Book Title: Anekant 1998 Book 51 Ank 01 to 04
Author(s): Padmachandra Shastri
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538051/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1882 vIra sevA maMdira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') | varSa-51 kiraNa-1 janavarI-mArca 1998 - c - . 1. saMbodhana (jyoti prasAda jaina, devabanda) 2. bhaTTArakoM kI nagnatA aura kriyAkalApa 3. vyavahAranaya bhUtArtha hai (rUpacanda kaTAriyA) 4. apabhraMza sAhitya meM pArzvanAtha (pro0 DaoN0 lAla canda jaina) 5. jinavANI meM kATa-chAMTa : samAja dhokhe meM (paM0 nAthUlAla jaina zAstrI) 6. zruta, samaya pAhar3a aura naya (le0 jasTisa ema0ela0 jaina) 40 vIra sevA maMdira, 29 dariyAgaMja, naI dillI-110002 dUrabhASa : 3250522 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/4 bhaTTArakoM kI nagnatA aura kriyAkalApa hAla hI meM hameM zrI mahAvIrajI atizaya kSetra ke saMyuktamaMtrI zrI balabhadra kumAra jaina dvArA preSita kSetra kA saMkSipta itihAsa evaM kArya vivaraNa milA hai| jisame bhaTTArakoM ke nagna rahane jaise prAcInatama rUpa ko aMkita kiyA gayA hai sAtha meM unake mUrti pratiSThA karAne Adi jaise aneka kArya kalApo kA ullekha bhI hai| tathAhi "savat 1827 (san 1770) me varavatarAya sAha dvArA racita 'buddhivilAsa' gratha ke pRSTha 78 ke anusAra phirojazAha tugalaka ke zAsanakAla (san 1351 se 1380) meM prabhAcandra bhaTTAraka ne dillI me lagoTa pahanane kI prathA kA prArambha kiyA thaa| usase pUrva bhaTTAraka nagna hI rahate the| isa mahattvapUrNa lakSya kI puSTi rAjasthAna vizvavidyAlaya ke jaina anuzIlana kendra ke DaoN premacandra jaina ke usa lekha se bhI hotI hai jo san 1983 me prakAzita mahAvIra jayantI smArikA ke dvitIya khaNDa ke pRSTha 42 para chapA hai| lekha me DaoN jaina ne likhA hai ki dillI ke zAsaka phirojazAha ke zAsana me nAgaura kSetra ke digambara jaina samudAya ke bhaTTAraka dvArA dillI meM vastra dhAraNa karane kI prathA kA zrIgaNeza huaa| -pRSTha 7 "bhaTTArako ko jAgIra me grAma, bhUmi, bAga, mandiro ke nirmANa, dhArmika anuSThAna, mUrtipratiSThA ke lie anudAna die jAte the|"-prstaavnaa pRSTha 5 bhaTTArakoM kI kAryAvalI evaM paddhati prasaMga meM unake kAryoM meM mUrtipratiSThA, grantha lekhana aura unakA saMrakSaNa, ziSya, paramparA, tIrthayAtrA aura vyavasthA Adi kA ullekha hai| ukta prasaMga se pAThakoM ko sandeha na ho jAya ki kahIM vartamAna meM una jaise kAryakalApoM meM lIna katipaya nagna sAdhu una prAcInatama bhaTTArakoM kI usI paramparA meM to nahIM haiN| hameM spaSTa samajha lenA cAhie ki digambara mani ke 28 mUlaguNa hote haiM-ve bhaTTArakoM meM nahIM hote| digambara muni sadaiva viSayAzArahita, Arambha-parigraha rahita aura sadA jJAna, dhyAna evaM tapa meM lIna rahate haiM-ve bhaTTArakoM kI bhA~ti jAgIra Adi ke prapaMcoM se sarvathA rahita hote haiN| -sampAdaka Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/5 vyavahAranaya bhUtArtha hai -rUpacanda kaTAriyA samaya-pAhur3a kI prAcIna pratiyo meM gyArahavIM gAthA kA mUla pATha nimna prakAra se milatA hai vavahAro bhUdatyo bhUdatyo desido du suddhnno| bhUdatthamassido khalu sammAdiTTI havai jiivo|| (1) tAr3apatrIya prati, shrvnnbelgolaa| (2) samaya-prAbhRta pa0 gajAdhara lAla, sanAtana jainagranthamAlA vI ni sa 2440 1914 (3) samaya-prAbhRta zrIlAla jaina kAvyatIrtha, bhAratavarSIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA vI ni sa 2468 (4) samayasAra-parameSThIdAsa nyAyatIrtha, zrI di jaina svAdhyAya mandira TrasTa, sonagar3ha vI ni sa 2469 ukta gAthA kI saMskRta chAyA nimna prakAra se kI gaI hai 'vyavahAro'bhUtArtho bhUtArtho darzitastu shuddhnyH| bhUtArthamAzritaH khalu samyagdRSTirbhavati jiivH|| vyavahAranaya abhUtArtha arthAt asatyArtha hai, zuddha arthAt nizcayanaya bhUtArtha satya hai| nizcaya ke Azrita jIva samyagadRSTi hotA hai| vyavahAra nayo ki sarva evAbhUtArthatvAdabhUtArtha pradyotayati, zuddha naya eka eva bhUtArthatvAt bhUtamartha prdyotyti| -AtmakhyAti TIkA vyavahAranaya saba hI AbhUtArtha hai isalie vaha avidyAna asatya abhUta artha ko pragaTa karatA hai| zuddha naya eka hI bhUtArtha hone se vidyamAna satyArtha artha ko pragaTa karatA hai| ___-pa parameSThIdAsa kRta anuvAda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/6 isa gAthA kI chAyA ke anusAra aikAntika artha karane ke kAraNa tathA mUla gAthA ke pratikUla hone se vivAdAspada rahA hai| jayasena ko bhI uparyukta abhUtArtha artha svIkArya nahI thA isIlie usakA nimna vikalpa tAtparyavRtti TIkA me prastuta kiyA hai| 'dvitIya vyAkhyAnena puna vavahAro abhUdattho vyavahAro'bhUtArtho bhUdattho bhUtArtharaca desido dezita. dezita. kathita. na kevalaM vyavahAro dezita. suddhaNao zuddhanizcayopi / du zabdAdaya. zuddha nizcayanayopIti vyAkhyAnena bhUtAbhUtArthabhedena vyavahAro'pi dvidhA, zuddhanizcayAzuddhanizciyabhedena nizcaya nayopi dvidhA iti nayacatuSTayam / / dvitIya vyAkhyAnusAra vyavahAra ko abhUtArtha aura bhUtArtha kahA hai| mAtra vyavahAra hI nahIM, apitu zuddha nizcayanaya bhI bhUtArtha hai| du pada se saketita hai ki jisa prakAra bhUtArtha aura abhUtArtha ke bheda se vyavahAra do prakAra kA hai usI prakAra zuddha nizcaya aura azuddha nizcaya ke bheda se nizcayanaya ke bhI do bheda hai| isa prakAra bhUtArtha koTika cAra naya hai| saskRta chAyA me saskRta vyAkaraNa ke 'eDaH padAntAdati' sUtra ke anusAra a khaNDAkAra kA prayoga pUrvarUpa mAnakara huA hai| jabaki prAkRta ke anusAra pUrvarUpa nahIM hotaa| yadi pUrvarUpa hotA to samayapAhur3a kI nimnalikhita gAthAo me bhI 'okAra' ke bAda 'akAra' hone se vahAM bhI pUrvarUpa honA cAhie thaa| jo ki nahI huA hai| jaise jaha Navi sakkamaNajjo aNajja bhAsaM viNA du gAhedu to ta aNucaradi puNo atthatthIo payanteNa gAthA-17 evameva vavahAro ajjha vasANAdi aNNabhAvANa gAthA-48 tiviho esavaogo appaviyappa karedi kohoha gAthA-94 tiviho esuvaogo appaviyappa karedi dhammAdI gAthA-95 jaI esa tujjha jIvo appariNAmI jadA hohi gAthA-121 NANissa du NANamao aNNANa mao aNANissa gAthA-126 udao asaMjamassa du jaM jIvANaM haveI aviramaNa gAthA-133 kammodayeNa jIvo aNNANI hohi NAdavvo gAthA-162 hedu caduviyappo aTTaviyapassa kAraNa bhaNida gAthA-187 aNNANa tamocchaNNo Ada sahAva ayANato gAthA-185 gAthA-8 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/7 aNpANa jhAyato dasaNa NANa mao aNaNNamao gAthA-189 jahamajja pibamANo aradibhAveNa Na puriso gAthA-196 appANa mayANato aNappaya cAvi so appANa to gAthA-202 majjha pariggaho jadi tado ahamajIvada tu gacchejja gAthA-208 apariggaho aNiccho gAthA-210 apariggaho aNiccho gAthA-211 apariggaho aNiccho gAthA-212 apariggaho aNiccho gAthA-213 so bhUdo aNNANI gAthA-250 jo appaNAdu maNNadi gAthA-253 savve karedi jIvo ajjhavasANeNa gAthA-268 savve karedi jIvo ajjhavasANeNa gAthA-269 kuvvato vi abhavvo aNNANI gAthA-274 mokkha asaddahato abhaviyasato du jo aghIejja gAthA-274 badho chede davvo suddho appA ya ghetavvo gAthA-295 badho chede davvo suddho appA ya ghetavvo gAthA-296 badho chede davvo suddho appA ya ghetavvo gAthA-297 badho chede davvo suddho appA ya ghetavvo gAthA-298 badho chede davvo suddho appA ya ghetabbo gAthA-299 jANato appaya kuNadi gAthA-326 bhaNido aNNesu gAthA-365 -samayasAra udghRta (4) ukta sandarbho se phalita hotA hai pUrvarUpa kA niyama saskata kA hai aura prAkRta meM prayukta nahIM hotaa| kadAcit 'o' ke bAda 'a' hone para 'a' pUrvarUpa iSTa hotA to anAdi mUlamatra me 'NamoarahaMtANaM' ke sthAna para 'Namo'rahaMtANaM pATha hotaa| aisA pratIta hotA hai ki TIkAkAra AcArya zrIamRtacandra ne saskRtachAyA kA anugamana karate hue hI 'vyahAro'bhUtArtho mAnakara TIkA kI hai| dhyAna dene yogya bAta hai ki jisa prakAra AcArya zrI jayasena ne prAkRta padAnusAriNI TIkA kI hai Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/8 usa prakAra AcArya zrI amRtacandra ne prAkRta padoM kA prayoga apanI TIkA me nahI kiyA hai| ata spaSTa hai ki AtmakhyAti TIkA kA AdhAra gAthA kI saskRtachAyA mAtra hI thaa| ukta gAthA kA chandazAstra kI dRSTi se vicAra karate hue yaha kahA jAtA hai ki prathama pAda me akSara adhika hone ke kAraNa 'a' kA pUrvarUpa mAnate hue 'abhUtArtha' artha mAnya kiyA jA rahA hai, parantu yaha ucita pratIta nahI hotaa| mUlagrantha kartA chandabhaga ke doSa kI nivRtti vavahAra abhUdattho/vavahArAbhUdattho pada dekara kara sakate the parantu aisA nahI kiyaa| jisase AcArya zrI amRtacandra ke abhiprAya kI puSTi nahI hotA yata mUla AcArya ko 'vavahAro bhUdattho' pATha hI iSTa thaa| abhUdattho nhii| yaha bhI dhyAna dene yogya bAta hai ki samayapAhur3a ke utthAnikA ke prakaraNa me ukta gAthA hai aura utthAnikA kI gAthAye hamezA grantha ke hArda kA sakSepa me spaSTa saMketa karane vAlI hotI hai jisakA vistAra sampUrNa grantha me hotA hai| prakRta gAthA ke bhUdattho pada kA saskRta bhASA ke anusAra satyArtha artha bhI kiyA jAtA hai| jabaki samaya pAhur3a ke kartA ko satyArtha artha iSTa nahIM hai yadi unhe 'satya' artha iSTa hotA to spaSTa artha ke dyotaka gAthA pATha 'vavahAro saccatttho' de sakate the, parantu unhone aisA nahI kiyaa| unhe to 'bhUdattho' hI iSTa thA jisakA saketa Agamika aura jinopadiSTa naya kI ora hai| naya jinavacana rUpa hote hai aura nitya satya hote hai jaisA ki nimnAkita gAthA se sapaSTa hai| jiNavayaNa NiccasaccA savvaNayA para viyAlaNe mohaa| te uNa Na diTThasamao vibhayai sacce va alie vaa|| - -kaSAyapAhur3a, bhAga 1 pR 257 jinopadiSTa sabhI naya apane-apane viSaya kA kathana karane se samIcIna hai aura nitya satya aura dUsare nayo kA vicAra karane me mohita hai aura anya nayo ke bAre me mauna hai, ve usake mitra hai virodhI yA jhUThe nhii| anekAnta rUpa samaya (Agama) ke jJAtApuruSa yaha naya saccA hai aura yaha naya jhUThA hai| aisA vibheda nahIM karate haiN| ata vyavahAra naya bhUtArtha hai jisakA artha hai ki vyavahAra jinopadiSTa hai aura vastu ke aza ko grahaNa karane vAlA naya hai tathA anya nayoM kI sApekSatA se pramANa kI ora le jAne vAlA hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 9 aitihAsika dRSTi se bhI AcArya zrI amRtacandra zaMkarAcArya ke bAda me hue usa samaya meM sambhavata advaitavAda kA pracaNDa pracAra thA aura 'advaitavAda brahmasatyaM jaganmithyA' kI ukti sarvatra bahucarcita thI / hamArI dRSTi meM AcArya amRtacandra ne usa ukti ko AtmasAt karate hue brahma ke sthAna para AtmA tathA vyavahAra ko lokavyavahAra rUpa mAyA mAnate hue mithyA prarUpita kiyA ho tathA zaMkarAcArya kA jo 'adhyAsa' mithyA hai usI kA anusaraNa karate hue vyavahAra naya ko mithyA nirupita kara diyA / yaha bhI smaraNIya hai ki ukta kAla jina - zAsana ke lie saMkramaNakAla kA daura thA aura aise samaya me jina - zAsana kI rakSA kA zreya A. zrI amRtacandra ko hI jAtA hai| hAlAMki isase vyavahAra - cAritra hI hAni bhI huii| parantu Aja gaNatantra ke yuga meM na to tatkAlIna paristhitiyAM hai aura na hI vAda-vivAda zAstrArtha kI jaya-parAjaya dRSTi / ataH aneka nayoM kI alaga alaga niruktiyAM karane kI AvazyakatA nahI hai / Azcarya hai ki kaba aura kaise yaha pracalita ho gayA ki Agama ke naya alaga hote haiM aura adhyAtma ke naya dUsare / adhyAtma Agama se bahirbhUta nahI ho sakatA aura na hI isa dRSTi ko mAnya hI kiyA jA sakatA hai ki Agamika naya adhyAtma me vyavahRta nahIM hote yA AdhyAtmika naya Agamika nahI hote / antata. AcArya amRtacandra kI advaitAnusAriNI TIkA ko par3hakara A. kundakunda para zaMkarAcArya kA prabhAva mAnate hue isa niSkarSa ko bala dene kI pravRtti bar3hI hai ki ve zaMkarAcArya ke samakAlIna yA bAda ke AcArya hai jabaki gAthAo me kahIM bhI zaMkara ke advaitavAda kA prabhAva dRSTigocara nahIM hotaa| yaha nirvivAda siddha hai ki AcAryakundakunda zrutakevalI ke sAkSAt ziSya the| jaisAki nimnaspaSTa hai vArasa aMgaviyANaM caudasapuvvaMgaviula vittharaNaM / suyaNANi bhaddabAhU gamayaguru bhayavao jayao / vipula vistAra vAle bAraha aMga aura caudaha pUrva jJAna ke bodhaka / nizcAyaka guru zrutajJAnI bhagavAna bhadrabAhu jayavanta hoM / astu, ukta gAthA ke 'vavahAro bhUdattho' jisakA artha vyavahAra bhUtArtha hai jinopadiSTa tathA vastu ke aza ko grahaNa karane vAlA naya mAnate hue tathA Agamika nayAnusAra vastutatva kA cintana evaM jJAna karate hue svaparakalyANonmukha hoM / yahI bhAvanA bhAtA huuN| 37, rAjapura roDa, dillI- 110054 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/10 apabhraMza sAhitya meM pArzvanAtha -pro0 DaoN0 lAla canda jaina bhagavAna pArzvanAtha jaina dharma ke teIsave tIrthakara ke rUpa me prasiddha hai| bhAratIya dArzaniko, vizeSakara DaoN0 rAdhAkRSNana, esa0 ena0 dAsa guptA, ema0 hirimannA, DaoN0 ena0 ke0 devarAja, cakradhara zarmA, pArasanAtha dvivedI, ne sArvabhaumika aura trikAlika sattAvAna mahApuruSa mAnakara unake prati apanI zraddhA prakaTa kI hai| iname se katipaya manISiyo ke vicAra prastuta hai| DaoN0 rAdhAkRSNana kI mAnyatA hai ki "pArzvanAtha IsA se 776 varSa pUrva mRtyu ko prApta hue the" esa0 ena0 dAsa guptA ne bhAratIya darzana ke itihAsa me likhA hai ki "bhagavAna mahAvIra ke pUrvavartI pArzva, jo atima se pahale tIrthakara the, mahAvIra se koI DhAI sau varSa pUrva mRtyu ko prApta hue kahe jAte hai| uttarAdhyayana sUtra se sUcita hotA hai ki pArzva sambhavata eka aitihAsika vyakti the| ema0 hiriyannA ne pArzvanAtha ke sambandha me apane vicAra pragaTa karate hue kahA hai ki "iname se pArzvanAtha ko, jo vardhamAna se pahale hue the aura jinhe AThavI zatAbdI I0 pU0 kA mAnA jAtA hai, eka aitihAsika puruSa mAnA jA sakatA hai| isa bAta ke pramANa hai ki unake anuyAyI vardhamAna ke samakAlIna the|" cakradhara zarmA ke vicAra hai ki "teisave tIrthakara pArasanAtha ni sandeha aitihAsika vyakti the jo AThavI yA nauvI zatI I0 pU0 hue the|" pArasanAtha dvivedI ne bhAratIya darzana me likhA hai ki "teIsave tIrthakara pArzvanAtha aitihAsika mahApuruSa the| inakA janma mahAvIra se lagabhaga 240 varSa pUrva IsavI sana ke ATha sau varSa pUrva vArANasI ke rAjA azvapati ke yahA~ huA thaa| 30 varSa kI avasthA me rAjasI vaibhava kA parityAga kara sanyAsa le liyA aura ghora tapasyA kI / 70 varSa taka jaina dharma kA pracAra kiyaa| cAra mahAvrata, ahisA, satya, anasteya aura aparigraha para vizeSa jora diyaa|" Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/11 Adhunika bhAratIya darzaniko ke uparyukta udgAro se siddha hai ki bhagavAna pArzvanAtha eka aitihAsika mahApuruSa hai| inake aitihAsika mahApuruSa mAnane kA kAraNa yaha hai ki hamAre zAstro meM bhagavAna pArzvanAtha ke pUrvavartI tIrthakaro kI taraha inake janmAdi kA kalpanAtIta sakhyA me varNana nahI kiyA gayA hai| AcArya yativRSama, guNabhadra prabhRti ne buddhigrAhaya sakhyA me pArzvanAtha ke sabadha me kathana kiyA hai| jaise yativRSabha ne kahA hai ki bhagavAna neminAtha ke janma ke 84 hajAra 640 varSa bItane ke pazcAt bhagavAna pArzvanAtha kA janma huA thA, aura pArzvanAtha ke utpanna hone ke 278 varSa bItane ke bAda bhagavAna mahAvIra kA janma huA thA eva inakI Ayu 200 varSa kI thI ye 1 hAtha pramANa zarIra vAle the| bhAratIya vidvAno kI taraha pAzcAtya manISiyo ne bhI bhagavAna pArzvanAtha ko mahApuruSa mAnakara unakI aitihAsikatA siddha kI hai| isa sambandha me pro0 praphulla kumAra modI kA kathana hai ki "pArzvanAtha ke jIvana kI inhI ghaTanAo ko sAmane rakhakara vidvAno ne pArzvanAtha ke sabadha me anveSaNa kArya kiyA hai| jisake phalasvarUpa aba yaha nizcita hai ki pArzvanAtha eka aitihAsika vyakti the| yaha siddha karane kA zreya jekobI ko hai| unhone esa0 bI0 i0 ke 45 ve grantha kI bhUmikA ke 31 se 34ve pRSTho para isa sabadha me kucha sabala pramANa diye hai, jinake kAraNa isa sabadha me aba kisI vidvAna ko zakA nahI raha gaI hai| DaoN0 jekobI ke atirikta anya vidvAno ne bhI isa viSaya me khojabIna kI hai aura apanA mata prastuta kiyA hai| ina vidvAno me se pramukha hai kaulabuka, sTIvensana, eDavarDa TAmasa, DaoN0 belavekara, dAsa guptA, DaoN0 rAdhAkRSNana, zAnTiyara, gerInoTa, majumadAra, IliyaTa tathA pusina / " isa prakAra itihAsa prasiddha aura virATa vyaktitva ke mahArNava bhagavAna pArzvanAtha kI jIvanagAthA vibhinna kAlo me vibhinna bhASAo me raca kara manISI cintako ne apanI zraddhA prakaTa kI hai| pArzvanAtha ke jIvana se AkarSita hokara apabhraza bhASA me vikrama kI dazavI zatAbdI se lekara solahavI zatAbdI taka purANa, kAvya, stotra Adi likhe jAte rhe| inake lekhako me se AcArya puSpadanta, devadatta, sAgaradatta, A0 padmakIrti, vivadha zrIdhara devacandra, raidhu, asavAla, tejapAla aura sAgaradattasUri ke nAma ullekhanIya hai / pArzvanAtha ke sabadha me inakI kRtiyo me mahatvapUrNa tathyo kA ullekha kiyA gayA jisase unakI aitihAsikatA siddha hotI hai| isalie ukta grathakAro ke grantho kA sakSipta AloDana karanA Avazyaka hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 12 1. AcArya puSpadanta kRta mahApurANa : vi. saM 10vIM zatAbdI ke AcArya puSpadanta ne 102 saMdhiyoM me apabhraMza bhASA meM mahApurANa kI racanA kI / isakI 13 aura 14vI sadhi meM bhagavAna pArzvanAtha ke vigata aura vartamAna bhavo kA varNana kiyA gayA hai| yaha varNana AcArya ke uttara purANa ke AdhAra para kiyA huA pratIta hotA hai| ata isakI kathAvastu paramparAgata hai| isakI 13vI saMdhi meM batalAyA gayA hai ki podanapura ke rAjA aravinda ke maMtrI vizvabhUti kI patnI ke garbha se kamaTha aura marubhUti nAmaka do putra hue the / apane choTe bhAI marubhUti kI patnI vasundharI ke sAtha gupta saMbaMdha sthApita karane ke kAraNa marubhUti dvArA zikAyata kiyA jAne para rAjA ne kamaTha kA sira mur3avA kara aura gadhe para car3hAkara nagara me ghumavA kara apane rAjya se nirvAsita karane kA daMDa diyA thA / kamaTha ne vana me jAkara zaivadharma ke anuyAyiyo se dIkSA le lI / marubhUti ko apane bar3e bhAI ke nirvAsana kA dukha huaa| rAjA ke manA karane para bhI apane bar3e bhAI se kSamA mAgane aura ghara vApisa lAne ke lie marubhUti kamaTha ke pAsa gyaa| kamaTha ne krodhita hokara usake sira para caTTAna se AghAta kara use mAra DAlA marubhUti mara kara vajraghoSa hAthI huA / kamaTha kAlAntara me mara kara vahI kukkuTa nAmaka sarpa huaa| isa pahale bhava me ghaTI ghaTanA ke kAraNa kamaTha marubhUti ke prati baira-baMdha kara dasa bhavo taka kamaTha ke jIva ne kukkuTa sarpa, ajagara, kuraga bhIla, siha, mahipAla aura jyotiSa deva ke rUpa meM marubhUti ke jIva hAthI, razmivega muni, vajranAbhi muni, aura pArzvanAtha para krUratA pUrvaka ghAta aura upasarga kiyA isalie sahasrAra, acyuta, madhyagraiveyaka aura prANata svargo me utpanna hokara svargo ke sukhoM ko bhogate hue ve tIrthakara hue aura anta me unhone nirvANa prApta kiyaa| ukta bhavo kA varNana puSpadanta ne 14vIM sadhi meM kiyA hai| puSpadanta ne ukta kathA ke prasaga meM pArzvanAtha ke garbha, janma, dIkSA aura nirvANa sambandhI mahatvapUrNa tithiyo kA ullekha kiyA jinakI carcA yathAsthAna kI jAyegI / 2. devadatta kRta pAsaNAha cariu : DaoN0 devendra kumAra ne apane grantha " apabhraMza bhASA aura sAhitya kI zodha pravRttiyo me ullekha kiyA hai apabhraMza bhASA ke khyAti prApta devadatta ne "pAsaNAha cariu" nAmaka grantha kI racanA kI thI, jo aba anupalabdha hai| jabUsvAmi cariu Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/13 se jJAta hotA hai ki devadatta "vIra kavi' ke pitA aura lAvarDa gotrI the| inhoMne "varaMgacariu kA uddhAra kiyA thaa| lekina jaMbUsvAmi cariu meM "pAsaNAha cariu' kA ullekha nahI hai, isase siddha hotA hai ki vIra kavi ke pitA devadatta ne pAsaNAha cariu kI racanA nahIM kI / yadi unhoMne "pAsaNAha cariu" kI racanA kI hotI to usakA bhI ullekha avazya huA hotaa| isase siddha hai ki "pAsaNAha cariu ke praNetA "varagacariu ke uddhAraka devadatta se bhinna haiN| 3. sAgaradattasUri kRta pAsa purANa : vi0sa0 1076 meM sAgaradatta sUri ne gyAraha sadhiyoM meM pAsa purANa kI racanA kI thI, jo adyatana anupalabdha hai| 4. AcArya padmakIrtikRta pAsaNAha cariu : __vi. sa 1134 (zaka sa. 111) me padma kIrti ne "pAsaNAha caritra" nAmaka grantha kI racanA kI thii| inake saMbaMdha meM kevala itanA hI jJAta hai ki ye eka muni the aura inake guru kA nAma jiNaseNa (jinasena) thaa| DaoN0 praphulla kumAra modI ne inhe sapramANa dakSiNa kA mAnA hai| padmakIrti ne apane isa kRti me bhagavAna pArzvanAtha ke caritra kA varNana vividha ghaTanAo sahita 18 sandhiyoM, 320 kar3avakoM aura 3323 se kucha adhika paktiyo meM kiyA, aisA unhoMne svaya ullekha kiyA hai| pahalI sadhi se sAtavI sandhi taka bhagavAna pArzvanAtha aura kamaTha ke vigata bhavo kA varNana ke pazcAt pArzvanAtha ke vartamAna bhava kA vizada vivecana, zeSa sandhiyoM me kiyA gayA hai| AThavI sadhi meM padmakIrti ne likhA hai ki vaijayanta svarga se cyuta hokara kanakaprabhadeva vArANasI ke rAjA kI rAnI vAmA ke garbha se avatarita huaa| nauvIM sadhi me 16 varSa kI Ayu taka kI gaI bhagavAna pArzvanAtha kI bAla krIr3AoM kA ullekha kiyA gayA hai| jaba pArzva ko mAluma huA unake mAmA ravikIrti ke sahAyatArtha pavanarAja se yuddha karane ke lie unake pitA jA rahe hai to unheM roka kara pArzvanAtha pitAzrI se Adeza lekara yuddha karane cala par3ate hai| bhayaMkara yuddha kara pArzvanAtha pavanarAja ko bandI banA lete hai| isakA varNana padmakIrti ne 11vI aura 12 vI sadhi me vistAra se kiyA, jo inake pUrvavartI kisI AcArya ke pArzva sabadhI grantha meM upalabdha nahIM hai| terahavI sadhi me ravikIrti ke dvArA rakhe gaye isa prastAva ko pArzvanAtha svIkAra kara lete hai ki prabhAvatI nAmaka rAjakumArI ke sAtha ve vivAha karA lege| isake pazcAt tApaso dvArA jalAye jAne vAlI lakar3I Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/14 me se adhajale sarpa ko pArzvanAtha dvArA matra sunAne, matra ke prabhAva se mare usa nAga ko pAtAla meM vandIvara deva hone, sarpa kI mRtyu ke dRzya ko dekhakara pArzva ko vairAgya hone aura jina dIkSA lene Adi kA varNana kiyA gayA hai| ___ bhagavAna pArzvanAtha dvArA tapa, sayama aura dhyAna karane, kamaTha ke jIva asurendra dvArA unapara bhayakara upasarga karane, dharaNendra dvArA una upasargo ko dUra karane, pArzvanAtha ko kevalajJAna utpanna hone Adi kA varNana isa grantha kI 14vI sadhi me huA hai| 14vI sadhi me indra dvArA samavazaraNa kI racanA karane, hastinApura ke rAjA svayabhU kA jina dIkSA lekara prathama gaNadhara hone, svayabhU kI rAjakumArI prabhAvatI (jo pUrva bhava ke marubhUti) kI vasundharI nAmaka patnI thI) dvArA AryikA dIkSA lekara sagha kI pradhAna AryikA hone Adi kA ullekha huA hai| zeSa sadhio me bhagavAna pArzvanAtha ke vihAra, upadeza Adi kA varNana vistAra se kiyA gayA hai| 5. vibudha zrIdhara kRta pAsaNAha cariu : vikrama kI 12vI zatAbdI me utpanna vibudha zrIdhara (prathama) ne apabhraza bhASA me vi0sa0 1189 me agahana mAha ke kRSNa pakSa kI aSTamI ko dillI me "pAsaNAha cariu' kI racanA kI thI, aisA unhone apane 'vaDDamANacariu' aura 'pAsaNAha cariu' me ullekha kiyA hai| yaha grantha 2400 gAthA pramANa hai, jo 12 sadhiyo aura 238 kar3avako me samApta huA hai| budha golha ora vIlhA devI ke putra tathA 'pAsaNAha cariu' ke alAvA vaDDamANa cariu aura 'cadappaha cariu' ke sRjaka kavi vibudha zrIdhara ne isa gantha kI racanA paramparA se prApta pArzvanAtha ke kathAnaka ke AdhAra para kI hai| isame bha0 pArzva ke vartamAna bhava kA varNana prArambha me aura vigata bhavo ko varNana atima sadhiyo me kiyA gayA hai| vibudha zrIdhara kA yaha grantha Ajataka aprakAzita hai| isa grantha kI do hastalikhita pANDulipiyA~ nimnAkita grantha bhaDAro me surakSita hai - 1 Amera zAstra bhaNDAra, jayapura 2 agravAla di0 jaina bar3A mandira, motI kaTarA, aagraa| 6. devacandra kRta pAsaNAha cariu : ___DaoN0 nemicandra zAstrI ke anusAra kavi devacandra vi0 sa0 12vI zatAbdI ke kavi, mUla sagha gaccha ke vidvAna aura vAsavacandra ke ziSya the| gudijja nagara ke pArzvanAtha mandira me racita mahAkAvya me bhagavAna pArzvanAtha ke vartamAna aura parva bhavo ko 11 sandhiyo aura 202 kaDavako ma vibhAjita kiyA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/15 yaha grantha aprakAzita hai| vi0sa0 1549 me likhita isa grantha kI eka prati pa0 paramAnanda zAstrI ke nijI sagraha me aura vi0sa0 1520 me likhita eka prati 'pAsapurANa' ke nAma se sarasvatI bhavana nAgaura me surakSita hai| 7. mahAkavi raidhu kRta pAsaNAha cariu : ___pro0 DaoN0 rAjArAma jaina ke anusAra harisiha aura vijaya zrI ke tIsare putra tathA vi0sa0 1457 se 1536 ke mahAkavi aura gopAcala (gvAliyara) ko apane janma se pavitra karane vAle raidhu ne 37 grantho kI racanA kI thii| inhone apabhraza bhASA me "pAsaNAha cariu" nAmaka grantha bhI rcaa| sAta sadhiyo aura 138 kar3avako vAle isa grantha ke prArambha me bhagavAna pArzvanAtha ke vartamAna bhava kA aura anta me pUrva bhavo kA varNana uttarapurANa ke AdhAra para kiyA hai| prathama sadhi me vArANasI ke rAjA azva aura rAnI vAmA devI ke vaibhava kA varNana karane ke pazcAt dUsarI sadhi me bhagavAna pArzvanAtha ke garbha aura janma kalyANaka kA vivecana karate hue kahA gayA hai ki baizAkha kRSNa dvitiyA ko bha0 pArzvanAtha vAmA devI ke garbha me avatarita hue the aura pauSa kRSNa ekAdazI ke zubha nakSatra me unakA janma huA thaa| indra ne inakA nAma pArzvanAtha rakhA thaa| isake pazcAt batalAyA gayA hai ki bhagavAna pArzvanAtha ne 30 varSa taka bAla krIr3Aye kii| tIsarI sadhi me kuzasthala ke rAjA arkakIrti ke prastAva ko pArzva dvArA pavanarAjA se jIte gaye yuddha, prabhAvatI ke sAtha vivAha karAne sabadhI arkakIrti ke prastAva ko pArzva dvArA svIkAra kiye jAne, tApaso dvArA jalAye jAne vAle vRkSa ke koTara ke madhya se nikale adhajale sarpayugala ko unake dvArA matra diye jAne, unakI mRtyu se pArzvanAtha ko vairAgya hone kA varNana kiyA gayA hai| isa prasaga me anuprekSAo kA jaisA vizad varNana kiyA gayA hai vaisA inake pUrvavartI kisI "pAsaNAhacariu" me upalabdha nahIM hai| cauthI sadhi me pramukha rupa se pArzvanAtha dvArA lI gaI jina dIkSA, savara deva dvArA kiye gaye ghora upasargo ko dharaNendra aura padmAvatI dvArA dUra karane, caitra mAha ke kRSNA pakSa kI caturthI aura zubha nakSatra me bha0 pArzvanAtha ko kevala jJAna prApta hone savaradeva dvArA kSamA mAgane Adi kA varNana kiyA gayA hai| zeSa sadhiyo me pArzvanAtha ke vihAra, upadeza, pUrva bhavAntaro sammeda zikhara para zrAvaNa zuklA saptamI ko nirvANa hone kA vivecana upalabdha hai| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/16 8. kavi asavAla kRta pAsaNAha cariu : DaoN0 nemicandra zAstrI ne UhApoha dvArA inakA samaya vi0 kI 14vI zatAbdI sunizcita kiyA hai| golArADa vaMza meM lakSmaNa ke putra ke rupa meM utpanna budha asavAla ne loNasAhu ke anurodha se apane jyeSTha bhAI soNika ke lie apabhraMza bhASA meM bha0 pArzvanAtha ke vigata aura vartamAna bhava sabaMdhI ghaTanAoM ko kAvya ke rupa me nibaddha kiyA thaa| budha asavAla ne apane "pAsaNAha caritra ko 13 sadhiyo me vibhakta kiyA hai| isakI kathAvastu paramparAgata hai| yaha grantha adyatana aprakAzita hai| DaoN0 devendra kumAra zAstrI ke ullekhAnusAra isa grantha kI 140 patro vAlI apUrNa pANDulipi kI eka prati zrI agravAla di0 jaina bar3A mandira, motI kaTarA, AgarA meM vidyamAna hai| 9. tejapAla kRta pAsapurANa : vi0 saM0 1406 se 1416 ke madhya janma lene vAle aura tAlhaDama sAhu ke putra kavi tejapAla ne saMbhavaNAha cariu au varAMga cariu ke alAvA pAsaNAha purANa kI racanA kI thii| yaha eka khaNDakAvya hai, jisakI racanA padbhar3iyA chanda me huI hai| DaoN0 nemicandra zAstrI ne isa saMbaMdha me vizeSa paricaya diyA hai| yaha grantha Aja taka aprakAzita hai| DaoN0 devendra kumAra zAstrI ke anusAra isakI eka prati Amera zAstra bhaMDAra, jayapura aura eka prati bar3e ghar3e kA di0 jaina mandira, ajamera me surakSita hai| 10. pAsajiNa jamakalasu : isake racayitA ajJAta hai| isa aprakAzita grantha kI 340-341 patra vAlI pADulipi khetaravasI bhaNDAra, pATana meM upalabdha hai| * 11. pArzvanAtha bhavAntara : jayakIrti dvArA praNIta yaha grantha anupalabdha hai| 12. sAgaradatta sUri kRta pAsapurANa : sAgaradatta sUri ke pAsaNAha grantha kA ullekha DaoN0 devendra kumAra zAstrI ne kiyA hai| na to yaha racanA upalabdha hai aura na racanAkAra ke saMbaMdha meM koI jAnakArI prApta hai| upalabdha pAsaNAhacariu ke AdhAra para una mahatvapUrNa ghaTanAo kA vivecana karanA Avazyaka hai jo unhe eka aitihAsika mahApuruSa siddha karatI hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/17 bhagavAna pArzvanAtha aura kamaTha ke pUrva bhava : bhagavAna pArzvanAtha aura kamaTha ke dasa