Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo namo nimmaladaMsaNarasa AgamasUtra hindI anuvAda anuvAdakartA muni dIparatnasAgara For y
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAla brahmacArI zrI neminAthAya namaH namo namo nimmaladaMsaNassa zrI AnaMda - kSamA-lalita - suzIla-sudharmasAgaragurabhyo nama : AgamasUtra [hindI anuvAda ] bhAga : 8 - prajJApanA pada 6-sa- 36 sUryaprajJapti, caMdraprajJapti -: : anuvAdakartA : muni dIparatnasAgara : AgamasUtra - hindI anuvAda (saMpUrNa) mUlya - 38.2700/ tA. 21/11/2001 budhavAra 5 zrI zrutaprakAzana nidhi 5 2058 - kArataka- suda-6
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (c) OM hrI~ zrI pArzvanAthAya namaH : mudraka : zrI navaprabhAta prinTIMga presa ghIkAMTA roDa, ahamadAbAda : kampojha: zrI grAphiksa, 21 subhASanagara, giradharanagara, zAhIbAga, ahamadAbAda saMparka sthala "Agama ArAdhanA kendra" zItalanAtha sosAyaTI vibhAga-1, phleTa naM-13, 4-thI maMjhila, vhAI senTara, khAnapura, ahamadAbAda (gujarAta)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (c) anudAna-dAtA * pa. pU. gacchAdhipati AcAryadevazrI jayaghoSasUrIzvarajI ma.sA. kI preraNA se- "zrI sImaMdhara svAmIjI jaina derAsarajI-aMdherI pUrva, muMbaI" -jJAnarAsI meM se * pa.pU. saMyamamUrti gacchAdhipati A.devazrI devendrasAgara sUrIzvarajI ma.sA. ke paTTa prabhAvaka vyAkaraNa vizArada pU.A.zrI naradevasAgara sUrIjI ma.sA. tathA unake ziSya pU. tapasvI gaNIvarya zrI caMdrIkIrtisAgarajI ma.sA. ke preraNA se-"zrI veparI zve0 mUrti0 saMgha-cainnAI" kI tarapha se / * pa.pU. kriyArucita AcAryadeva zrImad vijaya RcakacandrasUrIzvarajI ma.sA. kI jJAnabhaktirupa preraNAse zrI tAladhvaja jaina zve. tIrtha kamiTI - talAjA, (saurASTra) kI tarapha se / * pa.pU. AdeyanAmakarmadhara paMnyAsapravara zrI abhayasAgarajI ma.sA. ke paTTaprabhAvaka avasarajJa pUjya AcAryadevazrI azokasAgarasUrIzvarajI ma.sA. kI preraNA se zrI sAbaramatI, rAmanagara jaina zve. mUrti. saMgha, amadAvAda kI taraphase / * pa.pU. zrutAnurAgI AcAryadevazrI vijaya municandra-sUrIzvarajI ma.sA. kI preraNAse - vAMkaDIyA vaDagAma jaina saMgha kI tarapha se / * pUjya zramaNIvaryA zrI bhavyAnaMdazrIjI ma.sA. ke paTTadharA ziSyA mRdubhASI sAdhvIzrI pUrNaprajJAzrIjI ma.sA. kI zubhapreraNAse - zrI sumeraTAvara jaina saMgha, muMbAI kI tarapha se /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda anudAna-dAtA pa.pU. AgamodhdhAraka AcArya deva zrImad AnandasAgarasUrIzvarajI ma.sA. ke samudAyavartinI tapasvIratnA zramaNIvaryA zrI kalpaprajJAzrIjI ma.sA. kI zubha preraNA se kArTara roDa jaina zve. mU.pU. saMgha, borIvalI ISTa, muMbAI kI tarapha se / paMDitavarya zrI vIravijayajI jaina upAzraya, bhaTThI kI bArI, amadAvAda / * zrI khAnapura jaina saMgha, khAnapura, amadAvAda / AgamasUtra hindIanuvAda - hetu zeSa sarvadravyarAzI ( 1 ) zrI AgamazrutaprakAzana evaM ( 2 ) zrI zrutaprakAzana nidhi kI tarapha se prApta huI hai / jo hamAre pUrva prakAzIta Agama sAhitya ke badale meM upalabdha huI thI 4
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda 8 * amAru prakAzano abhinava hema laghuprakriyA - 1 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 2 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 3 - saptAGga vivaraNam abhinava hema laghuprakriyA - 4 saptAGga vivaraNam - [1] [2] [3] [4] [5] [6] [9] [8] [9] caityavandana covizI zatruSnayamavitta [AvRtti-vo] [10] abhinava jaina vAda - 2046 - maraNabheda - saMgraha] [11] abhinava upadeza prAsAda - 1 - zrAvaka kartavya - 1 thI 11 [12] abhinava upadeza prAsAda - 2 - zrAvaka kartavya - 12 thI 15 [13] abhinava upadeza