAna prApta karanA samyagjJAna hai | inheM naya aura pramANa do svaroM se jAnA jAtA hai / arthAta abheda yA akhaMDa jJAna pramANa jJAna hai, evaM dharma-dharmI kA bheda hokara dharma dvArA jo jJAna prApta hotA hai vaha naya jJAna hai / samyagjJAnI puruSa vastu ko yathAtathya rupa se sadeha rahita jAnatA hai / vaha jina praNIta heyopAdeya tatvoM kA jJAnI hotA hai / padArthoM ke jJAna ke sAtha AtmA ke jJAna kA bhI vaha jJa na banatA jAtA hai / mahApurANa meM kahA hai-'jaina zAstroM kA svayaM par3hanA' dUsaroM se pUchanA padArtha ke svarUpa kA cintavana karanA, zloka Adi kaMThastha karanA tathA samIcIna dharma kA upadeza denA ye pAMca jJAna kI bhAvanAe~ jAnanI cAhie / itanA hI nahIM yaha jJAna tabhI pUrNa yA samyakU banatA hai jaba jJAnI puruSa 'svAdhyAya kA kAla jAna kara, mana-vacana karma se zAstra kA vinaya, yatna karate haiM pUjA satkArAdi se pAThAdika karate haiM, guru tathA zAstra kA nAma nahIM chipAte, varNapada evaM vAkya ko zuddha par3hate haiM, anekAnta svarupa artha ko ThIka ThIka samajhate hue pAThAdika zuddha par3hate haiM ve hI samyAjJAnI zAnAcAra ke ATha bher3o ke jJAtA hote haiM / AcAryoMne isa jJAna kI prApti ke lie kucha anuyoga yA upAyoM kA nirdeza kiyA hai, ve haiM nirdeza, svAmitva, sAdhana, Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 adhikaraNa, sthiti, vidhAna, sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara, bhAva evaM alpa bahukha / (tasvArtha sUtra pra. a. 78) samyagjJAna ke pAMca bheda kie gaye haiM - 1. matijJana 2. zrutajJAna 3. avadhijJAna 4. mana: paryAyajJAna 5. kevalajJAna / (ina pAMca jJAna bhedoM para pRthaka se pUrA vivecana kiyA jA sakatA hai) yahA~ sirpha itanA hI saMkSipta meM jAneM ki- 'indriya aura mana kI sahAyatA se jo jJAna prApta hotA hai vaha matijJAna hai / matizana se jAne hue padArtha kA avalaMbana lekara matijJAna purvaka jo anta padArtha kA jJAna hotA haiM vaha zrutajJAna hai / dravya-kSetra-kAla aura bha va kI maryAdAke lie hue indriya aura mana kI sahAyatA ke vinAjo rupI padArtha kA jJAna hotA hai vaha avadhijJAna hai / dravya kSetra kAla aura bha va kI maryAda liye hue jo indriya aura mana kI sahAyatA ke binA dUsare ke mana kI avasthAoM kA jJAna hotA hai vaha manaHparyAya jJAna hai tathA jo trikAlavartI samasta padArthoM ko yugavata jAnatA hai vaha kevala jJAna hai / ' (tatvArtha sUtra-phU. ca. siddhAMta zAstrI pR. 19) samyagjJAna ke vividha bheda-upameda Adi ke adhyayana se itanA spaSTa hotA hai ki AtmA ke sacce svarUpa ko jAnanA hI jJAna hai / bheda vijJAna kI samajha prApta honA eThAM tadanusAra vastu ko aura Age baDha kara upayogI-anupayogI, grAhya, tyAjya eva' deya-upAdeya ke bheda ko samajhanA hI samyagjJAna hai / jJAnAvaraNa karma ke kSaya kI mAtrA meM isakI prapti aura vRddhi hotI hai / samyakcAritrya- kisI bhI vastu ko jAnane aura samajhane ke pazcAta usapara amala karanA hI purNatA hai / arthAta tatvoM kA zraddhAna unakA jJAna prApta hone ke pazcAta cAnyi dhAraNa karane para hI maukSa sukha prApta ho sakatA hai / darzana aura jJAna kA prAyogika pakSA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 cAritrya hai / yoM kahA jA sakatA hai ki darzana jJAna ke vinA caritra lUlA laur3A hai aura caritra ke binA daza na jJAna andhe se haiM / tInoM kA samyaka rupa se samA yayana hI mokSa mAga hai / ' tattvAtha kI pratIti ke anusAra kriyA karanA AcaraNa kahalAtA hai 1 arthAta mana-vacana-kama se zubha kamoM meM pravRtti karanA caraNa hai| (paMcAdhyAyI uttarArdha) bhagavatI ArAdhanA meM spaTa karate hue kahA hai ki-'jisase hita ko prApta karate haiM aura ahita kA nivAraNa karate haiM. usako cAritra kahate haiM |...sNsaar kI ka raNabhUta bAhya aura aMtaraMga kriyAoM se nivRtta honA cAritra hai / " vyavahAra dRSTi se hamArA bAhma AcaraNa bhI cAritra ke antargata hI hai / arthAna hama jo socakara bolate yA kriyA karate haiM vahI hamArA cAritra hai / hamArA AcaraNa hame svayaM ko evaM anya ko sukha de sakatA hai evaM durAcaraNa duHsva de sakatA hai / nizcaya se Atma pradeza para lage hue kaSAya Adi maloM ko dhonA yA unakI tapa dvArA nirjarA karanA hI caritra hai / jaina zAstroM ne isI nivRtti mUlaka cAritra kI mahimA kA svIkAra kiyA hai / hama zrAvaka ke 12 vratoM kA pAlana karane se isa garitra ko pAlane kA prAraMbha kara sakate haiM aura uttarottara Antarika va bAhya tapoM dvArA mokSatattva taka gatimAna ho sakate haiM / isake lie hameM sarva prathama mana kA bhaTakAva evaM icchAoM para lagAma lagAnI hogI / icchAoM ko rokanA hI tapa hai / hama darzana aura jJAna se satya ko samajha cuke haiM / hameM jJAna dRSTi mila cukI hai-basa aba to-cAritrArUDha hokara karma hI jalAte haiM / cAritra dhAraNa meM indriya saMyama kI sarvAdhika pradhAnatA hai / vyAvahArika dRSTi se pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupta cAritra ke bheda hai | yA ina 13 ke sahita cAritrya dhAraNa kiyA jAnA cAhie / kramazaH vratoM ko dhAraNa karate Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hue paripaha sahana karane kI zakti bar3hAnI cAhie / sarAga caritra (vyavahAra) se vI111 (nizcaya) kI aura unmukha honA cAhie | cAritra dhArI kA kramazaH gaga ke saMskAra naSTa karake vItarAga bhAvo kI vRddhi kI niraMtara khevanA karanI cAhie | sarala bhopA meM kaheM to caritra dhArI azubha karmoM ko kATane kA prayAsa karatA hI hai para zubha bhAva kI AkAMkSA bhI rakhatA hai, jabaki vItarAgI cAritra dhArI aSTa karmoM ko jalAkara nirbhAra hokara mukti kI kAmanA karatA hai| cAritra hI mokSamArga kI aMtima yAtrA haiM / yahI dharma kA sAra hai ata-'cAritra khalu dhammo' kahA gayA hai / isI se hI mokSa milegA / sAdhaka kA itanA dhyAna avazya rakhanA cAhie ki samyakatva ke binA kiyA huA tapa vyartha hogA / ataH satya kA sacce mArga ko jAnakara AtmakalyANArtha hI tapa karanA sArthaka hai / jJAnI honA sarala hai-para cAritravArI honA kaThina hai / vinA cAritra dhAraNa kie kisI ko mukti nahIM milI / tIrthekara ke jiva ko bhI tIrthokaratva to caritrApAlana se hI prApta ho skaa| ___hama hiMsA, asatya, corI, kuzIla evaM parigraha kA tyAga karake isakA prAraMbha kareM / pratyeka kArya meM sAvadhAnI vartoM ki kahIM hiMsAdi to nahIM hotI / hamAre vacana kriyA meM sAmya ho / ina prAthamika cAritra pAlana se prAraMbha kara zAstrAbhyAsa karate hue saMyama dhAraNa kara vItarAga mudrA meM sthita hoN| apane zvAsa ko rokanA sIkheM / dRSTi nAzApara rakhanA sIkheM / apane zarIra ke sthita jJAna cakroM ko jAgrata kareM / prekSA dhyAna se dUSita dhyAna ko dUra kareM / ina tInoM kA pAlana hI karmoM ko naSTa karatA hai evaM mokSa mArga para Arur3ha karatA hai / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyA (citta vRttiyoM kA manovaijJAnika svarupa) lezyA zabda jaina darzana kA viziSTa zabda prayoga hai / isakA saMbaMdha kaSAya bhAvoM ke sAtha hai / Adhunika saMdarbha meM ise manovaijJAnika bhAvoM ko prastuta karane vAlA viziSTa zabda prayoga bhI kahA jA sakatA hai / pratyeka vyakti meM acche aura bure arthAta zubha aura azubha bhAvanAe~ rahatI hI haiM / unheM kapAya kI tIvra yA maMda bhAvanAe~ kaha sakate haiM / jainAcAryoM kI yaha sabase bar3I denA yA saMkalpanA rahI hai ki ve manobhAvoM ke anurUpa raMgoM kI kalpanA kara sake haiM / Aja ke isa vaijJAnika yuga meM jaba ki ragacikitsA kA vikAsa huA hai-evaM prayoga bhI ho rahe haiM tathA raga vyakti ke manorogoM ke zamana meM siddha sAvita hue haiM, taba lagatA hai ki pUrvAcAryoM dvArA manobhAvoM kI ragakalpanA kitanI adbhuta thI / ve vartamAna ko atIta (kala) meM dekha sake the / Aja kI raga-paricaryA kA mUla inhIM lezyA se prasUta hai / vyavahArika jIvana meM bhI vyakti kI bhAvanAoM ke anusAra usake cehare para ragoM kI taraMge' dekhI jA sakatI haiM / jaise,-prema prasaMga meM cehare para lAlI daur3atI hai, to bhayaMkA gunAha sAbita hone para kAlikha puta jAtI hai / hamAre cha manobhAvoM kA AcAryoM ne paTlezyA kahA hai / lezyA kI sAmAnya paribhASA karate hue ve samajhAte haiM ki jisake dvArA jIva puNya-pApa se svayaMko lipta karatA hai, unake adhIna rahatA haiM usako lezyA kahate haiM / gomaTasAra jIvakAMDa meM isakA rUpaka meM prastuta karate hue kahA hai-'jisa prakAra AmaviSTa se mizrita geru miTTI ke lepa dvArA bAla lIpI yA raMgI jAtI hai, usI prakAra zubha aura azubha Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 bhAvarupa lepa ke dvArA jo AtmA kA pariNAma lipta kiyA jAtA hai usakA lezyA kahate haiM / ' __ zAbdika artha yo kiyA gayA hai-'jo lipana karatI hai use lezyo kahate haiM / arthAta jo karmoM se AtmA ke lipta karatI haiM uske| lezyA kahate haiM / ' tAmya ki mithyAtva, asaMyama, kapAya aura yoga ye lezyA haiM / ina lezyAoM ke mUlataH do bheda kie gaye haiN| 1. bhAva lezyA 2. dravya lezyA kaSAya se anura'jita jIva kI mana-vacana-kAma kI pravRtti bhAva lezyA kahalAtI hai / Agama meM inakA chaH ragoM dvArA nirdeza kiyA hai / inameM se tIna zubha va tIna azubha hotI haiM / - zarIra ke raMga ko dravya lezyA kahate haiM / dravyalezyA oyuparyanta eka hI rahatI hai para bhAvalezyA jIve ke pariNAmoM ke anusAra barAbara badalatI rahatI hai / sAmAnyataH dravyalezyA ke hI cha bheda mAnava mana kI pravRtti ke pratibiMba haiM / (1) kRSNalezyA (2) nIlalezyA (3) kapotalezyA (4) pItalezyA (5) padmalezyA (6) zuklalezyA / / kRSNa lezyA :-kRSNa arthAta kAlA / isa lezyA kA raMga bhramara sA mAnA gayA hai / kAlA raMga tIvratama kaSAya ko pratibita karatA hai / jo vyakti tIna krodha karane vAlA ho, vaira ko na choDe, lar3anA jisakA svabhAva ho, dharma aura dayA se rahita ho, duSTa ho usake kRSNalezyA hotI hai | kRSNalezyA vAlA uparokta