bhavo kA varNana puSpadanta, padmakIrti aura raidhu ne vistAra se kiyA hai| unake pUrva bhavo me unake nAmo ke sabadha me uname mataikya bhI hai| pahale bhava me pArzvanAtha ke jIva ko vizvabhUti aura kamaTha ke jIva ko kamaTha kaha kara apabhraza ke ukta mahAkaviyo ne uttarapurANa kA anukaraNa kiyA hai| dUsare bhava me pArzvanAtha ke jIva ko puSpadanta ne vajaghoSa hasti, A0 padmakIrti ne azanighoSa hasti tathA raidhu ne pavighoSa kari aura isa bhava me kamaTha ke jIva ko eka svara se unhone kukkuTa sarpa hone kA ullekha kiyA hai| tIsare bhava me pArzvanAtha ke jIva ko sahasrAra kalpa kA deva ora kamaTha ko dhUmaprabha naraka kA jIva likhakara AcArya guNabhadra kA puSpadanta Adi ne anukaraNa kiyaa| kevala padmakIrti ne kamaTha ke jIva ko naraka gayA likhA hai, naraka kA nAma nahI diyaa| cauthe bhava me bhagavAna pArzvanAtha ke jIva ko puSpadanta ne vidyutavega aura taDinmAlA kA putra razmivega, padmakIrti ne vidyutagati aura madanAvalI kA putra kiraNavega eva raidhu na azanigati aura taDitavega kA putra azanivega aura kamaTha ke jIva ko sabhI ne ajagara honA likhA hai| pAcave bhava me puSpadanta Adi ne pArzva ke jIva ko acyuta kalpa kA indra aura kamaTha ke jIva ko puSpadanta ne tamaprabha naraka me, padmakIrti ne raudra naraka me aura raidhu ne pacama naraka me janma lene kA ullekha kiyaa| chaThe bhava me pArzvanAtha puSpadanta ke anusAra vajravIrya rAjA aura vijayA rAnI ke vajabAhu cakravartI putra the| padmakIrti ne vajavIrya aura lakSmImati tathA 'raidhu ne vajavIrya aura vijayA kA putra vajranAbha honA batalAyA hai| kamaTha ke isa bhava ke jIva kA nAma puSpadantAnusAra bhIla kuragaka aura zeSa kaviyo ke anusAra zabara kurazaka thaa| sAtave bhava me pArzvanAtha ke jIva ko puSpadanta ne madhyama graiveyaka kA eva padmakIrti tathA raidhu ne graiveyaka kA deva kahA hai| puSpadanta aura padmakIrti ne isa bhava me kamaTha ke jIva ko naraka jAne kA ullekha kiyA jabaki raidhu ne antima naraka me jAnA mAnA hai| AThave bhava me pArzva ko puSpadanta ne guNabhadra kI taraha vajrabAhu ora prabhakarI kA putra Ananda maNDalezvara, padmakIrti ne kanakaprabha cakravartI aura raidhu ne Ananda cakravartI kahA hai| isa bhava me kamaTha ke jIva ko siha honA likhA hai| puSpadanta isake apavAda hai| nauve bhava me pArzvanAtha ko puSpadanta ne prANata kalpa kA, padmakIrti ne vaijayata kA aura raidhu ne caudahave kalpa kA deva kahA hai jabaki kamaTa ke jIva ko naraka gAmI, padmakIrti ne raudra naraka aura raidhu ne dhUmaprabha naraka gAmI batalAyA hai| dasave bhava me Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/18 kamaTha ko puSpadanta ne mahipAla nAmaka rAjA aura pArzva kA nAnA kahA hai| padmakIrti ne use tApasa aura raidhu ne kamaTha kahA hai| pArzva ke mAtA-pitA : bhagavAna pArzvanAtha ke mAtA-pitA ke nAma ke saMbaMdha meM AcAryoM me mataikya nahI hai| mahAkavi puSpadanta ne guNabhadra kI taraha pitA kA nAma vizvasena aura mAtA kA nAma brAhmI likhA hai| A0 padmakIrti ne unake pitA kA nAma hayasena kahakara A0 yativRSabha kA anukaraNa kiyA hai|, kintu raidhu ne unake pitA kA nAma azvasena likhA hai| unakI mAtA ko padmakIrti aura raidhu ne na to puSpadanta kI taraha brAhmI aura na yativRSabha kI taraha varmilA nAma diyaa| ina dono ne unakA nAma vAmAdevI likhA hai| pArzva kI janma bhUmi : puSpadanta Adi sabhI AcAryo ne pArzvanAtha kI janmabhUmi vArANasI mAnI hai| jaina dharma kI dono paramparAe~ Aja bhI bhelUpura, vArANasI ko unakI janmabhUmi mAnatI hai| pArzva kI janmatithi : bhagavAna pArzvanAtha kI janmatithi ke sabadha me AcAryo me matabheda nahIM hai| AcArya padmakIrti ne yadyapi tithi kA ullekha nahIM kiyA, kintu A0 guNabhadra kI taraha mAnA hai ki bha0 neminAtha ke 83750 varSoM bAda zubha nakSatra yoga me pArzvanAtha kA janma huA thaa| ullekhanIya hai ki yativRSabha ne 84650 varSa kA antarAla bha0 neminAtha aura pArzvanAtha ke madhya mAnA hai| A0 puSpadanta aura raidhu ne yativRSabha aura guNabhadra kA anukaraNa karate hue pauSa kRSNa ekAdazI ko zubha nakSatra me prAta kAla bha0 pArzva kA janma honA mAnA hai| kintu yativRSabha kI taraha vizAkhA nakSatra me unake janma hone kA kisI bhI pAsaNAhacariu me ullekha nahI huA hai| pArzva kA vaMza aura gotra : A0 padmakIrti aura raidhu ko chor3akara A0 puSpadanta ne bhagavAna pArzva ko ugravazI kahakara guNabhadra aura yativRSabha kA anukaraNa kiyA hai|, kintu unhone uttarapurANa kI taraha pArzvanAtha ke pitA ko kAzyapa gotrI hone kA ullekha nahIM kiyaa| pArzva kA nAmakaraNa : apabhraza bhASA ke sabhI AcAryoM ne A0 guNabhadra kI taraha nirdeza kiyA hai ki bha0 pArzvanAtha kA nAmakaraNa indra ne abhiSeka ke bAda kiyA thaa| kisI ne aisA Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/19 nahIM kahA ki jaba ve apane mAtA ke garbha me the taba unakI mAtA ne pArzva arthAt bagala me kAlA sarpa dekhA thA, isalie unakA nAma pArzva yA pArzvanAtha huaa| vivAha karAne kA prastAva : A0 padmakIrti ora raidhu ne pArzvanAtha aura padmarAja ke madhya ghamAsAna yuddha hone kA vistAra se varNana karane ke bAda ullekha kiyA hai ki jaba unake mAmA ravikIrti (arkakIrti) ne apanI beTI prabhAvatI ke sAtha vivAha karane kA unake samakSa prastAva rakhA to pArzvanAtha ne use svIkAra kara liyaa|, kintu unake vivAha hone kA kisI bhI pAsaNAhacariu me ullekha nahI huA hai| isalie majumadAra kA yaha kathana satya nahIM hai ki pArzvanAtha kA vivAha huA thaa| vairAgya kA kAraNa : bha0 pArzvanAtha ke vairAgya hone ke kAraNo kA ullekha sabhI "pAsaNAhacariu' sAhitya me upalabdha hai| A0 puSpadanta ne isakA kAraNa AcArya guNasena kI taraha jAtismaraNa mAnA hai| jaba ki A0 padmakIrti aura raidhu ne lakar3I me madhya se nikale ardhajale sarpa kI mRtyu ke dRzya ko unake vairAgya kA kAraNa mAnA hai| dIkSA : bha0 pArzvanAtha kI dIkSA kaba aura kahA~ huI? yaha bhI prakRta me vicAraNIya hai| AcArya puSpadanta ne tiloyapaNNatti aura uttarapurANa kA anukaraNa karate hue likhA hai ki vimalA nAmaka pAlakI para baiTha kara azvattha vana me pauSa zuklA ekAdazI ko pUrvAhana me tIna sau rAjAo ke sAtha bha0 pArzvanAtha ne jina dIkSA grahaNa kI thii| A0 yativRSabha ke anusAra yaha dIkSA vizAkhA nakSatra me huI thii| puSpadanta aura guNabhadra me antara yaha hai ki guNabhadra ne pauSa kRSNA ekAdazI ko prAta kAla dIkSita hone kA ullekha kiyA hai| A0 padmakIrti ne unakI dIkSA tithi, pAlakI, dIkSita vana kA ullekha nahI kiyaa| kevala ATha upavAsa kA nizcaya kara jina dIkSA lenA likhA hai| mahAkavi raidhu ne kahA hai ki pauSa zuklA dazamI ko bha0 pArzvanAtha ne dIkSA grahaNa kI thii| pAlakI kA nAmollekha raidhu ne bhI nahIM kiyaa|, kintu eka aise yAna kA ullekha kiyA jo sUrya ke ratha ke samAna thaa| usI para baiTha kara pArzvanAtha ne ahicchatra nagara ke vana me jAkara dIkSA lI thii| prathama pAraNA : bha0 pArzvanAtha kI prathama pAraNA kaba-kahA~ huI aura kisako isa pAraNA karane kA saubhAgya milA? yaha bhI cintanIya hai| isa sabadha me "pAsaNAhacariu" Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/20 ke praNetAo me ekarUpatA nahIM hai| A0 puSpadanta ne AcArya guNabhadra kA anukaraNa karate hue mata prakaTa kiyA hai ki bha0 pArzvanAtha ko prathama pAraNA aSTopavAsa ke bAda gulmakheTa ke rAjA brahama ke yahA~ huI thii| puSpadanta ne rAjA ke nAma kA ullekha nahI kiyA jaba ki uttarapurANa me rAjA kA nAma zyAma varNavAlA dhanya likhA hai| padmakIrti aura raidhu isa bAta se to sahamata hai ki unakI prathama pAraNA gajapura ke rAjA varadatta ke yahA~ aSTopavAsa ke bAda huI thii| kevala yativRSabha ne hI aSTopavAsa ke bAda prathama pAraNA kA ullekha kiyA hai| upasarga nivAraNa : jaba dIkSA le kara pArzvanAtha ghora tapa kara rahe the, usI samaya kamaTha ke jIva ne jo unake janma janmAntaro kA bairI thA, sAta dino taka bhayAnaka upasarga kara unhe jAna se mArane kA prayAsa kiyaa| isakA varNana puSpadanta Adi sabhI apabhraza ke mahAkaviyo ne kiyA hai| yahA~ prazna yaha hai ki upasarga karane vAlA deva kauna thA? jisa tApasa ne nAga ke jor3e ko maraNAsanna kara diyA thA usane abhimAna pUrvaka anazana tapa kara aura jIva hisA tathA parigraha kA tyAga kara deva yoni prApta kI thii| puSpadanta aura raidhu ne usa deva kA nAma savara batalA kara AcArya guNabhadra kara anukaraNa kiyA hai, kintu padmakIrti ne use meghamalla (meghamAlI) aura kamaTha kahA hai| usa savara deva yA meghamAlI deva kRta bhayakara upasargoM kA nivAraNa kaise huA? isa sabadha me puSdanta ne AcArya guNabhadra kA anukaraNa karate hue kahA hai ki pUrvajanma meM maMtra sunAne se upakRta hue dharaNendra aura padmAvatI pRthvI se bAhara aaye| dharaNendra ne bhagavAna pArzvanAtha ko cAro ora se ghera kara apanI godI me uThA liyaa| padmAvatI vajamaya chatra tAna vahA~ khar3I ho gii| isa prakAra usa bhayAnaka mahAvRSTi rUpa upasarga unhone vinaSTa kiyA / padmakIrti ne upasarga nivAraNa kI carcA karate hue puSpadanta kA anukaraNa kiyA hai| raidhu ke ukta kathana me kucha atara hai| unhone likhA hai ki phaNIzvara aura padmAvatI pradakSiNA de stuti Adi karane ke pazcAt upasarga dUra karane vAlA kamalAsana banAyA aura usa para pArasanAtha ko virAjamAna kara use apane mastaka para rakha kara unake Upara hone vAle upasargoM ko dUra kiyaa| kevalajJAna kI prApti : bhagavAna pArzvanAtha ko kaba aura kahA~ kevalajJAna kI prApti huI? isa sabadha me ukta AcAryo me mataikya nahIM hai| AcArya yativRSabha aura guNabhadra kA anukaraNa Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/21 karate hue puSpadanta aura raidhu / caitramAha ke kRSNa pakSa me unhe kevalajJAna hone kA ullekha kiyA hai| kintu ukta jJAna prakaTa hone kI tithi puSpadanta ne pratipadA, raidhu ne yativRSabha kI taraha caturthI aura guNabhadra ne caturdazI likhI hai| A0 padmakIrti isa sabadha me mauna hai| raidhu ko chor3a kara puSpadanta ne yativRSabha aura guNabhadra kI taraha mAnA hai ki unhe yaha jJAna vizAkhA nakSatra me prApta huA thaa| kintu kisI bhI pAsaNAhacariu na to yativRSabha kI taraha ukta jJAna pUrvAhana meM hone kA nirdeza hai .ra na guNabhadra kI taraha prAta kAla me hone kA nirdeza hai| yaha kevalajJAna pArzvanAtha ko dIkSA-vana me hone kA ullekha puSpadanta ne kiyA hai| padmakIrti ne bhImATavI vana me aura yativRSabha ne zakrapura me ukta jJAna prApta hone kA ullekha kiyA hai| chadmAvasthA : yahA~ yaha bhI vicAra kara lenA Avazyaka hai ki kitane samaya taka tapa karane ke pazcAt bha0 pArzvanAtha ko kevalajJAna kI prApti huI thii| padmakIrti aura raidha isa sambandha me cupa hai| A0 puSpadanta ne yativRSabha aura guNabhadra kI taraha ullekha kiyA hai ki cAra mAha taka tapa karane ke pazcAt unhe kevalajJAna milA thaa| kamaTha kA bhayabhIta honA aura pArzva kI zaraNa meM jAnA : jaba kamaTha ko jJAta huA ki bha0 pArzvanAtha ko kevalajJAna mila gayA hai to usake mana me bhayamizrita cintA huii| padmakIrti aura raidhu ne kahA hai ki jaba kamAsura kI indra ke vaja se kahI bhI rakSA na huI to vaha bhagavAna pArzvanAtha ke zaraNa me gyaa| unhe praNAma kara vaha bhayamukta ho gyaa| usane kSamA yAcanA karate hue aneka prakAra se apanI gardA kI aura harSita mana se samyavatva grahaNa kara samasta pApa-doSo se mukta ho gyaa| usakA kumati jJAna bhI naSTa ho gyaa| zramaNa-saMgha : bhagavAna pArzvanAtha kA sagha vizAla hone kA ullekha huA hai| sarvaprathama hastinApura ke rAjA svayabhU dIkSA le kara prathama gaNadhara bane aura usakI putrI prabhAvatI (marubhUti kI vasundharI patnI) jina dIkSA lekara AryikA sagha kI pradhAna AryikA huI / yadyapi isa sambandha me yativRSabha aura guNabhadra se matabhinnatA prakaTa hai| kyoki yativRSabha sulokA ko aura guNabhadra ne sulocanA ko pradhAna AryikA mAnA hai| unake caturvidha sagha me zramaNa. AryikA, zrAvaka aura zrAvikAo kI sakhyA nimnAkita hai - Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/22 400 1800 puSpadanta raidhu tilopati uttarapurANa 1 gaNadhara 10 10 4/963 10 2 pUrvamAtA 350 350 350 3 muni 16000 16000 16000 mokSagAmI 4 zikSaka 10950 10900 10950 5. avadhijJAnI 1400 1500 1400 1400 6 kevalajJAnI 1000 1500 1000 1000 7 vikriyAdhArI 1000 1500 1000 1000 8 mana paryayajJAnI 750 900 750 (vipulamatI) 750 9 vAdI 600 - 600 600 10 zrutajJAnI 800 11 AryikA 36000 38000 3600 36000 12 zrAvaka eka lAkha eka lAkha eka lAkha eka lAkha 13 zrAvikAai tIna lAkha tIna lAkha tIna lAkha tIna lAkha sattAIsa hajAra 14 strImukti 1900 sthAna vAlI 15 deva-deviyA~ sakhyAtIta asakhyAta asakhyAta 16 tiryaJca sakhyAta sakhyAta dharmopadeza aura vihAra : puSpadanta ke anusAra 70 varSoM taka kintu A0 guNabhadranusAra 5 mAha kama 70 varSoM taka vihAra karate hue bhagavAna pArzvanAtha ne dharmopadeza dekara jIvo kA kalyANa kiyA thaa| nirvANa : puSpadanta, padmakIrti aura raidhu ne prAcIna paramparA kA anukaraNa karate hue mAnA hai ki bhagavAna pArzvanAtha sagha ko jJAna pradAna karate hue jaba unakI Ayu mAtra eka mAha zeSa raha gaI thI 36 muniyo ke sAtha sammeda zikhara para pratimAyoga dhAraNa kara virAjamAna ho gaye aura vahI para 100 varSa kI Ayu me ukta muniyo ke sAtha mokSa prApta kiyA thaa| padmakIrti ke alAvA puSpadanta aura raidhu ne tiloyapaNNatti aura uttapurANa kI taraha apane grantho me nirvANa prApta karane kI tithi zrAvaNa zuklA saptamI aura vizAkhA nakSatra kA nirdeza kiyA hai| antara kevala itanA hai ki tiloyapaNNatti me unhe pradoSakAla me aura uttara purANa me apramANa Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/23 prAta kAla me mokSa hone kA ullekha upalabdha hai, jabaki anya Alocya grantho me ukta kAla kA kathana nahI huA hai| janasAmAnya Aja bhI vihAra me sthita bhagavAna pArzvanAtha ke nirvANa sthala sammeda zikhara ko pArasanAtha hila ke nAma se jAnate hai| bhagavAna pArzvanAtha kA tIrtha 150 varSoM aura yativRSabha ke anusAra 178 varSoM taka pravartita rhaa| uparyukta gahana vivecana se nimnAMkita bindu prakaTa hote hai 1 bhagavAna pArzvanAtha ke jIvana me ghaTita mahatvapUrNa ghaTanAe~ unhe aitihAsika mahApuruSa siddha karane meM svata. pramANa hai| 2 bhagavAna pArzvanAtha ke jIvana me uttarottara Atma vikAsa kI paramparA upalabdha hai| isake viparIta kamaTha kA jIvana azubha kriyAjanma uttarottara patana kA pratIka hai| ata samyaktva aura AtmAlocana hI AtmotthAna kA sAdhana hai| vikrama savat 10vI zatAbdI se 16vI zatAbdI taka ke jaina AcAryo ko bhagavAna pArzvanAtha kA AkarSita vyaktitva bahuta bhaayaa| yahI kAraNa hai ki apabhraza bhASA me bhagavAna pArzvanAtha viSayaka svatatra mahAkAvyo aura khaNDakAvyo kI racanA kara AcAryoM ne unake prati apanI gADha zraddhA prakaTa kI hai| inhe bhagavAna pArzvanAtha ke prati arcanA aura premasamarpaNa ke pratIka kahA jA sakatA hai| 4 pArzva viSayaka uparyukta sAhitya ke tulanAtmaka AloDana se jJAna hotA hai ki apabhraza bhASA me nibaddha pArzva viSayaka sAhitya kA AdhAra AcArya yativRSabha kRta tiloyapaNNatti aura AcArya guNabhadra racita uttarapurANa rhaa| iname Agata ghaTanAo ko sakoca aura vistAra pUrvaka prastuta kiyA gayA hai| 5 apabhraza bhASA me sRjita grantho kA sarvekSaNa se jina bAraha grantho kA ullekha huA, uname se tIna mahAkAvya prakAzita, chaha aprakAzita aura tIna anupalabdha hai| 6 ye grantha prAcIna bhAratIya saskRti, bhUgola aura itihAsa kI dharohara haiN| 7 uparyukta viSayaka grantho kI vibhinna bhaNDAro me vidyAmana pANDulipiyo ko pazyatoharA cUho, dImaka Adi dvArA hajama kara jAne kA bhaya hai, isalie anupalabdha aura aprakAzita uparyukta grantho kI pANDulipiyo ko khojane aura prakAzita karAne kA sArthaka prayAsa kiyA jAnA caahiye| prAkRta zodha-saMsthAna, vaizAlI Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 24 jinavANI meM kATa-chAMTa : samAja dhokhe meM - paM. nAthUlAla jaina zAstrI samAja ke adhikAza bandhu vItarAga deva, zAstra aura digambara guruo ke zraddhApUrvaka pratidina jina maMdira meM darzana eva yathAzakti abhiSeka, pUjA tathA svAdhyAya kara apane mAnava jIvana ko saphala karanA cAhate hai| samAja me Aja hamAre digambara guru aura vidvAna bhI vidyamAna hai jinase hame mArgadarzana milatA hai aura mukti ke mArga ratnatraya kA jJAna prApta karane me sahayoga milatA hai| parantu dukha isa viSaya kA hai ki samAja me vartamAna rAjanaitika kSetra ke vAtAvaraNa ke samAna hI kucha badhu apanI dukAnadArI calAne aura netRtva kI bhUkha kozAta karane ke lie samAja me bhrAti aura azAti utpanna karane kI ceSTA karate rahate hai| aise loga hamArI saskRti, prAcIna ArSa paramparA aura AcAryo ke zAstro ko badalakara nayA patha calAne kA tejI se Adolana kara rahe hai| samAja apane Agama viruddha mantavya ke pracAra-prasAra hetu ve nayA prakAzana, zivira aura pUjA pratiSThA dvArA janatA ko AkarSita kara unakI zraddhAo ko vicalita kara apanA svArtha poSaNa kara rahe hai| ve hame prazasA kA mIThA jahara dete hue eva milakara mArane kA tarIkA apanAne meM jarA bhI sakoca nahI krte| katipaya mumukSuo ke saMbadha me samAja ko bhalIbhAti vidita hai ki unake dvArA kitanI azAti aura vivAda utpanna huA jo Aja bhI uttarottara bar3hatA jA rahA hai usame vizeSakara hamAre prAcIna AcAryo ke zAstroM aura vartamAna digambara guruo ke prati azraddhA utpanna karane kI ceSTA kI jA rahI hai / kucha udAharaNa samAja kI jAnakArI hetu prastuta hai. 1. zrI kundakundAcArya praNIta " aSTapAhuDa" gratha ke eka bhAga "mokSapAhuDa' kI gAthA 25 isa prakAra hai / vara vayataveti saggo, mA dukkha hoi Nirai iyarehi / chAyA tavaMDDhiyANaM paDivAlatANa gurubheya ||25|| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/25 artha:-zrI paDita ToharamalajI dvArA likhI gaI hindI TIkA kA bhAva yaha hai ki-vrata aura tapa ke dvArA svarga kA prApta honA acchA hai parantu avrata aura atapa ke dvArA naraka ke duHkha prApta honA acchA nahIM hai| chAyA aura ghAma me baiThakara iSTa sthAna kI pratIkSA karane vAloM meM bar3A bheda hai| yahI bAta AcArya pUjyapAda ne bhI 'iSTopadeza' meM likhI hai| parantu 'digambara jaina lazkarI maMdira gorAkuNDa iMdaura' dvArA prakAzita "pApa puNya aura dharma nAma kI apanI pustaka me mumukSu pravaktA zrI paNDita ramezacandajI zAstrI bAMjhala ne ukta gAthA ko badalakara usame se 'mA' zabda nikAla diyA hai aura viparIta artha likhakara pAThakoM kI zraddhA ko vicalita kara diyA / lekhaka ne likhA hai ki jaise pathika ko gaMtavya sthAna taka pahuMcane me chAyA aura Atapa dono hI samAna haiN| vaise hI mokSa mArga meM puNya aura pApa aura puNya ko samAna hI batAte rahate hai| AcAryoM ke abhiprAya ke ve virodhI haiN| jina pUjA ke vrata Adi para ve zraddhA nahIM rakhate / vratI va digambara manirAjoM me unakI AsthA nahI hai| indaura meM varSA yoga kara rahI pUjya AryikA mAtAzrI AdarzamatI (sasagha) ke sAtha yahA~ malhAragaja meM aisA hI vyavahAra huA jise unheM apane pravacana me samAlocanA karanI pdd'ii| 2. dUsarI pustaka abhI 23 navambara 97 ko 'svAdhyAya maNDala rAmAzAha di jaina mandira malhAragaMja, idaura dvArA prakAzita 5000 prati ukta pravacanakAra zrI ramezacadajI zAstrI bAMjhala ne likhI hai aura vimocana karAI hai, usakA nAma "jinendra pUjana eka anucitana" pRSTha 144 jisame ukta "pApa puNya aura dharma' ke 23 pRSTha sammilita hai| usakA "prAkkathana likhakara sAvadhAna kiyA thA ki isa pustaka ke virodha meM maine jo likhA hai yA to sudhAra kara deveM yA mere dvArA likhA prAkkathana pUrNa chapavA deve / kheda hai ki mere "prAkkathana" me se prAya. sabhI aMza nikAlakara mere vicAro ke viruddha mere nAma se hI apanA mantavya jor3a diyaa| ise mAyAcAra kahanA anucita nahI hogaa| jaise prathama pRSTha para maine likhA thA ki mUrti kI zuddhi yAne saphAI batAkara mere abhiSeka pATha ke pramANa ko prAkkathana me se nikAla diyaa| mere pAsa mere lekha kI phoTo kaoNpI hai| kyA dhArmika loga mUrti kI zuddhi hetu abhiSeka karate hai? aisI zuddhi (saphAI) to pujArI bhI kara deveN| isase hamArI AsthA ko kitanA AghAta pahu~cA hai, vicAraNIya hai| ukta prathama pustaka ke usa badale hue aza ko bhI hame zrI bra0 azoka jI dazamapratimAdhArI parama pUjya AcArya ziromaNi vidyAsAgarajI saghastha ne batAyA thaa| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/26 __ kucha dina pUrva zrI nIrajajI satanA ne sAvalI himmatanagara mumukSu maDala dvArA prAcIna pratimAo kI prazAsti miTAkara apanI naI prazAsti akita kara dene kI ghaTanA ko samAja ke samakSa rakhA thA, usakA ucita samAdhAna yaha ho gayA ki mumukSugaNa aura unake pratiSThAcAryajI kI ajJAnatAvaza yaha kArya huaa| eka zilApaTTa para purAnI prazasti pRthaka lagA denA nizcita huA, parantu isa viSaya me merA nivedana hai ki maine una pratimAo para naI prazasti likhane kA virodha kara diyA thA phira bhI prazasti likhI gii| ye loga kSamA mAgakara apanI icchAnusAra kAma kara lete hai| yaha unakI vijaya kA tarIkA hai jisa prakAra hama ukta pustako kA virodha kara rahe hai, jo kSaNika hai jabaki unakA kArya sthAI rahane vAlA hai| 3. isa pustaka me pRSTha 79 para likhA hai ki "pratimA para jalakSepaNa na kre| anAdikAla se jo kRtrima akRtrima pratimAo ke abhiSeka kA ullekha zAstro me AtA hai, una saba para yaha likhakara lekhaka ne pAnI phera diyaa| abhiSeka kA uddezya nahI smjhaa| 4. lekhaka likhate hai ki "abhiSeka mUrti pUjA kA aga nahI hai jabaki 'vidvajjana-bodhaka (terApatha zuddha AmnAya gratha) ke pRSTha 305 para pUjA kA aga mAnA hai| 'abhiSeka garma jala se karanA cAhie' yaha bhI ucita nahIM hai| 'vidvajjana-bodhaka' pRSTha 305 para "muhUrta gAlita toya prAsukam" ThaDA chanA jala eka muhUrta taka abhiSeka hetu prAsuka hai| yaha prAcIna zAstra ko pramANa diyA gayA hai| bAda me phira chana sakatA hai| 5. pUjA kA visarjana aMga nahI mAnanA bhI ucita nahI, jabaki pUjA ke pAca ago me pRSTha 307 para vidvajjanabodhaka me visarjana ko pUjA kA anivArya aga mAnate hai| isame pUjA vidhi kA prArabha karane ke bAda samApti hetu visarjana mAnA gayA hai| 6. lekhaka solaha kAraNa pUjA ko karma ke Azrava kA kAraNa mAnakara niSedha karate hai, kitu "vidvajjana-bodhaka pRSTha 314 para solaha kAraNa pUjA ratnatraya ke samAna jina dharma ke atargata karanA ucita batAyA hai| 7. pUjA ke pracalita ATha dravya car3hAne ke krama ko pUjAo me jala Adi ATha dravya ko jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, atarAya, vedanIya, nAma, gotra, Ayu karma vinAza hetu batAkara badala diyA hai, jo apanI svaya kI kalpanA hai| yaha pathak na likhakara pUjAo me jor3a denA bahuta bar3A anartha aura pUjako me bhrama Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/27 pedA karane vAlA hai| aneka pUjAo me atarAyanAza hetu phala batAyA hai jabaki lekhaka AyukarmanAza hetu batAte hai| aisI truTi sabhI jagaha hai| 8. isa pustaka me "parAmAtmA pUjA" eka naI pujA racI gaI hai, jabaki hamAre yahA "arahata siddha kI pUjA kI jAtI hai ye mumukSu loga kAraNa paramAtmA (zakti rUpa me sarva jIva me paramAtmatva svarUpa) kI pUjA karanA ucita mAnate hai| jisase samasta jIvo kI pUjA karanA ucita mAnate hai| jisase samasta jIvo kI pUjA ho jAtI hai| yaha Agama viruddha hai| 9. bhagavAna pArzvanAthajI va bAhubalI svAmI kI pratimA ko kramaza phaNAmaDala maDita aura bela yukta pratiSThA zAstra me bhI mAnA hai, parantu ye unakA niSedha karate hai| kevala jJAnAvasthA me unhe phaNa va bela nahI thI, parantu unakI mUrti me to hamezA se pAI jAtI hai| 10. navagraha me jabaki caubIsa tIrthakara kI pUjA hai| use ve navadevatA kI pUjA mAnate hai, jo anucita hai| 11. lekhaka apanI pustaka ke pRSTha 27 me likhate hai ki cetana me sthApanA nikSepa nahI hotA kitu zloka vArtika (AcArya vidyAnaMda kRta) kI TIkA dvitIya adhyAya pRSTha 264 para likhA hai ki indra, lokAtika Adi kI sthApanA rAgI dveSI sAdhAraNa jano me kI jA sakatI hai, kitu pacaparameSThI kI nahIM, isalie biba pratiSThA me indra Adi kI matro se sthApanA kI jAtI hai| upamA me matra se sthApanA siddha nahI hotI jaisA ki Apa mAnate haiN| 12. bhArata me jahA~ jina madira hai sarvatra caukI para car3hAne yogya dravya aura pATe para car3hAyA gayA dravya rahatA hai| lekhaka likhate hai "caukI madira se haTA denA caahie| do pATe para dono dravya barAbarI se rakhanA cAhie kyoki nirmAlya pavitra dravya hai| isalie use nIce pATe para nahIM rakhanA cAhie" / nirmAlya kA matalaba hai agrAhya dravya jo car3hAyA gayA hai use puna grahaNa nahI kre| isa hetu vaha alaga dikhAyA jAtA hai| barAbarI me to sadeha ho jAegA ki kauna-sA dravya car3hAne yogya hai, kauna-sA car3hA huA / hamArI paddhati koI galata nahIM hai jise Apa vyartha galata batAte hai| Apa car3he dravya ko sonA aura car3hAne yogya ko lohA batAte hai| Apa nirmAlya dravya kA artha nahI jAnate / zrIdharasenAcArya ne muktAvalI koza me nirmAlya kA artha bhogI huI (kAma me AI huI) vastu kiyA hai, jo agrAhya hai| Apa isakA pavitra artha kara logo ko bhrama me DAla rahe haiN| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 28 13. "gadhodaka lalATa meM lagAnA cAhie netra Adi me nahI " yaha bhI ApakA upadeza ThIka nahIM abhiSeka pATha meM hI "netra lalATaTayozca vAkya diyA hai, jisakA artha hai netra aura lalATa me gaMdhodaka lagAveM / netra meM gaMdhodaka lagAnA Apa mahApApa batAte hai / paramAtmane ke sthAna meM paramAtmAya likhate haiN| 14. hrIM, saMvoSaT nirvapAmIti, abhiSeka, bhAvapUjA, zrAvaka, argha, maMdira Adi ke artha ThIka nahIM haiN| nirvapAmi meM bhikoam likhane se yaha jJAta hotA hai ki lekhaka ko saMskRta vyAkaraNa kA pravezikA jJAna taka nahI hai| pUjA meM pU dhAtu batAte haiM / 15. bar3e-kalaza se abhiSeka kA niSedha karane se bAhuvalI Adi kI bar3I pratimA kA abhiSeka kaise hogA? vicAraNIya hai / pustaka me pratimA para jalakSepaNa karane kA niSedha do bAra kiyA hai| 16. isa pustaka ke pRSTha 69 para pratimA kI vItarAga chavi ko dezanAlabdhi mAnA so yaha kahA~ hai? pramANa denA caahie| sarvArthasiddhi Adi meM to samyakdarzana kI utpatti meM sAdhana ke atargata pratimA darzana aura dharma-zravaNa pRthak-pRthak batAye haiN| 17. ye loga dIpaka jalAnA aura dhUpadAna, jinhe zAMtijapa, vivAha, gRha praveza Adi meM sarvatra niSedha karate hai| havane (zAtiyajJa) bhI pIle cAvala meM dhUpa kA sakalpa kara sthaDala (ATha ITa ) me yajJa karane kI naI prathA nikAla lI hai| kyA yaha sakalpI hisA nahI hai? dIpaka va dhUpadAna kA ullekha to pUjA me "vidvajjanabodhaka" pRSTha 357-360 me bhI hai| zrI jayasenAyArya ke pratiSThA pATha, AdipurANa Adi me agni se havana batAyA hai| teraha patha zuddhAmnAya ke zAstro ko bhI nahIM mAnate / 18. siddhacakra vidhAna me ye loga ATha dina me prArabha ke cAra dinoM me sAta pUjA kara lete haiM aura AThavI pUjA atima cAra dinoM me karate hai| jabaki usa vidhAna AThavI pUjA ko eka hI mAnA hai| 1024 argha ko cAra hissoM meM karanA adhUrI pUjA hai, ise samajhanA cAhiye / 19. madiro me se AcArya zAtisAgarajI Adi kI phoTo abhI bhI haTA dete haiN| yaha kadama anucita hai| mujhase kucha badhu Akara pUchate hai ki kyA AcArya zAtisAgarajI di muni nahI the ? unakI phoTo madira se kyo nikAlI gayI? Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 29 20. isI prakAra hamAre yahA~ ke madira me eka bhAI vedI meM pratimA kA abhiSeka na kara kevala gIle vastra se prokSaNa kara detA thA aura vaha dUsare ko abhiSeka nahIM karane detA thaa| vahIM para unakA sAthI eka hI sthAna kI pacIsoM pustakeM va akhabAra lAkara alamArI meM jamA detA thA / jJAna na hone para bhI usane eka bar3I maDalI ekatrita kara lI aura madira me carcA ke mAdhyama se hallA hone lagA jisase anya bandhuoM ko azAMti kA anubhava hone lgaa| aisI pravRtti jaba madira meM hone lage taba kyA kiyA jAe? samAja meM teraha paMtha aura bIsapatha donoM ke maMdira alaga-alaga hai, pUjA paddhati bhI alaga-alaga hai| jahAM aisA hotA hai usameM virodha koI nahIM karatA parantu ina donoM ke sivAya tIsare paMtha kA gupta rUpa se nirmANa kara azAti yA vivAda utpanna kiyA jAe to virodha honA svAbhAvika hai| muslima rAjAo ke AkramaNa me eka vizeSatA yaha thI ki ve gAyoM ko senA ke Age khar3I kara dete the aura hindU rAjAo se yuddha karate the| usI prakAra hamAre AcArya kundakunda svAmI ke gratho ko prakAzita kara unakI TIkA va pravacano me apanA mantavya jor3a dene para anya badhuo ko kSobha honA svAbhAvika hai| AcArya ke nAma para kucha bhI karanA unakA avinaya kahalAyegA isalie zAta rahanA par3atA hai| isI prakAra madiro me pravacana evaM zivira ke madhyama se apanA pracAra kiyA jAtA hai| isa para samAja ke pratyeka parivAra meM matabheda bar3ha rahA hai jo manabheda kA kAraNa hai| aisI sthiti me jo samAja me ekatA cAhate hai unheM saphalatA kisa prakAra milegI ? vicAraNIya hai| ukta pustako ke sabaMdha meM jo kucha maiMne likhA hai, usameM mujhe virodhI mAnanA ucita nahIM / maiM bAvana varSa se mumukSu baMdhuo ke saMparka meM hU~ aura Aja bhI Apako pratiSThA saMbadhI parAmarza detA rahatA hU~ / 1 Apane ina pustako ke prAkkathanoM ko apane mantavya ke anusAra tor3amaror3a kara badala diyA aura mujhe chapI pustaka pahale nahIM batAI tathA mujhe samarthaka batA diyA, yaha mere sAtha chalakapaTa karake mujhe samAja ke sAmane hamezA ke lie badanAma kara diyA, isaliye yaha likhane ko majabUra honA par3A hai| - motImahala, sara hukamacaMda mArga, indaura Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/30 zruta, samaya pAhur3a aura naya -le0 jasTisa ema0ela0 jaina tattvArtha sUtra kA eka sUtra hai- zruta mati pUrva dvayaneka dvAdaza bhedama 1/2 (zrutajJAna matijJAna pUrvaka hotA hai, usake do, aneka aura bAraha bheda hai) isakI sarvArtha siddhi TIkAM me pUjyapAda likhate hai ki zrutajJAna ke ye bheda vaktA vizeSa kRta hai aura vaktA tIna prakAra ke hai- 1 kevalI, 2 zrutakevalI aura 3. ArAtIya / kevalI ne Agama kA artharUpa se upadeza diyA, gaNadhara hai zruta kevalI jinane artha rUpa Agama kA smaraNa kara aga aura pUrva gratho kI racanA kI tathA ArAtIya AcAryoM ne apane ziSyo ke upakAra ke lie dazavaikAlika Adi gratha rce| isa zrutajJAna ke do bheda ye hai, aga bAhya aura aga prvisstth| aga bAhya ke dazavaikAlika aura uttarAdhyayana Adi aneka bheda hai tathA aga praviSTha ke adholikhita bAraha bheda hai1 AcAra 2 sUtrakRta 3 sthAna 4 samavAya 5 vyAkhyAprajJapti 6 jAtR dharma kathA 7 upAsakAdhyayana 8 antakRddaza 9 anuttaro papAdika daza 10 prazna vyAkaraNa 11 vipAka sUtra aura 12 dRSTivAda / iname se dRSTivAda ke pAca bheda hai1 parikarma sUtra 2 prathamAnuyoga 3 pUrvagata aura 4 cuulikaa| isI dRSTivAda ke cauraha bheda bhI hai1 utpAdapUrva 2 agrAyaNIya 3 vIryAnuvAda 4 astinAsti pravAda 5 jJAna pravAda 6 satyapravAda 7 AtmapravAda 8 karma pravAda 9 pratyAkhyAna 10 vidyAnuvAda 11 kalyANa nAmadheya 12 prANAvAya 13 kriyA vizAla aura 14 loka bindusaar| isa samasta zruta ke akSaro kA pramANa hai Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 31 1844, 67, 440, 7, 370955, 1615 arthAt eka lAkha caurAsI hajAra cAra sau sar3asaTha kor3A kor3I cabAlIsa lAkha sAta hajAra tIna sau sattara karor3a pacAnave lAkha ikyAvana hajAra chaha sau pandraha | yaha bAta zvetAmbara va digambara dono zAkhAo ko mAnya hai ki caudaha hI pUrvo ke atima jJAtA the bhadrabAhu kintu digambara paramparA me yaha mAnA jAtA hai| ki vIra nirvANa samvat 683 ke pazcAt pUrva jJAna va aga jJAna kI Azika rUpa se dhAraNa karane vAle muni dharasena hue jinhe agrAyaNIya pUrva ke pAcave vastu kA mahAprakRti nAma ke cauthe prAbhRta kA jJAna thaa| unake bAda puSpadanta aura bhUtabali AcAryo ne agrAyaNIya pUrva ke Azika AdhAra para Sad khaNDAgama kI racanA kI / AcArya guNadhara ne jinako jJAna pravAda ke dazama vastu ke tIsare prAbhRta kA jJAna thA kaSAya pAhur3a kI racanA kI, AcArya bhUtabali ne mahAbandha kI racanA kI / pUjyapAda ( 6-7 vI sadI) ne na to SaT khaNDAgama kA hI jikra kiyA aura na kaSAya pAhur3a kA hii| isa bAta kA bhI koI jikra nahI kiyA ki bAkI Agama kA kyA huaa| isase yaha natIjA nikalatA hai ki 5-7 zatAbdI I0 taka ye Agama upalabdha the aura isake bAda vicchinna hue hai| khaira hamAre pAsa aba raha gae hai dRSTivAda aga ke agrAyaNIya aura jJAnapravAda nAmaka pUrvo ke bhI kevala kucha ash| agrAyaNIya pUrva me Ate hai sAta tattvo aura nau padArthoM ke varNana tathA jJAna pravAda me zAmila hai paoNco jJAno kA varNana / isake viparIta zvetAmbara zAkhA me pUjyapAda ke batAe hue nAma ke Agama vartamAna hai yadyapi vIra ni0 sa0 584 me Aryavajra sthavira ke dehAvasAna ke sAtha hI dazama pUrva yA vidyAnuvAda pUrva vicchinna ho gayA / bAkI Agama gratha lagabhaga 45, cAra-cAra vAcanAo me kAphI chAnabIna ke bAda sarva sammati se vIra ni0 sa0 843 me vallabhI (saurASTra) me sthira kie ge| kucha digambara vidvAno kA mata hai ki maujUdA zvetAmbara Agama bahucarcita bAraha sAlA durbhikSa ke bAda zvetAmbara sAdhuo dvArA nirmita kie hue hai parantu yaha prazna to phira bhI ucita samAdhAna kA muhatAja hai ki digambara paramparA ke zeSa Agama vicchinna kyo hone die gae aura samaya rahate samasta zruta ko lipibaddha kyo nahI kiyA gayA / harivaMza purANa ke sarga 2 va 10 me zrutajJAna ke anya bIsa bheda bhI isa taraha batAe gae hai Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/32 1. paryAya 2 paryAya samAsa 3 akSara 4 akSara samAsa 5. pada 6 pada samAsa 7. saMghAta 8 saghAta samAsa 9. pratipatti 10. pratipatti samAsa 11. anuyoga 12. anuyoga samAsa 13. prAbhRta prAbhRta 14 prAbhRta prAbhRta samAsa 15. prAbhRta 16. prAbhRta samAsa 17 vAstu 18. vAstu samAsa 19 pUrva 20. pUrva smaas| zrutajJAna ke aneka vikalpo meM eka vikalpa eka hRsva akSara rUpa bhI hai| isake anantAnanta bhAga kie jAe to usame eka bhAga paryAya nAma kA zruta jJAna hotA hai| yaha paryAya jJAna saba jIvo ke hotA hai, isa para kabhI AvaraNa nahI pdd'taa| jaba yahI paryAya jJAna ke anantaveM bhAga ke sAtha mila jAtA hai to vaha paryAya samAsa kahalAtA hai| isake bAda akSara jJAna prArambha hotA hai| usake Upara eka akSara kI vRddhi hone para akSara samAsa jJAna hotA hai| akSara samAsa ke bAda pada jJAna hotA hai| isake bAda eka akSara kI vRddhi karake pada samAsa hotA hai| pada samAsa meM eka akSara kI vRddhi se saghAta hotA hai| saMghAta me eka akSara kI vRddhi se hotA hai saghAta samAsa meM eka akSara kI vRddhi se pratipatti hotA hai usame eka akSara jor3ane para pratipatti samAsa hotA hai usame eka akSara kI vRddhi karane para anuyoga banatA hai| anuyoga meM eka akSara rUpa jJAna kI vRddhi se banatA hai anuyoga samAsa / anuyoga samAsa jJAna me eka akSara rUpa zruta jJAna kI vRddhi hone se hotA hai prAbhUta prAbhUta / prAbhRta prAbhRta me eka akSara rUpa zrutajJAna bar3hane se hotA hai prAbhRta prAbhRta samAsa / prAbhRta prAbhRta samAsa me eka akSara rUpa zrutajJAna bar3hane para hotA hai prAbhRta zrutajJAna / yaha hai prAbhUta kA asalI matalaba / prAbhRta ke jo anya artha lagAye jAte haiM usakA kAraNa hai zabda prAbhUta kA anekArthI honaa| prAbhRta meM eka akSara kI vRddhi se hotA hai prAbhRta samAsa / usameM eka akSara jor3ane para hotA hai vAstu / usameM eka akSara jor3ane para hotA hai vAstu samAsa usame eka akSara jor3ane para banatA hai pUrva aura usameM bhI eka akSara kI vRddhi hone para hotA hai pUrva samAsa / pada samAsa se lekara pUrva samAsa paryanta samasta dvAdazAMga zruta sthita hai| pUrva meM hote haiM kaI vastu adhikAra meM hote haiM bIsa-bIsa praabhRt|| jayacaMda jI ne samaya prAbhRta kI vacanikA meM likhA hai ki 'caudaha pUrvo meM jJAna pravAda nAmaka chaThA (pUjyapAda ke anusAra pAcavAM) pUrva hai tAmeM bAraha vastu adhikAra haiM tini meM eka eka vastu meM bIsa bIsa prAbhUta adhikAra haiM tini me dazamAvastu me samaya nAmA prAbhRta ke mUla sUtranikA zabdanikA jJAna to pahale bar3e Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/33 AcAryani ko thA ara tisa ke artha kA jJAna AcAryAni kI paripATI ke anusAra zrI kundakunda AcArya ko bhI thA, so tini ne yaha samaya prAbhRta ke sUtra bAdhe haiN| 'yaha samaya jo sarva padArtha jIva nAma padArtha hai tAkA prakAzaka hai|' dRSTivAda ke bheda sUtro me aneka bheda hai, uname se eka bheda kA nAma hai para samaya arthAta jainetara darzanoM kA nirUpaNa | isa dRSTi se samaya kA artha hotA hai dvAdazAga vANI yAne jaina drshn| kundakunda ne svaya apane gratha kA nAma samaya pAhur3a hI diyA thA aura paJcAstikAya tathA pravacanasAra kRtiyo ke nAmo me prAmRta (pAhur3a) zabda nahI jor3A / jahA unako abhISTa thA vahA svaya unane apanI racanA ke nAma meM sAra zabda bhI jor3A hai, yathA pavayaNa sAra, mUlAcAra ke dasave adhyAya kA nAma smysaar| samaya pAhur3a apara nAma samayasAra se bahudhA jAnA jAne lagA isakI vajaha eka calana mAtra hai jaise cAritralabdhi kA nAma labdhisAra aura gommaTa sagaha sutta kA nAma cala par3A gommaTa sAra / umA svAti ke sUtro ke bhI to tIna nAma haiM tattvArthAdhigama, tattvArthasUtra aura mokSa zAstra aura apanI TIkA tattvArtha vRtti ko svaya pUjyapAda ne amRta sAra honA batAyA hai| ArAtIya zAstro ke nAma parivartana ke isa rivAja me mUla Agama me badalAva lAne kI koI pravRtti nahI rahI hai| daraasala matalaba to artha zruta se hai| viSaya vastu va nAma ko saralatA se sUkSma rUpa me samajhane ke lie apara nAma, upanAma die jAte hI rahe hai, aura yahI to hai vyavahAra naya jo Azika satya se pUrNa satya kI ora le jAtA hai| kunda kunda kahate hai ki - vavahAro bhUdattho bhUdattho desido du suddhaNao bhUdatthamassido sammAdiTTI havadi jiivo| yahA para TIkAkAro ne vavahAro bhUdattho ke sthAna para par3hA hai vavahAro'bhUdattho, to bhI amRtacandra ne abhUdattho kA artha asatyArtha nahI kiyaa| unane to vyavahAra ko kIcar3a mile jala se aura nizcaya ko kIcar3a rahita jala se upamA dI hai| cUki prAkRta vyAkaraNa ke anusAra padAnta meM o ke bAda a kA pUrvarUpa karane kA koI svara saMdhi sUtra nahI hai aura prAkRta me a ke vilIna hone kA koI nizAna ' sarvatra nahI dekhA jAtA, isalie kucha manISI mAnate haiM ki mUlapATha me abhUdattho nahI thA na ho hI sakatA thA, kucha pratiyo me yaha nizAna hai bhI nhiiN| kundakunda ne to vyavahAra aura nizcaya dono ko bhUtArtha mAnA hai| bAda me TIkAkAro ne bhUtArtha kA artha satyArtha kiyA aura abhUtArtha kA asatyArtha / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/34 isa vicAra kA prAkRta vyAkaraNa ke alAvA eka kAraNa aura bhI hai| dRSTivAda ke satyapravAda nAmaka pUrva ke dasa bheda hai- nAma satya, rUpa satya, pratIta satya, savRti satya, sayojanA satya, janapada satya, deza satya, bhAva satya aura samaya satya / dravya aura paryAya ke bhedo kI yathArthatA batalAne vAlA tathA Agama ke artha ko poSaNa karane vAlA vacana samayasatya kahA jAtA hai| isa dRSTi se vyavahAra bhI satyArtha hI hai| pratyeka naya azagrAhI hI hotA hai| nizcaya naya sAmAnya kahA jAtA hai| isa dRSTi se vyavahAra bhI satyArtha hI hai| pratyeka naya aMzagrAhI hI hotA hai| nizcaya naya sAmAnya aza (guNa) ko grahaNa karatA hai, vyavahAra naya vizeSa aza (paryAya) ko grahaNa karatA hai| dono azo ke jAnane ke lie nizcaya aura vyavahAra donoM hI samAna rUpa se prayojana vAna hai, ata eka dravya ke Azraya se vyavahAra naya kA jitanA bhI viSaya hai vaha sabakA saba yAthartha hI hai| jo vyavahAra ko asatyArtha kahate hai ve use pUrNa asatya nahI kahate / di0 AcArya jJAna sAgara kI bhAti zve0 AcArya mahAprajJa bhI abhUtArtha kA artha ISat (Azika) satya karate hai| AcArya jayasena ne samaya pAhur3a kI gAthA (252) kI tAtparya vRtti me likhA hai ki suvarNa aura suvarNa-pASANa ke samAna nizcaya aura vyavahAra me sAdhya-sAdhaka bhAva hai| amRtacandra bhI vyavahAra naya ko hastAvalamba kahate hai| anyatra bhI kahA gayA hai| jei jiNa samaI paujaha tAmA vavahAra Niccaya mucaha / ekkeNa viNA dijjai tittha ApaNeva uNa tacca arthAt yadi jina samaya (jaina siddhAnta) jAnanA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya dono me se kisI eka ko mata chor3o (kyoki) eka ke binA tIrtha (tIrthakaro kA upadeza, chuTa jAtA hai aura dUsare ke binA tattva (AtmA) kA svarUpa daraasala Atmatattva kA jJAna va anubhUti ho jAnA hI majila hai aura majila para pahuca jAne para rAsto (nayo) kI jarUrata nahI rahatI yahI hai naya-nirapekSa avasthA / vahI hai samayasAra, pakkhAtikkato puNa bhavadi jo so samayasAro, jo pakSAtikAta kahalAtA hai vahI samayasAra hai| jayacada jI ne isako yo kahA hai - 'jo pahilI avasthA me yaha vyavahAra naya upari car3hane kU paiDI rUpa hai, tAte kathacid kAryakArI hai, isakU gauNa karane te aisA mata jAniyo jo AcArya vyavahAra ko sarvathA hI chur3Ave hai| AcArya to upari car3hane kU nIcalI paiDI chur3Avai hai, ara jaba apanA svarUpa kI prApti ho gayI taba to zuddha azuddha doU hI naya kA Alambana chuuttegaa|' Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/35 isako yo samajhane kI koziza kre| sau phIsadI zuddha yAne 24 keraTa kharA sonA hI suvarNa hai kintu milAvaTa vAlA khoTA sonA yAne azuddha svarNa bhI sonA hI to kahalAtA hai| isI azuddha svarNa ko tapA kara zuddha suvarNa banAyA jAtA hai| ata pUrNa zuddha aura nitAnta azuddha avasthAo ko kyA nAma die jAe? unako adhyAtma kI dRSTi se azuddha hI kahA jAegA / yo hai abhUtArtha kA artha asatyArtha, jaisA ki jayasena ne kiyA hai| isakA matalaba yaha nahIM hai ki vyavahAra naya kataI mithyA hai yA jhUThA hai| kahA bhI hai tattvaM vAgativarti vyavahatamAsAdya jAyate vAcyam guNaparyAyAdivivRttaH prasarati tacyApi zatazAkham mukhyopacAra vivRtiM vyavahAropAyato yataH santaH jJAtvA zrayanti zuddha tattvamiti vyavahRtiH pUjyA : -tattva, vacana se ativarti hai, vyavahRta kA Azraya lekara vAcya ho jAtA hai, guNaparyAyAdi ke vistAra se usakI saikar3o zAkhAe phailatI jAtI hai| isa taraha vyavahAra ke upAya se hI santa mukhya aura upacAra kathana ko jAnakara zuddha tattva ko apanAte hai, ata. vyavahRti pUjya hai| pa0 AzAdhara vyavahAra ko abhUtArtha kahate hue bhI likhate haivyavahAra parAcIno nizcayaM yazcikIrSati bIjAdi binA mUDhaH sa sasyAni sisRkSati jo vyavahAra se vimukha hokara nizcaya ko karanA cAhatA hai, vaha mUr3ha bIja Adi (kheta, pAnI) ke binA dhAna (samya) ko utpanna karanA cAhatA hai| isalie bhUtArtha rajjuvatsvairaM vihartu vaMzavanmuhuH zreyo dhIrairabhUtArtho heya stad vihRtIzvaraiH jaise (naTa) rassI para svecchA se vihAra karane ke lie bAra-bAra bAsa kA sahArA lete hai (aura usame dakSa ho jAne para bAsa kA sahArA chor3a dete hai) vaise hI dhIra (mumukSu) ke lie abhUtArtha zreya hai aura bhUtArtha pAne para vyavahAra ko chor3a dete hai| jayacada jI ne apanI vacanikA me bar3e hI khUbasUrata tarIke se isa bAta ko yo samajhAyA hai 'jina vacana syAdvAda rUpa hai, so jahA doya naya kai viSaya kA virodha hai, jaise sadrUpa hoya so asadrUpa na hoya, eka hoya so aneka na hoya, nitya hoya so Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/36 anitya na hoya, bheda rUpa hoya so abheda rUpa na hoya, ityAdi nayani ke viSayani viSai virodha he, tahAM jina vacana vivakSA taiM sat asat rUpa, eka aneka rUpa, nitya anitya rUpa, bhUda abheda rUpa,zuddha azuddha rUpa jaise vidyamAna vastu hai jaise kahi kari virodha miTe hai, jhUThI kalpanA nAhIM kare hai| tAteM dravyArthika paryAyArthika doya naya meM prayojana vazate zuddha paryAyArthika mukhya kari nizcaya kahe haiM para azuddha dravyArthika rUpa paryAyArthika kU gauNa kari vyavahAra kahie hai aise jina vacana virSe jo purUSa rame hai isa AtmA kU yathArtha pAve haiN|' AtmA prApti kI isa avasthA ko bhASA ke dvArA sahI pragaTa karanA asabhava hai| vaha to kevala prakAza hai, ananta anirvacanIya prakAza, zabdAtIta nyaatiit| vaha to akhaNDitamanAkula jvaladanantamata bahirmaha hai, anubhava kiyA jA sakatA hai, pUrI taraha batAyA nahI jA sktaa| isalie sAdhAraNa jana ke lie jina vacana ko pramANa kahA gayA hai jisame akala lagAne kI na jarUrata na ijAjata / hA, jo jJAna naya dvArA arjita kiyA jAe, usame savAda-parisavAda, tarka-vitarka va parIkSaNa kiyA jA sakatA hai| naya kA artha hI hotA hai le jAne vaalaa| yaha nayArjita jJAna cAhe nizcaya naya dvArA hI ho vyavahAra janya hI hotA hai aura koI bhI bhASA yA vacana vyavahAra pUrNa nahIM hotA / zAyada yahI kAraNa hai ki kevala jJAna hone para tIrthakara mauna ho jAte hai, kevala oma yaha divyadhvani hI pragaTa karate haiN| yaha vaha dhvani hai jo saba dhvaniyA ni zeSa ho jAne para sunAI detI hai, binA bajAyA svara, anAhata nAda! isako kisI udAharaNa dvArA kathana karanA saMbhava nahIM hai aura jo bhI lakSaNa kiyA jAegA vaha niSedha paraka hI hogA 'eva vavahAraNao paDisijje jANa nnicchynnenn|' vyavahAra kI bhASA yA vyavahAra naya ke binA kisI bhI tattva kA nizcaya nahI kiyA yA karAyA jA sktaa| jaba hama yaha kahate haiM ki AtmA zarIra nahIM hai, AtmA varNa yA sparza nahI hai to pratiSedhAtmaka vyavahAra kI bhASA hI bola rahe hai| jaba hama yaha kahate haiM ki AtmA, zuddha, amUrta, arUpa, jJAyaka hai, jJAtA hai taba bhI hama vyavahAra kA hI prayoga karate hote haiN| ananta jJAnavAna AtmA ke na indriyA hai, na vahA vicAra hai na zabda na kriyA / isalie nizcaya naya kA vyavahAra se atIta mAnavIya mastiSka ke lie koI cintana sabhava nahIM hai aura kundakunda ne zurU me hI kaha diyA ki vyavahAra me hI jI rahA hai| vyavahAra ke binA kAma kaise Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 37 calegA isa saccAI se ve paricita the / vyavahAra ko chor3akara saccAI ko pAnA binA AdhAra hI ur3Ana hai| kadAcid yahI vajaha ho ki umAsvAti ne aura pUjyavAda ne bhI nizcaya naya kI nayo meM ginatI nahI kii| nizcaya kI naya ke rUpa meM avadhAraNA zAyada pUjyapAda ke bAda kI hai| mokSamArga (ratnatrAya) bhI vyavahAra mokSa mArga va nizcaya mokSamArga batAyA gyaa| vyavahAra mokSamArga sAdhana hai aura nizcaya mokSa mArga sAdhya / vyavahAra ratnatrAya to apUrNa rahatA hai aura 14veM guNasthAna ke aMta meM jAkara saMpUrNa nizcaya ratnatraya hotA hai| nizcaya aura vyavahAra nayo kI vyAkhyA karate samaya zAstro ne neya, naya aura netavya kI bheda rekhAo ko hI miTA diyA lagatA hai jabaki neya (sAMsArika jIva) ko naya ke dvArA netavya (zuddha AtmAnubhAva ) kI ora le jAyA jAnA caahie| daraasala zAstra kucha nahI jAnate kyoki jJAna aura zAstra alaga-alaga hai| kahA bhI hai satthaM NANaM na havadi jamhA satthaM Na yANade kiMci / tamhA aNNaM NANaM aNNaM satthaM jiNAviMti / / pravacana sAra kI TIkA ke ata me 47 kI sakhyA taka naya ginAkara bhI amRtacandra ne likhA ki AtmA eka dravya hai jo anata dharmAtmaka hai / ve anata dharma anata nayo se jAne jAte hai| T jitane vacana utane hI naya hai| yadi yaha kahe ki AtmA baMdha mokSa avasthA ko pudgala ke sAtha dhAraNa karatA hai to yaha huA vyavahAra naya ke kathana aura yadi yaha kahe ki AtmA kevala apane hI pariNAma se baMdha mokSa avasthA ko dhAraNa karatA hai / to yaha huA nizcaya naya ke kathana / yadi eka naya ko hI sarvathA mAne to mithyAvAda hotA hai jo kathaMcid mAnA jAe to yathArtha anekatA rUpa sarva vacana hotA hai| syAt pada se gArbhita nayo ke svarUpa se anekAnta rUpa pramANa se anata dharma saMyukta zuddhacinmAtra vastu ko jo nizcaya zraddhAna karate haiM ve sAkSAt Atma svarUpa ke anubhavI hote haiM / paramAtma tattva vacana se nahI kahA jA sakatA kevala anubhava gamya hai| 'jo mahAbuddhivanta hue hai ve bhI tattva ke kathana samudra ke pAragAmI nahI hue hai aura jo thor3A bahuta tattva kA kathana maine kiyA hai vaha saba tattva kI anaMtatA me isa taraha samA gayA hai mAno kucha kahA hI nahI jaise Aga homa karane kI vastu kitanI hI DAlo, kucha nahI rahatI / ' Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/38 ata sanmatisUtra me siddhasena ne bhI yo likhA ki 'atthagai uNa NayavAya gahaNa lINA durabhigammA' arthAt nayavAda eka gahana vana hai jisame artha kI gati vilIna ho jAtI hai| sarala tarIke se samajhane ke lie anyatra kahA ki bhaI micchA daMsaNa samUhamaiyassa amaya sArassa jiNavayaNassa bhagavao saMvigna sukhAhi gammassa jina bhagavAna ke vacana mithyA darzana samUha maya haiM duHkho se udvigna logo ke lie AsAnI se samajha me A sakate haiM aura amRta ke mAninda hai| ajIba sI hai yaha bAta / yadi ekAza mithyA hai to sarvAza bhI mithyA hI honA cAhie kintu aisA kyo nahI hai isake lie samantabhadra pahale hI kaha cuke hai ki mithyA samUho mithyAcenna mithyaikAntatA'sti naH nirapekSA nayA mithyAH sApekSA vastu te'rthakRt -(devAgama, 108) (he prabho, hamArA mithyA samUha mithyA hote hue bhI mithyA ekAntatA nahI hai kyoki mithyA hote hai nirapekSa naya (kintu) Apake (naya) to sApekSa hai (isalie) dravya kA artha samajhAne meM sakSama hai| zvetAmbara AcArya haribhadra sUri ke SaDdarzana samuccaya kI guNaratna sUri dvArA racita TIkA tattvarahasya dIpikA me magalAcaraNa kI vyAkhyA karate hue batAyA hai ki syAt kathaMyit sarvadarzanasaMmata sadbhUta vastvaMzAnAM mithaH sApekSatayA vadanaM syAdvAdaH sadasannityAnitya sAmAnya vizeSAbhilApyAna milApyobhayAtmAnekAntaH : nyarthaH yadyapi darzanAni nija nija matabhedena parasparaM virodhaM bhajante tathApi tairucyamAnAH santi te 'pivastvaMzAye mitha: sApekSA : santa: smiiciintaamnycnti| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/39 sabhI darzano dvArA mAne gae vastu ke sadbhUta azoM kA paraspara sApekSa kathana karanA syAdvAda hai arthAt sat asat ubhaya rUpa, nitya anitya ubhaya rUpa, sAmAnya vizeSa ubhaya rUpa, vAcya AvAcya ubhayarUpa anekAnta hai| yadyapi sabhI darzana apane apane matabheda ke kAraNa paraspara virodha karate haiM tathApi unake dvArA kahe hue vastu-aza paraspara sApekSa hone para samIcInatA prApta kara lete haiN| anyatra isI gratha kI kArikA 57 kI TIkA ke pairA 370 kA anuvAda karate hue mahendra kumAra zAstrI ne artha ko isa prakAra spaSTa kiyA hai| ___ anekAnta sacce ekAnta kA avinAbhAvI hotA hai| yadi samyak ekAnta na ho to unakA samudAya rUpa anekAnta hI nahI bana skegaa| naya kI dRSTi se ekAnta aura pramANa kI dRSTi se anekAnta mAnA jAtA hai| jo ekAnta eka dharma vastu ke dUsare dharmoM kI apekSA karatA hai unakA nirAkaraNa nahI karatA vaha saccA ekAnta hai yaha sunaya kA viSaya hotA hai| jo ekAnta anya dharmoM kA nirAkaraNa karatA hai vaha mithyA ekAnta hai yaha durnaya kA viSaya hotA hai| samyak ekAntoM ke samudAya ko hI anekAnta-aneka dharmavAlI vastu kahate haiN| isalie hameM bhUtArtha kA artha pUrNa satyArtha aura abhUtArtha kA, asatyArtha kA, mithyAdarzana kA artha karanA cAhie ki saca to hai magara tanika saca, satyAbhAsa / yahI hai samyak mithyAtva, dahI gur3a kA svAda / ___ talAza hai satya kI, sapUrNa satya kI, Atma tattva ke apane rUpa kI, sva rUpa kI, to phira usako samajhane samajhAne ke lie AvazyakatA hai sApekSa nayavAda kI, vyApaka dRSTi kI, samagratA aura samanvayatA kI yAne syAdvAda aura anekAnta kii| ananta Atma tattva ke sva rUpa ko anekAnta ke darzana dvArA hI jAnA jA sakatA hai, vahI hai samyagdarzana / ise yo kaha le ki vicAra ke vAtAyana sadA khule rahane cAhie, navIna aura navInatara vicAro, nae darzana kA svAgata karate rahanA 'cAhie aura tabhI sarvajJa kA mArga prazasta hogA / darzana kA artha hI hotA hai jo hai use dekhanA aura RSi hotA hai dRSTA-bhUtArtha ko yathArtha ko dekhane vAlA / satyAza bhrama paidA karatA hai, satyAbhAsa vyAmoha paidA karatA hai aura vahI hai AtmA para AvaraNa-darpaNa para dhUla-mohanIya karma aura vahI hai satya kA ghora zatru-AtmaghAtI-ghAtiyA karma / 215 maMdAkinI enkleva alakanandA, naI dillI-110019 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/-40 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka 101 00 ru vArSika mUlya 6 ru , isa aka kA mUlya 1 rupayA 50 paise yaha aka svAdhyAya zAlAo eva madiro kI mAga para ni zulka vidvAna lekhaka apane vicAro ke lie svatantra hai| yaha Avazyaka nahI ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAro se sahamata ho| patra me vijJApana eva samAcAra prAya nahIM lie jaate| sapAdana parAmarzadAtA zrI lakSmIcandra jaina, sapAdaka zrI padamacandra zAstrI prakAzaka zrI bhArata bhUSaNa jaina eDavokeTa, vIra sevA madira, naI dillI-2 mudraka mAsTara priTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R.No. 10591/62 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA maMdira kA traimAsika anekAnta (patrapravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') | varSa-51 kiraNa-2-3 apraila-sitambara 1998 1. sIkha (paM0 daulatarAma jI) 2. dharmakIrti aura jainadarzana (udayacandra jaina sarvadarzanAcArya) 3. kAzI kI zramaNa paramparA aura tIrthaMkara pArzvanAtha (DaoN0 sureza candra jaina) 4. kyA hai yaha saba? (le0 jasTisa ema0ela0 jaina) 5. maMtra-taMtra viSayaka jaina sAhitya (DaoN0 RSabhacandra jaina "phaujadAra') - vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-110002 dUrabhASa : 3250522 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye saba kucha badaleMge? pAThakoM ko suvidita hai ki hamArA lakSya dhArmika granthoM kI surakSA (yathA sthiti banAe rakhane) meM rahA hai aura hama kisI bhI lobha-lAlaca athavA bhaya ke binA, apanI bAta ko aneko pramANo se duharAte rahe hai| jabaki kucha loga digambara Agamo me badalAva ke sAtha zvetAmbara aura bauddho ke grantho me bhI phera badala karane para utArU ho gaye hai| isa aMka me pro0 udayacandra darzanAcArya kA lekha isa bAta kA pramANa hai ki aise logo kI ghAta kahA~ taka ho rahI hai? ___ kucha dina pUrva hamane aise kucha zabda bhI dekhe jinake artha (binA kisI pramANa ke) lekhaka ne apanI marjI se badala diye jaise nirvANa bhakti meM Ae 'vAseNa' zabda aura cediyabhatti me Ae 'vAsehiM' shbd| ina dono zabdo kA artha 'mokSarUpI phala' kara diyA (prAkRta vidyA varSa 9 aMka 1 pRSTha 8) / hame smaraNa hai jaba zrI subhASa jaina ne sammeda zikhara jI ke sambandha me 'bebAka khulAsA' TraikTa taiyAra kiyA aura usame 'zvetAmbara zAstro ke anusAra digambara prAcIna' ke prasaMga me zvetAmbara zAstro ke aneka uddharaNa sagRhIta kie taba unhone ve prasaga eka digambarAcArya ko batalAe to AcArya zrI ne zvetAmbarAcArya haribhadrasUri kI 'prazamarati prakaraNa TIkA' kA eka uddharaNa tor3a maror3akara isa bhaoNti diyA-'nirgrantha etena mUlasaghAdi digambarA. prayukta ' aura kahA apane pramANo me ise bhI de diijie| . hamAre samakSa jaba yaha prasaga AyA taba hamane use dene se inkAra kara diyaa| kyoki aisA karanA zvetAmbara grantho ko badalane kA duSprayAsa hotA aura digambara AcArya kI ha~sAI kA pariNAma bhii| kyoMki prastuta aza vyAkaraNa sammata hI na thA-digambarAH zabda bahuvacanAnta hai aura kriyA ko 'prayuktaH rUpa meM eka vacanAnta kara diyA thaa| jabaki grantha meM prayukta: na hokara 'pratyuktAH' hai| jisakA bhAva uttara dene meM hai-prayoga karane meM nhiiN| tathA grantha meM pATha isa bhAti hai-'iti azaTha samyagAgamoktena vidhinA sa nigraMtha iti / etena mUla saMghAdi digambarA prtyuktaa|' 'kramazaH..... pRSTha 40 para Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta varSa 51 | vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-2 apraila-sitambara kiraNa 2-3 vI.ni.saM. 2524 vi.saM. 2055 1998 sIkha jIva tU anAdi hI taiM bhUlyo ziva gailvaa| moha padavAri piyo, svapada bisAra diyo| para apanAya liyo, indriya sukha meM rciyo| bhava taiM na bhiyoM, na tajiyo mana mailvaa|| jIva tU0...... mithyA jJAna Acarana, dhari kara kumrn| tIna loka kI dharana, tAmaiM kiyo hai phirn| pAyo na zarana, na lahAyo sukha shailvaa|| jIva tU0...... aba nara bhava pAyo, suthala sukula aayo| jina upadeza bhAyo, 'daula' jhaTa chittkaayo| para-pariNati, duHkhadAyinI curailvaa|| jIva tU0...... -paM0 daulatarAma jI Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakIrti aura jaina darzana -udayacandra jaina sarvadarzanAcArya, vArANasI dharmakIrti bauddhadarzana ke suprasiddha AcArya hue hai, jinhone bauddhadarzana aura bauddhanyAya viSayaka pramANavArtika, nyAyabindu Adi aneka grantho kI racanA kI hai| AcArya dharmakIrti ne jainadarzana ke syAdvAda, anekAnta Adi kisI bhI siddhAnta kI kabhI prazaMsA kI ho, aisA mere dekhane meM nahIM AyA hai| pratyuta unhone jainadarzana ke anekAnta Adi siddhAnto kA yathAsabhava nirAkaraNa hI kiyA hai| dharmakIrti ne digambara sAdhuo kI bhI kabhI prazaMsA nahI kI hai, apitu unheM ahrIka (nirlajja) hI kahA hai| unhone RSabhAdi jaina tIrthakaro ko Apta aura sarvajJa bhI nahIM mAnA hai| yahA~ prakaraNa yaha hai ki prAkRta-vidyA ke akTUbara-disambara 97 ke aMka 3 me pRSTha 14 para patrikA ke mAnada sampAdaka DaoN0 sudIpa jaina kA "nirgrantha pratimA . paramparA eva vaiziSTya' zIrSaka eka lekha chapA hai| yahA~ isa lekha ke kucha binduoM para vicAra karanA Avazyaka pratIta ho rahA hai| 1. vidvAn lekhaka DaoN0 sudIpa jI ne patrikA ke pRSTha 19 para likhA hai___"ve (dharmakIrti) jainoM ko digambara ke sAtha-sAtha dina me hI apanI jIvanacaryA karane vAle batAte haiM- AhnIkAH digambarA 27 / arthAt jaina zramaNa digambara eva AnIka (dina meM caryA karane vAle hote hai| vidvAn lekhaka kA yaha kathana vicAraNIya hai| pramANavArtika kI kisI bhI kArikA meM AnIkAH digambarA' aisA vAkya mujhe Aja taka nahIM milaa| patA nahI jainadarzana ke suprasiddha vidvAna DaoN0 sudIpa jI jaina ko ukta vAkya kauna-sI pramANavArtika meM mila