prAsAda - 3 - zrAvaka kartavya - 16 thI 36 [14] navapada - zrIpAla (zAzvatI oLInA vyAkhyAna rUpe) [15] samAdhi maraNa [vidhi - sUtra - padya - ArAdhanA - [16] caityavaMdana mALA [779 caityavaMdanono saMgraha] [17] tatvArtha sUtra prabodhaTIkA [adhyAya-1] [18] tatvArtha sUtranA Agama AdhAra sthAno [19] siddhAcalano sAthI [AvRtti - be] [20] caitya paripATI kRdantamAlA caityavandana parvamAlA caityavandana saGgraha - tIrthajinavizeSa [21] amadAvAda jinamaMdira upAzraya Adi DirekTarI [22] zatruMjaya bhakti [AvRtti - be] - [23] zrI navakAramaMtra navalAkha jApa noMdhapothI [24] zrI cAritra pada eka karoDa jApa noMdhapothI [25] zrI bAravrata pustikA tathA anya niyamo - [AvRtti - cAra] [26] abhinava jaina paMcAMga - 2042 [sarvaprathama 13 vibhAgomAM] [27] zrI jJAnapada pUjA [28] aMtima ArAdhanA tathA sAdhu sAdhvI kALadharma vidhi [29] zrAvaka aMtima ArAdhanA [AvRtti traNa] [30] vItarAga stuti saMcaya [1151 bhAvavAhI stutio] [31] pUjya AgamodvAraka zrI nA samudAyanA) kAyamI saMparka sthaLo
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (c) FREE [32] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-1 [33] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-2 [34] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-3 [35] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-4 [36] tatvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-5 [37] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-6 [38] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA - adhyAya-7 [39] tattvArthAdhigama sUtra abhinava TIkA- adhyAya-8 [40] tatvAdhirAma sUtra mAminaTI- adhyAya-9 4i1] tanvArthAdhigama satra abhinava TIkA - adhyAya-10 prakAzana 1 thI 41 abhinavakRta prakAzane pragaTa karela che. ! [42] AyAro [AgamasuttANi-1] paDhamaM aMgasuttaM [43] sUyagaDo [AgamasuttANi-2] bIaM aMgasuttaM [44] ThANaM [AgamasuttANi-3] taiyaM aMgasuttaM [45] samavAo [AgamasuttANi-4] cautthaM aMgasuttaM [46] vivAhapannati [AgamasuttANi-5] paMcamaM aMgasuttaM [47] nAyAdhammakahAo [AgamasuttANi-6] chaThaM aMgasuttaM [48] uvAsagadasAo [AgamasuttANi-7] sattamaM aMgasuttaM [49] aMtagaDadasAo [AgamasuttANi-8] aThThamaMaMgasuttaM [50] anuttarovavAiyadasAo [AgamasuttANi-9] navamaM aMgasuttaM [51] paNhAvAgaraNaM [AgamasuttANi-10] dasamaM aMgasuttaM [52] vivAgasUyaM [AgamasuttANi-11] ekkArasamaM aMgasuttaM [53] uvavAiyaM [AgamasuttANi-12] paDhama uvaMgasuttaM [54] rAyappaseNiyaM [AgamasuttANi-13] bIaMuvaMgasuttaM [55] jIvAjIvAbhigamaM [AgamasuttANi-14] taiyaM uvaMgasuttaM [56] pannavaNAsuttaM [AgamasuttANi-15] cautthaM uvaMgasuttaM [57) sUrapannati [AgamasuttANi-16] paMcamaM uvaMgasuttaM [58] caMdapannati [AgamasuttANi-17] chaThaM uvaMgasuttaM [59] jaMbUddIvapannati [AgamasuttANi-18] sattamaM uvaMgasuttaM [60] nirayAvaliyANaM [AgamasuttANi-19] aThThamaM uvaMgasuttaM [61] kappavaDiMsiyANaM [AgamasuttANi-20] navamaM uvaMgasuttaM [62] pupphiyANaM [AgamasuttANi-21] dasamaM uvaMgasuttaM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ [63] pupphacUliyANaM [64] vahidasANaM causaraNaM [ 65 ] [ 66 ] [ 67 ] [ 68 ] [ 69 ] [ 70] [ 71] [72] [ 73] [74] [ 75 ] [ 76 ] [77] [ 78 ] AurapaccakkhANaM mahApaccakkhANaM bhattapariNNA taMdulaveyAliyaM saMthAragaM gacchAyAra caMdAvejjhayaM gaNivijjA deviMdatthao maraNasamAhi vIratthava nisIhaM buhatkappo [ 79] vavahAra [80] [1] jIyakappo dasAsuyakkhaMdhaM [82] paMcakappabhAsa [83] mahAnisIhaM [84] AvassayaM [85] ohanijjutti [86] piMDanijatti [87] dasaveyAliyaM [88] uttarajjhayaNaM [89] naMdIsUyaM [90] anuogadAraM AgamasUtra hindI anuvAda [AgamasuttANi-22] [AgamasuttANi-23] [AgamasuttANi-24] [AgamasuttANi-25] [AgamasuttANi-26] [AgamasuttANi-27] [AgamasuttANi-28] [AgamasuttANi-29] [AgamasuttANi- 30/1] [AgamasuttANi- 30/2] [AgamasuttANi- 31] [AgamasuttANi- 32] [AgamasuttANi- 33/1] [AgamasuttANi- 33/2] [AgamasuttANi-34] [AgamasuttANi- 35] [AgamasuttANi-36] [AgamasuttANi- 37] [AgamasuttANi-38/1] [AgamasuttANi-38/2] [AgamasuttANi-39] [AgamasuttANi-40] [AgamasuttANi-41/1] [AgamasuttANi-41/2] [AgamasuttANi-42] [AgamasuttANi-43] [AgamasuttANi[-44] [AgamasuttANi-45] ekkArasamaM uvaMgasutaM bArasamaM vaMga paDhamaM paNNagaM aM paNa tIiyaM paNNagaM cautthaM paINNagaM paMcamaM paINNagaM chaTThe paINNagaM sattamaM paNNagaM- 9 sattamaM paNNagaM - 2 aThTha paNNagaM navamaM paNNagaM samaM paNNagaM- 9 samaM paINagaM - 2 paDhamaM chettaM bI chettaM taiyaM chettaM utthaM chettaM paMcamaM cheyasuttaM - 1 paMcamaM cheyasuttaM - 2 chaThThe cheyasuttaM mUla mUla- 9 mUla-2 taiyaM mUlasutaM utthaM mUlasutaM paDhamA cUliyA batiyA cUliyA prakAzana 42 thI 90 abhinavazruta prakAzane pragaTa karela che.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAmasUtra hindI anuvAda che. [1] AyAra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-1] pahelu aMgasUtra [2] sUyagaDa gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-1] bIjuM aMgasUtra 9i3] ThANa gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-1] trIjuM aMgasUtra [ 4]. samavAya gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-1] cothuM aMgasUtra vivAhapannati- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-2) pAMcamuM aMgasUtra [6] nAyAdhammakA- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-3] cha aMgasUtra [7] uvAsagadasA- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] sAtamuM aMgasUtra 9i8] aMtagaDadasA- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] AThamuM aMgasUtra [99] anuttaropapAtikadasA- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] navamuM aMgasUtra [10] pahAvAgaraNa- gujarAtI anuvAda AgamadIpa-3] dasamuM aMgasUtra [101] vivAdasya- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-3] agiyAramuM aMgasUtra [102] uvavAya gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-4] paheluM upAMgasUtra [103 rAyapUseNiya- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] bIjuM upAMgasUtra [104] jIvAjIvAbhigama- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-4] trIjuM upAMgasUtra [105 pannavaNAsura- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-4] cothuM upAMgasUtra [106] sUrapannati gujarAtI anuvAda AgamadIpa-5] pAMcamuM upAMgasUtra [107 caMdapa=tti gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] chaThuM upAMgasUtra [108] jaMbudivapannatti- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-5] sAtamuM upAMgasUtra [10] nirayAvaliyA- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] AThamuM upAMgasUtra [117] kampavaDisiyA- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] navamuM upAMgasUtra [111] puphiyA gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] dazamuM upAMgasUtra [112] pucUliyA- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] agiyAramuM upAMgasUtra [113] vahidasA- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-5] bAramuM upAMgasUtra [114] causaraNa gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] pahelo patro [115] AurapaccakakhANa- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6) bIjo patro [116] mApaccakakhANa- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] trIjo paDyo [117] bhattapariNA- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] cotho paDyo [118] taMdulaveyAliya- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] pAMcamo paDyo [118] saMthAraga gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] chaThTho payagno [120] gacchAyAra gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] sAtamo payagno-1 [121] caMdAvejhaya- gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] sAtamo payatro-2 [122) gaNivijjA- gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] AThamo payagno [123] deviMdaFo- gujarAtI anuvAda AgamadIpa-6] navamo payagno [124] vIraWva gujarAtI anuvAda (AgamadIpa-6] dazamo payatro
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda gujarAtI anuvAda AgamadIpa-6] chedasUtra paheluM gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] chedasUtra bIjuM gujarAtI anuvAda AgamadIpa-6] chedasUtra trIjuM gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-6] chedasUtra cothuM gujarAtI anuvAda AgamadIpa-6] chedasUtra pAMcamuM gujarAtI anuvAda AgamadIpa-6] chedasUtra cha gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] paheluM mUlasutra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-1 gujarAtI anuvAda AgamadIpa-7] bIjuM mUlasutra-2 gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] trIjuM mUlasutra gujarAtI anuvAda AgamadIpa-7] cothuM mUlasutra gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] pahelI cUlikA gujarAtI anuvAda [AgamadIpa-7] bIjI cUlikA prakAzana 91 thI 137 AgamadIpa prakAzane pragaTa karela che. [12] nisIha [129] jutapya [127] vavahAra[128] sAsuyadha[12] yacyo [130] mahAnisIra [11] bhAvassaya[12] mohanibhyutti[133] piMDanibhbhutti[134] hasaveyAliya[15] uttarabhUyA - [139] naMhIsutaM [137] anuyogaddAra [138] dIkSA yogAdi vidhi [139] 45 Agama mahApUjana vidhi [140] AcArAGgasUtraM saTIkaM [141] sUtrakRtAGgasUtraM saTIkaM [142] sthAnAGgasUtraM saTIkaM [143] samavAyAGgasUtraM saTIkaM [144] bhagavatI aGgasUtraM saTIkaM [145] jJAtAdharmakathAGgasUtraM saTIkaM [146] upAsakadazAGgasUtraM saTIkaM [147] antakRddazAGgasUtraM saTIkaM [148] anuttaropapAtikadazAGgasUtraM saTIkaM [149] praznavyAkaraNAGgasUtraM saTIkaM [150] vipAkazrutAGgasUtraM saTIkaM [151] aupapAtikaupAGgasUtraM saTIkaM [152] rAjaprazniyaupAGgasUtraM saTIkaM [153] jIvAjIvAbhigamaupAGgasUtraM saTIkaM [154] prajJApanAupAGgasUtraM saTIkaM [155] sUryaprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM [156] candraprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM 9 AgamasuttANi saTIkaM - 1 AgamasuttANi saTIkaM - 2 AgamasuttANi saTIkaM - 3 AgamasuttANi saTIkaM - 4 AgamasuttANi saTIkaM - 5/6 AgamasuttANi saTIkaM - 7 AgamasuttANi saTIkaM - 7 AgamasuttANi saTIkaM -7 AgamasuttANi - saTIkaM -7 AgamasuttANi saTIkaM - 7 AgamasuttANi saTIkaM 8 AgamasuttANi saTIkaM-8 AgamasuttANi saTIkaM-8 AgamasuttANi saTIkaM - 9 AgamasuttANi saTIkaM - 10/11 AgamasuttANi saTIkaM - 12 AgamasuttANi saTIkaM - 12
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda [157] jambUdvIvaprajJaptiupAGgasUtraM saTIkaM [158] nisyAvalikAupAGgasUtraM saTIkaM [159] kalpavataMsikAupAGgasUtraM saTIkaM [160] puSpitAupAGgasUtraM saTIkaM [161] puSpacUlikAupAGgasUtraM saTIkaM [162] vaNhidasAupAGgasUtraM saTIkaM [163] catuH zaraNaprakIrNakasUtraM saTIkaM [164] AturapratyAkhyAnaprakIrNakasUtraM saTIkaM [165] mahApratyAkhyAnaprakIrNasUtraM sacchAyaM [166] bhaktaparijJAprakIrNakasUtraM sacchAyaM [167] taMdulavaicArikaprakIrNakasUtraM saTIkaM [168] saMstArakaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [169] gacchAcAraprakIrNakasUtraM saTIkaM [170] gaNividyAprakIrNakasUtraM sacchAyaM [171] devendrastavaprakIrNakasUtraM sacchAyaM [172] maraNasamAdhiprakIrNakasUtraM sacchAyaM [173 ] nizIthachedasUtraM saTIkaM [174] bRhatkalpachedasUtraM saTIkaM [175] vyavahArachedasUtraM saTIkaM [176 ] dazAzrutaskandhachedasUtraM saTIkaM [177] jItakalpachedasUtraM saTIkaM [178] mahAnizIthasUtraM [mUlaM] [179] AvazyakamUlasUtraM saTIkaM [180] oghaniryuktimUlasUtraM saTIkaM [181] piNDaniryuktimUlasUtraM saTIkaM [182] dazavaikAlikamUlasUtraM saTIkaM [183] uttarAdhyayanamUlasUtraM saTIkaM [184] nandI - cUlikAsUtraM saTIkaM [185] anuyogadvAracUlikAsUtraM saTIkaM [186] bhAgama-viSaya-darzana ( Agama bRha6 viSayAnumbha ) AgamasuttANi AgamasuttANi saTIkaM - 13 saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi AgamasuttANi saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 AgamasuttANi AgamasuttANi AgamasuttANi AgamasuttANi AgamasuttANi AgamasuttANi AgamasuttANi AgamasuttANi saTIkaM - 14 AgamasuttANi saTIkaM - 15-16-17 AgamasuttANi saTIkaM - 18-19-20 AgamasuttANi saTIkaM - 21-22 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 23 AgamasuttANi saTIkaM - 24-25 AgamasuttANi saTIkaM - 26 AgamasuttANi saTIkaM - 26 AgamasuttANi saTIkaM- 27 AgamasuttANi saTIkaM - 28-29 AgamasuttANi saTIkaM - 30 AgamasuttANi saTIkaM - 30 saTIkaM - 14 saTIkaM - 14 prakAzana 139 thI 186 Agamazruta prakAzane magaTa karela che. 10
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (c) pajjatA [187] Agamasaddakoso - 1 a....au pajjaMtA [188] Agamasaddakoso - 2 ka....dha pajjaMtA [189] Agamasaddakoso - 3 na....ya pajjaMtA [190] Agamasaddakoso - 4 ra....ha prakAzana 187 thI 190Agamata pagAsaNe pragaTa karela che. [191] AcArasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-1 [192] sUtrakRtasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-1 [193] sthAnasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-2 [194] samavAyasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-2 [195] bhagavatIsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-3,4,5 [196] jJAtAdharmakathAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-5 [197] upAsakadazAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-5 [198] antakRdazAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [199] anuttaropapAtikadazAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [200] praznavyAkaraNasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [201] vipAkazrutasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [202] aupapAtikasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [203] rAjapraniyasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-6 [204] jIvAjIvAbhigamasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-7 [205] prajJApanAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-7,8 [206] sUryaprajJaptisUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-8 [207] caMdraprajJaptisUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-8 [208] jaMbUdvIpaprajJaptisUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [209] nirayAvalikAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [210] kalpavataMsikAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [211] puSpitAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [212] puSpicUlikAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [213] vaNhidazAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [214] catuHzaraNasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [215] AturapratyAkhyAnasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [216] mahApratyAkhyAnasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9 [217] bhaktaparijJAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-9