durgunneN| kA bhaMDAra hotA hai / aise vyakti sAmAnyataH svaccha'da viveka rahita, indriyalaMpaTa, mAnI mAyAvI hote haiN| tilAyapaNNati meM kahA hai Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 ki kRSNalezyA se yukta duSTa puruSa apane hI gotrIya tathA eka mAtra svakalatra ko bhI mArane kI icchA karatA hai / dayA dharma se rahita, vaira ko na chor3ane vAlA pracaDa kalaha karane vAlA aura krodhI jIra kRSNalezyA ke sAtha dhUmaprabhA pRthvI se aMtima pRthvI taka janma letA hai| aisA vyakti narakagAmI hotA hai / nIla lezyA-jisa prakAra nIlA raMga kAle se kucha kama kAlA hotA hai / isI prakAra nIla lezyAvAle kaSAya yA duSTa bhAva kRSNale yA se kama hote haiM / aise loga ' atinidayAlu' prapaMcanAmeM dakSa, dhana-dhAnyAdi ke saMgraha kA tIvra lAlamI hotA hai / (paMcasaMgraha) tilAyaparagati eva rAjavArtika meM bhI isI prakAra ke caritra kA nirupaNa hai / inake anusAra aisA vyakti viSayAzakta, matihIna, mAnI vivekabuddhi rahita mAyAvI, lAbhAMdha evaM lAlacI hotA hai / yoM kahanA ThIka hogA ki kRSNalezyA ke vyakti ke samAna hI durguNa vAlA hotA hai, mAtra duSTatA meM AMzika kamI hotI hai / udAharaNArtha yeN| kahA jA sakatA hai ki yadi kRSNalezyA vAlA vyakti pUrA vRkSa unAr3anA cAhegA to yaha usakI DAliyA~ kATane taka sImita rahegA para vRkSa kA nAza karanA donoM kI hI vRtti aura pravRtti hogI / kapota lezyA :- vaise to prathama tIna azubha vRttiyoM meM se yaha tIsarI azubhavRtti hai / para aisI lezyAvAle vyakti kI duSTatA yA bhayAnatA ke parimANa kama hote haiM / zAstroM meM kahA hai ki aisA AdamI dUsaroM para ropa karatA hai, paranindaka, dUSaNa-zoka bhaya bahula evaM irSAlU hotA hai / AtmazlAghI, avizvAsa hone ke sAtha ghamaMDI hotA hai| jo prasaMzA kA icchuka, cApalUsI meM mAnanevAlA kartavyAkartavya ke bheda se ajJAna hotA hai / arthAta Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 'mAtsarya, pazunya, paraparibhatra, Ama prasaMzA, para vivAda, jIvananairAzya, prasaMzaka ko dhanadAna,yuddha-maraNodyama Adi kapota lejhyA ke lakSaNa hai| (rAjavArtika) kapotalezyA vAlA paravAtaka nahIM hotA / yaha vRkSa kA jar3a se ukhAr3ane yA DAlI kATane ke sthAna para usake patte necine taka hI kalupita hotA hai / pItalezyA :- zubhalezyAyoM meM prathama pIta lezyA hai / isakA raMga pIlA mAnA gayA hai / ise tejolejhyA bhI kahA gayA hai / aisA vyakti kartavyAkartavya ke bheda kA jAnanevAlA evaM sevya asevya kA nirNaya karanevAlA hotA hai / samadarzI dayA -dAna meM rata mRdubhApI evaM jJAnI hotA hai / pItalezyA ke guNa hI dRr3hatA mitratA, dayAlutA, satyavAditA, dAnazIlatva, svakarmapaTutA evaM sarvadharma samadarzI mAne gaye haiM / aisA vyakti vRkSa kI anya hAni nahIM krtaa| pAlezyA :- padma arthAta kamala ke raMgasA sapheda / dhavala aura komala raMga aura guNoM vAlA / jo vyakti tyAgI, bhadra, saJcA, uttama kArya karane va lA kSamA dAna dene vAlA tathA sAdhu janeAM ke guNoM kI pUjA ka ne vAlA hotA hai usake padma lezyA hotI hai / jisake uttama guNoM kA vikAsa ho rahA hai / samatulA evaM mRdutA jisake guNa haiM | vaha prasannacitta hotA hai | AMkhoM meM karuNA evaM bolI meM mamatA TapakatI hai / aisA vyakti mAtra usI phala ko tor3atA hai jo upayoga meM liyA jAye / anya phaloM kA nukazAna nahIM krtaa| zuklalezyA :- isakA raMga pUrNazubhra / arthAta nidhi hotA hai / yaha uttamabRtti kA paricAyaka yA saMpUrNa kaSAya rahita vyakti kA paricAyaka hai / jo vyakti niMdA pakSapAta se Upara uThakara samagRSThA ho jAtA hai / jo dveSa evaM rAga donoM se uTha gayA hai. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisakI ruci zreyomArga meM laga gaI hai usakI lezyA bhAvanA zukla yA pavitra ho jAte haiM | aharniza karugA ke bhAva usa para rahate haiM / aisA gyakti janakalyANa ke sAtha AtmakalyANa kI ora unmukha rahatA hai / vaha nIce svataH Tapake hue phalA kA hI prAptakara Ananda kA anubhava karatA hai / jo saMsAra se alipta, anaMtasukhI evaM ayoga kevalI siddha jIva haiM ve zubhA-zubha bhAva se yukta hone ke kAraNa lezyA rahita hote haiM / manobhAvoM kaSAyabhAvanA kI tIvratA yA maMdatA kI dRSTi se inake chaH prakAra kiMe gaye haiM / ye tIvratama, tIvratara, tIvra, maMda, maMdatara eva maMdatama hotI haiM / ye lezyA baMdha kA kAraNabhAva haiN| jo saMsAra meM bhaTa kanevAlI haiM / zAstroM ke vidhAnAnusAra prathama tIna lezyA vAle jIva ekendriya jIva se asaMyata samyakadRSTi guNa sthAna taka hote haiM / jaba ki zubha lejhyA vAle jIva saMyogI kevalI guNasthAna ke pazcAt jIva lezyA-rahita hotA hai / vartamAna yuga kI navIna khojoM dvArA manobhAva yA manovikAra manuSya ke cahare para vikRti ke bhAva aMkita karate haiM ise phoTogrAphI dvArA bhI aMkita karane kA prayAsa kiyA hai / pratyeka vyakti ke irda girda eka prabhAmaMDala rahatA hai / isakA raMga vyakti kI bhAvanAnusAra hI banatA rahatA hai / ise hama manobhAvoM kI praticchAyA kaha sakate haiM / jyotiSa zAstra meM sAmudrika zAstra bhI gavAhI detA hai / Aja ke vyaktikA zabda yahI saMketa karatA hai ki vyakti kisI mane bhAva meM jI rahA hai / hama dekhate haiM ki duSTa vyakti kA ceharA anAyAsa hameM usake prati zaMkita yA ghRNA se bhara detA hai jabaki sAjana puruSa ke prati hama meM sadbhAvanA jAgatI hai / sacamuca lezyA jaina darzana kI mahatvapUrNa carcA hai / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaNDa -2 ArAdhanA pakSa ArAdhanA kI AvazyakatA prAyaH dekhA jAtA hai ki pratyeka dharma meM darzana pakSa se adhika loga ArAdhanA pakSa para jora dete haiM / paraMtu, ArAdhanA zabda kA bhI paryAya ve kriyAkAMDa yA mAtra bAhya kriyAoM ko mAna lete haiM / unhI meM saMtoSa mAnate haiM / inhI se dhArmika hone kA pramANapatra prApta karate haiM / kabhI yaha ArAdhanA jo sAdhanA yA tapasyA yA AtmA meM lIna hokara paramAtmapada taka hameM le jAne vAlA tatva thA, jisameM darzana aura jJAna ke sAtha cAritra sAdhanA kI mahattA thI / samajhadArI pUrvaka bheda-vijJAna kI dRSTi se hI ArAdhanA kI jAtI thI / bAhya tapa kI sIr3hI se car3hakara A~tarika tA kI ora unmukha huA jAtA thA / para'tu kAlAMtara meM yaha ArAdhanA kriyAkAMDa kA paryAya banatI gaI / pUrNa tathya jAne binA hI loga kiyAye karate rahe / jJAna yA AtmAko parakhane kA, muktikA uddezya bhulAyA jAtA rahA aura laukika eSaNA hI isa kriyAkAMDa kA uddezya raha gayA / jhAna binAkI esI ArAdhanA mukti kI ora to kyA sAMsArika sukha bhI nahIM de sakatI / ArAdhanA dvAro kapAyoM se mukta hone ke sthAna para hama kucha bhale bure ke lie ArAdhanA karane lage, vrata anuSThAna karane lage pariNAmataH ulaTe kaSAya bAMdhane lage / uparokta spaSTatA ko Azaya itanA hI hai ki hamArI ArAdhanA ruDhigata, mAtra para parA kA nirvAha yA leokeSaNA kI prApti ke lie nahI apitu, usakA lakSya isa saMsAra se mukta hone ke lieniSkAma ho / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 mUlataH isa ArAdhanA ko lekara hI vyavahAra yA nizcaya ke mApadaMDa sthira kie jAte haiM / yaha saba hai ki nizciya arthAta AtmA ke mUla svarupa ko jAna pahacAna kara usakI hI unnati karane kA prayAsa AzavanA kA mUla lakSya honA caahie| paraMtu usa AtmA ko parakhane ke lie citta kI dRr3hatA Adi vyavahArika mArga bhI Avazyaka hai / prathama agara sAdhya hai to dUsarA sAdhana hai / sAdhana ke binA sAdhya kI upalabdhi asaMbhava hai / ataH yahAM hama ArAdhanA ke vyAvahArika pakSa kA vizeSarUpa se vivecana kareMge / paraMtu, usameM bhI dhyAna to yahI rakhanA ki hamArI ye kriyAyeM sthApitva kI prApti, manakI zuddhi evaM bAhya jagata se AtmA aMtara jagata kI aura pracAra karane ke lie hI hai / sAMsArika bhautika sukhoM ke lie nahIM / devadarzana : AravinA kA prathama caraNa devadarzana hai / pacipa jina sampradAya yA amnAyoM meM mUrtipUjA nahIM, vahAM nAmasmaraNa bhI isI pUjya bhAva yA zraddhA-bhakti se liyA jAtA hai / kaI loga mUrtipUjA kA virodha karate haiM - kaI ina pattharoM meM kyA rakhA hai - bhI kaha dete haiM / maMdira jAne se kyA ? mana meM hI maMdira hai / vagairaha... vagairaha... 1 aise vidhAna unake aparipakva mana yA vicAroM ke kAraNa hI prakaTa hote haiM / kabhI-kabhI unakA graMthibhAva bhI kAraNa jaba kabhI koI vyakti svArthasiddhi hetu hai aura vA~chita phala nahIM milatA hai hai / anAsthA ke bIja panapa uThate haiM virodhI ho jAtA hai / yadi use yaha karmoM kA phala bhoganA kA udezya to ucita bhUta hotA hai / devadarzana-pUjana karane jAtA taba vaha krodha se bhara uThatA darzana - / aura vaha jJAna hotA ki mujhe apane par3egA-yA par3a rahA hai karmoM meM samatA - kSamatA - pUjana kA / merI ArAdhanA bhAva rahe / anya Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 azubha karma = baMdhe to usameM aise anargala bhAva jAma na lete / maMdira aura mUrti kI kalpanAhI hamameM eka nae vAtAvaraNa kA bodha bhara detI hai / maMdira, arthAta devasthAna / jahA~ gRhastha jIvana kI koI jhaMjhaTa nahIM / jJAna-vairAgya kA srota jahA~ pravAhita hai / manakI zAMti ke lie jahA~ vAtAvaraNa kI zAMti hai / pavitratA kA jahA~ sAmrAjya hai / hama jisa zAMti, vAtAvaraNa kA ghara meM nahIM po sakate vaha maMdira meM milatI hai / ataH maMdira ArAdhanA kA eka kendra bana jAtA hai / isI prakAra mUrti ko dekhakara hameM una mahApuruSoM ke guNa, lokopakAroM eva AmopakArI kAryo kA smaraNa hotA hai / vizeSakara janamUrtiyAM hI vizva meM aisI haiM jo pUrNa yoga mudrA meM pratiSThita hotI haiM / jinakA pamAsana hokara pUrNa sthiratA se baiThA honA-dRSTi kA nAzA para honA evaM cehare para prasannatA kA bhAva honA bar3A hI manohArI rupa hotA hai / esI yogamudrA se Apa dekha sakate haiM ki pAMca hAtha kI ugaliyoM kA nira'tara zarIra ke sAtha jur3o rahanA eva citta kI ekAgratA yaha batAte haiM