gayA hai aura vidvAn lekhaka ne isa vAkya kA artha kiyA hai ki digambara sAdhu dina meM caryA karane vAle hote haiN| yahA~ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/5 'AhanIkAH zabda ko 'digambarA.' zabda kA vizeSaNa banA diyA gayA hai, jo sarvathA galata hai| eka to 'AhanIkAH digambarAH aisA vAkya pramANavArtika me kahIM nahIM hai, dUsare, 'ahrIkA.' ke sthAna meM AnIkA.' kara diyA gayA hai aura 'AhanIkA:' kA artha kiyA gayA hai-diname caryA karane vaale| kimAzcaryamataH param / isa prakaraNa ko ThIka se samajhane ke lie pramANavArtika kA adhyayana Avazyaka hai| AcArya dharmakIrti kA pramANavArtika eka mahattvapUrNa dArzanika grantha hai| isameM cAra pariccheda hai aura cAro paricchedoM me kula 1453 kArikAe hai| pramANavArtika ke tRtIya pariccheda me sAkhyamata ke nirAkaraNa ke bAda kI kArikA isa prakAra hai etenaiva yadahIkA. kimapyazlIlamAkulam / pralapanti pratikSiptaM tadapyekAntasambhavAt / 3/181 arthAt sAMkhyamata ke nirAkaraNa se hI ahrIkA (nirlajja) digambaro ke mata kA bhI nirAkaraNa ho jAtA hai| kyoki digambaro kA kathana azlIla aura Akula hai tathA usame ekAnta kI sabhAvanA banI rahatI hai| pramANavArtika me ukta kArikA ke Upara jo zIrSaka hai vaha 'jainamatanirAkaraNam' hai, na ki 'jainamataprazasanam / aba ukta kArikA me dharmakIrti ne jina zabdo kA prayoga kiyA hai una para dhyAna denA Avazyaka hai| dharmakIrti ne jainoM ko ahrIka (nirlajja) kahA hai tathA una ke kathana ko pralApa (bakavAsa) batalAyA hai| kyoki unakA kathana azlIla (azobhanIya) aura Akula (vyAkula) hai| yahA~ dhyAna dene yogya bAta yaha hai ki ukta kArikA me kevala ahrIka zabda AyA hai, isake sAtha digambara zabda nahIM hai| yahA~ 'ahrIkA.' zabda 'pralapanti kriyA kA kartA hai| ukta kArikA kI manorathanandikRta TIkA meM 'ahrIkA ' kA artha "digambarA.' kiyA gayA hai| kyoki digambaro ke sAdhu ahIka (nirlajja) arthAt nagna hote hai| isa prakAra pramANavArtika ke TIkAkAra manorathanandi ne yaha spaSTa kara diyA hai ki pUrvokta kArikA me ahrIka zabda kA prayoga digambaroM ke lie kiyA gayA hai| pramANavArtika ke tRtIya pariccheda Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/6 kI karNakagomikata TIkA bhI hai| isa TIkA me 'ahrIkA' zabda kA artha isa prakAra likhA hai- "ahrIkA nagnatayA nirlajjA. kSapaNakA / arthAt nagna hone ke kAraNa nirlajja kSapaNako (zramaNo) ko ahnIka kahate hai| vidvAn lekhaka ne 'AhanIkA digambarA' aisA likhakara usa para TippaNa naM 27 diyA hai aura 27 na. ke TippaNa meM likhA hai- pramANavArtika pRSTha 265 / lekhaka ko pramANavArtika kI kArikA kA na. denA cAhie thA jo nahI diyA hai tathA jo pRSTha na. diyA hai vaha bhI galata hai| yathArtha me ukta kathana pramANavArtika ke pRSTha 313 para AyA hai| mere pAsa pramANavArnika kA san 1968 kA saskaraNa hai| saMbhava hai ki vidvAn lekhaka ke pAsa pramANavArtika kA koI dUsarA saMskaraNa ho| kintu merI jAnakArI ke anusAra san 1968 ke bAda manorathanandi kI TIkA sahita pramANavArtika kA koI dUsarA saskaraNa nahI nikalA hai| yahA~ yaha bhI samajha me nahI A rahA hai ki kisa pustaka yA zabdakoSa me AhnIka zabda kA artha-'dina meM caryA karane vAle likhA hai| vyAkaraNazAstra ke anusAra ahana zabda se ika pratyaya karane para Ahanika zabda banatA hai, AhanIka nhiiN| jAhanika kA artha hai-dainik| jaise Ahanika pravacana, Ahanika svAdhyAya, Ahanika kAryakrama ityAdi / yathArtha bAta yaha hai ki pramANavArtika me AnIka zabda nahI hai tathA vyAkaraNa ke anusAra aisA zabda banatA bhI nahIM hai| AcArya dharmakIrti ne pUrvokta kArikA me jaino ke syAdvAda siddhAnta kA khaNDana kiyA hai| aba unake dvArA kRta anekAnta siddhAnta kA khaNDana dekhie sarvasyobhayarUpatve tdvishessniraakRte| codito dadhi khAdeti kimuSTaM nAbhidhAvati / / -3/182 arthAt yadi saba vastueM ubhayarUpa (asti-nasti rUpa) hai aura uname / koI vizeSa (bheda) nahI hai to jisa vyakti se dadhi khAne ke lie kahA gayA hai vaha U~Ta khAne ke lie kyo nahIM daur3atA hai? kyoMki anekAntavAdiyo ke anusAra dadhi aura U~Ta me koI bheda nahIM hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/7 isa prakAra AcArya dharmakIrti ne jainamata ke syAdvAda, anekAnta Adi siddhAnto kA yathAsaMbhava nirAkaraNa kiyA hai| yaha alaga bAta hai ki AcArya akalaka deva ne nyAyavinizcaya me dharmakIrtikRta jaina siddhAnto ke nirAkaraNa ko maya byAja ke cukatA kara diyA hai| 2 yazasvI lekhaka DaoN0 sudIpa jI ne patrikA ke pRSTha 19 para likhA hai___ "prasiddha bauddha AcArya dharmakIrti likhate hai- RSabha varddhamAnAdi digambarANAM zAstA sarva Aptazceti 26 arthAt RSabhadeva se lekara varddhamAna mahAvIra paryanta caubIsa tIrthaMkara digambaro ke anuzAstA sarvajJa eva Apta puruSa the| vidvAn lekhaka kA yaha kathana sarvathA galata hai| kyoMki pahale to yaha kathana dharmakIrti ke nyAyabindu kA nahIM hai, kintu nyAyabindu ke TIkAkAra AcArya dharmottara kA ukta kathana hai| dUsare, ukta vAkya jaina tIrthakaro ko sarvajJa aura Apta batalAne ke lie nahI likhA gayA hai, kintu dRSTAntAbhAsa (sadoSa dRSTAnta) meM sAdhya aura sAdhana dono kA abhAva honA caahie| isake viparIta yadi kisI anvaya dRSTAnta me sAdhya aura sAdhana donoM kA sadbhAva nahI hai to vaha anvaya dRSTAntAbhAsa kahalAtA hai| isI prakAra yadi kisI vyatireka dRSTAnta meM sAdhya aura sAdhana dono kA abhAva nahI hai to vaha vyatireka dRSTAntAbhAsa kahalAtA hai| anvayadRSTAntAbhAsa kA udAharaNa koI kahatA hai- zabda apauruSeya hai, amUrta hone se| jo amUrta hotA hai vaha apaurUSeya hotA hai, jaise ghtt| isa anumAna meM zabda pakSa hai, apauruSeyatva sAdhya hai aura abhUrtatva sAdhana hai| yahA~ ghaTa kA dRSTAnta anvaya dRSTAntAbhAsa hai| kyoki ghaTa na to amUrta hai aura na apauruSeya hai| anvaya dRSTAnta me to sAdhya aura sAdhana dono kA sadbhAva honA caahie| isake viparIta yahA~ ghaTa meM sAdhya (apauruSeyatva) aura sAdhana (abhUrtatva) donoM kA abhAva hai| isIlie yahA~ ghaTa kA dRSTAnta anvaya dRSTAntAbhAsa hai| vyatireka dRSTAntAbhAsa kA udAharaNa pUrvokta anumAna me hI yaha kahanA ki jo apauruSeya nahIM hotA hai vaha amUrta bhI nahIM hotA hai, jaise AkAza / yahA~ AkAza kA dRSTAnta vyatireka Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/8 dRSTAntAbhAsa hai| kyoki AkAza me na to sAdhya (apauruSeyatva) kA abhAva hai aura na sAdhana (amUrtatva) kA abhAva hai| vyatireka dRSTAnta me to sAdhya aura sAdhana donoM kA abhAva honA caahie| isake viparIta yahA~ AkAza meM sAdhya aura sAdhana dono kA sadbhAva hai| isIlie yahA~ AkAza kA dRSTAnta vyatireka dRSTAntAbhAsa hai| itanA jAna lene ke bAda aba prakRtaprakaraNa para vicAra karanA hai| nyAyabindu me vyatireka dRSTAntAbhAsa 9 prakAra kA batalAyA gayA hai| uname se eka bheda hai-sandigdha sAdhyavyatireka nAmaka vyatireka dRSTAntAbhAsa / isI dRSTAntAbhAsa ko samajhane ke lie AcArya dharmottarane-'RSabhavarddhamAnAdiH digambarANA zAstA sarvajJa Aptazceti' yaha vAkya likhA hai| pUrA prakaraNa isa prakAra hai ___ tathA sandigdhasAdhyavyatirekAdaya / yathA'sarvajJA. kapilAdayo'nAptA vaa| avidyamAna sarvajJatAptatAligabhUtapramANatizayazAsanatvAt / atra vaighodAharaNam- yaH sarvajJa Apto vA sa jyotirjJAnAdikamupadiSTavAn / yathA RSabhavarddhamAnAdiriti / tatrAsarvajJatAnAptatayo. sAdhyadharmayo sandigdho vyatireka -nyAyabindu 3 130 vyatireka dRSTAntAbhAsa viSayaka yaha sUtra AcArya dharmakIrti dvArA viracita nyAyabindu kA hai| aba isa sUtra kI AcArya dharmottarakRta TIkA dekhie| ___ya sarvajJa Apto vA sa jyotirjJAnAdikaM sarvajJatAptatAliGgabhUtamupadiSTavAn / yathA RSabhavarddhamAnAdi. digambarANAM zAstA sarvajJazca Aptazceti / tad iha vaidhyodaahrnnaad RSabhAde asarvajJatvasyAnAptatAyAzca vyatireko vyAvRtti sandigdhA / yato jyotirjJAna copadized asarvajJazca bhaved anApto vA / ko'tra virodha / naimittikame tajjJAnaM vyabhicAri na sarvajJatvamanumApayet / dharmottara TIkA / uparilikhita saskRta vAkyoM kA sArAMza isa prakAra hai-koI kahatA hai- kapilAdi asarvajJa aura anApta haiM, kyoki unake upadeza me sarvajJatA aura AptatA kA kAraNabhUta koI pramANa vizeSa nahI hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/9 yaha eka anumAna hai| isa anumAna me kapilAdi pakSa hai, sarvajJatva aura anAptatva sAdhya hai tathA kapilAdi ke upadeza me sarvajJatA aura AptatA kA kAraNabhUta kisI pramANa vizeSa kA na honA sAdhana hai| isa anumAna me vyatireka dRSTAnta isa prakAra se diyA gayA hai___ jo sarvajJa aura Apta hotA hai vaha jyotirvidyA (nakSatra vidyA) Adi kA upadeza detA hai, jaise RSabhavarddhamAnAdi / yahA~ RSabhavarddhamAnAdi kA jo vyatireka dRSTAnta diyA gayA hai vaha vyatireka dRSTAnta na hokara sandigdha sAdhya vyatireka nAmaka vyatireka dRSTAntAbhAsa hai| vyatireka dRSTAnta me sAdhya kA vyatireka (abhAva) nizcita honA caahie| kintu yahA~ RSabhAdi me sAdhya (asarvajJatva tathA anAptatva) kA abhAva nizcita na hokara sandigdha hai| arthAt RSabhAdi me nizcita rUpa se sarvajJatva aura Aptatva kI siddhi nahIM ho sakatI hai| ve sarvajJa aura Apta ho bhI sakate hai aura nahI bhii| isakA kAraNa yaha hai ki koI puruSa nakSatra vidyA kA upadeza dene mAtra se sarvajJa aura Apta nahI ho sakatA hai| nakSatra vidyA kA jJAna to naimittika aura vyabhicArI hai| vaha RSabhAdi me sarvajJatva kA anumAna nahI karA sakatA hai| asarvajJa hone para bhI nakSatra vidyA kA upadeza dene meM koI virodha nahIM hai| vyatireka dRSTAntAbhAsa ke prakaraNa me AcArya dharmakIrti tathA dharmottara ne yahI batalAyA hai| unhone RSabhAdi ko kabhI bhI sarvajJa aura Apta nahI mAnA hai| uparyukta kathana kA niSkarSa yaha hai ki pUrvokta anumAna me vyatireka dRSTAnta dekara jisa kisI ne bhI RSabhAdi ko sarvajJa aura Apta siddha karanA cAhA hai usane unhe sarvajJa aura Apta siddha karane ke lie jyotirjJAnAdi ke upadeza ko hetu batalAyA hai| lekina itane mAtra se ve sarvajJa aura Apta nahI ho sakate hai| kyoki vartamAna me bhI jyotiSazAstra ke vidvAna jyotiSI nakSatra vidyA kA upadeza dete hai tathA sUryagrahaNa, candragrahaNa Adi kI bhaviSyavANI karate hai| kintu itane mAtra se ve sarvajJa yA Apta nahIM kahe jA sakate hai| mAnanIya lekhaka DaoN sudIpa jI ne patrikA ke pRSTha 20 para likhA hai-"parama nAstika cArvAko ne bhI jaina zramaNo ko nagna hI kahA hai| nagna zramaNaka durbuddhe Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/10 vidvAn lekhaka ke anusAra ukta uddharaNa prazamaratiprakaraNa kA hai| ata. isa prakaraNa ko samajhane ke lie prazamaratiprakaraNa kA adhyayana Avazyaka prazamaratiprakaraNa prazamaratiprakaraNa AcArya umAsvAti kI racanA kahI gaI hai, jisame 22 adhikAra hai aura saba adhikAro kI lagAtAra zloka sakhyA 313 hai| saba adhikAro kI pRthaka pRthaka zloka sakhyA nahI hai| vidvAn lekhaka ne 'nagna zramaNaka durbuddhe isa vAkya ko prazamaratiprakaraNa kA batalAyA hai aura isakA TippaNa na 31 para likhA hai - prazamaratiprakaraNa 8/42 / isase aisA pratIta hotA hai ki ukta uddharaNa prazamaratiprakaraNa ke AThave adhikAra ke 42ve zloka kA hai| kintu AThave adhikAra kI zloka sakhyA 123 se lekara 166 taka kula 44 hai tathA usakA viSaya vizeSarUpa se bAraha bhAvanAo se sambandhita hai| __yahA~ yaha ullekhanIya hai ki bahuta khoja karane para bhI prazamaratiprakaraNa ke pUre zloko me tathA unakI TIkA me mujhe 'nagna zramaNaka durbuddhe yaha vAkya nahIM milaa| ho sakatA hai ki dRSTidoSa ke kAraNa dekhane meM mujhase kucha cUka ho gaI ho| mai yaha jAnanA cAhatA thA ki ukta vAkya ke Age-pIche kA vAkya yA prakaraNa kyA hai| kintu ise jAnane meM mujhe saphalatA nahI milii| vidvAna lekhaka ke anusAra yadi ukta kathana cArvAka kA hai to yahA~ vicAraNIya bAta yaha hai ki cArvAka ne jaina zramaNa ko nagna hI nahIM kahA hai, kintu isake sAtha hI unhe durbuddhi (bhraSTabuddhi) bhI kahA hai| isase cArvAka ke kathana kI saccAI kA patA cala jAtA hai ki cArvAka jaina zramaNa kI prazasA na karake nindA hI kara rahA hai| yahA~ yaha bAta bhI vicAraNIya hai ki prazamaratiprakaraNa meM jaina darzana se sambandhita samyagdarzana-jJAna-cAritra, paoNca vrata, daza dharma, bAraha tapa, bAraha bhAvanA Adi kA hI varNana hai| usameM anya kisI darzana kA khaNDana-maNDana dRSTigocara nahIM hotA hai| taba usame cArvAko kI bAta kahA~ se A gaI / ise vidvAna lekhaka avazya hI spaSTa krege| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/11 prabuddha lekhaka DaoN sudIpa jI ne patrikA ke pRSTha 20 para likhate hai-cUMki nagna digambara rUpa ko parama magalamaya mAnA gayA hai, ata jaina zramaNa parama magalarUpa nagnatA ko hI agIkAra karate hai | vidvAn lekhaka ne isa vAkya me invarTeDa kaoNmA (" ") nahI lagAyA hai, kintu isa para TippaNa na 32 avazya diyA hai| TippaNa na. 32 para likhA hai-cArvAkadarzana 8, pRSTha 79 / yahA~ aMka 8 se kyA tAtparya hai? isa prakaraNa ko samajhane ke lie cArvAkadarzana kA adhyayana Avazyaka hai| cArvAkadarzana cArvAkadarzana para saskRta me likhA huA koI prAcIna grantha nahI milatA hai| aneka varSa pUrva zrI pa Ananda jhA ne hindI me cArvAkadarzana nAmaka eka pustaka avazya likhI thii| yaha pustaka mere pAsa nahI hai| vidvAn lekhaka ne apane lekha me na to ukta vAkya para inavarTeDa kaoNmA lagAyA hai aura na usa vAkya ke pahale yaha likhA hai ki cArvAka nagnatA ko parama magalarUpa mAnate hai| isase yaha sandeha hotA hai ki kyA ukta vAkya svayaM lekhaka kA apanA hai yA use cArvAkadarzana se uddhRta kiyA gayA hai| isa viSaya me merA mata to aisA hai ki jinakA siddhAnta jIvana paryanta sukhapUrvaka jIne kA hai tathA dhana ke abhAva me RNa lekara ghRta, dUdha pIne kA hai___ yAvajjIvet sukha jIvet RNa kRtvA ghRta pibet / aise cArvAka jaina zramaNo kI nagnatA kI prazasA kyo krege| ve to nagna zramaNa ko durbuddhi hI kheNge| unake anusAra to nagna vahI hotA hai jisakI buddhi mArI gaI ho| maine yahA~ jo kucha likhA hai vaha sahI hai yA galata, isa para mUrdhanya vidvAna DaoN. sudIpa jI tathA anya vicArazIla vidvAna vicAra karane kA kaSTa avazya kre| maine yaha laghu lekha kisI kA dila dukhAne ke lie nahIM likhA hai kintu isake likhane meM merA Azaya itanA hI hai ki jo tathya hai use vidvAnoM ke samakSa avazya AnA cAhie / ityala vistareNa / jainaM jayatu shaasnm| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzI kI zramaNa paramparA aura tIrthaMkara pArzvanAtha -DaoN0 sureza canda jaina kAzI vizva kI prAcInatama nagarI ke rUpa me vikhyAta hai| sudUra atIta me isa nagarI kA mahatva vyApArika dRSTikoNa se hI nahIM thA, varan bhAratIya saskRtiyo ke mukhya savAhaka ke rUpa meM bhI isa nagarI ko gaurava prApta huA thA aura hai| vaidika purANa ekamata se sAkSI hai ki kAzItIrtha ziva kA pradhAna kSetra hai aura Aja se nahI, atiprAcIna kAla se yaha isI rUpa me jAnA jAtA hai| prasiddha itihAsakAra DaoN0 motIcanda ne saketa diyA hai ki kAzI ke Aryadharma aura kurU-pAcAla deza ke Arya dharma me antara thaa| isa kathana se yaha dhvanita hotA hai ki nizcita hI kAzI kI saskRti Arya saskRti se bhinna rahI hai| Aja bhI "tIna loka se nyArI kAzI" kI lokokti isa tathya ko udghATita karatI hai| bhAratendu harizcandra ne bhAratendu samagra me ullekha kiyA hai . pada para purAne bauddha yA jaina bhUmikhaNDa, purAne jaina mandiro ke zikhara, khambe aura caukhaTe TUTI-phUTI par3I hai| kAzI to tumhArA tIrtha na hai| aura tumhAre veda mata to parama prAcIna hai| to aba kyo nahI koI cinha dikhAte jisase nizcita ho ki kAzI ke mukhya vizvezvara aura bindumAdhava yahA~ para the aura yahA~ unakA cinha zeSa hai aura itanA bar3A kAzI kA kSetra hai aura usakI sImA aura yaha mArga aura yaha paMcakroza ke devatA hai| hamAre guru rAjA zivaprasAda to likhate haiM ki "kevala kAzI aura kannauja meM veda dharma baca gayA thA para mai yaha kaise kahU~, varaMca yaha kaha sakatA hU~ ki kAzI meM saba nagaro se vizeSa jaina mata thA aura yahI ke loga dRr3ha jainI the| pAlathI mAre hue jo kardama jI zrI kI mUrti hai vaha to ni sadeha . . kucha aura hI hai aura isake nizcaya ke hetu usa mandira ke AsapAsa ke jaina khaNDa pramANa hai|' pada Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/13 ukta katipaya ullekha isa bAta ko spaSTa karate hai ki zramaNa jaina paramparA ke bIja prArambha se hI kAzI me pallavita hue hai| ziva ke viSaya me bhI jaina paramparA aura vaidika paramparA kI dRSTi se paryAlocana kI AvazyakatA hai| vaidika paramparA ziva ko kAzI kA adhiSThAtR deva mAnatI hai| ziva ko rAmAyaNa me mahAdeva, mahezvara, zaMkara tathA tryAmbaka ke rUpa me smaraNa kiyA gayA hai tathA unhe sarvotkRSTa deva kahA gayA hai| mahAbhArata me ziva ko paramabrahma, asIma, acintya, vizvasRSTA, mahAbhUto kA ekamAtra udgama, nitya aura avyakta Adi kahA gayA hai| azvaghoSa ke buddha caritra me ziva kA vRSadhvaja tathA bhava ke rUpa me ullekha huA hai| vimalasUri ke "paumacariu" ke magalAcaraNa ke prasaga me eka "jinendra rUdrASTaka kA ullekha AyA hai, jisame jinendra bhagavAna kA rudra ke rUpa me stavana hai| pApAndhaka nirbhazaM makara dhvajalobhamohapura dhnm| tapAMbharaM bhUSitAMgaM jinendra rudraM sadA vnde||1|| saMyama vRSabhArUDhaM tamaugramaha tIkSNa shuuldhrm| saMsAra karividAraM jinendra rudraM sadA vnde||2|| arthAta jinendra-rudra pAparUpI andhAsura ke vinAzaka hai| kAma, lobha eva moha rUpI vidura ke dAhaka hai, unakA zarIra tama rUpI bhasma se vibhUSita hai, sayama rUpI vRSabha para ArUr3ha hai, sasAra rUpI kari (hAthI) ko vidIrNa karane vAle hai| aise jinendra rudra ko namaskAra karatA huuN| . zivapurANa me ziva kA AditIrthakara vRSabhadeva ke rUpa me avatAra lene kA ullekha AtA hai| AcArya vIrasena svAmI ne bhI dhavalA TIkA me arhantoM kA paurANika ziva ke rUpa me ullekha karate hue kahA hai ki arhanta parameSThI ve haiM jinhone.samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra rUpI trizUla ko dhAraNa karake moharUpI andhakAsura ke kabandha-vRnda kA haraNa kara liyA hai tathA jinhone sampUrNa AtmasvarUpa ko prApta kara liyA hai aura durnaya kA anta kara diyA hai| isa RSabhadeva aura ziva ko eka hI honA caahie| vaidika paramparA jahA~ ziva ko trizUladhArI mAnatI hai vahI jaina paramparA meM arhanta kI mUrtiyo ko Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/14 ratnatraya (samyagdarzana, samyagjJAna, samyagcAritra) ke pratIkAtmaka trizUlAkita trizUla se sampanna mAnA jAtA hai| sindhughATI se prApta mudrAo para bhI aise yogiyo kI mUtiyA akita hai jo digambara hai| jinake sira para trizUla hai aura kAyotsarga (khaDgAsana) mudrA me dhyAnAvasthita hai| kucha mUrtiyA RSabha cinha se bhI akita hai| mUrtiyo ke ye rUpa mahAna yogI RSabhadeva se sabadhita mAne jAte hai| jaina paramparA tathA upaniSada me bhI bhagavAna RSabhadeva ko Adi brahmA kahA gayA hai| bhagavAna RSabhadeva tathA ziva dono kA jaTAjUTa yukta rUpa citraNa bhI unake aikya kA samarthaka hai| isa prakAra zramaNa paramparA ke Adi pravartaka AdinAtha ke samaya se hI kAzI me jaina paramparA vidyamAna rahI hai| sAtave tIrthakara supArzvanAtha AThave candraprabha', gayArahave tIrthakara zreyAsanAtha tathA teisave tIrthakara pArzvanAtha11 kA garbha, janma, tapa, jJAna kalyANako kI pRSThabhUmi ke rUpa me kAzI Aja bhI samasta jaina dharmAnuyAyio ke lie zraddhA kA kendra hai| itihAsajJo ne tIrthakara pArzvanAtha kI aitihAsikatA pramANita kI hai aura yaha tatva svIkAra kiyA hai ki jaina dharma kI avasthiti bauddha dharma se bhI pUrva kI hai| kAzI ke sandarbha me tIrthakara supArzvanAtha eva candraprabha ke sandarbha me paramparAgata ullekha hI milate hai| isa dRSTi se jaina zramaNa paramparA ke atiprAcIna utsa kI upekSA nahIM kI jA sakatI, kyoki "vAtarazanA 12 "vrAtya 13 Adi ke rUpa me vedo me ullekha AyA hai| ata zramaNa-paramparA kA Adi eva mUla srota yadi RSabhadeva hai to unake paravartI tIrthakaro kI sthiti bhI svIkArya ho jAtI hai kyoki sidhughATI se prApta avazeSo se yaha pramANita ho cukA hai ki prAcInakAla me bhI zramaNa-paramparA ke anuyAyI the| tIrthakara pArzvanAtha paramparAgata ullekho ke anusAra tIrthakara pArzvanAtha kAzI ke tatkAlIna rAjA azvasaina ke putra the| mAtA kA nAma vAmAdevI thaa| azvasaina ikSvAkuvazIya kSatriya the| jaina sAhitya me pArzvanAtha ke pitA kA nAma azvasaina yA assasaiNa milatA hai, kintu yaha nAma na to hindU purANo me milatA hai Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/15 aura na jAtako me / guNabhadra ne uttarapurANa me pArzvanAtha ke pitA kA nAma vizvasaina diyA hai| jAtako ke vissasaina aura hindU purANo ke vizvaksaina ke sAtha isakA sAmya banatA hai| DaoN0 bhaNDArakara ne purANo ke vizvaksaina aura jAtako ke vissena ko eka mAnA hai|14 itihAsajJo ne pArzvanAtha kA kAla I0pU0 877 varSa pUrva nirdhArita kiyA hai| isa I0pU0 877 me kAzI kI tatkAlIna sAskRtika sthiti kA Akalana pArzvanAtha ke jIvana eva unase sabadhita ghaTanAo se kiyA jA sakatA hai| pArzva janma se hI AtmonmukhI svabhAva ke the| usa samaya yajJa-yAgAdi aura pacAgti tapa kA prAdhAnya thaa| pArzva ke jIvana kA yaha prasaga ki unhone gagA ke kinAre tApasa ko agni me lakar3I ko DAlane se rokA aura kahA ki jisa lakar3I ko jalAne jA rahe ho usame nAga yugala kA jor3A hai| ise jalane se roko / tapasvI ke na mAnane para usase puna kahA ki tapa ke mUla me dharma aura dharma ke mUla me dayA hai vaha Aga me jalane se kisa prakAra dayA sambhava ho sakatI hai? isa para sAdhu krodhita hokara bolA-tuma kyA dharma ko jAnoge, tumhArA kArya to manovinoda karanA hai| yadi tuma jAnate ho to batAo isa lakkar3a me jIva kahA~ hai? yaha sunakara kumAra pArzva ne apane sAthiyo se lakkar3a ko sAvadhAnIpUrvaka ciravAyA, to usame se nAga-yugala bAhara niklaa| isa ghaTanA kI satyatA para prazna ho sakatA hai, parantu itanA nirvivAda rUpa se svIkAra kiyA jA sakatA hai ki usa samaya aise tapo kA bAhulya thA aura binA soce-samajhe AhutiyA dI jAtI thii| tIrthakara pArzva aura mahAvIra ke kAla me kevala 250 varSa kA antarAla hai| isa avadhi me yajJa-yAgAdi kI pradhAnatA apane caramotkarSa para thii| itanA hI nahI, apanI manokAmanA kI pUrti ke lie vibhinna yajJo ko pramukhatA dI jAtI thii| azvamedha yajJa bhI kAzI me sampanna huA thaa| jisakI smRti-zeSa ke rUpa me azvamedha ghATa Aja bhI vidyamAna hai| abhiprAya yaha ki "vaidikIhisA hisA na bhavati" isakA janamAnasa para paryApta prabhAva thA aura ihalaukika aura pAralaukika kAmanAo kI pUrti ke lie ukta udghoSa ko caritArtha kiyA jAtA thaa| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/16 aise samaya meM tIrthakara pArzvanAtha ne zramaNa paramparA ke anusAra ahisAmUlaka dharma kA pracAra-prasAra kiyA aura jana sAmAnya ko saddharma ke mArga para lgaayaa| tIrthakara pArzvanAtha ke kAla ko sakramaNa kAla kahA jA sakatA hai kyoki vaha samaya brAhmaNa yuga ke anta aura aupaniSad yA vedAnta yuga ke Arambha kA samaya thaa| jahA~ usa samaya zatapatha brAhmaNa jaina brAhmaNa grantha kA praNayana huA vahA~ vRhadAraNyakopaniSad ke dRSTA upaniSadoM kI racanA kA sUtrapAta huA thaa| aise samaya me pArzvanAtha ne cAturyAma dharma kA pratipAdana kiyaa| vaha cAturyAma dharma (1) sarvaprakAra ke hisA kA tyAga, (2) sarvaprakAra ke asatya kA tyAga, (3) sarvaprakAra ke adattAdAna kA tyAga, (4) sarvaprakAra ke parigraha kA tyAga / ina cAra yAmo kA udgama vedo yA upaniSado se nahI huA, kintu vedo ke pUrva se hI isa deza me rahane vAle tapasvI, RSi-muniyo ke tapodharma se inakA udgama huA hai|16 pArzvanAtha aura nAga jAti kumAra pArzva dvArA nAgayugala kI rakSA sabadhI ghaTanA ko purAtatvajJa aura itihAsajJa paurANika rUpaka ke rUpa me svIkAra karate hue yaha niSkarSa nikAlate hai ki pArzvanAtha ke vaza kA nAgajAti ke sAtha sauhArdapUrNa sabadha thaa| cUki pArzvanAtha ne nAgo ko vipatti se bacAyA thaa| ata nAgo ne unake upasarga kA nivAraNa kiyaa| mahAbhArata ke Adiparva me jo nAgayajJa kI kathA hai usase yaha sUcanA milatI hai ki vaidika Arya nAgo ke bairI the| nAga-jAti asuro kI hI eka zAkhA thI aura asura jAti kI rIr3ha kI haDDI ke samAna thii| usake patana ke sAtha hI asuro kA bhI patana ho gyaa|17 jaba nAga loga gagA ghATI me basate the, to eka nAga rAjA ke sAtha kAzI kI rAjakumArI kA vivAha huA thaa| ataH kAzI ke rAjagharAne ke sAtha nAgo kA kauTumbika sabadha thaa|18 nAgajAti eva nAga pUjA kA itihAsa abhI taka spaSTa nahIM huA hai| vidvAno kA mata hai ki nAgajAti aura usake vIro ke zaurya kI smRti ko Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/17 surakSita rakhane ke lie hI nAgapUjA kA pracalana huA hai| paDita balabhadra jaina ne nAgajAti aura nAgapUjA ko jaina zramaNa paramparA ke sAtave tIrthaMkara supArzvanAtha ke sAtha saMbaMdha jor3ate hue yaha saketa diyA hai ki supArzvanAtha kI mUrtiyo ke Upara nAgaphaNa kA pracalana sambhavata. isIlie huA ki nAgajAti kI pahacAna ho ske| sarpaphaNAvalI yukta pratimAe mathurA Adi me prApta huI hai| nAgapUjA kA pracalana pArzvanAtha kI dharaNendra-padamAvatI dvArA rakSA ke bAda se huA hai| isa prakAra yakSapUjA kA saMbadha bhI dharaNendra-padamAvatI se hai| purAtatva eva jaina zramaNa paramparA zramaNa paramparA ke mahatvapUrNa avazeSo kA kAzI kI bhUmi se prApta honA bhI zramaNa paramparA ke srota kA prabala sAkSya hai| bhArata kalA bhavana, kAzI hinda vizvavidyAlaya me purAtatva sabaMdhI aneka bahumUlya sAmagrI saMgrahIta hai| isame pASANa aura dhAtu kI aneka jaina pratimAeM hai, jinhe purAtatvajJo ne kuSANa kAla se madhyakAla taka kA mAnA hai| ukta sAmagriyo me kuSANayugIna saptaphaNAvalI yukta pArzvanAtha kA zIrSa bhAga hai, jo mathurA se utkhanana me prApta huA thaa| rAjaghATa ke utkhanana se prApta saptaphaNAvalI yukta eka tIrthaMkara pratimA hai| isa phaNAvalI ke do phaNa khaNDita ho gaye hai| sira ke idhara-udhara do gaja bane hue hai| unake Upara baiThe devendra hAtho me kalaza dhAraNa kiye hue hai| phaNAvalI ke Upara bherI tAr3ana karatA huA eka vyakti aMkita hai| yaha mUrti 11vI zatAbdI kI anumAnita kI gaI hai| pacaphaNAvalI se yaha supArzvanAtha kI mUrti pratIta hotI hai| eka khagAsana pratimA, jisake dono ora yakSa-yakSI khar3e haiN| vakSa para zrIvatsa akita hai| isa pratimA para koI cinha nahIM hai aura na hI koI alaMkaraNa hai| ina kAraNoM se ise prathama zatI meM nirmita mAnA jAtA hai| eka zilAphalaka para caubIsI aMkita hai| madhya meM padmAsana RSabhadeva kA aMkana hai| kaizo kI laTeM kaMdhoM para laharA rahI hai| pAdapITha para vRSabha Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/18 cinha aMkita hai| dono pAryo meM zAsana devatA cakrezvarI aura gomukha kA aMkana hai| donoM dvibhujI aura alaMkaraNa dhAraNa kiye hue hai| cakrezvarI ke eka hAtha meM cakra tathA dUsare me bijaurA hai| mUrti ke mastaka para trichatra aura donoM ora savAhana gaja haiN| trichatra ke Upara do paMktio me padmAsana aura kAyotsarga mudrA me 23 tIrthakara mUrtiyA~ haiN| pIThikA ke nIce kI aura upasako kA aMkana kiyA gayA hai| isakA samaya 11vIM zatAbdI anumAnita kiyA gayA hai|9 ukta purAtatva sAmagriyo ke atirikta bhelUpura sthita pArzvanAtha maMdira ke punarnirmANa ke samaya bhU-garbha se aneka mUrtiyAM prApta huI haiM jiname pArzvanAtha kI eka bhavya evaM prAcIna pratimA prApta huI hai| khudAI karate samaya asAvadhAnI ke kAraNa pArzvanAtha kI pratimA khaNDita ho gii| prAcIna bhAratIya sthApatya kalA ke prasiddha adhyetA pro0 ema0e0 DhAkI ne isa durlabha pratimA ko I0 san 5vI zatI kA tathA anya kalAkRtiyoM ko 9vI aura 11vI zatI kA batalAyA hai| ajJAnatAvaza aneka mUlyavAna jaina kalAkRtiyA~ madira kI nIva me hI DAla dI giiN| isa prakAra purAtatva kI pracura upalabdhatA isa ora saMketa karatI hai ki kAzI kI jaina zramaNa paramparA kA itihAsa bahuta prAcIna hai aura tIrthakara pArzvanAtha kA prabhAva anya tIrthaMkaro kI apekSA adhika rahA hai| itanA hI nahI Aja bhI jagaha-jagaha para digambara jaina mUrtiyo ke avazeSa vibhinna rUpoM me pUje jA rahe hai| udAharaNa ke lie "mUr3akaTTA bAbA" ke nAma se vikhyAta jo mUrti avazeSa rUpa me upalabdha hai, vaha eka kAyotsarga mudrA me khaNDita digamara jaina mUrti hai| yaha mUrti durgAkuNDa bhelUpura mArga me mukhya sar3aka para sthita hai| "bA~sa phATaka' jise AcArya samantabhadra kI usa camatkArika ghaTanA ke rUpa meM smaraNa kiyA jAtA hai jo AcArya samantabhadra dvArA svayaMbhUstotra kI racanA kA kAraNa banA thaa| sAranAtha mahAtmA buddha kI prathama upadeza sthalI ke rUpa meM prasiddha yaha sthala jaina paramparA ke 11veM tIrthakara zreyAMsanAtha ke janmasthalI se sambaddha hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/19 isakA pUrva nAma "siMhapura thaa| jaina mandira ke nikaTa hI eka stUpa hai jisakI U~cAI 103 phuTa hai| madhya meM isakA vyAsa 93 phuTa hai| isakA nirmANa samrATa azoka dvArA karavAyA gayA thaa| jaina paramparA kA yaha vizvAsa hai ki bhagavAna zreyAMsanAtha kI janma nagarI hone ke kAraNa isakA nirmANa samrATa samprati ne karAyA hogaa| stUpa ke ThIka sAmane sihadvAra hai, jisake dono stambho para siMhacatuSka banA hai| siMhoM ke nIce dharmacakra hai jisake dAIM ora baila aura ghor3e kI mUrtiyoM kA aMkana hai| bhArata sarakAra ne isa stambha kI siMhatrayI ko rAjacinha ke rUpa me svIkAra kiyA hai aura dharmacakra ko rASTradhvaja para aMkita kiyA hai| jaina paramparA anusAra pratyeka tIrthakara kA eka vizeSa cinha hotA hai aura jise pratyeka tIrthakara pratimA para aMkita kiyA jAtA hai| isI cinha se yaha jJAta hotA hai ki yaha amuka tIrthakara kI pratimA hai| yaha cinha mAMgalika kAryoM aura mAMgalika vAstuvidhAno me magala cinha ke rUpa meM prayukta hote hai| udAharaNArtha tIrthaMkara supArzvanAtha kA svastika cinha hai, jise sampUrNa bhArata me jaina hI nahI varana jainetara sampradAya bhI samasta mAgalika avasaroM para prayoga karate hai| siha mahAvIra kA cinha hai| prathama tIrthaMkara RSabhadeva kA vRSabha aura azva tRtIya tIrthakara sambhavanAtha kA cinha hai| isI prakAra dharmacakra tIrthakaro aura unake samavasaraNa kA eka Avazyaka aga hai| tIrthaMkara ke kevalajJAna ke pazcAt jo prathama dezanA hotI hai use dharmacakra pravartana kI sajJA dI jAtI hai| yahI kAraNa hai ki prAyaH sabhI pratimAoM ke sihAsanoM aura vediyo me dharmacakra banA rahatA hai| jaina zAsako meM stUpa ke saMdarbha meM vistRta vivaraNa prApta hote hai| sAranAtha sthita jo stUpa hai vaha priyadarzI samrATa samprati kA ho sakatA hai, kyoMki yaha sthAna zreyAsanAtha kI kalyANaka bhUmi rahI hai| dUsare "devAnAma priyaH yaha jaina paramparA kA zabda hai| jaina sUtrasAhitya meM kaI sthAnoM para isakA prayoga kiyA gayA hai, jisakA prayoga bhavya, zrAvaka Adi ke artha meM AtA hai| purAtatvajJa ukta kAraNo se hI sambhavata. isa sadeha ko isa prakAra vyakta karate haiM, "sambhavataH yaha stUpa samrATa azoka dvArA nirmita huaa"| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/20 candrapurI (candravatI) kAzI se 20 kimI0 dUra AThave tIrthakara candraprabhu ke janmasthAna se saMbaMdhita hai| jisake sandarbha me paramparAgata srota upalabdha hote hai| ukta tathyoM ke Aloka me kAzI kI jaina zramaNa paramparA kA viziSTa sthAna hai| jaina smRti avazeSa usakI prAcInatA aura vyApakatA ko spaSTa karate hai| bhArata me kahI bhI utkhanana se prApta hone vAlI sAmagriyoM me se zramaNa paramparA ke 23ve tIrthakara pArzvanAtha kI pratimAeM sabase adhika prApta hotI hai| tAtparya yaha hai ki kAzI kI paramparA kA sampUrNa deza paraM kAlajayI prabhAva dRSTigocara hotA hai| sandarbha sUcI 1 bhAratendu samagra-pRSTha 649, 650 / 2 rAmAyaNa-bAlakANDa-45, 22-26, 66 / 11-12, 6, 1, 16. 