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (c) [218] taMdulavaicArikasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [219] saMstArakasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [220] gacchAcArasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [221] candravedhyakasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [222] gaNividyAsUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [223] devendrastavasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [224] vIrastavasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [225] nizIthasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [226] bRhatkalpasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [227] vyavahArasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [228] dazAzrutaskandhasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [229] jItakalpasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10 [230] mahAnizIthasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-10,11 [231] AvazyakasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-11 232] oghaniyukti hindIanuvAda AgamasUtra-11 [233] piNDaniyukti hindIanuvAda AgamasUtra-11 [234] dazavaikAlikasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-12 [235] uttarAdhyayanasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-12 [236] nandIsUtra-hindIanuvAda / AgamasUtra-12 [237] anuyogadvArasUtra-hindIanuvAda AgamasUtra-12 prakAzana-191 thI 237 - zrI zrata prakAzana nidhie pragaTa karela che.] 12
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 2886 19 20 AgamasUtra - bhAga-8- anukrama (15/2 prajJApanAsUtra - hindIanuvAda anukrama pada vyutkrAnti ucchvAsa saMjJA yoni caramAcarama bhASA zarIra pariNAma kaSAya indriya prayoga zyA kAyasthiti AgamasUtra hindI anuvAda 8 samyaktva antakriyA anukrama 326-352 353 354-355 356-360 361-374 375-399 400-404 13 - 405-412 413-418 419-437 438-441 442-470 471-494 495 496-508 - noMdha - pada- 1-se-5 ke lie dekho bhAga-7 pRSThAMka 17-25 25-26 26-27 27-28 29-34 35-41 41-44 44-46 47- - 47-59 59-64 64-78 78-83 84- - 84-88
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 AgamasUtra hindI anuvAda 15/2 prajJApanAsUtra - hindIanuvAda anukrama pada avagAhanA saMsthAna kriyA karmaprakRti karmabandhapada karmabandhavedapada karmavedabandhapada karmavedavedakapada AhArapada upayoga pazyattA saMjJI saMyata avadhi pravicAraNa vedanA samudghAta 14 anukama 509-524 525-533 534-545 546 547 548 549 550-571 572 573-574 575-576 129 577-578 129 - - pRSThAMka 89-97 98- 104 104-115 115-117 117- - 117-118 118-119 119-126 126-127 127-129 579-583 584-593. 594-598 599-622 129-131 131-133 133 - 135 135-145
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (c) 16 sUryaprajJapti-sUtra-hindIanuvAda anukrama) krama adhyayana-nAma pahalA dusarA tIsarA cauthA pAMcavAM sAtavAM AThavAM navamAM dasavAM anukrama 1-30 31-33 34- - 35- - 36373839-- 40-41 42-97 98- - 99-106 107-109 110- - 111-114 115- - 116- - 117-128 129-193 194-214 pRSThAMka 146.154 154-157 157- - 158-159 159- - 159-160 160- - 160-162 162-163 163-175 175-176 176-178 178-179 179-180 180-181 181- - 181- - 181-184 184-188 188-191 gyArahavAM bArahavAM terahavAM caudahavAM pandrahavAM solahavAM sattarahavAM 19 aTThArahavAM unnIsavAM bIsavAM 20