ki manuSya meM niraMtara utpanna UrjA zarIra meM hI DAyanemA kI bhAMti uttarottara bar3ha rahI hai / hama jisa UrjA kI bAteM karake, halana calana Adi jIvana ke vyavahAra dvArA naSTa kara rahe haiM vahI UrjA ina taraviyoM ne kendrita karate vaha zakti prApta karAlI jisase ve aneka bAhya kaSTo meM bhI dhyAna meM ArAdhanA se bhI himAlaya se dRr3ha bane rahe / unheM bAhya upasargo taka kA patA na calA / kaba zarIra para beleM caDha ga kaba jIvoM ne ghara yA ghoMsale banA die, kaba siyArinI zarIra ko khAtI rahI yA kA bhayaMkara AMdhI tUphAna kA upadrava hotA rahA - unheM patA hI nahIM calA / kyoMki ve te| antara kI UrjA ke dhanI AtmA meM hI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 lIna ho gaye the / apanI zvAsa aura nADItaMtra para unakA prabhAva thA / darzana karate samaya hameM yahI sIkhanA hai ki he deva ! jaise tumane isa alaukika zakti ko prApta kiyA thA maiM bhI usI ke prApta karane ko sakSama banUM | jaise AtmA ko jAnane ke lie tumane saMsAra ko tyAgA - mai bhI vaise hI pragati karU~ / mujhameM kaSTa sahane kI zakti bar3he samatA baDhe merI leokeSaNA zAMta ho / yadi hama darzana karate samaya yaha mAMgate haiM to hamArI mA~ga bhI yogya hai aura darzana karane kA mahattva bhI hai / anyathA dikhAvA hai / darzanamaMtra : - (mokAra maMtra) jainA kA mahAmaMtra ' NamokAra maMtra' vizva vyApI yA bahmAMDa ke prANI mAtra ke lie upayogI hai | yadyapi Aja yaha jainoM kA maMtra bana gayA hai- -para isako samajhane para lagegA ki yaha maMtra usa hara prANI kA hai jo AtmakalyANakArI mArga para Arur3ha honA cAhatA hai / namaskAra vyakti ko nahIM - zakti kA, jJAna kA kiyA gayA haiM / Namo ari ( ara) haMtANaM | Namo siddhANaM / Namo AyariyANaM / Namo uvajjhAyANaM / Namo loe savva sAhUNaM / prathama pada meM hamane unheM namaskAra kiyA haiM jinhoMne apane 'ari, duzmanoM kA vinAza kiyA hai | yahA~ duzmana aura vinAza zabda saMsAra ko apekSA se nahIM hai / anyathA vaha vyakti namaskAra kA adhikArI ho jAyegA jisake hAtha meM lAThI hogI / yahA~ duzmana haiM:- AtmA ke sAtha anaMta yugoM se cipake hue krodha-mAnamAyA lAbha Adi kaSAya / dveSa aura rAga Adi bhAva / ye saba Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 me she iho th saMsAra meM bhaTakAne vAle tatva haiM / jinhoMne apanI tapasthA dvArA AtmA kA hanana karane vAle ina duzmanoM kA vinAza kA diyA hai / arthAta jo sAmya dRSTA, saMsAra se muka hone kI kSamatA vAle haiM / unheM hI arihaMta kahA gayA hai / ve hI tapasvI namaskAra ke yogya haiM / tIrtha kara (arihaMta bhAvAna) kI bar3I sarala vyAkhyA kI gaI hai| jo saMsAra sAgara ko svayaM pAra karate haiM aura anya jIvoM kA pAra karAte haiM / jinakA kevalajJAna (mAtrajJAna prApta ho gayA hai| ve aise zreSTha muni hote haiM jo saMsAra meM bhaTakate logoM ko mokSamArga kA darzana karAte haiM, usa ora unmukha karate haiM / aThAraha doSoM se mukta hote haiM / jinake paMcakalyANa manAye jAte haiM / jo niyamataH ghAtiyA -aghAtiyA karmoM kA kSaya kara mukti prApta karate haiM / aise mokSagAmI tIrtha karoM ko namaskAra karate haiM / hama una mahAna AtmAoM ke guNoM kI pUjA karate haiM jinhoMne janma-maraNa-roga para vijaya prApta kara lI hai / jinakA caturgati--bhramaga naSTa ho gayA hai| jinhoMne puNya aura pApa ko utpanna karane vAle karmoM kA saMpUrNa kSaya kara liyA hai / zAstrIya bhASAmeM kaheM to jinhoMne jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya evaM aMtarAya karmoM kA nAza kiyA hai / jinhoMne krodha, mAna, mAyA aura lAbha kaSAoM ko jIta liyA hai / inheM jItakara jo 'jina' bane haiM / tAtparya ki jinakI mUrti ko dekhate hI hamAre mana meM tyAga, vairAgya, evaM savRttiyoM kA bhAva paidA ho / ese arihaMtoM ko namaskAra hai / dUsare caraNa meM 'NamA siddhANa'' kahate samaya hama arihaMta ke hI usa svarUpa kA smaraNa aura vaMdana karate hai jinhoMne aSTa karma jItakara pUrNa siddhatva prApta kara, mokSa meM nivAsa kiyA hai / arthAta jaba arihaMta siddhazilA para prasthApita ho jAte haiM-taba siddha bana jAte haiM / ve azarIrI ho jAte haiM / siddhahI niraMjana nirAkAra haiN| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 janma-maraNa se sadaiva kA mukta aise siddha atIndriya jJAna ko prApta karate haiN| prazna ho sakatA hai ki arihaMta aura siddha meM kyA bheda ? uttara yo hogA ki jinhoMne cAra ghAtiyA karmoM kA kSaya kara kevala jJAna prApta kiyA hai / jo saMsAra ko sana va zaraNa meM mArgadazana dete haiM / jo sva ke sAtha para ke upakAra kA mArga prazasta karate haiN| jabaki ye hI arihaMta saba zeSa aghAtiyA karmoM kA nAza kara samAdhistha hokara mokSa pAkara siddha zilA para sthAyI ho jAte haiM tava siddha bana jAte haiM / vaise itanA hI bheda kahA jA sakatA hai ki eka zarIrI haiM dUsare azarIrI / Namo AyariyANa'' arthAt AcAryoM ko namaskAra karate haiM / AcArya adhyApaka evaM muni varga ke bAre meM jainadharma meM vizeSa sUkSmatA se pratipAdana huA hai | yaha bheda-vibheda ocAra kI apekSA se kiyA gayA hai / AcArya arthAta 'jina' dvArA praNIta mArga kA vaha ucca sAdhanA meM sthita sAdhU jo anya sAdhuoM ko dIkSA pradAna kara sakatA ho / unake doSoM kA nivAraNa kara sakatA ho / apane viziSTa guNoM se ve munisaMgha ke nAyaka hote haiN| vItarAgatA ke kAraNa inakA paMcaparameSThI meM sthAna hotA hai| aise muni pAMca prakAra ke AcAra, vicAroM kA (darzana, jJAna, cAritra, vIrtha evaM tapa) pAlana kareM va karAveM / ziSyoM ko vItarAga mArga kA upadeza deM / inake AcAra anya sAthI sAdhuoM ke lie anukaraNIya banate haiM / dhavalA meM kahA hai-'pravacana rupI samRddhi-jala ke madhya bhAga meM snAna karane se arthAta paramAtmA ke paripUrNa abhyAsa aura svAnubhava se jinakI buddhi nirmala banI hai / jo meru kI bhA~ti aDola haiM, zUravIra haiM siMha kI taraha nirbhIka haiM jo deza kula jAti se Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ke jJAtA haiM / niraMtara udyata haiM- ve AcArya gyAraha aMga ke dhArI, bhagavatI pAraMgata, zuddha aura saumya haiM / aMtaraMga aura vahiraMga parigrahoM se rahita haiM / AkAza kI bhA~ti nirlepa haiM- ve AcArya parameSThI hote haiM / jo jJAna meM eva prAyazcita dene meM kuzala haiN| Agama AcaraNa aura vratoM kI rakSA meM parameSThI haiM jo caudaha vidyAoM meM AcasaMga ke dhArI aura doSa rahita haiM- ve AcArya haiM ArAdhanA meM chattIsa guNoM kA ullekha kiyA hai tAtparya ki jJAna, tapasyA eva vItarAgata' meM jo dRr3ha haiM unako namaskAra karate haiM / 'meN| uvajjhAyANaM' meM isa upAdhyAya ko namaskAra karate haiM / bhI ve ye upAdhyAya muni haiM jinhoMne karmadahana ke lie ugra tapasyA kI hai / aise muni jinavara kathita ratnamaya dharma ke upadezaka hote haiM / sarala bhASA meM kaheM to ve adhyApaka muni haiM jo jinavANI kA upadeza karate haiM / navadIkSita muniyoM ko zAstrAbhyAsa karAte haiM / sacce jJAna se mumukSuoM ko sanmArga kA darzana karAte haiN| jinadevane jina bAraha aMga aura caudaha pUrvo kA svAdhyAya kahA hai-usa svAdhyAya kI ora unmukha karate haiM / isa kAraNa ve upAdhyAya kI zreNI meM haiM / aise upAdhyAya zAstra jJAtA munioM ke pAsa bhavya ( jijJAsu ) jana vinayapUrvaka zruta kA abhyAsa karate haiM / ye munigaNa mAtra graha aura anugraha guNoM ke alAvA AcArya ke samasta guNoM ke dhAraka hote haiM / logoM ke mana meM adbhuta zaMkAoM kA nivAraNa karate haiM / ye AgamoM ke jJAtA - vyAkhyAtA hote haiM / uttama vaktA. hone se jana-jana ko jinavANI se plAvita karate haiM / paMcama carana ' Namo loe savva sAhUNaM' meM sabhI sAdhuoM kI vaMdanA kI gaI hai / vaise AcArya - upAdhyAya prathama to sAdhU hI haiM / ve hI isa sAdhutA ke guNoM kA uttarottara vikAsa karake ucca zreNI taka pahu~cate haiM / sAdhu kA artha hI hai ki jisane sAdhanA kI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 dhUnI ramAI ho | jo Atmarata yA AtmA meM lIna hone ko niraMtara prayatnazIla ho / sanyAsI kA matalaba hI hai ki jo sat ko nyAsa ke rupa meM-arthAta AtmA ke sacce svarupa ko dekhane samajhane kA prayAsa kare muni bhI vahI hai jo mauna bhAva ko dhAraNa kara Atmarata ho rahA hai / cAritra ke rUpa meM paMca mahAvrata, paMcasamiti eva aThThAIsa mUlaguNoM kA dhAraka cAritrapAlaka ho / yadyapi AcArya, upAdhyAya evaM sAdhU cAritra dhAraNa kI dRSTi se samAna hI haiM / paraMtu saMghakRta kArya eva' cAritra kI uttarottara pragati se upara kI zreNiyoM meM vibhAjana kiyA gayA hai / sAdhU anya sodhU ko upadeza yA dIkSA nahIM detA / para, svaya' cAritra kI dRr3hatA meM lagatA hai va dharmAvalaMbiyoM ko protsAhita karatA hai / dhavalA meM kahA hai-jo siMha-sA parAkramI, hAthI-sA svAbhimAnI, vRSabha-sA bhadra prakRtivAlA, mRga-sA sarala, gocarI vRttivAlA sUrya-sA tejasvI, sAgara-sA gaMbhIra meru-sA aDiga, candramA-sA zAMtidAyakaH maNi sA prabhA pu~jadhArI samasta kaSToM kA sahane vAlA, sAMra kI bhA~ti aniyata vasatikA meM nivAsa karane vAlA, AkAza sA nirlepa evaM aharniza paramapada kI prApti kA anveSaNa karane vAlA sAdhU hai / jo, nirArambhI niSparigrahI jJAna dhyAna meM rata tatva meM zraddhAvAna hotA hai / Upara hamane jina paMcamarameSThI ko namaskAra kiyA / jinake nAma evaM padagata lakSaNoM ko jAnA, isase vaha spaSTatA hotI hai ki yaha maMtra vyakti kA nahIM guNA kA maMtra hai / isakI dRSTi ativizAla hai| uparokta lakSaNa jisa deva yA guru meM haiN| ve sabhI vaMdanIya haiM / isa dRSTi se yaha maMtra mAtra janoM kA nahIM-prANI mAtra kA ho sakatA hai| isameM vyakti se adhika guNoM kI vaMdanA ArAdhanA hai / hama ina guNoM kI prApti ke lie hI maMtra kA jApa kareM / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 mujhe lagatA hai ki isa maMtra ke jApa yA smaraNa se turaMta mokSa