27 / 3. mahAbhArata droNa -74, 56, 61, 169, 29 / 4 buddha caritra.-10. 3. 1. 93 / 5 ittha prabhAva RSabho'vatAra. zakarasya me| satA gatirdInabandhurnavama kthitvstv| RSabhasya caritraM hi parama pAvana mahat / svayaM yazasyamAyudhya zrotavya ca pracatnata ||shivpuraann 4. 47-48 6 dhvalA TIkA-1 pRSTha 45, 46 / 7 brahmA devAnAM prathama savabhUva vizvasya kartA bhuvanasya goptA muNDakopaniSada 1, 1 / AdhAra-DaoN0 rAjakumAra jaina, RSabhadeva tathA ziva saMbaMdhI prAcya mAnyatAeM-anekAnta varSa 19-aka 1-2 8 vArANasIe puDavI supaiTehi supAsa devAya / jeTThassa sukkavAra sidiNambhi jAdo visAhAe ||tiloypnnnntti-4/532 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 21 9 candapaho candapure jAdo mahaseNa lAcchemahi Ahi / pussassa kiNNa eyArasie aNugaha Nakkhante // tiloyapaNNatti-4/533 10 sIhapure seeso viSTu garideNa veNudevIe / ekkArasie phAguNa sida pakkhe samaNabhejAdo | tiloyapaNNatti-4/536 11 hayaseNa vammilAhi jAdo hi vArANasIya pAsajiNo / pusassa bahula ekkArasie rikkhe tisAhAe || liloyapaNNatti-5/548 12 munayo vAtarazanA pizAMgA vasate galA - Rgveda-10/135/2 13 vrAtya AsIdIyamAna eva ya prajApati samairayat - atharvaveda-prathama sUkti / 14 pa0 balabhadra jaina - bhArata ke jaina tIrtha pRSTha 124 / 15 kailAza canda zAstrI, jaina sAhitya kA itihAsa pUrvapIThikA - pRSTha 108 / 16 vahI - pRSTha 107 17 vahI - pRSTha 104 18. vahI - pRSTha 104 19 balabhadra jaina, bhArata ke digambara jaina tIrtha prathama bhAga, pRSTha 126 / nidezaka, zrI gaNeza varNI digambara jaina saMsthAna, vArANasI Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA hai yaha saba? -le0 jasTisa ema0ela0 jaina pUchate hai loga-ye jinhe Apa muni kahate haiM ve yA to sarvathA janmajAta nagna hai yA sapheda kapar3e pahane hue haiM, kucha muMha para paTTI bAMdhe rahate hai, jagaha-jagaha janatA me pravacana karate hai, paidala calate hai, kaI dino ke upavAsa karate hai, mauta AI jAnakara usake lie taiyAra ho jAte hai, nAma bhI ajIba rakhe hue hai, koI sAgara hai jJAna kA to koI vidyA kA to kAI Ananda kA mAno sAgara koI choTA sA jalAzaya ho, kyA hai yaha saba? ye jo bar3e-bar3e madira eka se eka kalA ke namUne hai, inameM jo hAthoM se likhe hara viSaya ke graMtha saMjoe hue hai, iname bar3I sundara mUrtiyA~ hai jinake sAmane apanI pUrI tAkata se aura lAuDaspIkara kI tAkata se Apa kucha gAte hai, kucha bolate bhI hai na samajha me Ane vAle kucha zabda ve hI jinhe kahate hai matra / kyA hai yaha saba? yaha mahilAeM sundara va kImatI kapar3e gahane pahane sara para cAdI-sone ke baratano meM jala lekara bar3e-bar3e julUsa me calatI hai, kyA hai yaha saba? ye Apa loga kucha cIje khAte hai-kucha se paraheja karate hai, kaI hai jo rAta me kevala pAnI hI pIte haiM, bhAge-bhAge jAte hai muniyo paNDito ke vyAkhyAna sunane, kyA hai yaha saba? kyA hai yaha saba? ina savAlo ke javAba hai bar3e bar3e aise jo dezI-videzI sabako, vidvAnoM ko DAle ulajhana me, isalie pUchate hai-batAie thor3e se zabdo meM, kyA hai yaha saba jise Apa kahate hai apanA dharma, jaina dharma, ahiMsA dharma aura vizva dharma Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/23 aura hAM kyo kahate haiM unako tIrthakara jo kartA-dhartA nahI hai, zAdiyA racAte hai yA akele rahate hai rAja karate hai, ThATha se rahate hai, nirA upadeza karate hai aura unako Apa phira bhI kahate hai yahI hai hamAre bhagavAna, kyA hai yaha saba? aura ye paNDita loga jo kahate hai hama prAkRta saskRta vyAkaraNa ke jAnakAra haiM, maMcoM se patrikAoM se taraha taraha kI takarIre kara rahe hai jo zAyada unake alAvA koI nahI samajha pAtA, kyA hai yaha saba? kyA hai yaha jhagar3A kisI pahAr3a kA, kucha madiroM kA jinako lekara Apa jhagar3a rahe haiM-adAlatoM meM bhAge jA rahe hai pUjA kauna karegA, kauna intajAma karegA isa bAta ko taya karAne ke lie kyA hai yaha saba? kyA hai yaha saba? hA~, ina sabakA javAba hai jo zAyada Apa ke gale utara jAe / kaI kaI sAlo pahale hue the eka mahApuruSa, unake pahale bhI ho cuke the aise kaI loga magara unake bAre meM hama nahIM jAnate, haoN inake bAre meM kucha jAnate haiM-sahUliyata ke lie inako hama kaha le ki ye haiM hamAre AdinAtha / ina AdinAtha ne calAyA hai sabase pahale yaha saba silasilA jise dekhakara Apa hairAna hai aura kara rahe ye saba savAla / unake pIche aise 23 aura Ae jinameM se atima the jinako buddha ne kahA 'nAthaputra' kintu hamane unako kahA vIra, ativIra, mahAvIra eka aura acchA nAma hai unakA sanmati / unake jamAne me vedo ke nAma para yajJoM kI Aga meM jAnavara jhoke jAte the-isa mahApuruSa ne isakA virodha kiyA aura kahA ki akala se kAma lo, kucha to rahama lAo dilo me, bahuta virodha huA isa virodha kA magara aMta meM sabako sanmati milI / yaha hai koI 2525 sAla pahale kI bAta / unake isa silasile ko Age bar3hAyA kucha saMto ne jinheM hamane nAma diyA AcArya aura aba usa jaMjIra kI aMtima kar3I haiM ye loga jinheM hama paNDita kahate haiN| magara ina AcAryoM aura paNDitoM kI mata sunie-maiM samajhAtA hU~ Apako cada zabdoM meM ki isa sabakA rAja kyA hai-mata par3ie tIrthaMkara, sAdhu, paMDita, zAstra, maMdira, pUjA-pATha, pahAr3a, matra-taMtra, julUsa, pravacanoM ke jhamele meN| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/24 sunA hogA Apane nAma upaniSad kA / haoN, to usame se eka upaniSad savAla karatA hai, bar3A savAla hai, yaha sabake mana me uThatA hai jo savAla Apa kara rahe haiM una sabakI jar3a meM hai yaha savAla kiM kAraNaM brahma kutaH sma jAtA jIvanama kena kva ca sampratiSThA: adhiSThitAH kena sukhetareSu vartAmahe brahmavido vyvsthaam| savAla hai ki hama calate rahe hai usa vyavasthA me jo una logo ne banAI hai jo kahate haiM hama to brahma ko yAne isa duniyA ke rAja ko jAnate hai kintu kauna hai yaha brahma, kahA~ se Ae hama, kauna jindA rakhe hue hai hame, kyA hai yaha ThaharAva, sukha dukha kisake dvArA die jA rahe hai| ina saba para vicAra kiyA una 24 mahApuruSo ne aura kahA hama jAna gae haiM saba kucha, hama sarvajJa hai tumako bhI saba kucha samajhA dege, pAra lagA deMge tumako, hama hai tIrthakara / unane kahA, dekho, eka zarIra dhArI hai koI paudhA ho yA manuSya para eka dina vaha mara jAtA hai| kyA hai yaha maranA-dekhA usa zarIradhArI kI saba harakata baMda ho gaI hai sAsa bada ho gaI hai hamezA ke lie, to savAla uThA ki kyA thA jo cala rahA thA, calA rahA thA zarIra ko-kyA thA vaha jo aisA gayA ki basa saba calanA hI bada kara gayA-thI koI zakti koI cIja jo jindA banAe thI zarIra ko, sAso ko calAtI thii| dikhatA vaha hai nahI duniyA ke kisI bhI bRhat darzI yatra se, chUne ko kucha nahI, koI khuzabU badabU bhI nahI, sunatA sunAtA bhI nahI, khAtA pItA bhI nahI-magara hai koI dravya, jo gatizIla hai gati detA hai, harakata paidA karatA hai-hai aisA kucha-kyA nAma de usako ki nAma lete hI samajha me A jAe-hA~, AtmA nAma ThIka rahegA kyoki at yA an se banA hai yaha zabda-isakA artha hai calate rahanA, basa calate rahanA, sAMsa lete rahanA / kaise samajhe isa AtmA ko jisakA koI rUpa hai to kevala svarUpa / isako 'sva' kaha sakate hai| sva basa sva hai| aise sva ko bhalA koI mAra sakatA hai, jalA sakatA hai, nahIM, kadApi nhiiN| aba yaha sva kahA~ jAtA hai, kahA~ se AtA hai? yaha bhI dekhA ki koI eka zarIra cetanA hIna hotA hai, koI eka cetanA prApta karatA hai, ho na ho yaha eka Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 25 zarIra se dUsare me jAtA hai yaha 'sva' yaha AtmA / eka zarIra chUTane para dUsare zarIra me jAne me samaya to lagatA hai para yaha sva/AtmA calatA hI rahatA hai| dekhA hai Apane kaise hama purAne kapar3o ko chor3akara nae kapar3e pahanate haiM vahI hAla hai isa sva kA / AtmA kA / isa sva kI isa AtmA kI eka aura khUbI dekhane me aaii| jaba yaha colA badalatA hai to jaisA colA usI ke mApa ke anusAra sva ko bhI ghaTA bar3hA letA hai| zarIra badalatA to rahatA hai parantu kabhI aisI avasthA para bhI pahuMca jAtA hai jaba phira cole badalane kI jarUrata nahIM rahatI / eka aisI jagaha para Upara jAkara hamezA ke lie Thahara jAtA hai na nIce jAtA hai na aura Upara / yahI hai siddha avasthA / taba vaha anya AtmAo se bhinna ho jAtA hai- kaha sakate hai ki parama AtmA bana gayA / kevala eka hI bAta hai ki isa vizva ke Age nahIM jA sakatA - jarUrata bhI to nahI rahatI kahI Ane jAne kii| koI zarIra nahI hotA kevala sva mAtra raha jAtA hai aisI kaI paramAtmAe hai vahA~ pr| jagaha sImita hai virAma sthala kI, usI me eka dUsare ke lie jagaha banAe hue hai, pUrA saha astitva hai vahA~, Aie aba samajhAe Apako ki yaha virAma kaise milatA hai| Apa yaha to dekhate- jAnate hI hai ki yaha vizAla jagata hai / yaha kahA~ se AyA, kisane banAyA, kyA hai isakA ajAma? yaha savAla hI na karo kyoki isakA javAba kisI ke pAsa nahI hai jo Apako sabako satuSTa kara ske| basa mAna lo ki isakA ora chora nahI hai| adhika pUchoge to kahanA par3egA ki yaha saba mAyA hai, dimAga kA bhrama hai| isalie isase hI khAtira jamA raho ki yaha sasAra anAdi aura ananta hai| khoja rahA hai abhI navIna vijJAna magara pahale bhI khojA thA aura Age bhI khoja kA yahI natIjA rahegA / mAna lete hai hai yaha koI dravya jise Apa sva yA AtmA kahate hai magara isake isa ghUmane kA eka jagaha se dUsarI jagaha jAne kA isa cakkara ke kAraNa kA, isake dukha sukha ke kAraNa kA bhI patA calA hai Apako ? haoN, kyo nahI? isa vizAla jagata me anata paramANu hai aura anata hI rahate hai hareka jIvadhArI ke AsapAsa, hara samaya maDarAte rahate hai cahuora sarvatra / inako hama karma kahate hai| isase acchA koI zabda nahI milatA inake lie| karma isalie kahate haiM ki ye harakata meM Ate hai hamAre kAranAmo se, Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 26 hamAre socane va kAma karane para, kaha sakate hai ki hamAre karma se hI ye karma paramANu Ate jAte hai| hai to ye ajIva-jIva se bhinna sva se alg| sva kI taraha dikhate bhI nahI haiM parantu karizmA bar3A hai inakA / iname kucha hai acche aura kucha bure / koI kAma acchA burA socA, kiyA, ki ye Akara cipaka jAte hai sva se AtmA se jaise sApha suthare Aine para Akara jama jAtI hai dhUla | aba yaha savAla na karo ki ina ajIva karmANu me kahA~ se AI yaha bAta ki yaha tamIja kare ki kauna sA kAma acchA hai aura kauna sA burA- kisa nApa tola se Ate hai| ye saba hai basa hai Ate hai kisI hisAba se basa Ate hai| kyA karege jyAdA jAnakara / itanA jAna lo ki yahI hai jo sukha dukha dete hai, sva ko ghumAte rahate hai| to phira kaise chUTe inase pIchA, nijAta pAe inase kaise| eka tarIkA to hai inako Ane se roko aura yadi AtmA se cipaka cuke hai to unako sApha karo aura jA pahuco vahA~ jahA~ aura paramAtmAe vartamAna hai| inako rokane va sApha karane kA rAstA talAza kiyA hai-bar3e soca vicAra ke bAda eka rAstA nikAlA hai jise kahate hai ahisA acUka astra hai vaha / sabase rAga va dveSa kA chor3anA hI hai ahisA / kisI anya sva / AtmA ko takalIpha pahu~cAnA to dUra, aisA karane ke lie mana me lAo na bolo| aisA karoge to karmANu na Aege na cipakege aura cipaka gae ve jhar3a bhI jaaege| kucha aise bhI to hai jo apanA asara dikhAkara jhar3a bhI jAte hai, samaya pAkara kamajora hokara gira jAte hai jaise bur3hApe me dA~ta / yaha saba tabhI sabhava hai jaba Apa mana ko sApha karane kI dizA me kadama utthaae| ye jo saba Apa jise dekhakara hairAna hai basa vahI kadama hai-hara sva / AtmA kI zakti ke anusAra / sopAna banAe gae hai ye niyama, pUjA, pahAr3a, madira, mUrtiyA, matra-tatra, ye julUsa, ye muni, ye pravacana / inase Age hai adhyayana aura dhyAna / bar3I tAkata hai dhyAna me / dhyAna kI ora hI le jAte hai ye choTe-choTe rAste / ise yoga bhI kaha lete hai| yaha le jAte hai sva kI ora aura sva para pahuce binA Apake sva ke AnA jAnA sukha dukha lagA hI rahegA, sva bhaTakatA hI rhegaa| dhyAna me tamAma idriyo va mana para kAbU karanA hotA hai, jaba pUrA kAbU pA liyA jAe, to usa sva AtmA ko hamane jina yaha nAma diyA hai| hama hAra-jIta kI bhASA jalda samajhate hai isalie jisane indriya aura mana ko jIta liyA vaha jina hai / | Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/27 dhyAna ke, yoga ke binA jina nahI bana sakate / dhyAna hai usa soca kA nAma jo AtmA ko karmo se alaga mAnakara kevala sva ko hI saba kucha smjhe| jisa samaya yaha koziza kama ho jAe taba saba kriyAe zAnta, saba vicAra bada-pUrNa siddhAvasthA ho jAtI hai-koI na rAga rahatA na dveSa-saba kucha svaccha, sApha, sapheda jisame koI mela nahI na acchA na burA-haoN kaha sakate ho saba kucha acchA hI acchA / mAno saba AvAje zAnta ho aura baje vaha AvAja jo binA bajAe gUje, anAhata nAda-kevala om madhura sagIta jise kevala Apa sune aura pulakita ho, ananta prakAza | yahI hai jIvana kI asalI kamAI asalI artha / artha kA apanA artha to hai hI parantu jisa sva artha kI mai bAta kara rahA hU~ vahI hai asalI svArtha aura haoN, ise hI hama kahate hai sva kA AtmA kA dharma yAne sva bhAva / bar3A ajIba hai yaha dharma zabda / kartavya ko bhI dharma kahate hai vibhinna vicAradhArAo aura dhAraNAo ko bhI dharma nAma se pukArate hai aura dharma eka dravya bhI hai jisake binA cala nahIM skte| ina sabako milAkara jo Apa samajhe hai vahI hai 'jina' kA calAyA jaina dharma, ahisA dharma, vizva dharma / yaha AsAna bhI hai kaThina bhI / kaThina hai isalie jainadharma, AsAna hai isalie vizvadharma | phira bhI Apa pUchege kyA lagA rakhA hai yaha zvetAmbara, yaha digambara / eka hI tattva ke upAsaka jhagar3a rahe hai| vaise bAta yaha hai ki ahisA kI pariNati dhyAna kI pariNati aparigraha me jAkara hotI hai| jaba pUrNatayA parigraha haTa jAegA to vyakti aparigrahI ho jAegA parantu eka tabakA hai jo kahatA hai vastra to rakhanA hogA varnA loka me nirvAha muzkila hai khAsa kara mahilAo ke lie| thor3A parigraha bhI aparigraha hI to hai| asalI parigraha to rAga hai mUrchA hai| AcaraNa zailI kA bheda hai parantu asalI bAta ko bhUlege to jhagar3e hoge hI-unhe nipaTane dIjie | Apa to basa sva kA dhyAna lagAie aura mukti pAie / mukti hI hai vAstavika sukha / kitanA sarala hai yaha saba / yahI hai yaha sb| -215, maMdAkinI enkleva, naI dillI-110019 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtra-taMtra viSayaka jaina sAhitya -DaoN0 RSabhacandra jaina "phaujadAra" vaidika aura bauddha paramparAo ke samAna jaina paramparA me bhI prAcInakAla se hI tatra kA vizeSa mahatva hai| jaina paramparA kA tatra mukhyata matra (matravAda) para AdhArita hai| matra-tatra vidyA kA sambandha dRSTivAda ke "vidyAnuvAda pUrva' tathA 'cUlikAo" se hai| ye cUlikAe~ pA~ca hai-(1) jalagatA (2) sthalagatA (3) mAyAgatA (4) rUpagatA aura (5) AkAzagatA / inakA vivaraNa hame SaTakhaNDAgama kI dhavalA TIkA meM prApta hotA hai| jaina paramparA kA mUlamatra "NamokAra matra hai, jise anAdi nidhana kahA jAtA hai| isame arahanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu, ina pA~co ko namaskAra kiyA gayA hai, isalie ise namaskAra matra yA paca namaskAra matra bhI kahA gayA hai| isa matra kA prAcInatama tathA apUrNa ullekha samrATa khAravela ke hAthIguphA lekha me upalabdha hotA hai| vahA~ kevala "namo arahatANa" aura "namo savasidhAna" ye do pada hI pAye jAte hai| isakA pUrA pATha SaTkhaNDAgama, bhagavatI, prajJApanA aura kalpasUtra Adi grantho me upalabdha hotA hai| okAramaya (arahanta, azarIrI, AcArya, upAdhyAya aura muni) NamokAra matra mUlata vizuddha AdhyAtmika matra hai, isake jApa se sAdhaka ko vizeSa UrjA prApta hotI hai| vaha UrjA sAdhaka ke karmamala ko jalAkara naSTa kara detI hai, jisase usakI AtmA vizuddha ho jAtI hai aura antata sAdhaka mokSasiddhi prApta kara letA hai| isa matra kA upayoga stabhana. vazIkaraNa, upasarga nivAraNa Adi kAryoM meM bhI hotA rahA hai| jaina sAhitya me isa matra ke aneka camatkArika udAharaNa dekhe jA sakate hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/29 jaina paramparA me caubIsa tIrthakaro ke zAsanadeva svIkAra kiye gaye hai, ve yakSa aura yakSI yugalarUpa hote hai ye zAsana tIrthakaro ke ArAdhako ke sakaTo kA nivAraNa karane vAle tathA aneka siddhiyo ke dAtA mAne jAte hai| jaina paramparA ke matra-tatra viSayaka sAhitya me pahale tIrthakara RSabhadeva kI zAsanadevI cakrezvarI, AThaveM tIrthakara candraprabha kI zAsanadevI jvAlAmAlinI, bAIsave tIrthakara neminAtha kI zAsanadevI ambikA aparanAma kRSmANDinI aura teIsave tIrthakara pArzvanAtha kI zAsanadevI padmAvatI kI ArAdhanA vizeSa rUpa se kI gaI hai| yahA~ sarasvatI devI kA bhI khUba prabhAva dikhAI detA hai| stuti-matro ke jApa aura homa karane se siddhiyA prApta hotI hai| una siddhiyo kA sva-para upakAra ke lie prayoga me lAnA tatra hai| matra, yaMtra, siddhi vidhAna eva prayoga Adi kA vistRta vivaraNa sambaddha grantho me upalabdha hotA hai| yahA~ jaina paramparA ke katipaya tatra-matra viSayaka grantho kA sakSipta vivaraNa prastuta kiyA jA rahA hai anubhavasiddhamaMtra dvAtriMzikA isake kartA AcArya bhadragupta hai| eca0 Ara0 kApaDiyA ne isakA racanAkAla vikrama kI sAtavI sadI mAnA hai| isa dvAtrizikA kA prakAzana "bhairava padmAvatI kalpa" ke tIsave pariziSTa ke rUpa me san 1937 me ahamadAbAda se huA hai| racanAkAra ne granthArambha me ise "matra-dvAtrizikA' tathA anta me "mahAmatra- dvAtrizikA' kahA hai| isame kula paoNca adhikAra hai, jisame kramaza 20, 49, 41, 50 eva 24 zloka hai| magala padya ke bAda kahA gayA hai ki stabhana, mohana, uccATana, vazyAkarSaNa, jabhana, vidveSaNa, mAraNa, zAntika, pauSTika Adi ko vidhi ke anusAra isa zAstra me khuuNgaa| prathama adhikAra ke AThave zloka me batAyA gayA hai ki "vidyApravAdapUrva ke tIsare prAbhRta se zrI vIrasvAmI ke dvArA karmaghAta ke nimitta yaha uddhRta kiyA gayA hai| prathama adhikAra ko "sarvakarmakaraNa" nAma diyA gayA hai| dvitIya adhikAra me aparAjitA devI kI siddhi prApta karane vAle ko loka me aparAjita batAyA gayA hai| yahA~ "pizAcinI nAmaka vidyA kA siddhividhAna bhI kahA gayA hai| tIsave padya me matra vidhi ko "paramAgamasaMprokta" kahA hai| yahA~ yaha bhI batAyA gayA hai ki manuSya jisa-jisa sAsArika kArya kA vicAra karatA hai, isa matra ke prabhAva se use vaha saba kucha prApta hotA hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/30 caturtha adhikAra me ambikA devI, sarasvatI devI aura padmAvatI devI kI ArAdhanA kA vidhAna batAte hue unhe sarvakArya sAdhikA nirUpita kiyA hai| isa adhikAra ke tIsave padya me "setubandha kAvya kA ullekha prApta hotA hai| Age kahA hai ki manISiyo ko satpAtro me siddhi kA vyaya karate rahanA cAhie, anyathA siddhi kSINa ho jAtI hai| pacama adhikAra me guruziSya dono ke lie dizAnirdeza hai| anta me granthakAra ne kahA hai ki yogya pAtro ke hita kI kAmanA se maine zrutasAgara kA AloDana karake mahAratno ke samAna ina matroM kA kathana kiyA hai| jvAlAmAlinI kalpa isake kartA indranandi hai| inake guru kA nAma bappanandi yA bappaNanandi hai| granthaprazasti ke anusAra isakA racanA kAla zaka samvat 861 (I0 san 939) hai| isakI eka hastalikhita prati jaina siddhAnta bhavana, ArA me surakSita hai| isakA prakAzana san 1966 me mUlacanda kisanadAsa kApaDiyA sUrata ne kiyA hai| isame sva0 pa0 candrazekhara zAstrI kI bhASA TIkA bhI chapI hai|10 isa grantha kA samIkSAtmaka vivaraNa anekAnta varSa 1, pRSTha 430 eva 555 Adi para jugalakizora mukhyAra ne prakAzita kiyA thaa| isame kula pAca sau zloka hai| grantha dasa adhikAro me vibhakta hai-(1) matrI (2) graha (3) mudrA (4) maDala (5) kaTutaila (6) yatra (7) vazyatatra (8) snapana vidhi (9) nIrAjana vidhi aura (10) sAdhana vidhi| grantha me jvAlAmAlinI devI kI stuti, matra eva siddhi vidhAna varNita hai| prathama padya me candraprabha kI vandanA kI gaI hai| yahA~ jvAlAmAlinI devI kA svarUpa batalAte hue kahA gayA hai ki usakA zarIra zveta varNa hai, vAhana mahiSa hai, yaha ujjvala AbhUSaNo se yukta hai, isake ATha hAtha haiM, jinameM kramaza trizUla, pAza, matsya, dhanuSa, maMDala, phala, varada (agni) aura cakra dhAraNa kiye hai| isa grantha meM jvAlAmAlinI devI ke siddhi vidhAna kA vistAra se kathana karane ke bAda kaumArI devI, vaiSNava devI, vArAhI devI, aindrI devI, cAmuNDA devI evaM mahAlakSmI devI kI pUjana vidhi kahI gaI hai| grantha kA vaiziSTya dikhAne ke lie viduSI kamalazrI kA vRttAnta diyA gayA Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/31 hai|1 kamalazrI grahabAdhA se pIr3ita thI, jise helAcArya (ailAcArya) ne nIlagiri zikhara para jvAlAmAlinI devI kI ArAdhanA se matra prApta karake dUra kiyA thaa| vidyAnuzAsana isake kartA jinasena ke ziSya malliSeNa sUri hai| ye bar3e matravAdI the| mahApurANa me inhone svaya ko "gArur3amatravAdavedI" likhA hai| vidyAnuzAsana matrazAstra kA sabase bar3A grantha hai| isame caubIsa adhikAra tathA pA~ca hajAra maMtra hai|12 isame lagabhaga sAta hajAra zloka hai| eca0Ara0 kApaDiyA ne ise sagraha grantha kahA hai| isame maliSeNa sUri ke anya grantho kA adhikAza bhAga pAyA jAtA hai, isalie unake dvArA racita kahA jAtA hai| isakA ullekha jinaratna koSa pR 355 para huA hai| isakA racanAkAla vikrama saM0 1110 ke Asa-pAsa hai| bhairavapadmAvatI kalpa yaha bhI malliSeNa sUri kI racanA hai| grantha ke puSpikA vAkya me inhe "ubhayabhASA kavizekhara kahA gayA hai| granthakAra ne grantha kI zloka sakhyA cAra sau (10/56) likhI hai, kintu prakAzita saskaraNa me yaha sakhyA 308 hai| isa para bandhuSeNa kI saskRta TIkA hai| yaha grantha pro0 ke0vI0 abhayaMkara dvArA sampAdita tathA sArAbhAI maNilAla navAba ke gujarAtI anuvAda ke sAtha san 1937 me ahamadAbAda se prakAzita hai| isakI do hastalikhita pratiyA~ jaina siddhAnta bhavana, ArA me sagrahIta hai|'4 granthakAra tathA TIkAkAra dono ne sarvaprathama pArzvanAtha ko namana kiyA hai grantha daza adhikAro me vibhAjita hai| (1/15) pahale mantrilakSaNa nAmaka adhikAra me sAdhaka kI yogyatA kA nirUpaNa hai| dUsare sakalIkaraNa adhikAra me aganyAsa, digbandhana, dhyAna, amRtasnAna Adi ke viSaya me batalAyA gayA hai| dhyAna ke lie padmAvatI kI jisa mudrA kA akana kiyA gayA hai, vaise lakSaNoM se yukta padmAvatI kI pratimA IDara ke eka jaina mandira meM batAyI gaI hai| tIsare devyarcanAdhikAra me zAntikAdi Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta/32 SaTkarmo ke nimitta dizA, kAla, Asana, pallava aura aguli kA vidhAna kahA gayA hai| anantara yatra lekhana vidhi, AhvAna, sthitIkaraNa, sannidhIkaraNa, pUjAvidhAna aura visarjana rUpa pacopacArI pUjA vidhi varNita hai| mUlamatra ke tIna lAkha jApa padmapuSpo se karane para padmAvatI devI siddha ho jAtI hai| pazcAt SaDakSarI, trayakSarI, ekAkSarI matra, homavidhAna tathA pArzvayakSa ko siddha karane kI vidhi batAyI gaI hai| cauthe adhikAra me bAraha yaMtro eva unake matro kA kathana hai| pAMcave adhikAra me stabhana matro eva yatro kA vidhAna hai| chaThave adhikAra meM aMganArSaNa matra-yatra batAye gaye hai| sAtave adhikAra me vazIkaraNa ke aneka matro aura yatro kA varNana hai| AThave adhikAra me darpaNa-nimitta matra eva sAdhana vidhi, dIpa nimitta aura karNapizAcI kI siddhi kA vidhAna hai| navame vazIkaraNa tatra nAmaka adhikAra meM aneka auSadhIya tatro kA ullekha hai, jo strI-puruSo ko AkarSita karane tathA vaza me karane ke lie upayogI batAye gaye hai| iname janamohana tilaka, cUrNa bhakSaNa, ajana vidhAna, dyUtajaya yoga, jalUkA prayoga Adi kA kathana pramukha hai| dazave adhikAra me aSTAga "gArur3avidyA kA pratipAdana hai| isame sarpa ko vaza me karane, pakar3ane, nirviSa karane Adi ke matra hai| yahA~ nAgapreSaNa, stambhana, kuNDalIkaraNa, kubhapravezana, rekhA, viSabhakSaNa Adi kA vistAra se nirUpaNa kiyA gayA hai| grantha ke anta me matradAna vidhi kahI gaI hai, isame samyaktva rahita puruSa ko matra dene kA niSedha hai| jvAlinI kalpa isake kartA bhI malliSeNa sUri hai| eca0Ara0 kApaDiyA ne isakA racanA kAla vi0sa0 1110 ke lagabhaga mAnA hai| 16 pa0 jugalakizora mukhtAra ne anekAnta varSa 1 pRSTha 428 para, jainendrasiddhAnta koSa bhAga-3 pRSTha 343 para tathA jaina saskRta sAhityano itihAsa, bhAga-3 pRSTha 230 para jvAlinI kalpa kA ullekha hai| isame jvAlAmAlinIdevI kI stuti hai| yaha indranandi ke jvAlAmAlinI kanpa se bhinna hai| isakI eka hastalikhita prati seTha mANikacandra jI bambaI ke sagraha me hone kI sUcanA hai|" Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/33 sarasvatI kalpa yaha bhI malliSeNa sUri kI racanA hai| grantha ke Adi aura anta me inakA nAmollekha milatA hai| grantha me "sarasvatI kalpa" tathA "bhAratI kalpa" ina dono nAmoM kA ullekha hai| isame kula 78 padya tathA bIca-bIca meM kucha gadya bhI hai| yaha "bhairavapadmAvatI kalpa' ke gyArahave pariziSTa ke rUpa me prakAzita hai| isakI eka hastalikhita pANDulipi jaina siddhAnta bhavana, ArA ke saMgraha meM surakSita hai|18 grantha me sAkhya, mImAMsaka, cArvAka, saugata aura digambaro kA ullekha hai, ve jJAna prApta karane ke lie sarasvatI kI ArAdhanA karate haiN| sarasvatI ke prasAda se sAMsArika loga kavitva, vAgmitva, vAditva Adi prApta karate haiN| grantha me sarasvatI kA svarUpa, cinha, sAdhaka, sAdhana yogya sthAna, Asana, sakalIkaraNa, pIThasthApana Adi ke matra tathA devI kA mUlamatra batalAyA gayA hai| Age siddhividhAna, zAntikayatra, vazyayaMtra, dvAdaza raMjikAyatra, saubhAgyarakSAyaMtra Adi kI lekhana eva prayoga vidhi kA vivecana hai| sarasvatI kI siddhi kA prayoga vazIkaraNa, AkarSaNa, vidveSaNa, uccATana, mAraNa, zAntika, pauSTika Adi samasta kAryo me kiye jAne kA ullekha hai| kAmacANDAlI kalpa yaha bhI malliSeNa sUri kI adbhuta racanA hai| granthollekha