yA lAbha mile yA na mile para tu zuddha mana evaM zuddha AcaraNa kI preraNA avazya milatI hai / vikala evaM dvidhAyukta mana ko sthiratA prApta hotI hai / sadvicAroM kI dizA milatI hai / mAnavatA ke guNoM kA vikAsa hotA hai / antara kI durbhAvanAoM ko sanmArga para mur3ane kI zakti milatI hai / isa prakAra Aja ke AdamI ko 'mana kI zAMti' kA jo saccA sukha cAhie vaha avazya milatA hai| mana kI zAMti hI saMyama kI ora le jA sakatI hai / vahIM sAdhanA meM Arur3ha karanevAlI zakti hai / hamAre vartamAna jIvana kI sabase bar3I samasyA mAnasika azAMti eSaNA aura bhautika sukhoM ke lie bhaTakAva hai / sAre dukhoM kI jaDa hI ye bhAvanAe~ haiM / yadi mana ko zAMti mila jAye to phira samasyA yA saMgharSa raheM hI kaise ? isa mana ko zAMti isa maMtra se avazya mila sakatI hai / hama maMtra ko raTate haiM - mUrti ke sAmane ghoM khar3e rahakara sAMsArika sukhoM ko mAMgate haiM / mUla meM hI bhUla karate haiM / yahI kAraNa hai ki hama duHkhI rahate haiM - zAMti nahIM milatI / mAMge to mana kI zAMti - sAMsArika lAbha yA lAbha nahIM ! yaha maMgalamaMtra sarva pApoM kA nAzaka, maMgalakartA hai / jo isakA zraddhA smaraNa karegA vaha avazya jina paMtha kA pathika bana sakegA / pUjA : mahattA evaM vidhi isase pUrva hama devadarzana evaM namaskAra maMtra kI mahattA kI vicAra kara cuke haiM / isa maMtrArAdhanA se hamAre cita meM sthiratA, ekAgratA ho jAtI hai / aba hama ArAdhanA kI prathama zreNI pUjA kI ora agrasara hote haiM / 'pUjA' kA sAmAnya artha hI hai-pUjA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvoM kI udbhAvanA evaM RjutA kA prAdurbhAva / jaba aham kA tirohaNa ho jAtA hai tabhI hama pUjyabhAvoM kI saralatA se halkephulke evaM prasanna hone lagate haiM / niraMtara eka hI bhAva hIlore lene lagatA hai ki taho ! maiM nirbhAra hokara prabhU kI bhakti, ArAdhanA meM lIna hoU~gA / vItarAga deva ke caraNoM meM natamastaka hokara guNagAna karU~gA / isa prakAra ke bhAva citta meM upatnna hote hI aMdara kI graMthiyoM kA strAva svataH badala jAtA hai / nirarthaka vicAroM kA tirohaNa ho jAtA hai / sarva kalyANa ke bhAva jAgane lagate haiN| vicAroM kA yaha parivartana zarIra vijJAna evaM manovijJAna kI dRSTi se bahuta bar3A parivartana hai / isa prakAra Atma zAMti kA pahalA dvArA khulatA hai- pUjA ke lie prastuta hone kI bhAvanA bhAne se hI / gRhastha ke paTkarmoM meM pradhAna karma yA kartavya ke rupameM pUjA ko sthAna milA hai / isa rAga-dvepamaya saMsAra meM aneka AraMbha aura parigrahoM se grasta-gRhastha jaba ina vItarAgI paMcaparameSThI pratimAoM ke Azraya meM apane sadbhAvoM ko pUjA ke rUpa meM lekara pahu~catA haiM / zuddha bhAvoM se pUjA meM lIna hotA hai to usake asaMkhyAta baddha karmoM kI nirjarA ho jAtI hai saccA zrAvaka hI vaha hai jo deva-zAstra evaM guru kI pUjA karatA hai | ahaMta deva kI vaha maMtrasiddhi ke pratIka baajaakssreN| dvArA AhvAna karatA hai / apane nikaTa sAnnidhya meM unakI kalpanA karake una jaisAhI banane kI saMkalpanA karatA hai / vaha siddhoM kA smaraNa karatA hai aura usa sidvatva kI prApti ke lie vartamAna meM jo arhata svarupa haiM-una AcArya-upAdhyAya evaM sAdhuoM kA AhavAna karatA hai / pUjA kisI saMsArI sukha ke lie nahIM kI jAtI, apitu saMsAra ke AraMbha, parigraha jaise kAryo-bhAvoM kI tilAMjali ke lie kI jAtI hai / Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pujArI arthAta bhagavAna ke guNagAna unameM kramazaH tallIna hotA huA AtmArthI mumukSa bhagavAnamaya aura Age bar3hakara Atmamaya banatA jAtA hai / pujana kA uddezya kabhI bhI bhautika sukhAM kI upalabdhi nahIM hotI-kayoM ki mokSa-sthita tIrthakara jo muktAtmA haiM ve isa lena-dena se sarvathA mukta haiM / paraMtu, pujA se jo sabase bar3I upalabdhi hai-vaha hai AtmazAMti / pujaka kRta, kArita aura anumodanA ke sAtha giraMtara vItarAga ke guNoM kA citavana karate hue, isa AtmA ko nirantara duHkhI banAne vAle kagayoM ko maMda se mandatam banAne kA prayAsa karatA hai / dUSaNoM kA vilaya karatA hai / karuNA- maitrI se plAvita banatA hai-prANImAtra ke prati dayAvAna banatA hai / ina guNoM ke prakaTa hone para use mAnoM sarvasva mila jAtA hai / ina mAnasika zAMti ke sAmane sasAra kA dhana kyA barAbarI kara sakatA hai ! pUjA se azubha karmoM kA kSaya hotA hai / zubha arthAta paropakArI bhAva janmate haiM / saJcA pujArI hI Aja kI vizvazAMti aura AtmazAMti prApta kara sakatA haiM / pUjA vidhi : marvaprathama zrAvaka ko prAtaHkAla nityakriyA se nivRtta hokara, zuddha vastra dhAraNa kara, aSTa maMgala dravya lekara mandirajI meM jAnA cAhie / mandira jAne kI bhAvanA se hI usake hRdaya kamala para sthita paMcaparameSThI ke dhyAna kI kaliyA~ mukulita ho jAnI cAhie / mandira meM pahu~cakara pAda-prakSAla ke pazcAta Upara nirdezita vidhi ke anusAra darzana karane ke pazcAta pUjana ko taiyAra honA cAhie / pujA ke vastra svaccha, saMbhava ho to khAdI ke sapheda yA kezarI raMga ke hone cAhie | yaha anubhava-satya hai ki vastroM kA manobhAvoM para bar3A prabhAva par3atA hai| zuddha vastra sAtvika bhAvanAoM ke janaka haiN| isa prakAra taiyAra hokara sarvaprathama prakSAla varanA cAhie / Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 prakSAla kyoM ? sAmAnyataH AjakA buddhivAdI yaha prazna kara sakatA hai ki prakSAla kyoM kiyA jAtA hai / mUrti ko nahalAnA kaunasA puNya hai parantu isa prakSAla kA artha na to mUrti kA nahalAnA hai aura na hI usako camakIlA banAye rakhanA hai / parantu prakSAla kI kriyA ko bhAvanAgata isa pratIka ke mAdhyama se samajhAyA jA sakatA hai ki abhiSeka dvArA bhakta svayaM ke karmamala rupI rajakaNoM ko bhakti rupI jala se sApha karatA hai / ananta karmavargaNAoM se AcchAdita yA malIna AmmA ko hI aMtarama meM sApha karatA hai / kriyA usakI bAhya hotI hai-para citavana AtmA meM isa prakAra calatA hai / sAtha hI tIrthakara ke janmakalyANaka ko mUrta svarUpa meM nihAratA hai / vaha usa janmAbhi yeka kA sAkSAtkAra karatA hai jinameM navajAta zizu tIrtha kara ko indrAdika deva pAMDukazilA para le jAkara unakA aSTa sahasra kala lAoM se abhiSeka kara dhanyatA kA anubhava karatA hai / bhakta pujArI bhI isI bhAvanA se prakSAla yA abhiSeka kara dhanyatA kA anubhava karatA hai / vaha bhAvanA karatA hai ki usake karma-mala dhula rahe haiM / yaha abhiSeka jala ke uparAMta dUdha, dahI, ghI evaM ikSurasa se milAkara paMcAbhiSeka rupa meM bhI kiyA jAtA hai / vyavahAra se mUrti kA abhiSeka hotA hai-para, nizcaya se AtmA kA hI prakSAlana hotA hai| pUjA ke prakAra : pUjA ke mukhyataH do prakAra mAne gaye haiM- 1, vyavahAra pUjA 2. nizcaya pUjA / yahAM hamArA pratipAdya vyavahAra pUjA evaM vidhi se hai-ataH usI kI carcA kareMge / hA~ ! nizcaya pUjA se itanA to jAna hI leM ki vyavahAra pUjA meM sthira sAdhaka uttarottara Age Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 bar3hakara nizcaya yA AtmAjA meM pratiSThita ho jAtA hai / yahI AtmajA meM pratiSThita honA mukti kI ora agrasara honA hai / vyavahAra pUjA kA uddezya mAtra puNya vadha nahIM hai kyokiM puNya bhI baMdha hai / usa baMdha se bhI AtmA ko mukta honA hai| isa vyavahAra pujA kA artha kramazaH nizcaya pujA arthAta AtmapujA meM praveza karane kI prakriyA hI samajhanI cAhiye / nizcaya pujA sAdhaka kI vaha prApta avasthA haiM jahA~ vaha isa sthita meM pahu~ca jAtA hai ki jo paramAtmA hai / vaha maiM huuN| maiM hU vahI paramAtmA hai / yaha advaita bhAva panapatA hai / maiM hI apanI upAsanA kA yogya pAtra hUM / isa prakAra ArAdhaka aura ArAdhya kara ekatva bhAva saghatA hai / mana bhagavAna AtmArAma ke sAnnidhya kA anubhava karatA hai / samarasa banatA hai / vyavahAra pujA bhI mukhya do rUpoM meM kI jAtI hai-(1) bhAvapujA (2) dravya pujo / vasunaMdI zrAvakAcAra meM pujA ke-nAma, sthApanA, dranya, kSetra, kAla aura bhAva chaha bheda kie haiM / ina bhedeN| kI carcA yathAsthAnoM para calatI rhegii| bhAvapUjA meM pujA karanevAlA aSTa maMgala dravya se bhagavAna kI pujA nahIM karatA, parantu mana meM hI arhata bhagavAna ke guNoM kA cintavana karatA hai; aura sUkhe dravya cAvala Adi se pujana karatA hai| bIsa pantha meM kesara se, zvetAMbara AmnAtha meM kesara yA vAsakSepa se pujana karate haiM / dravyapujana meM sAdhaka dravya (aSTa prakAra kI) se bhagavAna kI pujA karatA hai / prazna ho sakatA hai ki jaba eka hI guNagAna, citavana karanA hai to phira dravya se karo yA bhAva se-kyA pharka par3atA haiM ? mUla to guNagAna karanA hI haiM / merA anumAna yaha hai Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 ki AcArya, paNDitoM ne dravya pUjana ko hI mahattva diyA hogA para samayAbhAva zakti kI maryAdA, sthAna Adi ko dhyAna meM rakhakara bhAva pUjA ko bhI svIkRti dI hogI / kama se kama pUjA nahIM karane se to kisI mAdhyama se pUjA kI jAye yaha mUla-bhAva rahA hogA / 1 karatA 4 dravyapujana jala, candana, akSata, puSpa, naivedya, dIpa-dhUpa evaM phaloM ko arpita karake kI jAtI hai / yahAM pratyeka dravya ko mAtra bhautika padArtha samajhane para isake mahatva se paricita nahIM huA jA sakegA / pratyeka padArtha pratIka ke rUpa meM hI svIkAra kie gaye haiM / ye hamArI manobhAvanA ke pratIka haiM / pratyeka dravya ke sAtha bhakta bhagavAna ke guNa kathana to hI hai parantu usakA uddezya usa kraya ke samarpaNa ke sAtha karmoM kA kSaya yA samarpaNa bhI hotA hai / tiloyapaNNati' meM bar3e hI sundara DhaMga se kahA hai ki deva bhagavAna kI pUjA jhArI, kalaza, darpaNa, chatra evam vara Adi drvyeN| se tathA sphaTika maNimaya uttama jaladhArA se, sugandhita kesara, malayAnila candana aura kumakuma se, motIM se akhaNDa akSata se, jinakA raMga aura sugandha sarvatra vyApta hai aise puSpoM se amRta tulya uttama vyaMjanoM se, sugandhita dhUpa yukta ratnamayI dIpaka se aura uttama phleN| se pUjana karate haiM / isa pUjana sAmagrI ke sAtha pRthakapRthaka zlokoM dvArA bhakta yahI bhAvanA bhAtA hai ki he jinendra bhagavAna ! uttama jaladhArA se mere pApa rUpI maila dhula jAyeM / merI AtmA nirmala bane | yaha nirmalatA hI manuSya kI saralavRtti kA paricAyaka hai / candana ke lepa se maiM saMsAra ke tApa se zAMti kA anubhava karU~ - arthAt bhautika lAlasAoM se udvigna mana ko nispRhatA kI zAMti prApta ho / ' akSata' mujhe janma-maraNa ke AvAgamana se nikAlakara akSaya ananta siddha pada kI ora unmukha karake prasthApita kareM / candana ' kA bhAva yaha preraNA detA hai ki sasAra ke tritApa, 6 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trivyAdhi se mukta hokara Atmasutra kI zItalatA prApta kare / puSpe kA samarpaNa yahI preraNA detA hai ki saMsAra ke daihika bhAgavilAloM meM DUbA maiM kAma bANAM se viddha hU~-isa kAma ke kIcar3a se Upara Thakara maiM kamala-sA urdhvagAmI AtmamvarUpI baneM / brahmacArI arthAta dehika sukha se Upara uThakara brahma arthAt A'mA meM caranevAlA nivAsa karanevAlA zuddha svarUpI banU~ / jArI yaha smaraNa karate hue ki isa saMsAra meM aneka yoniyoM meM janma-maraNa ke cakkara meM phaMsA rahA' aneka bhAgya padArthoM ko khAkara bhI tRpta nahIM huA / merI aura zRgAra kI kSudhA kI zAMta nahIM huI / isa peTa kI bhUkha aura padArthoM kI bhUkha yA tRSNA ke lie maiMne aneka kukarma kie / vaha yaha saMkalpana karatA hai ki he bhagavAna ! aba isa bhUkha se chuTakArA dilavAkara akSayapada prApta karAo-jisase yaha sabhI bhUkhe miTa jAye / yaha jIva anAdi-ananta se bhrama, mithyA va ke kAraNa saMsAra, janma-maraNa Adi ke aMdhakAra meM bhaTaka rahA hai / sata asata ko parakha hI nahIM sakA / he prabhu ! Apa jisa prakAra kevala jJAna rUpI dIpaka se prakAzita hokara jhilamilA rahe ho usI taraha maMga AtmadIpa bhI prajvalita bane maiM AtmaprakAza ke Aloka meM mokSa mArga DhU~r3ha sakU~ / isI bhAvanA ke Aloka meM dIpa samarpaNa karate haiM / dhUpa-pujA yahI nirdeza karatI haiM ki yaha jIva yA maiM aSTa kamoM se baddha huuN| ye itane jaTila hokara cipake haiM ki svayam meM sthira nahIM rahane dete / aise karmoM kA vinAza ho / 'phala' pujA karate samaya sAdhaka uttama mokSa pada prApti kI bhAvanA karatA hai| use siddhatva kI kAmanA hai| isa prakAra ina bhAvanAoM ke saMdarbha meM ekacitta hokara yadi pUjA kI jAye to nizcaya se pujArI yA bhakta yA sAdhaka uttama iNya-lakSmI ko prApta karatA hai| isase use uttama. kula, gati, Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 zarIra, dhana-dhAnya svataH prApta hote haiM / paraMtu, isa prApti se bhI nirmohI rahatA hai / inheM para dravya samajhatA huA nizcaya pUjA arthAta AtmA meM hI ramaNa karatA hai / vyavahArika dRSTi se ina bhAvoM sahita pUjA karanevAlA sAvatra vRtti meM sarala, vicAroM meM svaccha aura AcaraNa meM sAtvika hotA hai / AratI : AratI kA pracalana kaba aura kahA~ se huA isake viSaya meM aneka loga aneka prakAra kA itihAsa prastuta karate haiM / yahA~ hamArA pratipAdya itihAsa meM na hokara AratI ke antargata nihita bhAvanA se hai / bhAratIya dharmoM meM prAyaH prAtaH - kAla evaM sAyaMkAla ArAdhya kI AratI utArane kA pracalana hai / dIpa jalAkara hama iSTadeva yA ArAdhyadeva kI stuti yA guNagAna gAte haiM / sasvara gAjebAje ke sAtha AratI - gAyana karate haiM / prazna ho sakatA hai ki AratI kyoM karate haiM ? sAmAnyataH artha yoM kiyA jA sakatA hai ki Arta yA dukhI bhAvoM se yA dukhoM se chuTakArA pAne ke lie kiyA gayA Izvara yA ArAdhya kA guNagAna / dIpa jalAne ke antargata yaha bhAva rahA hogA ki he prabhu maiM duHkhI hU~ / jisa prakAra prajvalita dIpa aMdhakAra kA vinAza karatA hai / usI prakAra ApakI bhakti rUpI dIpazikhA se merA dukha dUra ho-dukha rUpI aMdhakAra kA kSaya ho / 'dIpazikhA' kI ani sUrya kA pratIka hai / arthAt sUrya kI taraha prakAza, oja evaM zakti denevAlA tatra hai / ArAdhya svayaM sUrya se teja pujavAna hai / unake isI teja tatra kA mujhameM avataraNa ho-aisI bhAvanA rahatI hai / manuSya saMsAra ke trividha dukhoM se pIr3ita hai / karmabandha ke kAraNa evaM samyagjJAna ke abhAva se dukhI hokara caturgatiyoM kA bhramaNa kara rahA hai | manuSya tana-mana se pIr3ita hotA huA aneka yAtanAoM Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se gujara rahA hai / mAnasika trAsa se trasta hai / kamara karmoM se ba~dhA yaha manuSya ina karmoM se saMvara arthAt rokane ke lie tIrthakara bhagavantA ke gunagAna karatA huA-usI patha para calane ke saMkalpa karatA hai / vaha yahI gAtA hai-he bhagavAna ! jima prakAra saMmAra kI moha-mAyA tyAgakara, ugra tapasyA dvArA karmoM kA kSaya karake Apa mukta bane haiM usI prakAra maiM bhI mukta banakara A kI avasthA ko prApta karanA cAhatA hU~ / andhakAra kA hartA dIpaka jaise andhakAra meM mArga prAzasta karatA hai, usI prakAra satpatha se bhaTake logoM ko ApakI bhakti prakAza pradAna karegI / ArAdhaka bhagavAna se prArthanA karatA hai ki he nAtha maiM svayaM prakAzita baneM aura dUsaroM kA bhI mArga prAzasta karatA rhuuN| jisa prakAra jyoti jalakara anya ko prakAzita karatI hai-usI prakAra meM bhI svayaM kaSTa uThAkara anya dukhI prANiyoM ke kaSTa haratA rahU~ / AratI meM gIta-saMgIta kA prAdhAnya tanmaya banAtA hai / saMgIta kI yaha zakti hai ki vaha manuSya meM AnaMda aura utsAha ko prabala banAtA hai / jainadharma meM yaha maMgaladIpa sarvamaMgala kA pratIka hai / janasaMskRti kI sabase bar3I viziSTatA hI yaha hai ki usameM pUjA vidhAna, AratI Adi sabhI meM apane kalyANA mAtra kI bhAvanA nahIM hai apitu vizvasusva yA prANImAtra ke sukha kI kAmanA nihata hai / saMsAra ke sukhoM se Upara uThakara hama Atma sukha taka agrasara hoM yahI hamArI bhAvanA rahatI hai " zrI jinavara kI AsikA lIje zIza car3hAya / __ bhava bhava ke pAtaka! TareM, dukha dUra ho jAye" || zAMtipATha : jaina jA paddhati meM pUjA kA prAraMbha yadi paca- parameSTI ke ' AhvAna se hotA haiM to usakI pUrNAhUti zAMtipATha se hotI hai / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zabda' se hI pratIta hotA hai ki hama apanI ArAdhanA yA pUjA se AtmazAMti evam vizvazAMti kI bhAvanA bhAte haiM / isa zAMtipATha ke mAdhyama se hama prathama pUjA Adi Iza-guNagAna meM koI truTi rahI ho alpamani yA buddhihIna samajhakara he prabhu kSamA karanA / vaha apane Apa ko jJAna matihIna kahatA hai / isa kathana meM vaha apanI laghutA prastuta karake hakIkata meM to apanI vinamratAhI prakaTa karatA hai| aura saca bhI hai itanI pUjA-arcanA ke pazcAta yadi isa pUjAkA guNa prakaTa na ho to phira sArI kriyA hI zUnya haiM / dUsare vaha svayaM ke sAtha samAja, rASTra aura vizva ke mAnava ke sukha-zAMti kI bhAvanA vyakta karatA hai | samayapara varSA, utpAdana, vitaraNa, niroga, nyAya Adi ke sAtha saba ke sukhoM kI prArthanA karatA hai | isase bhI Age baDhakara prANImAtra kI yA jIvamAtra kI zAMti kI prArthanA karatA hai| usakI prArthanA karatA hai / usakI prArthanA hai ki yaha dharatI zasya zyAmalA rahe, loga Adhi-vyAdhi se mukta ho / sabhI ko prasannatA se jIne ko avasara prApta ho / loga hiMsA, corI, parigraha se bacakara AjIvikA kI prApti kareM / vyakti aura samAja satyaniSTha kartavya parAyaNa aura paropakArI bane / rAjA prajA meM paraspara prema aura vizvAsa bar3he / jio aura jIne do kI bhAvanA panape / maitrI aura kalyANa ke strota bahate raheM / dharma bhAvanA kA prasAraNa ho / isa prakAra sabakI zAMti kI bauchA karane vAlA AtmazAMti ke lie paMcatroM ke pAlana meM tallIna banatA hai| mana aura AtmA kI zAMti niraMtara prApta karatA hai / hamArI samasta ArAdhanA kA setu svaya' se vistaratA huA samaSTi taka rahatA hai / yadi aisI bhAvanA vizva kA hara vyakti yA kama se kama jinake hAthoM meM sattA kA daNDa hai- ve hI karane lageM to vizva se yuddha-bhaya, ghRNA dUra ho sakatA hai| yahI kAraNa hai ki jainadharma kI udAra bhAvanAyeM use vizvadharma banane kA gaurava pradAna karatI haiN| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAyika evaM svAdhyAya (jainayoga ) vizva ke prAyaH sabhI dharmoM yA sampradAyoM meM Izvara yA AtmaprApti ke lie ekAgracitta hokara na ma snaraNa kI mahattA kA svIkAra kiyA gayA hai / yaha saMbhava hai ki vidhi-vidhAna meM kucha pharka ho - para, uddezya yA sAdhya to sabhI kA eka hI haiM / Izvara se dUra sauMsAra sAgara meM bhaTakane kA kAraNa manakI caMcala vRtti aura saMsAra se mukta hokara Izvara ko sAnnidhya yA Izvarazva prApta karanA mana kI ekAgratA hai / mUla meM 'mana' meM hI kendra haiM / mana aura indriyA~ do mUla tattva haiM / jabataka mana zAsaka hai - indriyA~ saMyamita rahatI haiM / jahA~ mana zAsita hotA haiM vahIM indriyoM kA upadrava prAraMbha hotA hai / indriyoM kI yahI svacchaMdatA sAkSAtkAra nahIM karane detI / jaina darzana meM ' sAmAyika' zabda baDA hI mahattvapUrNa hai / maiM te mAnatA hUM ki yaha sAmAyika hI yoga dhyAna kA janaka hai / vividha prakAra kI yoga-dhyAna kriyAoM ke bIja isI sAmAyika meM vidyamAna haiM / sAmAyika kA zabdakopIya artha isa prakAra kiyA jA sakatA hai - samaya arthAta AtmA kA ekacita hokara citavana karanA | arthAta AtmArAdha ke utkRSTa upAya ke rUpa meM yaha uttama kriyA hai / pUjA vagairaha meM jahA~ guNagAna karake IzArAdhanA kI hai vahA~ sAmAyika meM yahI mauna banakara ArAdhanA kI gaharAIyoM meM utarane kA kathana hai / sAmAyika meM baiThane vAlA ArAdhaka prArambha hI isa dhyAna se karatA hai ki vaha bahirjagata se kramazaH antarjagata meM utara rahA hai / yahI bAhya se aMtara arthAta jagata kI yAtrA hI sAmAyika hai / sarva prathama vicAra