ke anusAra ve racanA karate samaya pUrI kRti ko apane mana me akita kara lete the, jise bAda me bhUmi ke patthara para yathAvat lipibaddha karate the| isase unakI smaraNa zakti kA vaiziSTya prakaTa hotA hai| isakA racanAkAla bhI lagabhaga vi0sa0 1110 svIkAra kiyA gayA hai| isakA dUsarA nAma siddhAyikA kalpa bhI kahA jAtA hai| isake prakAzita hone kI jAnakArI nahI milI hai| DaoN0 nemicandra zAstrI ke anusAra isakI hastalikhita prati ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, bambaI me upalabdha hai|21 grantha pA~ca adhikAro me vibhAjita hai| -(1) sAdhaka (2) devI kA ArAdhana (3) azeSajanavazIkaraNa (4) yaMtra-tatra aura jvAlAgardabha lakSaNa / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/34 grantha meM kAmacANDAlI kI stuti karate hue usakA svarUpa isa prakAra diyA hai - bhUSitAbharaNaiH sarvairmuktakezA nirmbraa| pAtu mAM kAmacANDAlI kRSNavarNA cturbhujaa||2|| phalakAMcakalazakarA shaalmlidnnddoddhmurgopetaa| jayatAt tribhuvanavandyA jagati zrI kaamcaannddaalii||3||22 arthAt jo saba AbhUSaNoM se bhUSita hai, vastra-rahita nagna hai, jisake zira ke bAla khule hue haiM, aisI zyAmavarNA kAmacANDAlI merI rakSA kre| jisake hAtha me phala, kaoNca aura kalaza hai, jo zAlmalidaNDa ko liye hue hai aura sarpa se yukta haiM, vaha tribhuvana vandanIyA kAmacANDAlI jayavata ho| maMtrAdhirAja kalpa isake kartA sAgaracandra hai| isakA racanAkAla vi0 sa0 1250 ke Asa-pAsa mAnA jAtA hai| yaha grantha "jaina stotra sandoha', bhAga-2 meM prakAzita hai| cAra sau caubIsa padyo kA yaha grantha pA~ca paTalo meM vibhAjita hai| prathama paTala me pArzvanAtha ko namana evaM guru vandanA karake racanA kA uddezya jinabhakti bata yA hai| prastAvanA ke rUpa me matradAna vidhi kA nirUpaNa hai| dUsare paTala me viSaya nirdeza karate hue maMtrAdhirAja ke bIjAkSaro kA prabhAva kahA gayA hai| isake padya-13 me abhaya-deva sUri kA tathA 14 me padmadeva kA nAmollekha hai| tIsare paTala me pArzvanAtha kI stuti, 16 vidyAdeviyoM, 24 tIrthakaro kI mAtAoM, unake 24 yakSoM aura yakSiyoM kA kathana kiyA gayA hai| anantara tIrthakaroM ke lAMchana, unake zarIra kA varNa aura U~cAI kA nirdeza hai| navagrahoM aura dazalokapAlo dvArA tIrthakaroM kI sevA kAne kA ullekha hai| cauthe paTala meM sakalIkaraNa, bhUmi, jala aura vastrazuddhi ke maMtra, pA~ca mudrAe~, AtmarakSA, pArvayakSa, pArzvayakSiNI, dharaNendra, kamaTha, jayA, vijayA, padmAvatI aura kSetrapAla ke matra batalAye gaye hai| anantara dhyAna, pUjana, japa aura homa kA nidhAna varNita hai| pAMcaveM paTala meM RtuoM, yogo, AsanoM, mudrAoM aura yaMtro ke viziSTa dhyAna Adi kA nirUpaNa huA hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/35 maMtrarAja rahasya vibudhacandrasUri ke ziSya sihatilaka sUri isake kartA hai| grantha kA parimANa ATha sau zloka haiN| grantha prazasti ke anusAra isakA racanAkAla vi0saM0 1332 hai| grantha para 'lIlAvatI' nAmaka svopajJa saskRta vRtti hai| isame aneka gacchoM ke sUrimaMtro kA saMgraha kiyA gayA hai| yahA~ sUrimatra ke pA~ca pITha batAye haiN| grantha me eka hajAra maMtra hone kA ullekha milatA hai|24 jinaratnakoSa pR0 301 para bhI isakA ullekha hai| vardhamAna vidyAkalpa yaha maMtrarAja rahasya Adi ke kartA sihatilaka sUri kI racanA hai| isakA racanA kAla vi0saM0 1340 ke lagabhaga hai| granthakAra ne ise aneka prakaraNo meM vibhakta kiyA hai| pahale tIna prakaraNo meM kramaza 89, 77 aura 36 padya hai| isa kRti me sUrimaMtra, kalikuDa pArzvanAtha matra, pacaparameSThI matra, RSimaMDala stava-yatra aura kucha anya matro kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vardhamAna vidyA upayoga dIkSA, pratiSThA Adi kAryoM meM kiyA jAtA hai|25 jinaratnakoSa pR0 343-44 para bhI isakA ullekha hai| adbhuta padmAvatI kalpa isake kartA yazobhadra upAdhyAya ke ziSya zrI candrasUri hai| eca0Ara0 kApaDiyA ne isakA racanAkAla vikrama kI 14vI sadI likhA hai| granthakAra ne ise chaha prakaraNo me vibhakta kiyA hai| isake Adi ke prathama do prakaraNa anupalabdha hai| zeSa "bhairavapadmAvatI kalpa" ke pahale pariziSTa ke rUpa meM prakAzita hai| tIsare prakaraNa me sakalIkaraNa vidhAna, cauthe me yaMtra sahita padmAvatI devI kI ArAdhanA kA krama, pA~cave prakaraNa me yogya pAtra kA lakSaNa tathA chaThaveM prakaraNa meM bandhana matra, paravidyAchedana matra Adi kahe gaye haiN| isameM pratyagirA, aMbikA, jvAlAmAlinI aura cakrezvarI kA ullekha hai| granthakAra ne "indranandi" kA bhI ullekha kiyA hai aura unhe "mantravAdividyAcakravarticUr3AmaNi' kahA hai| yahA~ padmAvatI ke viSaya meM kahA gayA hai ki he devi! tuma jaina paramparA me padmAvatI, zaivaparamparA me gaurI, bauddhAgama paramparA me tArA, saoNkhyAg2ama me prakRti, bhATTa paramparA meM gAyatrI, kaulika sampradAya Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/36 me vajA ho aura sampUrNa vizva me tumhArA yaza vyApta hai, isalie tumheM merA namaskAra hai|6 sarasvatI kalpa yaha racanA gadya-padyamaya hai| isake kartA bappabhaTTi sUri hai| prArambha me sarasvatI kI stuti kI gaI hai| pazcAt arcana mantra, Atmazuddhi maMtra, sakalIkaraNa, sArasvata yatra vidhi kahI gaI hai| Age sarasvatI ko siddha karane kI vidhi varNita hai| sAtha me bappabhaTTisUri kRta AmnAya bhI hai| yahA~ kahA gayA hai ki mUlamaMtra kA eka lAkha jApa tathA dazAMza homa karane se sarasvatI siddha ho jAtI hai| sarasvatI kI siddhi se advitIya vidvattA prApta hotI hai| isakA prakAzana "bhairavapadmAvatI kalpa" meM huA hai| cintAmaNi kalpa .. isakA prakAzana "jainastotrasandoha' bhAga-2 pR0 30-34 para huA hai| isame kula 47 padya hai| antima padya me racanAkAra kA nAma "dharmaghoSa sUri likhA hai tathA unhe mAnatuMga kA ziSya kahA gayA hai| isame pArzvanAtha ko praNAma karake "cintAmaNi kalpa" likhane kI pratijJA kI gaI hai| isameM sAdhaka kA svarUpa, yantroddhAra aura sAdhana kI vidhi batAI hai| yaha bhI kahA hai ki vazIkaraNa, stabhana, mohana, vidveSaNa aura uccATana karmo kA mana me vicAra bhI nahIM karanA cAhie, kevala dharmavRddhi kAraka zAntika aura pauSTikatA kA hI vicAra karanA cAhie / eca0Ara0 kApaDiyA ne isakA samaya 15-16vIM sadI mAnA hai| rakta padmAvatI kalpa ajJAta kartRka yaha racanA-"bhairavapadmAvatI kalpa" me prakAzita hai| yaha kevala gadyAtmaka hai| isame matra, yaMtra aura pUjA kI viziSTa vidhi batalAI gaI hai| yahA~ padmAvatI kI siddhi ko sarvakarmakara kahA gayA hai| yatra ko AkarSaNAdi SaTkarma kara batAyA hai| eca0Ara0 kApaDiyA ne padmAvatI kI aneka mUrtiyoM kA ullekha kiyA hai| isakI saMvat 1738 kI hastalikhita prati jaina siddhAnta bhavana, ArA ke saMgraha meM hai, jo anya prAcIna prati para se taiyAra kI gaI hai| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/37 ambikA kalpa isake kartA zubhacandra hai| yaha kalpa sAta adhikAro me vibhAjita haiN| isakI eka hastalikhita pANDulipi jaina siddhAta bhavana, ArA me hai|28 dillI jina grantha ratnAvalI pR0 121 eva jinaratnakoSa, pR0 15 para bhI isakI sUcanA hai| inake atirikta mAnatuMga kA bhaktAmara stotra, malayaqIrti kA sarasvatI kalpa29, gaNadharavalayakalpa, ghaTAkarNavRddhikalpa, prabhAvatI kalpa30, jinaprabhasUri kA rahasyakalpadruma aura zAradA stavana (sarasvatamaMtra garbhita), durgadeva kA matra-mahodadhi, hemacandrasUri kA siddhasArasvata stava, zubhasundara gaNikRta yantramantrabheSajAdigarbhita yugAdideva stava, bhadrabAhu kA upasargahara stotra, mAnatugasUri kA namiUNa aparanAma bhayahara stotra, pUrNakalazagaNi kA stambhanapArzva stavana, mAnadevasUri kA laghuzAMti stava, ariSTanemi bhaTTAraka kA zrIdevatA kalpa, arhaddAsa kA sarasvatI kalpa, sihanandI kA namaskAramantra kalpa31, cakrezvarI kalpa, sUrimatra kalpa, zrIvidyA kalpa, brahmavidyA kalpa, rogA mahAriNI kalpa2 tathA paryApta sakhyA me matra-stotra race gaye haiN| inameM aprakAzita granthoM kI sakhyA bhI paryApta hai| aneka aprakAzita grantho kI pANDulipiyA~ granthAgAro me upalabdha hai, kintu samucita dekha-dekha ke abhAva meM naSTa ho rahI haiN| ataH isa ora dhyAna diyA jAnA caahie| jaina paramparA ke vidyAnuvAda pUrva eva cUlikAo me ullikhita prAcIna maMtra-taMtra aura vidyAe~ to prAya lupta ho gii| tadviSayaka jo sAhitya Aja upalabdha haiM, vaha tAntrikayuga kI dena mAnA jA sakatA hai| bhAratIya itihAsa kA vaha aisA samaya thA jaba camatkAra ko hI namaskAra kiyA jAtA thaa| usa kAla me jaina paramparA poSaka bhI usase prabhAvita hue binA nahIM raha ske| unhone bhI zaktidhAraka devI-devatAoM (yakSa-yakSiyoM) kI ArAdhanA evaM siddhi dvArA camatkAra dikhalAye aura sAhitya rcaa| isase jaina dharmAvalambiyoM ko eka sUtra meM bAMdha kara rakhA jA sakA / samprati maMtra-taMtra vidyA ke sAdhakoM kA jaino me abhAva hotA jA rahA hai| ataH punaH isa vidyA ke vilupta hone kA saMkaTa bar3hatA jA rahA hai| isakI rakSA ke lie prayatna Avazyaka hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 38 sandarbha sUcI 1. dhabalA pu. - 1, pR 113 evaM 121. jayadhabalA pu. - 1, pR. 139 evaM 144. 2. prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, tArA pablikezansa, vArANasI, pR. 250 3. magalamatra NamokAra eka anucintana, DaoN0 nemicandra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI, pR. 132 4 eca0Ara0 kApaDiyA, jaina saMskRta sAhityano itihAsa, bhAga - 3, prakA muktikamala jaina mohanamAlA, bar3audA, san 1970 pR. 224 5 vidyApravAdapUrvasya tRtIyaprAbhRtAdayam / udghRta karmaghAtAya zrIvIrasvAmisUribhi // 1/8. 6 yad yad vicintyate kArya manujairaihilaukikam / tat tat sampadyate sadyo mantrasyAsya prabhAvata // 3/40 7 adhikAra - 5, zloka - 17 8. aSTazatasyaikaSaSTi (861) pramANazakavatsareSvatIteSu / zrImAnyakheTakaTake parvaNyakSa (ya) tRtIyAyAm // grantha prazasti, anekAnta, varSa - 1 pR 431 para uddhRta. 9 DaoN0 RSabhacandra jaina phaujadAra, jaina siddhAta bhavana granthAvalI, bhAga-1, kramAMka-681, jaina siddhAMta bhavana, ArA 1987. 10. jaina saMskRta sAhityano itihAsa, bhAga - 3 pR. 228. 11. DaoN0 nemicandra zAstrI, tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga - 3, pR. 183. 12. anekAnta, varSa - 1, pR. 429, vIra sevA mandira, dariyAgaMja, dillI. 13. jaina saMskRta sAhityano itihAsa, bhAga - 3 pR. 224-25. kramAMka - 719, bhAga-2, 14. jaina siddhAMta bhavana granthAvalI, bhAga - 1, kramAMka - 1311. 15. jaina saMskRta sAhityano itihAsa, bhAga-3 pR. 232. 16. vahI, pR. 230. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga-3. pR. 176 18. jaina siddhAta bhavana granthAvalI, bhAga-1, kramAka-765. 19. sAkhyabhAtikacArvAkamImAsakadigambarA / saugatAstepi devi! tvAM dhyAyanti jJAnahetave // (19) / 20. jaina saMskRta sAhityano itihAsa, bhAga-3 pR. 234. 21. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga-3 pR. 177. 22. anekAnta, varSa-1 pR. 430 para ughRt| 23. jainastotra sandoha, bhAga-2 sampAdaka, muni caturavijaya, prakAzaka-sArAbhAI maNilAla nabA, ahamadAbAda, san 1936. 24. jaina saskRta sAhityano itihAsa, bhAga-3 pR. 239 25 vahI, pR. 240 26. jaine padmAvatIti tvamazubhadalanA tva ca gaurIti zaive, tArA bauddhAgame tva prakRtiriti matA devi! sAMkhyAgame tvam / gAyatrI bhaTTamArge tvamasi ca vimale kaulike tva ca vajA, vyApta vizva tvayeti sphuraduruyazase mestu po! namaste // -adbhuta padmAvatI kalpa, 5/6. 27. jaina saskRta sAhityano itihAsa, bhAga-3, pR 243. 28 jaina siddhAta bhavana granthAvalI, bhAga-1, kra 550/2, pR 94 tathA 200. 29. pa0 ke0 bhujabalI zAstrI, prazasti sagraha, jaina siddhAMta bhavana, ArA, pR 85 30 jaina siddhAta bhavana granthAvalI, bhAga-1, pR 253 tathA jinaratnakoSa, pR 266 31. pa0 jugalakizora mukhtAra, anekAnta varSa-1, pR. 430. 32. paM0 ke0 bhujabalI zAstrI, jaina siddhAta bhAskara, bhAga-4 kiraNa-3, pR. 137 -vyAkhyAtA, prAkRta evaM jainazAstra prAkRta, jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI (bihAra)-844128 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. ..pRSTha 2 kA zeSa gratha kI ukta TIkA se 'iti' zabda aura virAma ko haTAkara 'pratyuktAH' ke sthAna para 'prayuktaH' kara denA-zvetAmbara gratha ko virUpa kara denA kahA~ taka ucita thaa| pro0 udayacandra darzanAcArya ke lekha se spaSTa hai ki kathita vidvAna ne bhI bauddha darzana ke grantha ke uddharaNa ko badalakara prastuta karane kA anartha kiyA hai aura 'ahrIkA ko badala 'AhnIkA ' kara diyA hai| hamane rAhula sAMkRtyAyana dvArA saMpAdita 'pramANavArtika kI TIkA ko bhI dekhA hai| usame spaSTa aMkita hai-'ahrIkA nagnatayA nirlajjA ksspnnkaaH|' jabaki lekhaka ne zabda aura artha donoM hI badala die / patA nahIM inakI sAdha kisa kisako badalane kI hai? -sampAdaka 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 ru vArSika mUlya : 6 ru., isa aka kA mUlya 1 rupayA 50 paise yaha aMka svAdhyAya zAlAo evaM maMdiro kI mAga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAro ke lie svatantra hai| yaha Avazyaka nahI ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAro se sahamata ho| patra meM vijJApana eva samAcAra prAyaH nahI lie jaate| sapAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka zrI padmacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhArata bhUSaNa jaina eDavokeTa, vIra sevA maMdira. naI dillI-2 mudraka : mAsTara priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R.No. 10591/62 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIra sevA mandira kA traimAsika anekAnta (patra-pravartaka : AcArya jugala kizora mukhtAra 'yugavIra') - varSa-51 kiraNa-4 akTUbara-disambara 1668 1. parama digambara-guru 2. ye prAyojita tIrtha ? 3. kainsara meM tabdIla hotI zaurasenI kI gA~Tha -padmacandra zAstrI 4. samasAmayika sandarbho meM mukhtAra sA. kI kAlajayI dRSTi -DaoN surezacandra jaina 5. mahAkavi raviSeNa aura kAlidAsa -DaoN. ramezacandra jaina 6. sammedazikhara viSayaka sAhitya -DaoN RSabhacandra jaina 'phaujadAra' 7. subhASapurA kA prAcIna jaina maMdira -nareza kumAra pAThaka 8. AcArya sUryasAgara mahArAja ke udgAra vIra sevA maMdira, 21 dariyAgaMja, naI dillI-110002 dUrabhASa : 3250522 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhAMjali janma-1934 nidhana-4-2-15 sAhU azoka kumAra jaina kaI varSoM taka vIra sevA mandira ke adhyakSa pada para AsIna rhe| vaise bhI sAhU parivAra isa saMsthA ke Arambha se hI isase juDA rahA hai| sasthA ke vartamAna bhavana kA zilAnyAsa 16 julAI, 1654 ko sAhU zAntiprasAda jaina ke kara-kamaloM se sampanna huA thaa| ___adhyakSa pada chor3ane ke pazcAt bhI sAhU azoka kumAra jaina apanI dhArmika va sAhityika abhiruci ke kAraNa jIvanaparyata isa zodha sasthAna se sambaddha rhe| svAdhyAya aura jijJAsu mana ko zAnta karane ke lie vIra sevA mandira se samaya-samaya para mahatvapUrNa gratha magAte the| unakI isa svAdhyAya pravRti ko jAgRta karane me AcArya zrI dharmasAra jI kI preraNA mukhya rupa se mahatvapUrNa sAbita huii| mujhe yAda hai ki lUNavA tIrtha kSetra para jaba azoka jI kA paricaya AcArya zrI se karAyA gayA ki inhoMne bhAratIya jJAnapITha ke nyAsI hone ke nAte vipula sAhitya chapavAyA hai, taba AcArya zrI ne kahA thA ki svakalyANa to bAcane se hogA mAtra chApane se nhii| usake bAda jaise-jaise merA samparka unase baDhA to maine pAyA ki unakI svAdhyAya pravRti nirantara bar3ha rahI hai aura unhone isa pravRti ko apane anta samaya taka banAe rkhaa| yadyapi Aja hamAre bIca unakA nazvara zarIra nahIM hai kintu unake dvArA sthApita aneka dhArmika aura sAmAjika kIrtimAna tathA gatizIla netRtva kI chApa samAja ko gati pradAna karatI rhegii| divagata AtmA kI sadgati hetu vinamra zraddhAMjali ke sAtha, subhASa jaina mahAsaciva, vIra sevA madira 21, dariyAgaMja, naI dillI-2 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa 51 anekAnta vIra sevA maMdira, 26 dariyAgaMja, naI vI ni.sa 2524 vi sa 2054 akTUbara-disambara | kiraNa 4 1668 parama digambara-guru basata ura guru nirgrantha hamAre / prajalI dhyAna agani jinake ghaTa vikaTa madana bana jaare| taji caubIsa prakAra parigraha paca mahAvrata dhaare| paca samiti gupati tIna nayo yuta trasa thAvara rakhavAre / zuddhopayogaparipUrana adharama cUrana hAre / / __ basata ura guru nirgrantha hmaare|| ratnatraya maNDita tapa sajama sahita digambara dhaare| bhUkha tRSAdika sahala parISaha tIna bhavana ujiyAre / / basata ura guru nirgrantha hamAre / / mana vaca kAya nirodha sodhi tina bhavabhrama saba taji ddaare| svapara dayA sukha sindhu gunAkara sIla dhuradhara dhAre / / basata ura guru nirgrantha hamAre / / 'deviyadAsa' gahyo tinako patha, tinhi tinhi ne saba taare|| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ye prAyojita tIrtha? tIrthaM karotIti tIrthaMkara :-tIrtha kA pravartana karane vAle tIrthakara hote haiN| jinazAsana ke lie 20vIM zatAbdI, vizeSa rUpa se antima DeDha dazaka ullekhanIya aura smaraNIya mAne jAyeMge kyoki bIte lambe samaya me zAyada hI itane tIrtha bane ho jitane gata DeDha dazaka meM bane hai yA Age nirmita hoNge| prAcIna tIrthoM ko kaba aura kisane banAyA yaha Aja bhI zodha aura khoja kA viSaya hai| unake tIrthakSetra hone aura unakI prasiddhi ke viSaya me paurANika AkhyAna upalabdha bhI hote ho, parantu aba jo bana rahe haiM unake pIche kauna se paurANika-Agamika AkhyAna hai ? naye tIrtho se dharma kI prabhAvanA kama balki vyaktiniSTha khyAtilAbha kI tRSNA kI bhAvanA hI jyAdA jhalakatI hai| viDambanA to yaha hai ki ina naye tIrtho kA nirmANa aparigrahI jJAna-dhyAna-tapa meM lIna rahane vAle una yogiyo dvArA ho rahA hai, jinhone AtmakalyANa kI cAha me samasta parigraha ko choDakara tathA nirgrantha veza dhAraNa kara vItarAga mArga ko apanAyA thaa| nae kucha sabhAvita tIrthoM kI sthApanA cintanIya hai ina nae tIrtho ke lakSya aura abhISTa bhI bhinna-bhinna hoge hii| yakSa prazna hai ki jaba hamAre sammukha prAcIna tIrtho ke jIrNoddhAra, rakha-rakhAva aura unakI surakSA se juDI samasyAye vikarAla rUpa meM maujUda haiM taba ina nae-nae tIrtho kI sthApanAoM aura unake prastAvoM se jina-zAsana kI kyA prabhAvanA hogI? yaha socanA nirarthaka nahI hai kyoki ina prastAvita tIrtho kI sthApanA ke pIche pradarzana aura pratiSThA kI cAha spaSTa rUpa se lakSita hotI hai| hameM kabhI-kabhI lagatA hai ki jinake dhana se ina tIrthoM kA nirmANa aura nita nae pacakalyANaka Adi ho rahe haiM unake nAma para hI kala ko tIrtha na banAye jAne lge| pacakalyANaka jaise Ayojano meM dharma-prabhAvanA to na ke barAbara hotI hai jabaki iname Aya ke srota DhU~r3hakara nAma lAbha Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAna/3 kA guNA-bhAga adhika hotA hai| kamIzana Aja kI sabase bar3I jarUrata ho gaI hai, so isa kSetra meM bhI isakI hissedArI taya hotI hogI? kula milAkara pratIta hotA hai ki jaise kucha vyaktiyo ne koI iNDasTrI khola rakhI ho jisame tIrtha aura pacakalyANaka Adi ke mAdhyama se samAja ke dhana kA upayoga kiyA jA rahA hai| yaha bAta alaga hai ki ina prAyojita tIrtho aura paMcakalyANako se na samAja kA bhalA hotA hai aura na jinazAsana kI prbhaavnaa| Age inakI mahimA sammedazikhara yA prAcIna tIrthoM jaisI ho sakegI isameM bhI sandeha hai kyoki prAcIna tIrtha to tyAga tapasyA ke kAraNa pUjanIya mAne jAte hai aura ina nae tIrthoM kI pUjyatA kA AdhAra parAyA dhana hai| bhalA, jo saba taraha se aparigrahI ho aise me ve parigraha ke pApa se baca sakate haiM kyA? ise siddhAnta grantho me khojane kI AvazyakatA hai| hameM lagatA hai ki tIrthakaravata banane kI lAlasA me nita nae tIrthoM kI jo sthApanA kI jA rahI hai vaha sarvathA aprAsagika aura dharma ke viparIta hai| AgamaniSTha-vibhUti kA avasAna pro. khuzAlacanda gorAvAlA, (vArANasI) ke nidhana kA samAcAra sunakara vIra sevA mandira parivAra stabdha raha gyaa| jaina sagha samarpita, svatantratA senAnI, AgamaniSTha pro. gorAvAlA vidvAno kI usa paMkti kI vibhUti the, jinhe mAna-sammAna, lokeSaNA, dhanalipsA se adhika Agama rakSA kA bhAva rahatA thaa| zaurasenI bhASA kI balAt sthApanA aura prabhAvanA ko Agama paramparA ke lie AtmaghAtI kadama nirupita kara unhe samaya pramukha AcArya se do-TUka bAta karane me koI jhijhaka nahIM huii| 'svabhAvo hi duratikramaH' kI pratimUrti ko Agama pariprekSya meM nirNIta sandarbho me koI bhI unheM DigA nahI skaa| aise paramparA niSTha pU santa gaNeza prasAda jI varNI ke ziSya, dharmAcaraNa meM pravRtta divagata manISI vidvAn pro gorAvAlA ke prati vIra sevA mandira kI vinamra zraddhAJjali / - saMpAdaka Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kainsara meM tabdIla hotI zaurasenI kI gA~Tha -padmacandra zAstrI, naI dillI hamane do dazaka pUrva se sAvadhAna kiyA thA aura aba taka karate rahe hai ki koI hamAre Agamo se khilavADa na kare-na bhASAgata sazodhana kre| sazodhana ke nAma para jo bhI diyA jAe TippaNa me diyA jaae| jisakI sampuSTi aneka vidvAno dvArA kI gii| ukta kathana hamane taba kiyA jaba prAkRta ko vyAkaraNa puSTa mAnakara digambara-Agamo kI bhASA ko zaurasenI ghoSita kiyA gyaa| sabhI jAnate hai ki zvetAmbaro ne apane Agamo ko bhagavAna mahAvIra aura mUlAcArya gaNadhara kI bhASA ko ardhamAgadhI ghoSita kara rakhA hai| hAlAMki ve Agama vAstava me ardhamAgadhI me nahI apitu jaina mahArASTrI bhASA me nibaddha kie gae hai aura AcArya hemacandra ne tadanusAra hI vyAkaraNa kI racanA kI hai| vAstava me to digambara Agama hI ardhamAgadhI ke hai aura vyAkaraNa se inakA koI sambandha nahIM hai| yata * prAkRta prakRti kI bolI hai-vyAkaraNAdi dvArA sazodhita (saskArita) nahIM, jaisA ki tANDava racA jA rahA hai| kyoki sabhI vyAkaraNa bAda kI racanAe~ haiN| Agama bhASA ke viSaya me hamAre Agamo me kahA gayA hai - 'ardha ca bhagavadbhASAyA magadhadeza bhASAtmakaM ardha ca sarvabhASAtmakam' -darzanapAhuDa TIkA, 35/38/13 'aTThArasa mahAbhAsA khullayabhAsA vi sattasayasaMkhA' -tiloyapaNNatti/584/60 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/5 'Na ca divvajjhuNI aNakkharappiyA ceva aTThArasa sattasayabhAsa kubhAsappiya' -dhavalA 6/4/44 pR 136 'tavavAgamRtaM zrImatsarvabhASA svbhaavkm| praNItyamRtaM yadvat prANino vyApi sNsdi|| -bRhatsvayambhU stotra 67, arahanAthastuti paramparita pUrvAcAryo ke ukta kathano ke AdhAra para hama dAve ke sAtha, digambara-Agamo kI bhASA ko ardhamAgadhI hI mAnate hai aura jo loga ukta kathano ke AdhAra ko jhuThalAkara ardhamAgadhI se mu~ha moDakara AgamabhASA ko mAtra zaurasenI pracArita karate hai ve ukta AcAryoM ko mithyA siddha kara apane mu~ha miyA~ miTU banane kA prayatna kara rahe haiN| pUjA me bhI kahA hai - 'daza aSTamahAbhASA sameta laghubhASA sAta zataka sucet|' devo ke dvArA kie gae atizayo me bhI varNana hai-'devaracita haiM cAradaza ardhamAgadhI bhAsa' jise aba zaurasenI me vyAkaraNa kI duhAI dekara badalA jA rahA hai, jo ki digambaratva ko ghAtaka hogaa| yadi AgamabhASA zaurasenI hai to kisI bhI digambara-Agama me yA atizayo me isakA ullekha honA caahie| kyA atizayo me kahI aisA kahA hai-'deva racita haiM cAradaza zUrasena kI bhAsa' parantu hamAre dekhane me to aisA nahI AyA aura jaba Agama me aisA nahI hai taba hama kisI bhaoNti bhI mAnane ko taiyAra nahI ki digambara Agamo kI bhASA zaurasenI hai| vigata meM zrutapacamI ke avasara para padmapurANa ke nimnalikhita zloka ke dvArA zaurasenI kI yadvA tadvA puSTi kI gaI - nAmAkhyAtopasargeSu nipAteSu ca sNskRtaa| prAkRtI zaurasenI ca bhASA yatra trayI smRtaaH|| 24 / / 11 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/6 usa samaya bhI hamane likhA thA "ukta zloka tIrthakara munisuvrata ke zAsanakAla meM utpanna kekayI ke bhASA jJAna ke sabadha me hai ki ukta tInoM (saskRta, prAkRta aura zaurasenI) bhASAoM ko jAnatI thii| para zaurasenI prAkRta poSako ko zaurasenI zabda se aisA lagA ki yaha zaurasenI prAkRta hai| jabaki vaha bhASA prAkRta se bhinna zaurasenI thii| yadi prAkRta hotI to prAkRta zabda meM garmita ho jAtI usakA pRthak kathana na hotaa| basa, inhone usa zaurasenI ko apanI abhISTa prAkRta ke bheda ke rUpa meM pracArita kara diyaa| jabaki tIrthakaro kI dezanA me ekarUpatA kA kathana zAstro meM milatA hai| kyA munisuvratanAtha aura bAda ke kisI tIrthakara ne zaurasenI me dezanA dI thI aura vahA~ devakRta 14 atizayoM me ardhamAgadhI ke sthAna para zaurasenI kA kahIM ullekha hai ? kyA deva atizaya badalate rahate hai ? astu|| kucha loga zaurasenI ke vyAmoha meM mUla ko hI naSTa karane kI prakriyA me jA rahe hai| 'NamokAra matra' mUla aura anAdinidhana matra hai jisa para hamArI aTUTa zraddhA hai aura isI para jinazAsana TikA hai| yadi zaurasenI-karaNa kA rAga alApate rahe to vaha mUlamatra bhI khaTAI me paDa jAyegA kyoki digambara Agamo kI mUla paramparita prAcIna bhASA ko zaurasenI ghoSita karane vAle vyAkaraNa pakSa vyAmohI vyakti, apanI mAnyatA kI kasauTI magalAcaraNa mUlamatra me DhU~Dhakara batAye ki ukta magalAcaraNa meM kitane pada zaurasenI vyAkaraNasammata haiM aura NamokAra mantra kyoM digambaroM dvArA mAnya hai ? pAThaka vicAra kare 'Namo ara (ari) hatANaM, Namo siddhANaM, Namo aairiyaannN| Namo uvajjhAyANaM, Namo loe savva saahuunnN|| ukta mUlamatra jainiyoM ke sabhI sampradAyoM meM mAnya hai| prAyaH antara kevala 'na' aura 'Na' kA hai| jahA~ digambaro meM 'Namo' pracalita hai, vahI zvetAmbaroM me prAyaH 'namo' bolA jAtA hai| vyAkaraNa mAnyatA vAlo kI dRSTi se dekhA jAya to unakI dRSTi me jitane bhI prAkRta vyAkaraNa haiM, unameM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/7 'saMskRta zabdoM se prAkRta banAne ke niyama die haiM'-(prAkRta vidyA 6/3) ke anusAra aisA zaurasenI vyAkaraNa kA kauna-sA sUtra hai, jo 'na' ko 'Na' kara detA ho ? anya prAkRtoM meM to 'na' ko 'Na' karane ke hemacandra ke sUtra 'vA''dau' 8/1/226 aura 'no NaH 8/1/228 aura prAkRta prakAza kA sUtra 'no NaH sarvatra' 2/42 haiN| kyA zaurasenI pakSa vyAmohiyoM ko inakA hastakSepa svIkAra hai ? 'AiriyANa' zabda saMskRta ke AcArya zabda se banA hai| zaurasenI ke vizeSa sUtroM meM aisA kauna-sA sUtra hai jo 'cA' ko 'i' meM badala detA hai ? anya prAkRta niyamoM meM hemacandra kA 'AcArye co'cca' 8/1/73 sUtra hai jo 'cA' ko 'i' meM badala detA hai| kyA zaurasenI meM isakA dakhala svIkAra hai? tIsarA zabda 'loe' hai (jise loge bhI bolA jAtA hai) kyA zaurasenI me 'ka' ko 'ga' karane kA koI sUtra hai? haoN, apabhraza meM 'anAdau svarAdanuktAnAM ka ga ta tha pa phAM ga gha da dha babhA:-hema. 8/4/366 sUtra avazya hai jo 'ka' ko 'ga' kara detA hai| kyA zaurasenI me usakA dakhala svIkAra hai ? vyAkaraNa ke niyama se loye banane kA to prazna hI nhiiN| yataH lupta vyaMjana ke sthAna para 'ya' zruti hone kA vidhAna vahIM haiM jahA~ lupta vyaMjana ke pUrva me 'a' yA 'A' ho, dekhe-hema. 8/1/180 'avarNo ya shruti|' yahA~ to lupta varNa se pUrva o hai| cauthA zabda 'sAhUNa' hai, jo saskRta ke sAdhu zabda se niSpanna hai| kyA zaurasenI meM koI sUtra hai jo 'dha' ko 'ha' meM badala detA ho ? anya prAkRto meM to hemacandra kA sUtra 'kha gha tha dha bhAm' 8/1/187 hai jo 'dha' ko 'ha' meM badala detA hai| kyA ukta rUpoM meM zaurasenI vAloM ko ukta sUtroM ke dakhala svIkAra haiM ? yadi haoN, to bhASA mizrita huI aura nahIM to zaurasenI ke svataMtra niyama kauna-se haiM ? jo vaiyAkaraNoM ne vizeSa rUpa meM die hoM ? ukta viSaya meM vicAra isalie bhI jarUrI hai ki ukta mantra ko sabhI jaina sampradAya vAle mAnya karate haiM aura zaurasenIkaraNa kI muhima ke kAraNa yaha maMtra vivAda meM par3ane vAlA hai| Age calakara hamAre Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/8 bacce yaha na kahane lage ki cUMki digambaro kI bhASA zaurasenI hai aura NamokAra matra zaurasenI me nahIM hai ataH hama ise kyoM bole ? kyo zraddhA kare ? Adi-Adi prazna zaurasenI kI jabarana muhima ke kAraNa uThane kI sambhAvanA hai| ___ zvetAmbara muni gulAbacanda nirmohI ne 'tulasI prajJA' ke akTUbara-disambara 64 ke aka me pRSTha 160 para likhA hai 'jaina tIrthaMkara prAkRta ardhamAgadhI' meM pravacana karate the unakI vANI kA saMgraha Agama grantho meM grathita huA hai| zvetAmbara jainoM ke Agama ...........ardhamAgadhI bhASA meM racita haiN| digambara jaina sAhitya SaTkhaNDAgama, kasAyapAhuDa, samayasAra Adi zaurasenI meM nibaddha haiM. isI lekha meM pR. 182 para unhone vyAkaraNa racayitA kAla (bhASAbhedakAla) bhI diyA hai jisakA prArambha 2-3 zatAbdI diyA hai| yaha saba digambara-Agamo ko tIrthakaravANI bAhya aura pazcAdavartI siddha karane ke prayatna haiN| zvetAmbara to yaha cAhate hI haiM ki digambaroM meM zaurasenI vidhivat mahimAmaNDita ho kyoMki isase unake abhISTa kI siddhi hogii| aura digambaroM meM zaurasenI kI balAta svIkArokti ke prati baDhatA dabAba kAlidAsa kI yAda dilAtA hai jo jisa DAla para baiThe the usI ko kATa rahe the aura ye zaurasenI ke pakSadhara bhI pUrvAcAryo ko jhuThalAkara zvetAmbara mata kI puSTi kara rahe haiN| jabaki hamAre Agama gaNadharavANI dRSTivAda se udbhUta haiM aura unake pazcAdvartI korI vAcanAoM se utpanna haiN| yadi isa muhima ko turanta zAnta nahIM kiyA gayA to yaha zaurasenI kI choTI-sI gA~Tha kainsara kA rUpa dhAraNa karane vAlI hai| hAlAMki anekoM DAkTara use kainsara ke bIbhatsa svarUpa hone se bacAne meM jI jAna se juTe hue haiN| kAza ve saphala hote lekina haThadharmitA hI sabase bar3I bAdhA hai| hAlA~ki puraskAra kI pratyAzA meM aneka variSTha aura gariSTha vidvAn paMktibaddha katAra meM khar3e hoNge| puraskRta jina DaoN. sA. se zaurasenI bhASA ke mUla hone kI puSTi karAI thI ve lADanUM kI 'prAkRta bhASA saMgoSThI' meM ukta svIkRti se sarvathA mukara gae aura unhoMne kahA ki AcArAMga, sUtrakRtAMga aura dazavaikAlika meM ardhamAgadhI bhASA kA sarvotkRSTa rUpa Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anakAnta,6 hai| DaoN. zazikAnta jaina ne bhI zodhAdarza aka 36 pRSTha 261 para ThIka hI likhA hai "-.