kareM ki sAmAyika meM kaise baTheM / bhautika se AdhyAtmika Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva ke sabhI dharmoM ke ArAdhyoM meM eka mAtra tIrthakaroM kI mUrti hI saMpUrNa zAstrIya yoga-mudrA kI pratIka hai / sAdhaka ko bhI unI prakAra pamAsA meM baiTha kara doneN| hAtha nAbhi se nIce bAyeM hAtha kI hathelI para dAyeM hAtha kI hathelI rakhakara lagabhaga 45 aMza kA konA banAte hue merUdaNDa ko bilakula sIdhe rakha kara gardana ko yatakiMcita khiMcI hui rakhate hue baiThanA cAhie isa prakAra bauThane se dhIre-dhIre sIdhe baiThane kI Adata banegI aura svayaM mana Atmajagata meM sthiratA prApta karane lagegA, A~kheM na pUrI khulI na parI banda para ardhaunmIlita rahanI cAhie aura usakA kendra (draSTi kA) nAka kA agra bhAga honA cAhie / donoM A~khoM se nAsAgra para sthira honA kucha dinoM phaThina lagegA / lalATabiMdu yA AjJAcakra para jora par3ane se darda bhI hogA para dhIre-dhIre dhyAna anyatra se haTakara svaya' isI kriyA para kendrita hogA / isa prakAra dhyAnastha gaiThane ke pazcAta isa dhyAna kA yA Asana ko dRr3ha banAne ke lie kisI mUrti yA tasvIra ko sAmane rakhanA cAhie / uttama to mUrti hI hai / isake lira ekAnta parabhAvazyaka hai / yaha sAmAyika karane kA prathama caraNa jisa meM baiThane kI mahattA hai-sabase kaThina lgegaa| para, 'ekahI mAdhai saba sAdhaiM' ke anusAra isakA sapanA hI Age kA mArga prazasta honA hai / dRr3hatA se isa Asana meM baiTha kA dhyAnastha vyakti phucha dinoM meM hI abhyAsa ko Adata meM badala kara Ananda kI anubhUti karane lagatA hai| usane zarIra ko svataMtra yA svacchanda rakhakara jisa anubhUti ko nahIM pAyA-vahI vaha isa zarIra baddha avasthA meM pA sakA / zarIra kI vividha granthiyoM meM se vividha srAva jharane lagate haiN| eka alaukika parivartana hamAre andara hone lagatA hai / padmAsana ke uparAMta khaGgAsana yA kAyotsarga kI mudrA bhI yogya mAnI gaI hai / mAdhaka bilakula sIdhA khar3A hokara merudaNDa ko sIdhA rakhakara gardana ke| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiMcita khicI rakha kara, hAthoM ko pUrI taraha se nIce laTakAye hue rakhakara, dRSTi nAsA para rakhate hue dhyAnastha banatA hai / isa prakAra sAmAyika meM kaise baiMThe yA khar3e raheM isakI carcA kii| isa prakAra baiThane yA khaDe rahane kI vaijJAnikatA para vicAra kareM to siddha hotA hai jisa prakAra yaMtra meM utpanna hone vAlI UrjA zakti meM nirantara dhArA pravAha-rupa se cakrAvita hote rahane ke kAraNa vizeSa zakti aura teja utpanna hotA haiH teja bar3hatA hai-usI prakAra yaha zakti srota kA siddhAMta isa zarIra para bhI lAgU hotA hai / manuSya ke zarIra se aura savizeSa rupa se mastiSka meM se UrjA kI yA teja kI kiraNeM nirantara prakaTa hotI rahatI haiM / zarIra ke halanacalana se isa arjA kA ni:pAta hotA rahanA hai / dUsare zabdoM meM yaha zakti kSINa hotI rahatI hai| paraMtu, dhyAnastha mudrA meM baiThane para yaha adbhuta UrjA bAhara na jAkara aMdara hI bar3hatI hai, kendrita hotI hai aura zarIra meM eka vizeSa zakti yA cetanA yA jAgarukatA ko bar3hAtI hai / jitanA adhika hama dhyAna meM dRr3ha hoMge yaha zakti utanI hI adhika pradIpta hogI / caMcala indriyoM para saMyama kA aMkuza lagAtI hai / sAdhaka meM java isa zakti kA vizeSa vikAsa hotA hai taba yoga kI bhASA meM usakI kuMDalinI jAgRta banatI haiM / sabhI kamala vikasita hote haiM aura vaha brahmajJAna, Atma darzana, siddhi yA kevalajJAna ko prApta karatA hai / sAmAyika meM kaise baiThe ? isake sAtha hI mana ko bA~dhanA yA kendrita karanA bhI Avazyaka hai| mana ko ucchala mu~hajAra ghoDe kI taraha mAnA gayA hai / indriyoM kI viSaya vAsanA meM lipta yaha mana niraMtara bAhya-bhautika sukhoM kI vAMchA karatA hai usakI prApti ke lie bhaTakatA hai / unheM prApta nahIM kara sakane para dukhI banatA hai| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 isakI sthiti ThIka usa vyakti kI bhA~ti hotI hai-jise tairanA na AtA ho, aura pAnI meM kUda par3ane para auMdhe-sIdhe hAtha-pAMva paTaka kara dukhI hotA ho / bhautika sukhoM kA lAlacI yaha mana vItarAga tIrtha kara ke darabAra meM jAkara bhI dhana-jana ke sukha kI yAcanA karane lagatA hai isalie isa mana kA bhaTakanA chur3AnA hI isako sthira banAnA hai / dhyAnastha baiThane kA abhyAsI hI mana kI ekAgratA banA sakatA hai / hama dhIre-dhIre mana se bAhya sutra, lAlasA, IrSA, krodha Adi bhAvoM ko nikAlane kA dRr3ha nizcaya kareM / hama mana meM yahI vicAreM ki bAhya pudgala jagata nazvara hai / prApta yA prApta saMpatti merA antima lakSya nahIM / dhana, jana mere sAdhya nahIM haiN| mujhe isase Upara uThakara pahale manameM prema, karuNA, kSamA, dayA utpanna karanA hai / saMsAra se mukta hone ke lie bAhya sukhoM ko kramazaH kama karate-karate unheM nitAMta chor3anA hai / merA antima lakSya Asmasiddhi hai / isa prakAra kI bicAra dhArA hameM ekAgra banAtI hai / isI prakAra ke citana se hama citta kI ekAgratA prApta kara sakate haiM / yadi citta ekAya na huA to phira hAtha meM mAlA va mu~ha meM rAma nAma to calatA rahegA / pariNAma zUnya hI rahegA / mahattA mAlA yA nAma kI nahIM manakI ekAgratA kI hai / jo sAdhaka citta kI sampUrNa ekAnnatA ko prApta ho jAtA hai bahI jina yA jinendriya vana pAtA hai / Adhunika manovijJAna bhI isa cittako mahattA kA svIkAra kara cukA hai / gItAkArane bhI manuSya ke saMsAra aura mukti kA mUlakAraNa mana kI caMcalatA aura ekAgratA ko hI mAnA hai / isa prakAra tana aura mana kI ekAgratA hI sAmAyika kA prathama caraNa hai / sAmAyika kyA hai ? sAmAyika kA artha hai - samaya yA kAlAvadhi arthAta eka sAtha AnanA yA gamana karanA / dUsarA artha hai AtmA / jisa kriyA se Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 AtmA ko samajhane kA avasara prApta ho vahI sAmAyika hai / jaba sAdhaka bAhya samasta kriyA kAryoM se mukta banakara mana-vacana aura karma ko ekAgratA se bAhya padArtho se mukta hokara AmA ke sAtha ekAkAra sthApita karatA hai tabhI usake sAmAyika hotI hai / isa Atma sthiratA ke hone para vaha yahI citavana karatA hai ki maiM svayaM jJAtA, dRSTA hU~ jJeya aura jJAtA hUM / samatA kA bhAva hI mAtra bhAva rupa raha jAtA hai / sAdhaka sabhI padArthoM se, apane parAye ke bhAva se mukta bana jAtA hai / are ! viparIta vRtti rakhanevAle ke prati bhI mAdhyastha bhAva rakhanA hai / prasaMzA aura niMdA meM bhI sthira rahatA hai / usakA lakSya to tIrthakara pada kI prApti hI bana jAtA hai| isa prakAra sAmAyika karane vAle kA prathama lakSaNa samakita bhAva dhAraNa karanA hai / sAmAyika karane vAle kA dUsarA lakSaNa hai rAga-dveSa se mukta hokara dvAdazAMga vANI meM zraddhA rakhanA / vaha jina vANI kA niraMtara adhyayana-manana karatA huA nizcaya Atmapradeza meM dRr3ha banatA jAtA hai / indriyavijetA bananA hI usakA mUla udyama bana jAtA hai / vaha bAhya bhaya yA AkramaNa meM bhI sumerU sA dRr3ha hokara dRDha saMyamI banatA jAtA hai / AcAryoM ne saca hI kahA hai ki sAmAyika karane vAlA jaba bAhya evaM antaraMga samasta padArthoM meM kaSAya kA nirodha karatA hai tabhI use sAmAyika phalatI hai / yahA~ hama pUre jainayoga kI carcA nahIM kara pAyeMge / para hama itanA samajha sake haiM ki sAmAyika karane vAle ko nilepa aura nirlobha bhAva se rAgadveSa tyAga karake sAmayika karanI ca hiMe / prANI mAtra ke kalyANa kI bhAvanA karate hue maitrIbhAva ko dhAraNa karanA cAhie / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 sAmAyika ghara meM bhI kI jA sakatI hai paraMtu, uttama sthala to maMdira, ekAntavana- bagIcA yA aisA ekAMta sthAna jahA~ jIvajaMtuoM kA vikSepa na ho / AvAja ( zora) na ho, citta ko asthira canAne vAlA vAtAvaraNa na ho / aise sthAna meM hI citta kI dRr3hatA na sakatI hai / sAmAyika kA samaya pUrvAhna madhyAhna eva aparAhna mAnA gayA hai / sAdhaka kI zakti ke anusAra isakA koI adhika se adhika kAla nivaraNa nahIM hai-para, kama se kama jaghanya kAla aMtaramuhUrta arthAta 48 ar3atAlIsa miniTa kA mAnA gayA hai / sAmAyika kI vidhi kA hama varNana kara hI cuke haiM | yahAM hama usakI kucha kriyAoM para saMkSipta prakAza DAleMge / sAdhaka ko snAnAdi karake zuddha vastra dhAraNa kara ekAMta meM yA jina pratimA ke samakSa pUrva yA uttara dizA meM mu~ha karake jinavANI, jinadharma aura fafe ko trikAla vaMdanA karanI cAhie / vaha isa kAla meM mAtra deva mAtra guru kA cintana karate hue saMsAra mukti hI kAmanA kare / NamokAra maMtra kA nirantara jApa kare | aisA sAmAyika karane vAlA sAdhu tulya hai- vaha saMsAra ke karmabandhoM kA kSaya karatA hai / usakI cittavRtti itanI nirmala hone lagatI hai ki jIvana ke vyavahAra meM vaha ImAnadAra, satyavatratA evaM maitrI kA vyavahAra karane lagatA hai / usakI samatA maitrI vizvazAMti kA AhvAna karatI hai / - sAmAyika yoga-dhyAna kA hI mUla rUpa hai / isa kriyA se bahirAtmA antarAtmA se jur3akara paramAtmA banane kA prayatna karatI hai vahI yoga hai yA dhyAna meM baiThane kA mahatva sAmAyika meM baiThane kI kriyA meM svayaM varNita hai / yoga kA svIkAra veda, upaniSada, sAMkhyadarzana, nAtha, siddha sampradAya aura kabIrapaMtha meM hai / ina sabhI ne yuga kI zreSTha ko svIkAra kiyA hai / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 - ina yoga zAstriyoMne gudA-bhAga se mastiSka bhAga taka pAMca yA sAta sthAnoM ke mukhya kendra mAnakara cakroM yA kamaloM kI kalpanA kI hai / sAdhanA kI uttarottara pragati se ye cakra jAgRta banate haiM / kamala khilate haiM aura sAdhaka niraMtara Izvaramaya banatA jAtA hai / jaba mastiSka kA sahasra dala kamala pUrNa rUpa se khila AtA hai taba sAdhaka yoga kI carama bhUmi meM prasthApita ho jAtA hai| ina zAstroM meM ina kendroM ke vividha rage, prabhAvoM