--- jUna 1665 meM zaurasenI prAkRta ko hI mUla prAkRta siddha karane kI haThadharmitA ne zvetAmbara AmnAya ke sAdhu aura vidvAno kI ardhamAgadhI (jisame zvetAmbara Agama nibaddha hai) ko prAcInatara aura mahAvIra kI mUla prAkRta siddha karane me lAmabanda kara diyaa|" ni.saMdeha DaoN TATiyA kI cAla kAma kara gii| unhone inhe zaurasenI meM samarthana diyA tAki ye isame dRDha rahe aura zvetAmbara Agama pUrvavartI siddha ho| basa, unakA kAma ho gayA aura lADanUM jAkara ve vacano se badala gae aura ye zaurasenI ke gIta gAte rhe| jisakA pariNAma ye badalatA kainsara hai| vastu sthiti ko nakArane kI haThadharmitA kA bhayAvaha rUpa aba sAmane Ane lagA hai| logo ne sarvajJa vANI se paramparita gumphita Agamo ko zilAlekho jaise aspaSTa AdhAro se pramANita karanA zurU kara diyA hai| kucha dina pahale hame eka lekha sapAdaka-tulasI prajJA kA milA thA, jisame khAravela ke zilAlekha se Agamika 'na' aura 'Na' kI siddhi kA ullekha thaa| hamane sampAdaka mahodaya ko likhA ki sabhI ke Agama sabhI ko svata pramANa hote haiM-Agamo ko para se pramANita karane kI bAta Agamo meM azraddhA karanA hai| aadi| hama ThIka nahI samajhate ki alpajJa se sarvajJa kI vANI ko pramANita karAyA jAe jaisAki calana bana gayA hai| kAza | mAna le ki khAravela sarvajJa the aura unakI vANI zilAlekha para ThIka se utkIrNa huI hai to TaMkita savasidhAnaM ko bhI mAnyatA dekara hamAre pracalita maMtra meM ukta pada mAna lenA cAhie para aisA sambhava nhiiN| ise na zvetAmbara svIkArege aura na digambara / Akhira apane-apane DhaMga me ukta maMtra dono kA hai| kisI khAsa bhASA yA vyAkaraNa se isakA sabadha nahIM-yaha to abheda prAkRta kA hai| kisI vibhakta eka bhASA kA nahI aura yahI bhASA jise ardhamAgadhI kahA jA rahA hai digambara AgamoM kI bhASA hai| vahI hame svIkAra hai aura isase hI hamAre paramparita pUrvAcAryo meM hamArI zraddhA jagatI hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasAmayika sandarbho meM mukhtAra sA. kI kAlajayI dRSTi -DaoN. surezacandra jaina, naI dillI vidvAneva, jAnAti vidvajjana parizramam / mukhtAra upanAma se vikhyAta zrI jugalakizora jI kI sAhitya sAdhanA, jina-Agamo ke satyAnveSaNa kI utkaTa icchA ke sAtha viziSTa sAmAjika cetanA aura rASTrIya sarvonnati-bhAvanA kI sarvocca dRSTi kA honA unakA viziSTa avadAna hai| sAmAjika cetanA dRSTi kA vikAsa va nirmANa samAja meM pracalita dhAraNAoM-vizvAso rUDhiyoM ke madhya calane vAle antardvandva ke rUpa meM prakaTa hotA hai| mUlata: samAja vyaktiyo kA samUha hai aura samAja me pracalita dhAraNA sAskRtika cintana se juDI hotI hai yA joDa dI jAtI hai| kAlAntara me yahI dhAraNAe~ svArtha va rUDhiyo me parivartita hokara sAskRtika sAmAjika cintana ko yA to dUSita karatI hai yA samAptaprAya karane me pravRtta ho jAtI hai| ina sabhI antardvandvoM ke madhya hI vyakti aura samAja apanI pragati kA mArga cunatA hai| ApAtataH kisI bhI vyakti yA samAja kI pragati aura samunnati kA AdhAra usakI vihaMgama dRSTi para kendrita hotI hai| yathAdRSTiH tathAsRSTi: se samAja va deza gatimAna hotA hai| isa pariprekSya me mukhtAra sA kI dRSTi zuddha tArkika na hokara AgamaniSTha, vyavahArika eva savadenAo se paripUrNa thii| unhoMne Agama aura tannihita tathyoM-kathyoM ko satyAnveSI dRSTi se khojA aura usakA pratipAdana bhI pUrI niSpakSatA ke sAtha kiyaa| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/11 krAntidraSTA-sarvodayI dRSTi ___mukhtAra sA. bacapana se hI vilakSaNa tarkazakti sampanna the| samAja aura rASTra kI tatkAlIna paristhitiyoM se unakA vyaktita sAmaJjasya sthApita kaThina ho rahA thaa| aise hI samaya me jara san 1614 me mahAtmA gAdhI ke netRtva meM satyAgraha anuprANita svatantratA Andolana ne jora pakaDA to unhone bhI mukhtAragirI choDakara sAmAjika-dhArmika satyAgraha para vizeSa dhyAna denA prArambha kara diyaa| unakA dRDha vizvAsa thA ki satyAgraha Andolana kI saphalatA sAmAjika aura dhArmika dharAtala para vAstavika Thosa parivartano para nirbhara hai| andhazraddhA aura kurItiyoM me jakar3A samAja satyAgraha jaise Andolana me tabhI sakriya ho sakatA hai jaba usame kurItiyo aura andhazraddhA se laDane kA jajvA paidA ho| isa sandarbha me marmAntaka coTa karate unake lekha "jainiyo me dayA kA abhAva" 'jainiyo kA atyAcAra', 'naukaro se pUjA karAnA', 'nainI kauna ho sakatA hai', 'jAti pacAyato kA daNDa vidhAna' Adi sAmAjika krAnti dRSTi ke sUcaka hai| mukhtAra sA. kA yaha vizvAsa thA ki vyakti ikAI ke sudhAra se hI samAja kA punarutthAna sambhava hai| jaba taka samAja antarvirodha, rUDhiyo aura andhavizvAso kI cahAradIvArI meM kaida rahegA taba taka na vyakti kI cetanA jAgegI aura na hI usame rASTra ke prati samarpaNa kA bhAva jaagegaa| san 1616 me mukhtAra sA (yugavIra) dvArA racita 'merI bhAvanA' padyAMza unakI udAtta, sarvodayI aura vyaktiniSTha krAnti kA dyotaka hai maitrIbhAva jagata meM merA, saba jIvoM se nitya rahe, dIna dukhI jIvoM para mere, ura se karuNAsrota bhe| durjana-krUra kumArgaratoM para kSobha nahIM mujhako Ave, sAmyabhAva rakkhaM maiM una para aisI pariNati ho jaave|| zramaNa saMskRti kI sarvodayI bhAvanA kA pratIka yaha padyAza kevala kavikRta kalpanA kI sRSTi nahI varan tatkAlIna sAmAjika viSamatAoM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta, 12 ke madhya dhArmika anucintana kI phalazruti thii| sAmAjika jIvana me yathArtha antarvirodho ko ujAgara karatA kavihRdaya 'samatAbhAva' kI sarvodayI bhAvanA abhivyakta karatA hai| yAdRzI bhAvanA yasya siddhirbhavati tAdRzI ke Aloka me mukhtAra sA ne sAmAjika cintanadhArA ko dhArmika dharAtala se joDane me setubandha kA kArya kiyA hai| itanA hI nahI, dhArmika dharAtala para phailI aneka visaMgatiyo para itanI gaharI coTa kI thI ki tatkAlIna dharmAndha rUDhigrasta sAmAjiko me roSa vyApta ho gayA thA lekina unhoMne usakA sAmanA AgamaniSTa tArkika dRSTi se kiyaa| apanI satyAnveSaNaparaka dRSTi aura tajjanya avadhAraNAo se unheM koI kabhI bhI vicalita nahI kara skaa| AcArya samantabhadra kI bahumUlyavAn kRti 'ratnakaraNDa zrAvakAcAra' para bhASya svarUpa 'samIcIna dharmazAstra' ke rUpa me prakAzana huA to aneka paramparAgata vidvAno aura sAdhuvarga ne nAma parivartana ko lekara aneka Aropa-pratyAropa kie, parantu ve aDola aura akampa bane rhe| svAtantryottara kAla kI caturdika Arthika, bhautika pragati ne bhAratIya sAmAjika pariveza ko jisa drutagati se prabhAvita kiyA hai, usase Aja sabhI paramparAe~ hataprabha hai| zramaNa sAskRtika paramparA bhI deza kI Arthika rAjanItika eva naitika adha patana kI dizA kI ora abhimukha hai jisase sabhI me cintA vyApta hai| mukhtAra sA ne to A samantabhadra ke ratnakaraNDa zrAvakAcAra ke 'dezayAmi samIcIna dharma karma nibarhaNam' ko AdhAra banAkara uparyukta nAma rakhA thA, parantu Ajakala kisane mere khyAla me dIpaka jalA diyA' 'vo laDakI' jaisI kRtiyA~ dhArmika kRti ke rUpa me ghara-ghara pahuMcAne kA upakrama kiyA jA rahA hai| bhagavAna mahAvIra tathA paravartI AcAryoM ke nAma para guru-ziSya paramparA se yadvA tadvA pratiSThApana kA kArya cala rahA hai| ise kAladoSa kI sajJA dI jAe yA vicArazUnyatA athavA nihita svArthAndha vRtti kA sUcaka mAnA jaae| yaha cintanIya hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/13 sAmAjika cetanA evaM dhArmika nyAya ke pakSadhara satata jAgarUkatA jIvanta samAja kI rIr3ha hai aura yaha jAgarUkatA sAmAjika cetanA ke kAraNa AtI hai| sAmAjika cetanA ko sphUrti pradAna karane meM sAmAjika nyAya kI mahatvapUrNa bhUmikA hotI hai| bhAratIya savidhAna bhI sAmAjika nyAya kI mahattA ko svIkAra karatA hai, parantu vAstavika jIvana meM sAmAjika nyAya se samAja va deza abhI bhI koso dUra hai| mukhtAra sA kI dRSTi meM sAmAjika nyAya mAtra vacana taka sImita nahI honI cAhie varan vAstavika jIvana me jIvanta honI caahie| yadyapi ve kRpaNa the parantu anyAya unhe manasA vAcA karmaNA sahya nahI hotA thaa| merI bhAvanA me hI unake niHsvArtha nyAyapriyatA kI eka jhalaka milatI hai - koI burA kaho yA acchA, lakSmI Ave yA jAve, lAkhoM varSoM taka jIU~ yA mRtyu Aja hI A jaave| athavA koI kaisA hI bhaya yA lAlaca dene Ave, to bhI nyAyamArga se merA kabhI na paga Digane paave|| uparyukta padyAza unakI nyAyapriyatA kI sasUcaka hI nahI hai apitu zramaNa saskRti ke sarvocca Adarza aura mAnadaNDa-nirbhayatA, nirlobhavRtti, satyAcaraNa ko AtmasAt karatA huA tathA tadanurUpa banane ke lie prerita karatA hai| Aja ke sandarbha me ukta mAnadaNDa mAtra carcA ke viSaya raha gae haiM yA Adarza vAkya me prayukta hone taka hI unakI sImA raha gaI hai| sampUrNa rAjanaitika-sAmAjika pariveza lobha me AkaNTha nimagna hai aura aba to dhArmika kSetra bhI pUrI taraha lobha se AvRtta ho cukA hai| yadvA tadvA vyAkhyAye, bhASya aura kalpita avadhAraNAo ko Agama ke pariprekSya me susthApita karane kA vidhivat suniyojita duScakra pravahamAna hai| isa duzcakra ke mUla meM hai - dharma kI ADa me dhanArjana eva khyAti kI prabala aakaakssaa| isa atRpta AkAMkSA ko pUrA karane ke lie yathAtathya rUpa me kathanazailI kA abhAva to ho hI rahA hai sAtha hI Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/14 satyAgrahI dRSTi aura satyAgraha-bhAva bhI tirohita ho rahA hai| dhana aura khyAti kA vyAmoha kAladoSa ke byAja se yathArtha tathya-kathya ko samApta kara rahA hai aura Aja kA vidvatvarga kAravA gujara jAne kI bATa joha rahA hai| vaha hara prasaMga ko Upara se gujara jAne dene meM vizvAsa kara rahA hai| aisI sthiti meM Agama rakSA kA pUrA bhAra yativarga Dho rahA hai, jisase unakI sAdhanA kA bhI skhalana ho rahA hai aura vijJajana gaharI nidrA meM soyA huA hai| granthaparIkSA-samyagdRSTi kA pAtheya mukhtAra sA. ne isa grantha ke mAdhyama se tatkAlIna prabhAvI bhaTTAraka paramparA meM bhaTTArakoM dvArA jaina sandarbho meM apamizraNa kiye gae aneka vaidika prasaMgoM ko sapramANa udghATita kiyA thaa| pariNAmasvarUpa unheM khatma kara dene taka kI dhamakI dI gaI, jisakA unhoMne dRr3hatA se sAmanA kiyaa| Aja pragaTa meM bhaTTAraka paramparA kA astitva usa rUpa meM to nahIM hai jisa rUpa meM atIta kAla meM thA, phira bhI Ajakala aneka aise sandarbha haiM, jiname apamizraNa kA kArya dharma aura paramparA kI oTa meM kiyA jA rahA hai aura usa ora vijJa-janoM kI gajanimIlaka dRSTi nizcita hI hAsyAspada aura cintanIya hai| kahI rajanIza sAhitya kA apamizraNa ho rahA hai, to kahIM vyAkaraNAzrita bhASA sudhAra kI suniyojita yojanA ke antargata mUla-AgamoM kA svarUpa nikhAre jAne kA prayatna cala rahA hai to kahIM para apanI vidvattA ko pratiSThApita karane ke lie grantha sandarbho ko hI parivartita kara diyA jA rahA hai| yaha saba apamizraNa kI prakriyA anekAntamayI z2ina-zAsana kI prabhAvanA kA aga to nahIM hI bana sakatA hai| haoN, ise svArthapUrti sAdhana dRSTi aura tadanurUpa AcaraNa kI saMjJA avazya dI jA sakatI hai| mukhtAra sA. jaisI nirbhIka tathyaparaka kAlajayI dRSTi ke Aloka meM sAMskRtika svarUpa ko dekhe jAne kI Aja sarvAdhika AvazyakatA hai| unake dvArA saMcAlita 'anekAnta' patra usakA jIvanta pramANa hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/15 puruSArtha aura sAhasa zramaNa sAMskRtika paramparAnusAra mukhtAra sA ko jina-zAsana ke prabhAvaka AcAryoM meM jisa mahimAmaNDita AcArya ne sarvAdhika prabhAvita kiyA thA ve the mahAn tArkika AcArya smntbhdr| AcArya samantabhadra kI kRtiyoM para tathya aura Agama ke pariprekSya meM jisa gambhIratA ke sAtha unhoMne cintana-manana aura vyAkhyAye prastuta kI haiM, vaha Aja bhI anusandhitsuoM ke lie preraka aura sAhasa kA anukaraNa karate hue hI unhoMne apanA jIvana vyatIta kiyA aura sAhitya sAdhanA meM anavarata lIna rhe| Ajakala to zIghrAtizIghra pratiphala kI pratyAzA meM sAhasa kA sthAna cApalUsI ne aura puruSArtha kA sthAna tikar3ama ne le liyA hai| phalataH nAnA upAdhiyoM aura puraskAro kI prApti kI hoDa meM puruSArtha-janya pratiphala kA prAyaH abhAva dekhA jAtA hai pariNAmasvarUpa unakI sAhitya sAdhanA kA prabhAva atyalpa hotA hai jabaki mukhtAra sA. ke samparka meM Ae vyaktiyoM para unakI karmaThatA-sAhasa aura puruSArthamaya sAhitya sAdhanA kA cirantana prabhAva parilakSita huA thaa| atIta kI gauravazAlI paramparA ke sazakta hastAkSaroM meM se pUjya zrI gaNeza prasAda jI varNI, paM. nAthUrAma jI premI, sUrajabhAnu jI vakIla, bra. pa. candAbAI jI, zrI bAbU rAjakRSNa, dillI Adi pramukha vyaktitva ko jina para mukhtAra sA. ke vyaktitva evaM kRtitva kA sthAyI prabhAva par3A thaa| vartamAna pIr3hI bhI unakI sAhitya sAdhanA se abhibhUta hai| antara hai to basa yahI ki purAnI pIr3hI anukaraNa aura anusaraNa kA prayAsa karatI thI jabaki vartamAna pIr3hI prazaMsAtmaka guNastuti kara apane kartavya kI itizrI mAna letI hai| sAhasa aura puruSArtha ke pratIka mukhtAra sA. ne pahale sarasAvA meM aura bAda meM dillI meM vIra sevA mandira kI sthApanA kI aura usake soddezya saphala saMcAlana meM AjIvana juTe rahe tathA paramparayA pa. padmacanda zAstrI ne unakA anukaraNa karate hue jisa sAhasa aura puruSArtha kA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/16 paricaya diyA hai vaisA Age ho sakegA isakI sambhAvanA kSINaprAyaH hI hai kyoMki Aja prAcya sasthAo ko sacAlita karane kI apekSA yugAnurUpa vyavasAyIkaraNa kI pravRtti hAvI hai| prAtaH smaraNIya pU varNIjI dvArA susthApita prAcya saMsthAye mRtaprAyaH hai unakI ora kadAcit hI logo kI dRSTi jAtI hai| aisI sthiti me sAmAjika eva dhArmika-zikSaNa-krAnti ke pratIka ina mahatvapUrNa kendro ke naSTa ho jAne para 21vIM zatAbdI nizcita rUpa me riktatA kA anubhava kregii| sasthA saMcAlana meM mukhtAra sA. kI kAlajayI dRSTi thii| unakI dhAraNA thI ki sAmAjika sampatti kI surakSA vyaktigata sampatti kI surakSA se bhI adhika mahatvapUrNa hai| vyakti apanI sampatti kA yathecchayA upayoga aura naSTa taka kara sakatA hai parantu sAmAjika sampatti ke kaNamAtra ko bhI naSTa karanA usake adhikAra kSetra se bAhara hai| isa dhAraNA ke ThIka viparIta Aja sAmAjika sampatti kI surakSA karane kI bAta to dUra usake naSTa hone kI pratIkSA kI jAtI hai yA usa para apanA svatva sthApita karane ke lie sAma, dAma, daNDa, bheda kI kuceSTAe~ kI jA rahI hai| sAmAjika dAyitva kI bhAvanA kA prAyaH abhAva dekhA jA rahA hai aura vyaktigata svArthapUrti kA bhAva caramotkarSa sthiti para hai| yadi aise me dRSTi nahIM badalI to sAmAjika sasthAo kA bhaviSya nizcita hI adhakAramaya hai| yA to ve vyAvasAyika kendra bana jAyege yA ve kAlakavalita ho jaayegii| 'yugavIra' mukhtAra sA. kavi jagata meM yugavIra ke rUpa meM jAne jAte haiN| unakI merI bhAvanA samagra rUpa meM eka yuga cintana kA pratinidhitva karatI hai| samatA, sahiSNutA, maitrI, vAtsalya, karuNA, nirbhIkatA jaise udAttaguNo ko abhivyakta karatI merI bhAvanA mAtra yugavIra mukhtAra sA. kI vaiyaktika bhAvanA hI nahIM hai vaha to samagrataH sAmAjika, rASTrIya aura antarrASTrIya saMvedanA ko vyakta karatI huI ajasra zAnti srota svarUpa hai jisakI dhArA na kabhI avaruddha hone vAlI hai na hI use kisI vizrAma kI hI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/17 AvazyakatA hai| Aja samAja me eka nahI aneka vIra-vIrAganAe~ hai| milana ke rUpa me anekAneka Ayojana ho rahe hai, parantu paraspara kI dUriyA~ yathAvat hai| ina Ayojano me na kahI vAtsalya kI bhAvanA prasphuTita hotI dikhatI hai aura na hI maitrIbhAva kA koI cinha dRSTigocara hotA hai| vaibhava aura pradarzana kI vastu bana kara raha jAte hai ye baDe baDe aayojn| Azcarya taba hotA hai jaba ina Ayojano me sahabhAgI-gaNamAnya vyakti inakI nirarthakatA para savAla uThAte hue bhI sArthakatA ke viSaya me kabhI cintana-manana nahIM krte| kucha ghaTo kA yaha Ayojana paraspara prazasA aura vIra-vIrAMganAo ke pradarzana ke sAtha-sAtha samApta ho jAte hai| ise satsaMga bhI nahIM kahA jA sakatA kyoki satsaga me to kathA-zravaNa Adi hotA hai| paraspara sukha-duHkha kI carcA bhI ho jAtI hai parantu iname to isakA sarvathA abhAva pAyA jAtA hai| ye Ayojana sAmAjikatA aura sauhArda baDhAne meM sahAyaka hue hoM aisA koI udAharaNa sAmane nahI aayaa| ___bhagavAna mahAvIra ke anuyAyI hone ke kAraNa to hama sabhI 'vIra' haiM para kyA hama paramparAgata rUpa me yA sAskRtika sAmAjika kisI bhI dRSTi se vAstavika 'vIra' hai ? yaha cintanIya hai| 'yugavIra' jaisA sazakta vyaktitva sadiyo me hotA hai lekina usakI anugUMja kaI zatAbdiyo taka logo ko romAMcita karatI hai| sakSepata. mukhtAra sA ke aneka guNa, unakI sagharSazIlatA, nArikela samAhArA vyaktitva, nirbhIka-Agamokta niruktiyaoN, sthApanAye, avadhAraNAe~ Aja ke svArthAndha-yuga me prakAza-stambha ke samAna hai| yadi unake vyaktitva ke anujIvI guNo kA anukaraNa kareM to na kevala zramaNa saskRti ke unnayana me apanA sakSama yogadAna kara sakege varan bhAvI pIr3hI bhI hame kRtajJatA ke sAtha smaraNa kregii| karmaTha satata sAhitya sAdhanA ke zaktipuja yugavIra mukhtAra sA aura unakI kAlajayI dRSTi ko zraddhA sahita namana / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAkavi raviSeNa aura kAlidAsa --DaoN. ramezacandra jaina 'padmacarita' nAmaka suprasiddha kAvyagrantha ke praNetA mahAkavi raviSeNa kI kAvya-pratibhA anupama hai| kavi kI racanA ke sAMgopAMga adhyayana se yaha jJAta hotA hai ki vaha apane pUrvavartI kaviyoM kI kAvya-racanAo se prabhAvita rhaa| usane kAlidAsa ke granthoM kA bhalI-bhA~ti adhyayana kiyA thaa| 'padmacarita' meM varNita katipaya prasaga raviSeNa para kAlidAsa ke prabhAva ko dyotita karate hai| 'raghuvaMza' meM, indumatI-svayaMvara ke prasaMga meM kahA gayA hai ki svayaMvara meM upasthita bhUpAloM ko chor3akara indumatI jaba Age baDha jAtI hai, taba ve rAjamArga para dIpazikhA ke dvArA choDe gaye mahalo ke samAna vivarNa pratIta hote haiM / yahA~ rAjAo kI viSaNNatA tathA udAsI kI abhivyakti kavi-prayukta 'dIpazikhA' upamA dvArA baDI sundaratA se kI gaI hai / saJcAriNI dIpazikheva rAtrau yaM yaM vyatIyAya patiMvarA saa| narendramArgATTa iva prapede vivarNabhAvaM sa sa bhuumipaalH|| (raghuvaMza, 6/67) isI upamA ke prAyogika saundarya ke kAraNa mahAkavi kAlidAsa 'dIpazikhA-kAlidAsa' ke nAma se prasiddha haiN| raviSeNAcArya ne svayaMvara ke hI prasaMga meM dIpazikhA ke sthAna para candralekhA tathA mahala ke sthAna para parvata kI upamA dI hai / tato'sau candralekheva vyatItA yaannbhshcraan| parvatA iva te prAptAH zyAmatAM lokvaahinH|| (padmacarita, 6/423) jisa prakAra, candraprabhA jina parvatoM ko choDakara Age bar3ha jAtI hai, ve parvata andhakAra se malina ho jAte haiM, usI prakAra kanyA zrImatI jina Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/16 vidyAdharo ko choDakara Age baDha gaI. ve zokAhata aura malinamukha ho gye| ___ 'raghuvaza' me dilIpa kI gosevA ke prasaMga me kahA gayA hai ki rAjA dilIpa nandinI nAma kI gAya ke khaDe ho jAne para khaDe ho jAte the| jaba vaha calatI thI, taba rAjA bhI calane lagate the| jaba vaha baiTha jAtI thI, taba rAjA bhI baiTha jAte the| jaba vaha jala pItI thI, taba rAjA bhI jala pIte the| isa prakAra rAjA ne chAyA ke samAna nandinI kA anusaraNa kiyA thA / sthitaH sthitAmuccalitaH prayAtAM niSeduSImAsanabandhadhIraH / jalAbhilASI jalamAdadAnAM chAyeva tAM bhuuptirnvgccht|| (raghuvaza, 2/6) 'padmacarita' me bhI ratnazravA kA kekasI dvArA anugamana isI prakAra varNita hai vrajanti vrajyayA yukta tiSThantI sthitimaagte| chAyeva sA tvabhavat ptynuvrtnkaarinnii|| (padmacarita, 7/170) arthAt, jaba ratnazravA calatA thA, taba kekasI bhI calane lagatI thI aura jaba ratnazravA baiThatA thA, taba kekasI bhI baiTha jAtI thii| isa taraha vaha chAyA ke samAna pati kI anugAminI thii| kAlidAsa-kRta 'abhijJAnazAkuntala' me eka prasaga hai ki mArIca RSi ne sarvadamana ke rakSAkaraNDaka me 'aparAjitA' nAmaka auSadhi bA~dha rakhI thii| bhUmi para girI huI usa auSadhi ko mAtA, pitA tathA svayaM ke atirikta koI anya nahIM grahaNa kara sakatA thaa| yadi koI use grahaNa kara letA thA, to vaha sarpa banakara DaeNsa letI thii| use duSyanta ne anAyAsa hI uThA liyA, kintu pitA hone ke kAraNa usakA usa para koI viparIta prabhAva nahIM pddaa|' 'padamacarita' me rAvaNa ke bAlya jIvana ke viSaya meM kahA gayA hai ki bahuta pahale meghavAhana ke lie rAkSasoM ke indra bhIma ne jo hAra diyA thA, hajAra nAgakumAra jisakI rakSA karate the, jisakI kiraNe saba ora phaila rahI thIM aura rAkSasoM ke bhaya se isa antarAla me jise kisI ne nahIM pahanA thA, aise hAra ko usa bAlaka ne anAyAsa hI hAtha se khIMca liyaa| bAlaka ko muTThI meM hAra liye dekha mAtA ghabarA gii| usane bar3e sneha se use uThAkara goda meM liyA aura zIghra hI usakA mastaka sUMgha liyaa| pitA ne bhI hAra liye Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 20 usa bAlaka ko baDe Azcarya se dekhA aura vicAra kiyA ki yaha avazya hI koI mahApuruSa hogaa| isakI zakti avazya lokottara hogii| anyathA, kauna puruSa nAgendro dvArA surakSita isa hAra ke sAtha krIDA kara sakatA hai |2 'abhijJAnazAkuntala' meM jaba durvAsA RSi kaNva ke Azrama me pahu~cate hai aura zakuntalA duSyanta ke prati Asaktacitta hone ke kAraNa unakA yathocita Adara nahIM kara pAtI, taba vaha use zApa de dete hai ki jisake viSaya me ekAsaktacitta hokara socatI huI tuma Aye hue mujha tapasvI ko nahI jAna rahI ho, vaha pahale kahI huI bAta ko yAda nahI karane vAle unmatta vyakti kI taraha, yAda dilAne para bhI tumako smaraNa nahI karegA / priyavadA aura anasUyA nAmaka zakuntalA kI sakhiyo ko jaba durvAsA ke isa zApa kI pratIti huI, taba priyavadA ne bahuta anunaya-vinaya kara unhe dayAdravita kiyA aura unase pahacAna ke AbhUSaNa dikhalAne se zApa kI samApti hone kA AzvAsana dilA diyA / isI prakAra ke zApa kA eka prasaMga 'padmacarita' me bhI AyA hai I AnandamAla nAmaka munirAja eka bAra jaba pratimAyoga ke sAtha virAjamAna the, taba vidyAdharo ke rAjA indra ne ahakAravaza unakI bAra-bAra haeNsI uDAI tathA unhe rassiyo se kasakara lapeTa liyaa| phira bhI, vaha nirvikAra rhe| para, unhI ke samIpa kalyANa nAmaka dUsare muni baiThe the, jo unake bhAI the, yaha dRzya dekha bahuta duHkhI ho gye| vaha muni bhI RddhidhArI the tathA pratimAyoga ke sAtha virAjamAna the| unhone pratimAyoga kA sakoca kara tathA lambI aura garama saoNsa bharakara isa prakAra zApa diyA ki cU~ki indra ne niraparAdha munirAja kA tiraskAra kiyA hai, isalie vaha bhI bahuta bhArI tiraskAra ko prApta hogA / vaha muni apane aparimita zvAsa se indra ko bhasma hI kara denA cAhate the, para indra kI sarvazrI nAmaka strI ne muni ko zAnta kara liyA / sarvazrI samyagdarzana se yukta tathA munijano kI ArAdhikA thI, isalie muni bhI usakI bAta mAnate the / 'abhijJAnazAkuntala' me tapasyA kI zakti kA varNana kiyA gayA hai zamapradhAneSu tapodhaneSu gUDhaM hi dAhAtmakamasti tejaH / sparzAnukUlA iva sUryakAntAstadanyatejo'bhibhavAdvamanti / / (abhijJAnazAkuntalama, 2 / 7) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/21 arthAt, zAntipradhAna tapasviyoM me jalA dene vAlA gupta teja rahatA hai, kyoMki sparza karane yogya sUryakAnta maNiyo ke samAna (ve tapasvI) dUsare ke teja se tiraskRta hone para (apane) usa teja ko prakaTa karate haiN| 'padmacarita' me bhI tapasyA kI zakti kA vistRta varNana kiyA gayA hai| tInoM loko me koI aisA kArya nahIM hai, jo tapa se siddha nahIM hotA ho / yathArtha me tapa kA bala saba balo me zIrSastha, arthAta sarvazreSTha hotA hai| icchAnukUla kArya karane vAle tapasvI sAdhu ke jaisI zakti, kAnti, dyuti athavA dhRti hotI hai, vaisI indra ke bhI sambhava nhiiN| jo manuSya sAdhujanoM kA tiraskAra karate hai, ve tiryaka-gati aura naraka-gati me mahAn duHkha pAte haiN| jo manuSya mana se bhI sAdhujano kA parAbhava karatA hai, vaha parAbhava use paraloka tathA isa loka me parama dukha detA hai| jo duSTacitta manuSya nirgrantha muni ko gAlI detA hai, athavA mAratA hai, usa pApI manuSya ke viSaya meM kyA kahA jaae| ___ 'abhijJAnazAkuntala' me sUrya aura usake sArathI aruNa ke eka sAtha udaya varNana hai 'AviSkRto'ruNapuraHsara ekto'rkH|' (abhijJAnazAku., 4/2) arthAt, aruNa ko Age kara eka ora sUryodaya ho rahA hai| ___'padmacarita' me bhI kahA gayA hai ki sUrya aruNa ke sAtha milakara kArya karate haiM bhartA'pi tejasAM kRtyaM kurute'ruNasaGagataH / (padmacarita, 16/66) nimittazAstra ke anusAra, dAhine aga kA spandana zubha mAnA jAtA hai| 'abhijJAnazAkuntala' meM duSyanta jaba kaNva RSi ke tapovana meM pahu~catA hai, taba usakI (dAI) bhujA phaDakatI hai| isakA phala strI kI prApti hai| strI-vihIna Azrama me dAI bhujA phaDakane para rAjA ko Azcarya hotA hai| anta me, usake phala ke viSaya me vaha kahatA hai ki honahAra ke dvAra sarvatra mukta rahate hai|5 'padmacarita' meM hariSeNa bhI dAI oNkha phaDakane ke AdhAra para nizcaya karatA hai ki yaha zakuna avazya hI priyajanoM kA samAgama kraayegaa| 'abhijJAnazAkuntala' ke dvitIya aka meM duSyanta kahatA hai : yaduttiSThati varNebhyo nRpANAM kSayi tad dhnm| tapaH SaDbhAgamakSayyaM dadatayAraNyakA hi nH|| (abhijJAnazAku.. 2/13) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/22 arthAt, rAjAoM ko cAroM varNo se jo dhana prApta hotA hai, vaha nazvara hai, kintu tapasvI jana hameM jo tapasyA kA chaThA bhAga dete haiM, nizcaya hI vaha kabhI naSTa nahIM hotaa| uparyukta abhiprAya eka anya prasaMga meM, 'padmacarita' me isa prakAra varNita hai / yasya dezaM samAzritya sAdhavaH kurvate tpH| SaSThamaMzaM nRpastasya labhate pripaalnaat|| (padmacarita, 7/28) arthAt, jisa deza kA Azraya pAkara sAdhujana tapazcaraNa karate haiM, una sabakI rakSA ke kAraNa rAjA tapa kA chaThA bhAga prApta karatA hai| 'abhijJAnazAkuntala' ke chaThe aMka meM zakuntalA kA citra banAkara duSyanta kahatA hai / yadyat sAdhu na citre syAt kriyate tttdnythaa| tathApi tasyA lAvaNyaM rekhayA kinycidnvitm|| (abhijJAnazAku.. 6/14) citra meM jo sundara nahIM hai, vaha saba mere dvArA ThIka kiyA jA rahA hai| phira bhI, usa (zakuntalA) kA saundarya rekhAoM ke dvArA yatkiMcit hI prakaTa ho pAyA hai| 'padamacarita' meM bhI nArada sItA kA citra bhAmaNDala ko dikhAkara kahate haiM AkAramAtramatratattasyA nyastaM mayA ptte| lAvaNyaM yattu tttsyaastsyaamevaitdiidRshm|| (padmacarita, 28/38) maiMne citrapaTa meM usakA yaha kevala AkAramAtra hI aMkita kiyA hai| usakA jo lAvaNya hai, vaha usI meM hai, anyatra sulabha nhiiN| 'abhijJAnazAkuntala' ke caturtha aMka meM camelI (navamAlikA) kA AmravRkSa se milanA darasAyA gayA hai| 'padmacarita' meM bhI mAdhavIlatA apane hilate hue pallava se mAnoM sauhArda ke kAraNa hI Ama kA sparza karatI hai| 'abhijJAnazAkuntala' ke dUsare aMka meM chAyA meM jhuNDa banAkara baiThe hue mRgoM kI kalpanA kI gaI hai tathA varAhoM dvArA nAgaramothA ukhAr3anA varNita hai| 'padmacarita' meM bhI mRgiyoM aura mRgazAvakoM ko apane madhya meM baiThAye hue mRgoM tathA dAr3hoM meM mothA-lage varAhoM kA varNana kiyA gayA hai : Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta / 23 antaH kRtvA zizugaNamime kAminIbhiH sametaM dRranyastapracalanayanA bhUrizaH sAvadhAnAH / kiJcid dUrvAgrahaNacaturAH prAntayAtAH kuraGagAH pazyanti tvAM vipulanayanAlambitaH kautukena / / (padmacarita 42 / 42 ) sundari pazya varAhaM daMSTrAntaralagnamustamunnatasattvam / abhinavagRhItapaGkaM gacchantaM mattharaM saghoNam / / (padmacarita 42 / 43 ) 'abhijJAnazAkuntala' ke dvitIya aka meM bhaisA dvArA tAlAba ke jala ko bAra-bAra uchAlane kI kalpanA hai / 'padmacarita' ke bhI 42ve parva meM bhaiMsA vajra ke samAna sIMgoM dvArA bAmI ke ucca zikhara ko bheda rahA hai : gAhantAM mahiSA nipAnasalilaM zrRGarmuhustADitaM / / (abhijJAnazAku. 