evaM pariNAmoM kI carcA kI gaI hai| isa yoga ruvaM usakI kriyAyeM aura phalazruti para pRthaka graMtha hI likhA jA sakatA hai / sahasra kamala se vikasita yogI anahadanAda sunatA hai / icchAnusAra hI kArya karatA hai / dUsare zabdoM meM vaha indriya vijetA bana jAtA haiM / mana kI zAMti aura vizvazAMti ke lie Aja yoga ke sarvatra prayoga ho rahe haiM / yoga sAdhanA arthAta sAmAyika kI sAdhanA hI hai| svAdhyAya : ___sAmAyika ke sAtha hI svAdhyAya saMlagna hai / maiM to yaha mAnatA hU~ ki devadarzaka ke lie gaye hue zrAvaka kI mandira jAne kI pUrNavidhi yA kriyA tabhI pUrNa hotI hai jaba vaha darzana, pUjana, AratI, sAmAyika aura svAdhyAya kare / sAdhAraNataH svAdhyAya zabda ko artha paDhanA yA vAMcana karane ke saMdarbha meM hI prayukta hotA haiM / AcAryoM ne bhI uttama dvAdazAMga vANI (zAstra) kA vAMcana zravaNa uttama tapa kA hI aMga mAnA hai / isake lie bhI sAmAyika kI bhauti trikAla uttama samaya mAnA hai| ...... isa svAdhyAya zabda ko AdhyAtmika saMdarbha meM dekheM to isakA artha hogA 'sva' arthAta svayaM yA AtmA / adhyAya se tAtparya hai jAnanA samajhanA / isa prakAra AtmA ke viSaya meM jAnanA, samajhanA, Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 manana karanA, ciMtana karanA yA bicAranA hI svAdhyAya hai / maiM svayaM (AtmA) ke viSaya meM jAna sakU~ isase bar3A jJAna aura kyA ho sakatA hai ! Aja ke yuga kI viDaMbanA te aha hai ki AtmA to dUra hama vyavahAra meM bhI apane viSaya meM kama hI jAnate haiN| hamArI para chindrAnvepI dRSTi dUsaroM kA hI yA yoM kaheM dUsaroM ke doSa dekhane meM hI apanI siddhi mAnatI hai| isase rAga-dveSa hI janmate aura panapate haiM / isake sthAna para yaha svAdhyAya hameM sikhAtA hai ki maiM sadaiva yo vicArU~ ki maiM kauna hU~ ? merA mUla svarupa va svabhAva kyA hai ? 'sarvArthasiddhi' evaM 'cAritryasAra' graMtho meM kahA hai ki AtmA kA hita karanevAlA adhyayana karanA hI svAdhyAya hai| vyAvahArika dRSTi se AgamagraMthoM ko vAMcanA, pRcchanA, anuprekSA evam dharmakathA kahanA va sunanA hI svAdhyAya hai / isase bhI Age par3hane ke pazcAta usako samajhanA aura jIvana meM utAranA usase bhI uttama svAdhyAya hai| uttama caritroM kA paThana uttama guNo kA vikAsa karatA hai, dharma ke prati zraddhAnvita banAtA hai | sata zAstro ke paThana se mithyAdarzana - mithyA jJAna kA asta hotA hai aura samyagjJAna kA udaya hokara uttama cAritrya kI ora unmukha karatA hai / jainadarzana to kahatA hai ki uttama paMcaparameSThI ke dhyAna meM lIna, unake guNoM kA smaraNa karane vAlA unhIM jaisA amara pada prApta karatA hai / bhagavatI ArAdhanA meM ullekha hai ki sarvajJa deva dvArA kathita bAraha prakAra ke tapoM meM svAdhyAya uttama tapa hai / jJAnI sAdhaka antarmuhurta meM karmoM kA kSaya kara sakatA hai / itanA hI nahIM aneka prakAra ke vratopavAsa karane vAle jJAnarahita vyakti kI apekSA svAdhyAya-rata samyaSTi apane pariNAmo ko vizeSa zuddha banA sakatA hai / dhavalA meM kahA hai ki jinhoMne siddhAMto kA uttama Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 gati se adhyayana kiyA hai aise puruSoM kA jJAna sUrya kI kiraNoM sA nirmala hotA haiM / adhyayana evam manana se merU jaisA niSkampa (aTala) aSTamala rahita, trimUr3hatA rahita samyagdarzana prApta hotA hai / svAdhyAya karane vAlA kabhI narka yA tithaMca gati ko prApta nahIM hotA punazca kahate haiM ki jinAgama jIvoM ke moharUpI mala ko dUra karatA hai / ajJAna kA vinAza karatA hai aura mokSapatha prazasta karatA hai / svAdhyAya ko samajha kara viveka pUrvaka jo usakA upayoga karatA hai usake karmoM kI nirjarA hotI hai / svAdhyAyI vyakti meM jJAna kI vRddhi ke lie jijJAsAvRttikA honA bhI Avazyaka hai / jyoN-jye| jijJAsA kA hala yA samAdhAna prApta hotA jAtA hai tyoM-tyoM pAThaka ko alaukika Annada kI prApti hotI jAtI hai / jina-vacana mana ko dvidhAmukta banAte haiM / prajJAvAna banAte haiM manuSya meM vyApta azraddhA, lokamUDhatA, devamUr3hatA aura gurumUDhata' kA nigraha hotA hai / caMcala kutarkayukta mana ko zAMti milatI hai| ___ AtmAnuzAsana meM eka sundara rupaka prastuta karate hue likhA hai yaha zruta skaMdha rupI vRkSa, vividha dharmAtmaka padArtha rupa phUloM aura phaloM ke bhAra se nata hai / vacanarupI pattoM se AcchAdita hai / vistRta vividha nayarupI DAliyoM se bharapUra aura unmata hai / yaha samIcIna eva vistRta matijJAna rupa jala se siMcita hai / aise vRkSa para buddhimAna sAdhuko apane manarupI markaTa ko sthira karanA caahie| isa vivecana ko saMkSipta meM isa prakAra prastuta kiyA jA sakatA hai ki svAdhyAya meM citta kI ekAgratA; uttama paThana, jJAna kI jhaMganA aura use jIvana meM utArakara mokSamArga para AruDha hone kI bhAvanA vAlA pathika hI saccA svAdhyAyI hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke prAraMbha meM hI maiMne 'sva' zabda kI vyAkhyA kI hai| 'sva' AtmA kA hI paryAyavAcI zabda hai / hama aneka bAra svataMtra yA svAdhIna zabda kA prayoga karate haiM / ina prayogoM ke garbha meM hamArI bhAvanA yahI rahatI hai ki hama apane hI taMtra meM raheM / hamAre vyavahAra se anya kA ahita na ho| hama apanI indriyoM yA vRtiyoM ko aisA na banane deM jo dUsaroM ke lie kaSTakara hai|| yahA~ svAdhIna bhI 'apane meM adhIna' yA svayaM para svayaM ke saMyama kA paricAyaka zabda hai / hama tabhI svAdhIna haiM jaba apanI taraha dUsaroM ko bhI jIne kA adhikAra aura svataMtratA pradAna kareM / unameM rukAvaTa na baneM / hamArA yahI saMyama bhAva sva-para ko Annada denevAlA tatva hai / isa dRSTi se ye svAdhyAya, svataMtratA svAdhInatA Adi zabda vyakti ko bhautika aura Adibhautika yA vyavahAra aura nizcaya meM unnata banAte haiN| svAdhyAya ko Aja ke yugIna saMdarbha meM dekheM to Aja kA zikSaNa jisameM svAdhyAya kI niraMtara nyUnatA hotI jA rahI hai / Aja kA vidyArthI aura yuvaka yadi par3hatA bhI hai to aise sAhitya ko jo kAmottejaka, tilasma, jAsUsI Adi bhautikatA kI agni ko bar3hAvA denevAlA hai| are ! Aja kA vidyArthI apane niyata pAThayakrama se to jaise vimukha hI banatA jA rahA hai / usane aisA galata paDhanA zurU kiyA hai jisase usakI bhautika bhUkha baDhI / saMyama TUTA / anAsthA janmI / pariNAmataH usameM nirAzA, kuMThA, baicainI aura kukRtya yA duSkRtya ke bhAva bar3ha rahe haiM / vaha dizA zUnya bana rahA haiN| Aga se Aga ko bujhAne ke prayAsa meM vaha jala hI rahA hai / mAnasika vikRtiyAM aura bImAriyA~ inake kupariNAma haiM / saca to yaha hai ki jisa vijJAna ne samasta zodhakArya zAstroM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ke adhyayana se kie-usI vijJAna yuga kA mAnava unase dUra bhAga rahA hai / AhAra-vihAra, AcAra-vicAra, jIvana jIne kI kalA aura saccA mArgadarzana svAyAya se hI prApta ho sakatA hai / pazcimamukhI hama bhautika sukhoM ke lie lAlAyita haiM para pazcima jo bhautika sukhoM se trasta hai vaha hamAre graMtho kA Adhyayana kara mana kI zAMti ke lie svAdhyAya sAmAyika, yoga-dhyAna kI ora mur3a rahA hai / hamArA durbhAgya hai ki hama ghara ke jogI kI kImata hI nahIM AMka paate| sat-svAdhyAya hI yaha rAmabANa auSadhi hai jo saMyama kA AnaMda dekara saMgharSa se bacAtI hai / hama vaha pATha par3hanA yA paDhAnA cAhate haiM jo aise nAgarika paidA kare jo apane kartavya ke prati niSThAvAna hA kumArga se dhanasaMcaya na kareM / saMyamI bane / unakI mana kI zAMti kA vistAra hI vizvazAMti taka vistRta ho yaha Avazyaka hai| mujhe pUrA vizvAsa hai ki hamArA yuvAvarga yadi jaina zAstroM kA paThana kare to usakI anya samasyA sulajha jAyeMgI / prathiyoM se mukti milegI / vaha eka kuzala nAgarika bana sakegA yahI adhyayana use AtmA kI parakha karAyegA / saMbhava hai vaha karmakSaya kara amaratva prApta kara skegaa| pratikramaNa (AlocanA) pratikramaNa ko sAmAnya artha hai prAyazcita yA AtmAlocana / athavA maiMne jahA~ taka gati kI hai vahA~ pratigati karake vApisa lauTanA / isa zabda meM yahI bhAvabaMdha nihita hai ki mujhe saMsAra ke vyavahArika kAryoM meM jahA~ taka jAnA par3A hai aba usase maiM vApisa Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 lauhU~ / puna: AtmA kA sAnnidhya prApta karU~ / merI bhAvanA aisI honI cAhie ki maine jo kArya kie haiM, jo mere AtmasvabhAva ka pratikUla the una se mukta hokara pu: Atmarata bA / saMsAra se virakta AmArthI niraMtara AtmAlocana karatA huA Atmazuddhi kA prayAsa karatA rahatA hai sAmAnyataura se yo samajhie ki pratikramaNArthI saMdhyA ke samaya yaha AtmanirIkSaNa karatA hai ki dina bhara meM kRtakArita yA anumodanA dvArA mere mana-vaca / va karma se aisA koI bhI kArya huA ho jisase prANImAtra ke hRdaya ko Thesa pahu~cI ho, kisI kI vidAraNA huI ho to usakA vaha pazcAtApa karatA hai aura prAyazcina letA hai / isase kRtya azubha kAryoM kI svaniMdA kara punaH na karane kI dRr3hatA prApta karatA hai / evaM anya galata kAryoM se bhI baca jAtA hai / isase citta nirmala sarala evaM karUgA-maitrImaya bana jAtA hai / mAnavatA kA vikAsa hotA hai / sahI arthoM meM manuSyatAkA udaya evaM vistAra hotA hai / yadi hara vyakti apanI truTiyoM kA svayaM sahI parIkSaNa kare to vizva meM sacamuca 'vasudhaiva kuTumbakam' kI bhAvanA panapa sakatI hai / bhaya yA yuddha Adi kI samasyA svayaM sulajha sakatI hai / nirukti ke AdhAra para isakA artha hogA ki mere doSa mithyA hoM isa prakAra guru ke samakSa nivedana karanA hI pratikramaNa hai / pramadivaza ho gaye doSoM ko jisa prAyazcita ke mAdhyama se dUra kiyA jA sake-vahI pratikramaNa kI kriyA aura bhAvanA hai / isa Ama pradeza ke sAtha cipake hue karma-mala isI agni se naSTa hote haiM / kisI bhI kriyo ke aticAra dUra hote haiN| ziSya yA sAdhaka gurU ke samakSa apane doSoM ko prakaTa karatA hai isase