216) vahannasau darpamudAramuccairvalmIkazrRDagaM gavalI sunIlaH / lIlAnvito vajrasamena dhIraM bhante viSANena lasatkhurAgraH / / (padmacarita 42 / 38) 'zAkuntala' ke prathama aka me latA aura vRkSa ke jor3e ke milana kI kalpanA kI gaI hai / 'padmacarita' ke 44ve parva me bhI latA dvArA kalpavRkSa kA Aligana pradarzita hai / " 'abhijJAnazAkuntala' me kAlidAsa ne zakuntalA ko vidhAtA kI klikSaNa strIratna- sRSTi kahA hai| 'padmacarita' me bhI rAma sItA ko strIviSayaka apUrva sRSTi kahate haiM strIratnasRSTiraparA pratibhAti sA me (abhijJAnazAku, 216 ) apUrvA yoSitI sRSTirdRSTA syAt kAcidaGganA / / (padmacarita 44 / 117) 'abhijJAnazAkuntala' ke dvitIya aMka ke prAraMbha meM 'gaNDasya uvari piNDao savRtto" (phoDe para phoDA honA) muhAvare kA prayoga kiyA gayA hai, jisakA tAtparya eka kaSTa para dUsarA kaSTa AnA hai| 'padmacarita' meM bhI isI bhAva kA vivecana hai| rAma kahate haiM : duHkhasya yAvadekasya nAvasAnaM vrajAmyaham / dvitIyaM tAvadAyAtamaho duHkhArNavo mahAn / / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/24 khajapAdasya khaNDo'yaM himadagdhasya pAvakaH / skhalitasyAvaTe pAtaH prAyo'narthA bhutvgaaH|| (padmacarita, 44/145-146) arthAt, jabataka maiM eka duHkha ke anta ko prApta nahI ho pAtA hU~, taba taka dUsarA duHkha A paDatA hai| aho / yaha dukha-rUpa sAgara bahuta vizAla hai| prAya dekhA jAtA hai ki jo paira laeNgaDA hotA hai, usI meM coTa lagatI hai aura jo tuSAra se sUkha jAtA hai, usI me Aga lagatI hai| aura phira, to phisalatA hai, vahI garta me giratA hai| anartha prAya bahuta prakAra se Ate hai| 'abhijJAnazAkuntala' meM indra ke sArathI mAtali kA ullekha hai / 12 'padmacarita' meM bhI rAma ko indra tathA kRtAntavaktra senApati ko mAtali kahA gayA hai| 'abhijJAnazAkuntala' meM duSyanta ko dI gaI zukantalA ko suziSya ko dI gaI vidyA se upamita kiyA gayA hai vacche, susissaparidiNNA vijjA via asoaNijjAsi sNvuttaa| (abhijJAnazAku, pR 177) isI bhAva ko abhivyakti 'padamacarita' me bhI hai, jisame kahA gayA hai ki yadi ziSya zakti se sahita hai, to usase guru ko kucha bhI kheda nahI hotA, kyoki sUrya dvArA netravAn puruSa ke lie samasta padArtha sukha se dRSTigata karA diye jAte haiN| pAtra ke lie upadeza denevAlA guru kRtakRtyatA ko prApta hotA hai, kyoki jisa prakAra ullU ke lie sUrya kA prakAza vyartha hotA hai, usI prakAra apAtra ke lie diyA gayA guru kA upadeza nirarthaka hotA hai na hi kazcid guroH khedaH ziSye shktismnvite| sukhenaiva pradarzyante bhAvAH sUryeNa netrinne|| (padmacarita, 100/50) upadezaM dadatpAtre gururyAti kRtaarthtaam| anarthakaH samudyoto ravaH kaushikgocrH|| (padmacarita, 100/52) isa prakAra, raviSeNa ne aneka sthAno para kAlidAsa ke bhAvoM kA samAharaNa kiyA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/25 sandarbha-saMketa : 1 abhijJAnazAkuntalam (saptama aMka), pR 383-384 (anu jamunA paatthk)| 2 padmacarita, 7/215-216 | 3 uparivat, 13/82-60 / 4 uparivat, 13/61-66 | zAntamidamAzramapada sphurati ca bAhuH kutaH phlmihaasy| athavA bhaktivyAnAM dvArANi bhavanti sarvatra / / -abhijJAnazAku, 1/16 / 6 yathedaM spandante cakSurdakSiNaM mama sAmpratam / tathA ca kalpayAmyeSA priysddgmkaarinnii|| -abhijJAnazAku 8/360 / 7 'cUtane saMzritavatI nvmaalikeym|'-abhijnyaanshaaku 4/13 : 8 calatA pallaveneya sampratyagreNa maadhvii|| parAmRzati sauhArdAdiva cUtamanuttarAt ||-pdmcrit, 42/36 / chAyAbaddhakadambaka mRgakulaM romanthamabhyasyatu vizrabdha kriyatA varAhatatibhirmustAkSati plvle| -abhijJAnazAku 2/6 / 10 (ka) halA, ramaNIye khalu kAle etasya latApAdapamithunasya vyatikara savRtta / -abhijJAnazAku. pR 44 / (kha) Aligati sma jIveza vallI kalpatarUM yathA / / -padmacarita, 44/36 / 11. abhijJAnazAku . pR 77 / 12 aye, mAtali svAgataM mhendrsaarthe|-abhijnyaanshaakuntl, pR 344 / 13 rAmazakrapriyArUDho manorathajavo rathaH / kRtAntamAtali kSipramuktAzva zobhatetarAma | || -padmacarita, 17/80 jaina mandira ke pAsa bijanaura (u0pra0) Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sammedazikhara viSayaka sAhitya - DA. RSabhacandra jaina "phaujadAra " bihArabhUmi prAcIna kAla se hI jainadharma kA pramukha kendra rahI hai| jaina paramparA ke 24 tIrthakaroM me se 22 tIrthakaroM ne bihAra se nirvANa prApta kiyA hai| unameM bArahaveM tIrthakara vAtupUjya ne capAyura (mandAraparvata) se, caubIsave tIrthakara mahAvIra ne pAvApurI se tathA ajitanAtha, saMbhavanAtha, abhinandananAtha, sumatinAtha, padmaprabha, supArzvanAtha, candraprabha, puSpadanta, zItalanAtha, zreyAzanAtha, vimalanAtha, anantanAtha, dharmanAtha, zAntinAtha, kunthunAtha, arahanAtha, mallinAtha, munisuvratanAtha, naminAtha aura pArzvanAtha ina bIsa tIrthakaro ne sammeda zikhara parvata se nirvANa prApta kiyA hai / sambhavata isI kAraNa se ise anAditIrtha yA zAzvata tIrtha kahA gayA hai| sAhitya meM isake nirvANagirI, siddhagiri, siddhazaila, sammedazikhara sammedagiri, sammedaparvata, sammedazaila, sammedAcala Adi aneka nAma upalabdha hote hai / kundakundakRta nirvANa bhakti ( prAkRta), yativRSabhakRta tiloyapaNNatti, vimalasUrikRta paumacariyaM, raviSeNakRta padmapurANa, pUjyapAdakRta nirvANa bhakti (saMskRta), jinasena kRta harivaza- purANa, guNabhadrakRta uttarapurANa, vardhamAnakavi kRta dazabhaktyAdimahAzAstra, paM. AzAdharakRta triSaSThismRtizAstra, asagakavikRta zAntinAthapurANa, paumakittikRta pAsaNAhacariu, nAyAdhammakahAo, vividhatIrthakalpa, sakalarkItikRta pArzvanAtha carita, banArasIdAsakRta ardhakathAnaka prabhRti granthoM meM sammedazikhara parvata ke ullekha milate haiM / banArasIdAsa ke ardhakathAnaka meM do yAtrA vivaraNa bhI milate haiN| eka vivaraNa kA samaya saMvat 1613 aura 1626 ke bIca hai tathA dUsare yAtrA vivaraNa kA samaya saMvat 1660- 1661 hai / dUsare yAtrA vivaraNa kA ullekha vIra Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/27 vijayamuni ne apanI racanA "sammedazikhara caityaparipATI meM bhI kiyA hai| prAya solahavIM zatAbdI taka sammedazikhara viSayaka svatantra sAhitya kA abhAva dikhalAI detA hai| lekha meM ullikhita grantha prazastiyo se lohAcArya viracita "tIrthamAhAtmaya" kA patA calatA hai, kintu anya stroto se isakI jAnakArI nahIM milatI hai| yaha grantha prAcIna honA cAhie tathA isakI bhASA prAkRta yA saskRta honA cAhie, kyoMki devakaraNa ne apane sammedavilAsa meM inake grantha ko "gAthAbadha" batAyA hai| isa grantha kI khoja Avazyaka hai| prastuta lekha me saskRta aura hindI bhASA ke sammeda zikhara viSayaka svatantra sAhitya kI hastalikhita pANDulipiyo kA paricaya diyA jA rahA hai - saMskRta bhASA kI racanAe~ : 1. sammedazikhara mAhAtmya - isake kartA dIkSita devadatta hai| DaoN kastUracandra kAsalIvAla ne isakA racanAkAla saMvat 1645 likhA hai| isa grantha kI pANDulipiyA~ zAstra bhaDAra di. jaina mandira pATodI, jayapura, zAstra bhaDAra di jaina mandira saghI jI jayapura, zAstra bhaDAra di jaina mandira choTe dIvAnajI jayapura, mahAvIra zAstra bhaDAra caoNdanagaoNva (rAja) tathA di jaina sarasvatI bhaDAra nayA mandira, dharmapurA, dillI me upalabdha hai| yaha grantha 21 adhyAyo meM vibhAjita hai| kula grantha sakhyA 1800 hai| dillI kI prati kA prArabha, anta aura prazasti isa prakAra hai --- prArabha - dhyAtvA --------- myaham / / anta . yAvaccandra ------------ satA tiSThAn / / 116 / / prazasti - sammedazikhara pUraba dizA tIrthakara ctubiis| seThamalla kara jori kai jI sutarAya suvaza / / 1 / / prathama aSTa savatsare aSTa caturtha yaha saal| vadi vaizAkha ravi paMcamI pUrana grantha sahAla / / 2 / / isa grantha kI sa 1845 kI eka prati di. jaina mandira TholiyoM kA jayapura meM upalabdha hai| eka anya prati savat 1785 kI badhIcaMdajI ke mandira jayapura meM bhI hai| isa prakAra isakI kula sAta pratiyA~ hone kI jAnakArI hai| isakA sampAdana pa. vardhamAna pArzvanAtha zAstrI ne kiyA hai| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/28 yaha devadatta sUri ke nAma se prakAzita bhI huA thaa| 2. sammedASTaka - isake kartA jagabhUSaNa haiN| isakI padya sakhyA 6 hai| antima padya meM kartA ke nAma kA ullekha hai| isakI pANDulipi jaina siddhAMta bhavana, ArA me surakSita hai| isakA prArabha, anta aura puSpikA nimna prakAra hai --- prAraMbha - ekaikaM siddhakUTa ------ rAjate spRSTarAjakai / / 1 / / anta - AdhivyAdhi. pravAdhi ------- jagadbhUSaNAnAm / / 1 / / puSpikA - iti zrI jagabhUSaNakRta sammedASTaka sampUrNam / 3. sammedAcala mAhAtmya stotra - isake kartA ajJAta haiN| patra saMkhyA tIna hai| prati pUrNa hai| lekhanakAla saMvat 1828 hai| padyo kI sakhyA 23 hai| yaha prati jaina siddhAta bhavana, ArA meM surakSita hai| prati ke prArabha, anta aura prazasti nimna prakAra hai ---- prAraMbha - sammedazailaM .------- bhaktibhareNa naumi|| 1 / / anta - tIrthAnAmuttamaM tIrtha nirvANapadamagrimam / sthAnAnAmuttamaM sthAnaM sammetAdre sama nhi|| 23 / / prazasti - iti sammedAcalamahAtmastotra samAptam / zrIrastu saMvat 1828 varSe ASADha dvitIya vadi aSTamyAM AdityavAre likhata lakSmaNapuramadhye zrI paarshvnaathcaityaalye| zubhaM bhvtu| 4. sammedAcalapUjA - isake kartA gaMgAdAsa haiN| patra saMkhyA 8 tathA prati pUrNa hai| yaha jaina siddhAta bhavana, ArA kI prati hai| isakA anya vivaraNa isa prakAra hai ---- prArabha - praNamya sarvajJamanaMtabodhAmAptapradaM sadguNaratnasiddham / kurve trizudhyA subhratAM hi tIrtha sammedadazailasthajinendrapUjAm / / anta - catu: munIndribhiH zlokai mAtRchaMdo bcomye| jJAtavyA granthasaMkhyA nRgaNakai lekhakottamai / / / / prazasti - iti bhaTTAraka zrI dharmacandra vinucara paDita gaMgAdAsakRta sammedAcalapUjA smaaptm| isakI pA~ca anya pratiyA~ rAjasthAna ke zAstrabhaMDAro me bhI upalabdha haiN| (rA. sU.-4, pR 546, 727 tathA rA sU. 5 pR. 622) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/26 5. sammedAcalapUjA vidhAna - isake kartA ajJAta haiN| prati pUrNa hai| lekhanakAla saM 1826 hai| yaha jaina siddhAMta bhavana, ArA kI prati hai| anya vivaraNa isa prakAra hai ---- prAraMbha - muktikAntAM pradAtAraM sthAneSu sthAnamuttamam / muktitIrthakara prApya vande zailendrasiddhidam / / 1 / / anta * vajrIcaMdrapratendraSedrataraNI ---- prApnuvanti zivam / / 13 / / prazasti - iti sammedAcalapUjana vidhAna smaaptm| saMvat 1826 bhAdravadi 12 bhauma dine lissi| inake atirikta bhaTTAraka surendrakIrti kRta sammedazikhara pUjA, dIkSita devadattakRta sammedazikharamAhAtmyapUjA, ajJAtakartRka sammedAcalapUjA udyApana, ajJAta kartRka sammedAzikharapUjA saskRta kI anya racanAoM ke ullekha milate haiN| hindI bhASA kI racanAe~ 6. sammedazikhara mAhAtmya - isake kartA lAlacada hai| jaina siddhAMta bhavana, ArA meM isakI tIna pratiyA~ upalabdha haiN| ye tInoM pUrNa haiM tathA inakI dazA sAmAnya hai| prathama prati kA vivaraNa isa prakAra hai -- prArabha - paca paramaguru ko namo, dokara sIsa nvaay| zrI jina bhASita bhAratI, tAko lAgo paay|| anta - revA sahara manoga, basaiM zrAvaga bhavya sb| Aditya aizvarya yoga, tRtIya pahara pUrana bhyo|| prazasti - iti zrI sammedazikharamAhAtmye lohAcAryAnusAreNa bhaTTAraka zrI jagatkIrti tacchiSya lAlacaMdaviracite sUbarakUTavarNano nAma ekaviMzatiH sargaH / / 21 / / samApta bhyaa| iti zrI sammedazikhara mAhatmajI smpuurnnm| likhitaM gulAlacada agaravAle jainI kAnasIlagotrasya putra bAbU munnIlAlajI ke| zloka / / 1260|| miti jeTha vadI 5 roja sniicr| savaMt 1633 sAla ke sampUrNa bhyaa| patra cauNtiis| ukta grantha kI dUsarI prati kI antima prazasti isa prakAra hai-- "miti caitra zukla 8 ravivAra dastakhata duragAdAsa saMvat 1937 saal| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/30 tIsarI prati kI prazasti me kAlasUcaka nimnalikhita do dohe haiM "saMvat aSTAdaza zataka vAnave adhika sujaan| phAlguNa kRSNa aSTamI budhe pUraNa bhaye gunnkhaan|| raghunAtha dUja ke likhe bhavyana ke dharma kaaj| vAcai sunai sardahai pAvai sarva sukhdhaam||" cauthI prati bAbA dulIcada kA zAstra bhaMDAra, di jaina mandira terahapaMthI baDA jayapura kI hai| isakI patra saMkhyA 65 hai| racanAkAla saM. 1842 sudI 5 hai| racanA sthAna revADI tathA veSThana sakhyA 660 hai| pA~cavIM prati zAstrabhaMDAra di jaina mandira caudhariyoM kA jayapura kI hai, jisakA racanAkAla sa 1842 tathA lekhana kAla saM 1887 batAyA gayA hai| isakI patrasakhyA-26 tathA veSTana saMkhyA-88 hai| prati pUrNa hai| 7. sammedazikhara mAhAtmya - isake kartA manasukhalAla hai| isakI patra sakhyA-106 tathA veSTana sakhyA-1056 hai| yaha prati zAstra bhaMDAra di jaina mandira pATodI, jayapura me sthita hai| anta meM racanA sambandhI nimna dohA dRSTavya hai --- bAna beda zazi gaye vikramArka tuma jaan| azvani sita dazamI suguru grantha samApata jaan|| yaha lohAcArya viracita grantha kI bhASA TIkA hai| isakI dUsarI prati zAstra bhaDAra di jaina mandira caudhariyoM kA jayapura me upalabdha hai| isakI patra saMkhyA 102 tathA veSTana saMkhyA 78 hai| lekhana kAla caita sudI 2 savat 1884 hai| tIsarI prati zAstrabhaMDAra di jaina mandira saMghI jI, jayapura meM hai| jisakI patra saMkhyA-62 tathA veSTana saMkhyA-766 hai| lekhanakAla caita sudI-15 saMvat 1887 hai| __ cauthI prati zAstra bhaMDAra di jaina mandira vijayarAma pANyA, jayapura meM upalabdha hai| isakI patra saMkhyA-142 tathA veSTana saMkhyA-22 hai| prati kA lekhanakAla pauSa sudI-15 savat 1611 hai| pA~cavIM prati di. jaina baDA mandira terahapaMthiyo kA jayapura meM upalabdha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/31 hai| isakI patra sakhyA-103 tathA veSTana sakhyA-1708 hai| prati kA racanAkAla saMvat 1845 tathA lekhanakAla saM 1858 grantha me milA hai| 8. sammedazikhara mAhAtmya - isake kartA kA nAma manasukha sAgara likhA gayA hai| isakI patra sakhyA-165 tathA veSTana saMkhyA-578 hai| lekhanakAla kA ullekha nahIM hai| yaha badhIcaMda jI ke di jaina mandira jayapura kI prati hai| grantha sUcI ke anusAra yaha prati lohAcArya viracita "tIrtha mAhAtmya" meM se sammedAcala mAhAtmya kI bhASA hai| isI mandira meM isakI eka apUrNa prati aura bhI hai| 6. sammedazikhara mAhAtmya - isake kartA kA nAma lohAcArya likhA hai, jo sandehAspada hai| isakI patra sakhyA-103 hai| prati kA antima patra nahIM hai| yaha jaina siddhAMta bhavana ArA kI prati hai| prati kA prArabha aura anta isa prakAra hai -- prAraMbha - zrI sasevita caraNa kamala juga saba sukha lAika / zrI sivaloka viloka jJAnamaya hota sunAika / / anamita sukha udyota karma vairI ghnghaaik| jJAna bhAna parakAsa pada saba sukhadAika / / aise mahaMta arihata jinada nisi dina bhaavtoN| pAvau pramANa avicala sadana vItarAga guNa caavsau|| anta - bIsa hajAra varaNa bItaMta mAnasika taha asana karata / ___ dasa duni pakhavAre gaye parimala sahi ---------- | | 10. sammedazikhara mAhAtmya - isake kartA ajJAta haiN| prati kI patra sakhyA-11 hai| lekhanakAla kA ullekha nahIM hai| yaha jaina siddhAta bhavana, ArA kI prati hai| prati kA prArabha tathA anta isa prakAra hai -- prArabha - pUrvavat / zrI saMsevita caraNa -------- guna caavsauN|| anta - samosarana mai jAyakai vade vIra jinendra / __ aho nAtha tuma darasana tai kahai karama ke phada / / 84 / / 11. sammedazikhara mAhAtmya - isake kartA jJAta nahIM hai| isakI patra saMkhyA tIna hai| prati apUrNa hai| yaha jaina siddhAta bhavana, ArA kI prati hai| upalabdha prati kA prAraMbha aura anta nimnavat hai ---- Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/32 prArabha - zrI jinavara ke pUjo pada sarasvati sIsa nvaay| ganadhara muni ke caraNa nami bhASA kaho banAya / / anta - vyAlIsa muni anagAra, mukti gaye jaga ke AdhAra / pAhi kUTa ko harasa na kare, koDa upavAsa tano phala bhre|| 12. zikhara mAhAtmya - isake kartA jJAta nahI haiN| isakI bhASA hindI gadya hai| hindI gadya kI yaha ekamAtra racanA upalabdha huI hai| isakI patra sakhyA-70 tathA pUrNa hai| dazA acchI hai| yaha jaina siddhAta bhavana, ArA kI prati hai| prati me lekhanakAla nahI diyA gayA hai| prati kA prArabha aura anta isa prakAra hai ------ prArabha - ajitanAtha siddhavara kUTa / assI koDi eka araba cauvana lAkha muni siddha bhaye, battIsa koTi upAsa kA phala isa kUTa ke darzana kA phala hai| anta - pArzvanAtha suvarNabhadrakUTa / sammedazikhara suvarNa kUTa se pArzvanAtha jinedrAdi muni eka karoDa caurAsI lAkha paitAlIsa hajAra sAta sau byAlIsa muni siddha bhye| isa kUTa ke darzana se sorA (solaha) karoDa upAsa kA phala hai| 13. sammedazikhara vilAsa - isake kartA devAbrahma hai| patra sakhyA-4 tathA veSTana saMkhyA-171 hai| prati pUrNa hai| grantha sUcI me isakA racanAkAla 18vI zatAbdI likhA hai| yaha zAstra bhaDAra di jaina mandira yazodAnandajI jayapura kI prati hai| 14. sammedazikhara vilAsa - isake kartA rAmacadra hai| isakI patra sakhyA-7 tathA veSTana sakhyA 53/88 hai| prati kA lekhanakAla saM 1604 hai| yaha di jaina mandira bhAdavA (rAja) kI prati hai| 15. sammedazikhara vilAsa - isake kartA kezarIsiha hai| prati kI patra sakhyA-3 tathA veSTana saMkhyA-767 hai| isakA lekhanakAla 20vI zatAbdI akita hai| yaha prati zAstra bhaMDAra di jaina mandira saghIjI jayapura me surakSita hai| 16. zikhara vilAsa - isake kartA dhanarAja hai| granthasUcI ke anusAra isakA racanA kAla sa 1848 hai| yaha ajamera zAstrabhaMDAra jayapura kI prati hai| 17. zikharavilAsa - isake kartA manasukharAma hai| ye brahma gulAla Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/33 ke ziSya the| isakI patra sakhyA-63 tathA veSTana sakhyA-45 hai| isakA racanA kAla saM 184H Asoja sudi dazamI hai| lekhanakAla saM. 1885 ASADha sudI-15 hai| yaha zAstrabhaDAra di jaina mandira Tholiyo kA jayapura kI prati hai| 18. zikhara vilAsa - isake kartA lAlacada haiN| ye bhaTTAraka jagatkIrti ke ziSya the| isakI patra sakhyA-57 tathA veSTana saMkhyA-40/100 hai| isakA racanAkAla saMvat 1842 aura lekhana kAla saM 1647 hai| yaha di jaina pacAyatI mandira alavara kI prati hai| 16. zikhara vilAsa - isake kartA bhAgacanda hai| isakI patra saMkhyA-7 tathA veSTana saM-66 hai| kula padyo kI sakhyA-118 hai| yaha di. jaina mandira paM. lUNakaraNa pADayA jayapura kI prati hai| 20. zikhara vilAsa - isake kartA kezarIsiha hai| yaha guTakA saM. 6 me sakalita hai| isakI veSTana sakhyA-176 hai| yaha di jaina mandira rAjamahala (Toka) rAjasthAna kI prati hai| sambhAvanA hai ki inake zikharavilAsa aura sammedazikhara vilAsa dono eka hI ho| 21. zikhara vilAsa - isake kartA rAmacandra hai| isakI patra sakhyA-8 hai| sUcI me isakA viSaya pUjA likhA hai| yaha bhI sabhava hai ki inake zikharavilAsa aura sammedazikhara vilAsa dono eka hI ho| 22. sammedazikhara - isake kartA devakaraNa haiN| rAjasthAna sUcI bhAga-5, pU 1157 para isakA ullekha hai| prati kA antima padya isa prakAra hai ---- "lohAcArya muniMda sudharma vinIta haiN| tina kRta gAthA baMdha sugandha punIta hai|| sAha tane aMbusAra sammeda vilAsa ju| devakaraNa vinavai prabhu ko dAsa ju|| zrI jinavara kU sIsa namAvai soy| dharmabuddhi tahAM saMcare siddha padAratha soy||" 23. sammedazikhara paccIsI - isake kartA khemakaraNa hai| rA sU bhAga-pR 5 pR 1107 para isakA ullekha hai, vahA~ isakA racanAkAla sa 1836 likhA hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/34 24. zikharagirirAsa - isake kartA ajJAta hai| yaha bhaTTArakIya di. jaina mandira ajamera kI prati hai| isakI patrasakhyA-13 tathA veSTana sakhyA-480 hai| prati kA lekhanakAla zrAvaNa sudI-14 sa 1601 likhA gayA hai| 25. sammedazikhara stavana - isake kartA jJAta nahIM hai| patra sakhyA-6 veSTana saMkhyA-565 hai| lekhanakAla kA ullekha nahIM hai| prati pUrNa hai| yaha di jaina mandira lazkara jayapura kI prati hai| 26. sammedazikhara yAtrA varNana - isake kartA paM giradhArIlAla haiN| yaha di. jaina mandira ajamera ke zAstrabhaMDAra kI prati hai| isakI patra sakhyA-7 hai tathA veSTana sakhyA-664 hai| isakA racanAkAla bhAdava vadI-12 savat 1866 hai| prati pUrNa hai| 27. sammedazikhara varNana - isake kartA ajJAta haiN| yaha di jaina mandira lazkara, jayapura kI prati hai| isakI patra sakhyA-4 tathA veSTana sakhyA-530 hai| prati kA lekhanakAla savat-1662 hai| prati pUrNa hai| uparyukta racanAo ke atirikta manaragalAla kRta "sammedAcala mAhAtmya" kA ullekha jainendra siddhAta koza bhAga 1, pR 348 para milatA hai| pUjA sAhitya bhI paryApta sakhyA meM likhA gayA hai| hameM javAharalAla, nandarAma, rAmacada, bhAgacada, bha. sarondrakIrti, budhajana, rAmapAla, lAlacada, sevakarAma, saMtadAsa, hajArImala, jJAnacada, bhAgIratha, dyAnatarAya, gagArAma, motIrAma, manasukha sAgara, tathA aneka ajJAta kartRka pUjAoM ke ullekha mile hai, vibhinna zAstra bhaMDAroM me inakI pANDulipiyA~ bhI upalabdha haiN| iname se kevala eka-do pUjAe~ prakAzita huI haiN| __uparyukta zodha-khoja se yaha spaSTa hai ki deza ke kone-kone me jaina zAstra bhaDAra maujUda hai, uname sAhitya upalabdha aura surakSita hai| ata anya grantho kI bhI khoja apekSita hai| isa dizA me merA yaha choTA-sA prayatna hai| ukta grantha vivaraNo se aisA lagatA hai ki adhikAza grantha aprakAzita haiM, jo zatAbdiyo se apane uddhAra/sampAdana -prakAzana kI bATa dekha rahe haiM / ata prayatna apekSita hai| vyAkhyAtA, prAkRta evaM jainazAstra prAkRta, jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI (bihAra)-844128 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "subhASapurA kA prAcIna jaina maMdira" -nareza kumAra pAThaka madhyapradeza rASTrIya rAjamArga kramAka tIna para subhASapurA grAma sthita hai| pUrva me isakA nAma corapurA thA jise kucha varSa pUrva se isakA nAma parivartita kara subhASapurA rakha diyA gayA thaa| grAma ke pAsa pahAr3I para dasa zailAzraya hai jisameM eka me utkIrNa brAhmI lipi meM abhilekha jo lagabhaga pahalI-dUsarI zatAbdI IsavI kA hai| ina zailAzrayoM me lAla gerU raMga kI citrakalA, citrita likhAvaTa hai, jo lagabhaga pahalI-dUsarI zatAbdI eva caudahavIM zatAbdI kA hai| gvAliyara rAjya kI purAtatva vibhAga kI riporTa meM sAta prAcIna maMdiroM kA ullekha hai| vartamAna paoNca maMdiroM ke avazeSa dRSTigocara hai| inameM yahA~ lagabhaga 11vI 12vIM zatAbdI kA ziva maMdira, ziva maMdira ke pAsa vizAla prAcIna maMdira, caukhambA prAcIna maMdira evaM bAlAjI maMdira ke pAsa prAcIna maMdira hai| inhIM maMdiroM se thor3I dUrI para eka jaina maMdira ke khaNDahara hai| isa prAcIna jaina maMdira ke sabhI avazeSa yahA~ bikhare par3e haiN| vartamAna me yaha eka caukora cabUtare ke rUpa meM avasthita hai| maMdira ke dvAra kI deharI hai, jisameM madhya meM sarpa, dAyeM ora hAthI evaM bAyeM ora siMha-hAthI kA aMkana hai| maMdira ke staMbha ghaTa pallava yukta caukora evaM aSTakoNIya hai| yahA~ ke prApta jaina pratimA vitAna meM tIrthaMkara kA khaNDita sira, trichatra, daMdabhIka evaM donoM ora abhiSeka karate huye gajarAja kA aMkana hai| dAyeM ora caMvaradhArI kA UrdhvabhAga hai, caMvara liye hai, karaNDa mukuTa, kuNDala, do ekAvalI hAra pahane hai, bAyeM aura caMvaradhArI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta/36 kA cavara va hAtha zeSa hai| hAthI bhI kAphI alakRta hai| yahA~ se jaina pratimA kA pAdapITha milA hai, jisame kevala Asana hai| nIce madhya me cakra dono ora sihoM kA akana hai| yahA~ se kAyotsarga mudrA me tIrthaMkara pratimA rakhI hai| deva kA ceharA TUTA hai| karNacApa, zrIvatsa, prabhAmaNDala se alakRta hai| vitAna me trichatra dudabhIka abhiSeka karate huye gajarAja kA akana hai| dono ora kAyotsarga mudrA meM eka-eka tIrthakara pratimA akita hai| pAdapITha para dAye-bAye cavaradhArI khaDe hai| jo eka bhujA se uttarI eva dUsarI bhujA me cavara liye pAraparika AbhUSaNa pahane hai| isa madira kI sabase suMdara pratimA teisave tIrthakara pArzvanAtha kI padmAsana dhyAnastha mudrA me hai| pratimA siravihIna hai| vakSa para zrIvatsa pIche sarpa kI cAra kuNDaliyA~ hai| dono ora khaDe cavaradhAriyoM ke paira hI hai| dAye yakSa bAyeM yakSI kA akana hai| dono pAraparika AbhUSaNa pahane hue hai| pAdapITha kamalAsana ke nIce viparIta dizA me mukha kiye siha eva madhya me cakra eva sarpa kA akana hai| ina jaina pratimAo ke atirikta hanumAna pratimA kA madhya bhAga hai| dAyA khIca kA jamIna para bAyA paira muDA huA hai| deva mekhalA, vanamAlA eva kamara me kaTAra baMdhI huI hai| sthApatya kalA eva mUrtizilpa kI dRSTi se madira eva pratimAeM lagabhaga 11vI 12vI zatI IsavI kI pratIta hotI hai| kendrIya saMgrahAlaya, indaura sandarbha sUcI 1. i A. ri 16561657 pRSTha 76. 2 i. A ri 1656-1657 pRSTha 26. 3. gvA pu ri. 1614-1615 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvaraNa 2 kA zeSa AcArya sUryasAgara mahArAja ke udgAra tyAgI ko kisI sasthAvAda me nahI paDanA caahie| yaha kArya gRhastho kA hai| tyAgI ko isa dala-dala se dUra rahanA caahie| ghara choDA, vyApAra choDA, bAla-bacce choDe isa bhAvanA se ki hamArA kartRttva kA ahabhAva dUra ho aura samatAbhAva se AtmakalyANa kare para tyAgI hone para bhI vaha banA rahA to kyA kiyA? isa sasthAvAda ke dala-dala me pha~sAnevAlA tattva lokaiSaNA kI cAha hai| jisake hRdaya me yaha vidyamAna rahatI hai vaha sasthAo ke kArya dikhAkara loka me apanI khyAti bar3hAnA cAhatA hai para isa thothI lokaiSaNA se kyA hone jAne vAlA hai ? jaba taka logo kA svArtha kisI se siddha hotA hai taba taka ve usake gIta gAte hai aura jaba svArtha me kamI par3a jAtI hai to phira Take ko bhI nahIM puuchte| isalie Atma pariNAmo para dRSTi rakhate hue jitanA upadeza bana sake utanA tyAgI de, adhika kI vyagratA na kre| Aja kA vratIvarga cAhe muni ho cAhe zrAvaka, svacchanda vicaranA cAhatA hai yaha ucita nahI hai| muniyo me to usa muni ke lie eka vihArI hone kI AjJA hai jo guru ke sAnnidhya me rahakara apane AcAra vicAra me dakSa ho tathA dharmapracAra kI bhAvanA se guru jise ekAkI vihAra karane kI AjJA de de| Aja yaha dekhA jAtA hai ki jisa guru se dIkSA lete hai usI guru kI AjJA pAlana me apane ko asamartha dekha navadIkSita muni svaya ekAkI vihAra karane lagate hai| guru ke sAtha athavA anya sAthiyo ke sAtha vihAra karane me isa bAta kI lajjA yA bhaya kA astitva rahatA thA ki yadi hamArI pravRtti Agama ke viruddha hogI to loga hame burA kheNge| guru prAyazcitta dege para eka vihArI hone para kisakA bhaya rahA ? janatA bholI hai isalie kucha kahatI nahI, yadi kahatI hai to use dharmanindaka Adi kahakara cupa karA diyA jAtA hai| isa taraha dhIre-dhIre zithilAcAra phailatA jA rahA hai| kisI muni ko dakSiNa aura uttara kA vikalpa satA rahA hai to kisI ko bIsapaMtha aura terahapaMtha kA / koI kabhI prakSAla ke pakSa meM vyasta hai to koI janeU pahirAne aura kaTi meM dhAgA baeNdhavAne meM vyagra hai| koI granthamAlAoM ke sacAlaka bane hue haiM to koI grantha chapavAne kI cintA meM gRhasthoM ke ghara-ghara se candA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maoNgate phirate hai| kinhIM ke sAtha moTareM calatI haiM to kinhIM ke sAtha gRhasthajana durlabha omatI caTAiyA~ aura Asana ke pATe tathA choladAriyA~ calatI haiN| tyAgI brahmacArI loga apane lie Azraya yA unakI sevA meM lIna rahate haiN| 'bahatI gaMgA meM hAtha dhone se kyoM cuukeN|' isa bhAvanA se kitane hI vidvAn unake anuyAyI bana oNkha mIca cupa baiTha jAte hai yA hA~ me haoN milA gurubhakti kA pramANa-patra prApta karane me salagna rahate haiN| ye apane pariNAmoM kI gati ko dekhate nahIM haiN| vratI ke lie zAstra me ni zalya batAyA hai| zalyo meM eka mAyA bhI zalya hotI hai| usakA tAtparya yahI hai ki bhItara kucha rUpa rakhanA aura bAhara kucha rUpa dikhaanaa| vratI me aisI bAta nahI honA caahie| vaha to bhItara bAhara manasA-vAcA-karmaNA eka ho| 'merI jIvana gAthA' se sAbhAra 'anekAnta' AjIvana sadasyatA zulka : 101.00 ru vArSika mUlya : 6 ru., isa aka kA mUlya : 1 rupayA 50 paise yaha aka svAdhyAyazAlAo evaM madiroM kI maoNga para niHzulka vidvAna lekhaka apane vicAroM ke lie svatantra haiN| yaha Avazyaka nahI ki sampAdaka-maNDala lekhaka ke vicAro se sahamata ho| patra meM vijJApana eva samAcAra prAyaH nahIM lie jaate| sapAdana parAmarzadAtA : zrI lakSmIcandra jaina, saMpAdaka : zrI padmacandra zAstrI prakAzaka : zrI bhAratabhUSaNa jaina, eDavokeTa, vIra sevA madira, naI dillI-2 mudraka * mAsTara priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 Regd. with the Ragistrar of Newspaper at R.No. 10591/62 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- _