usake hRdaya kI satyatA evaM RjunA hI prakaTa hotI hai / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 vaha do ke prati lajita hotA hai / guru se prAyazcita lekara unheM dUra bhI karatA hai / kahA hai ki prAyazcita rupI agni meM tapta AtmA hI kaMcana aura kuMdana sA bana sakatA hai| nizcaya aura vyavahAra kI dRSTi se isake do bheda haiM / nizcita dRSTi se pUrva kRta jo aneka prakArake zubhAzubha karma haiM, unase jo AtmA svayaM ko dUra rakhatA haiM vaha AtmA kA pratikramaNa hai / gagAdi bhAvoM kA tyAgakara Atma-dhyAna karanA, jIvoM kI virAdhanA kA tyAga kara pratikramaNa meM anAcAra kA tyAga karake AcAra meM, janmArga chor3akara sanmArga meM, zalyabhAva chor3akara niHzalya bhAtra meM aguptibhAva ko tyAgakara trigupti bhAva meM evaM Arta zaidra dhyAna ko tyAgakara zukladhyAna aura samyaka bhAva se jaba AtmabhAvanA bhAI jAtI hai tabhI Atma pratikramaNa hotA hai / aise bhAvoM se jo pratikramaNa karatA hai vaha nizcaya rUpase karmoM kA kSaya karake nijAtma zuddhatA prApta karatA hai| vyAvahArika dRSTi se hamArI yahI bhAvanA honI cAhie ki jIvana kAryoM meM svArthavaza yA pramAdayaza hiMsAdika pacapApa hue ho to unhe dUra karane kA niraMtara prayAsa kareM / puna: usa ora unmukha na ho isakA dhyAna rakheM / isa Atmalocana se saddharma kA prakaTIkaraNa hotA hai / ise dhyAna kI prAraMbhika kriyA samajhanI cAhie / pApAdika se mukta vyakti hI AtmasthiratA prApta kara sakatA hai / citta kI ekAgratA pA sakatA hai / vahI karmoM ke Aya kA prayatna kara sakatA hai / zAstrIya bhASA meM kahU~ to karmoM ke saMbara kI prathama mIDhI yahI pratikramaNa hai| sAmAyika aura pratikramaNa meM thor3A mA bheda hai sAmAyika meM Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 ekAtracitta hokara AtmasAdhanA hI eka mAtra lakSya banane lagatA hai / jabaki pratikramaNa meM kie hue azubha karmoM kA prAyazcita kiyA jAtA hai | paraMtu merI dRSTi se sAmAyika meM sthira hone kI pUrvadazA aura zuddha bhAva pratikramaNa haiM / pratikramaNa dvArA parizuddha mana nirvikAra aura nirbhara banatA hai tabhI sAmAyika meM sthira ho pAtA hai / Upara ullekha kiyA hai ki pratikramaNa arthAta prAyazcita | isa prAyazrita se manameM vikAra rUpa sthita aham gala jAtA hai jise AtmasaMzodhana kA mArga prazasta hotA hai / manuSya kA sarvAdhika dUSaNa tatva ahama hai - yahI dUra ho jAye to phira usa sA sarala-tarala kauna hogA ? aisA sarala vyakti hI bhagavAna kA naikaTaya prApta karatA hai| isa pratikramaNa ko isIlie tapa zreNI meM mAnA gayA hai / yaha prAyazcita jIvana jIne kI dizA aura kalA sikhAne vAlI paddhati hai manuSya ko ahama, phodha, paravaharaNa, vRtti, parachidrAnvezaNa, hiMsA Adi se sadya mukta banAtA hai / upavAsa- ekAsana vrata : yadyapi yaha zikSAta kA hI eka prakAra hai | paraMtu isakI mahattA aura svIkAra sarvAdhika rUpase, vividha vidhividhAnoM ke sAtha hotA hai / isalie pRthaka se carcA va paddhatikA varNana prastuta hai | sAdhAraNa pracalita artha kI dRSTi se upavAsa arthAta bhojana kA na karanA kiyA jAtA hai | zabdakopIya artha yoM hogA ki upavAsa arthAta AtmA meM nivAsa karanA / arthAta samasta prakAra kI eSaNAoM se mukta hokara AtmaciMtana meM lIna honA hI upavAsa kI sAdhanA karanA hai | vyavahAra se kahA jA sakatA hai ki samasta prakAra ke bhojana kA tyAga upavAsa hai / zAstroM meM kahA gayA hai ki upa-zamana arthAta upavAsa | arthAta indriyoM para saMyama rakhanA dUsare zabdoM meM Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 kaheM to jaba indriyA~ svaviSayoM se vilaga hokara zuddhAtma svarupa meM lIna hotI haiM tabhI upavAsa hotA hai / isa prakAra vyavahAra aura nizcaya ke pariprekSya meM yaha to satya hI hai ki upavAsa ke antargata indriya saMyama kI mukhyatA hai / isakI sAdhanA ke prathama caraNa meM caturvidha AhAra ke tyAgako svIkAra kiyA hai| dinabhara bhojana na karanA upavAsa hai aura eka bAra bhojana karanA ekAsana hai / isa vyAkhyA ke lekara yaha tarka yA prazna kiyA jA sakatA hai ki isa deza meM aise lAkhoM loga haiM jinheM eka samaya bhI pUrA bhojana nahIM milatA / do- de| dina bhUkhe rahA jAte haiM / isI prakAra rogiSTha vyakti ko cikitsaka laMghana karAte haiM yA kisI ko kupaca ke kAraNa bhUkha nahIM lagatI aura vaha khAnA nahIM khAtA yA kabhI pravAsa Adi meM bhojana upalabdha nahIM banatA aisI paristhitiyoM meM eka bAra khAnA yA bhUkhe raha jAnA kyA ekAsana yA upavAsa kahalAyegA ? saMkSipta uttara yahI hai ki ye saba ekAsana yA upavAsa nahIM hai / Age inakA vaijJAnika evaM zAstrIya ullekha ho ne para tarka ko samAdhAna aura prazna ko uttara mila jAyegA / maiM prAraMbha meM hI kaha cukA hU~ ki AtmasAta honA hI upavAsa hai / upavAsa kI prathama viziSTatA hI hai Atma saMyama yA rasanA indriya para niyamana | samasta prakAra ke svAdRiSTa aura priya vyaMjana upalabdha hote hue bhI mana ko dRr3ha banA kara bhojana kA prasannatA pUrvaka tyAga karanA hI upavAsa hai / aise upavAsa meM laMghana yA bhukhamarI kA samAveza nahIM hotA / aise upavAsa meM tyAga kI bhAvanA, bhAvanA meM prasannatA kA samAveza hotA hai| bhUkha para vijaya arthAta indriyoM para vijaya ! sAdhanA meM apramAdI bana kara dRDha hone kA abhyAsa yahIM se prAraMbha hotA hai / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 upavAsa ke dina upavAsI ko saMpUrNa brahmacarya kA pAlana zarIra aura AtmA donoM se karanA cAhie / use deva yA guru ke samakSa niyama lenA caahie| use cauvihAra arthAta upavAsa se pUrva agale dina ekAsana tathA upavAsa ke dUsare dina prakAsana kA niyama lenA cAhie | yadi itanA na bane to eka dina kA upavAsa kA niyama lenA cAhie / upavAsI ko upavAsa ke dina prAtaHkAlasa hI zuddha hokara maMdirajI meM jAkara darzana, jana, sAmAyika, svAdhyAya meM samaya vyatIta karanA caahie| pUre dina gRhastha ke ArambhAdi kAryoM se dUra rahanA cAhie / zRMgAra, mukhama jana, snAnAdi se dUra rahe evaM jala yA bhojana kucha bhI grahaNa na kareM | dUsare zabdoM meM kaheM to sAdhU kI dinacaryA kA pAlana karanA cAhie | pUre samaya bhagavAna kI bhakti meM lIna rahe / dharmakathA kA kathana va zravaNa kare / yadi gAMva meM munimahArAja Adi ho to AhAra karAve | adhika se adhika samaya sAmAyika meM bitAye / pratikramaNa kare | bhUmi para hI zayana kare ! upavAsa ke dina bhUkhA hone se adhika nidrA lene se upavAsa kA aticAra doSa lagatA hai / jainadharma nirdeza karatA hai ki upavAsa vrata kA dhAraka tapasyA meM sthira banatA hai / AraMbha parigraha se mukta banatA hai / use ahiMsA vrata kA phala prApta hotA hai / bhojana ke syAga ke sAtha rAgAdi bhAva meM kamI aura kSaya hotA hai / indriyoM kA damana nahIM - apitu saMyamana hotA hai aura isase AtmA kA poSaNa hotA hai / bhojana ke tyAga ke sAtha kaSAyAdi pApakarmoM kA bhI tyAga karanA Avazyaka hai anyathA upavAsa kA koI phala nahIM mila sakatA | tAtparya yaha kiM vyakti isa upavAsa vrata kI sAdhanA dvArA kramazaH tapasyA kA kaThora sAdhanA kI ora unmukha hotA hai / bhUkhe rahane kA AnaMda vahI le sakatA hai jisane upavAsa kI mahimA samajhI hai / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAsana zAbdika vyAkhyA ayaMta sarala hai / eka Asana se baiThakara bhojana karanA ekAsana hai / paraMtu yahA~ isakA prayojana eka prakAra se upavAsa ke saMdarbha meM hI huA hai isakA artha hai ki eka hI samaya icchA se kama niHsvAda zuddha bhojana karanA hI ekaHsana hai / mujhe to lagatA hai ki ekAsana meM upavAsa se adhika saMyama kI AvazyakatA yA dinacaryA hotI hai / ekAsana karane vAle kI bhojana ke alAvA saMpUrNa kriyA upavAsI kI bhAMti hI hotI hai / mAtra zakti kI apekSA vaha bhUkhA na raha kara eka bAra bhojana karatA hai / upavAsI ko bhojana hI nahIM karanA haiM jabaki ekosanI ko bhaMjya padArtha sanmukha hote hue bhI nyUna bhojana karanA hai / usakI kasauTI to isI meM hai ki priya bhojya padArthoM meM se hI pyAga kare, rasa pyAga kare aura nirlepa bhAva se bhojana kare / usakA uddezya bhojana karanA nahIM hotA balki sAdhanA ke lie zarIra ko poSaNa denA hI hotA hai| ekAsana karane vAlA amuka bhojya-padArtha bhojana meM mileM isalI AzA va apekSA nahIM rakhatA usakA Agraha mAtra zuddha evaM sAtvika bhojana se hotA hai / usakI vRti svAdalolupa nahIM hotii| maiM bhUkhA rahA hU~ aisI manobhAvanA usakI nahIM hotI aura na bhUkha sAdhane kA ahama hI hotA hai / isa prakAra jana, svAdhyAya, sAmAyika, pratikrama ga meM lIna rahatA hai / Uneodara rahakara saMyama dhAraNa karatA hai / bhojana ke prati apanI lAlasA kama karatA hai| aMtameM itanA hI pratiphalita hai ki vyakti kama khAkara svAsthya lAbha to prApta karatA hI hai-vaha indriya saMyama bhI pAlatA hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka paricaya AcArya DaoN. zekharacandra jaina ema. e., pI-eca. DI., ela-ela. bI., sAhityaratna zikSaNa va kAryakSetra ahamadAbAda meM hindI ke prAdhyApaka adhyakSa : hindI vibhAga zrImati sadguNA sI. yu. ArTsa kaoNleja phora galrsa ahamadAbAda sAhityika ruci : kAvya, kahAnI, ekAMkI, evaM samIkSA lekhana / prakAzita sAhitya : rASTrIya kavi dinakara aura unakI kAvya kalA / 'ghara vAlA' kaThaputalI kA zora (kAvya) nae gIta-nae svara, cetanA (anya kaviyoM ke sAtha) 'TUTate saMkalpa' (kahAnI saMgraha) 'ikAiyA~-parachAiyA~' (kahAnI saMgraha-saha-saMpAdana) The Directory of Gujarat (saha-saMpAdana) kApaDiyA amirana grantha (saMpAdita) AdhyAtmika prakAzita sAhitya : * mukti kA Ananda * jainArAdhanA kI vaijJAnikatA * janadharma siddhAMta aura ArAdhanA * mRtyuJjayI kevalI rAma (upanyAsa) * tana sAdho : mana bAMdho (dhyAna saMbaMdhI) evaM mRtyu mahotsava (presameM) saha saMpAdaka : The Jain (Periodical of Jain Society-Europe) org