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra hindI anuvAda (c) (17 (candraprajJapti-sUtra-hindIanuvAda anukrama) krama adhyayana-nAma pahalA anukrama 1-34 35-37 dusarA rry y gw9vaaaaaa tIsarA cauthA pAMcavAM chaTThA sAtavAM AThavAM navamAM dasavAM gyArahavAM bArahavAM terahavAM caudahavAM 44-45 46-101 102- - 103-110 111-112 114- - 115-118 119- - 120- - 121-132 133-197 198-218 pRSThAMka 192-200 200-203 203-204 204-205 205- - 205-206 207- - 207-208 208-210 210-222 222-223 223-225 225-227 227- - 227-228 228- - 228-229 229-231 231-236 236-239 pandrahavAM solahavAM sattarahavAM aTThArahavAM unnIsavAM bIsavAM 16
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 namo namo nimmaladasaNassa | 15/2 | prajJApanA upAMgasUtra-4/2 hindI anuvAda (pada-6 vyutkrAnti [326] dvAdaza, caturvizati, sAntara, ekasamaya, kahA~ se ? uddhartanA, parabhava-sambandhI AyuSya aura AkarSa, ye ATha dvAra (isa vyutkrAntipada meM) haiM / [327] bhagavan ! narakagati kitane kAla taka upapAta se virahita hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta taka / bhagavan ! tiryaJcagati kitane kAla taka upapAta se virahita hai ? gautama ! narakagati samAna jAnanA / bhagavan ! manuSyagati kitane kAla taka upapAta se virahita hai / gautama ! narakagati samAna jAnanA / bhagavan ! devagati kitane kAla taka upapAta se virahita hai ? gautama ! narakagati samAna jAnanA / bhagavan ! siddhagati kitane kAla taka siddhi se rahita hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mahInoM taka / ___ bhagavan ! narakagati kitane kAla taka udvartanA se virahita hai ? gautama ! jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa bAraha muharta taka / isI taraha tiryaMcagati, manuSyagati evaM devagati kA udvartanA viraha bhI narakagati samAna jAnanA / [328] bhagavan ! ratnaprabhA-pRthvI ke nairayika kitane kAla taka upapAta se virahita haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya kA, utkRSTa caubIsa muhUrta taka / zarkarAprabhApRthvI ke nAraka jaghanya eka samaya aura utkRSTataH sAta rAtri-dina taka upapAta se virahita rahate haiM / vAlukApRthvI ke nAraka jaghanya eka samaya aura utkRSTa arddhamAsa taka upapAta se virahita rahate haiM / paMkaprabhApRthvI ke nairayika jaghanya eka samaya aura utkRSTa eka mAsa taka upapAtavirahita rahate haiM / dhUmaprabhApRthvI ke nAraka jaghanya eka samaya aura utkRSTa do mAsa taka upapAta se virahita hote haiM / tamaHprabhApRthvI ke nAraka jaghanya eka samaya aura utkRSTa cAra mAsa upapAtavirahita rahate haiM / tamastamApRthvI ke nairayika jaghanya eka samaya aura utkRSTa chaha mAsa upapAta se virahita rahate haiM / / bhagavan ! asurakumAra kitane kAla taka upapAta se virahita rahate haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta taka / isI taraha stanitakumAra taka jAna lenA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla taka upapAta se virahita haiM ? gautama ! pratisamaya upapAta se avirahita haiM / isI taraha vanaspatikAyika taka jAnanA / dvIndriya jIvoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta rahatA hai / isI prakAra trIndriya evaM caturindriya meM samajhanA / sammUrchima paMcendriyatiryaJcayonika kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya kA aura utkRSTa antarmuhUrta hai / garbhajapaMcendriya tiryaJcayonika jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muharta upapAta se virahita rahate haiM / sammUrchima manuSya jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muharta upapAta se virahita kahe haiM / garbhaja manuSya jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 AgamasUtra-hindI anuvAda muhUrta upapAta se virahita kahe haiM / bhagavan ! vANavyantara deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta taka / jyotiSka deva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa caubIsa muhUrta upapAta virahita kahe haiM / bhagavan ! saudharmakalpa meM deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta / izAnakalpa meM yahI kAla jAnanA / sanatkumAra devoM kA upapAtavirahakAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa nau rAtri dina aura bIsa muhUrta hai / mAhendra devoM kA upapAtavirahitakAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa bAraha rAtridina aura dasa muhUrta hai / brahmaloka deva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa sAr3he bAIsa rAtridina upapAtavirahita rahate haiM / lAntaka devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya tathA utkRSTa paiMtAlIsa rAtridina hai / mahAzukra devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya tathA utkRSTa assI rAtridina hai / sahasrAra devoM kA upapAtavirahakAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa sau rAtridina hai / Anatadeva kA upapAtaviraha kAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta mAsa hai / prANatadeva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta mAsa upapAta virahita haiM / AraNadevo kA upapAtaviraha kAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta varSa hai / acyutadeva kA upapAtaviraha kAla jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta varSa hai / bhagavan ! adhastana graiveyaka deva kitane kAla taka upapAta se virahita kahe haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta sau varSa taka / madhyama graiveyakadeva jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa upapAtavirahita kahe haiM / UparI graiveyaka devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya tathA utkRSTa saMkhyAtalAkha varSa hai / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya tathA utkRSTa asaMkhyAtakAla hai / sarvArthasiddha devoM kA upapAtaviraha jaghanya eka samaya utkRSTa palyopama kA saMkhyAtavAM bhAga hai| bhagavan ! siddha jIvoM kA upapAta-viraha kitane kAla hai ? jaghanya eka samaya tathA utkRSTa chaha mAsa / (329] bhagavan ! ratnaprabhA ke nairayika kitane kAla taka uddharttanA virahita kahe haiM ? gautama ! jaghanya eka samaya, utkRSTa caubIsa muhUrta / upapAta-viraha samAna siddhoM ko chor3akara anuttaraupapAtika devoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jyotiSka aura vaimAnika devoM ke nirUpaNa meM 'cyavana' zabda kahanA / [330] bhagavan ! nairayika sAntara utpanna hote haiM yA nirantara ? gautama ! donoM / isI taraha tiryaMcayonika, manuSya, deva, nairayika, asurakumArAdibhavanapati, ye saba sAntara aura nirantara utpanna hote hai / pRthvIkAyika se lekara vanaspatikAyika taka saba nirantara hI utpanna hote hai| dvIndriya yAvat savArthasiddha deva taka saba sAntara aura nistara bhI utpanna hote hai / [331] bhagavan ! nairayika sAntara uddhartana karate haiM athavA nirantara uddhartana karate haiM ? gautama ! ve sAntara bhI uddhartana karate haiM aura nirantara bhI, upapAta ke kathana anusAra siddhoM ko chor3akara uddhartanA meM bhI vaimAnikoM taka kahanA / [332] bhagavan ! eka samaya meM kitane nairayika utpanna hote haiM ? gautama ! jaghanya eka,
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-6/-/332 do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta / isI prakAra sAtavIM narakapRthvI taka samajha lenA asurakumAra se stanitakumAra taka yahIM kahanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! pratisamaya vinA viraha ke asaMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra vAyukAyika taka kahanA / vanaspatikAyika jIva svasthAna meM upapAta kI apekSA pratisamaya vinA viraha ke ananta utpanna hote haiM tathA parasthAna meM pratisamaya vinA viraha ke asaMkhyAta utpanna hote haiM / bhagavan ! dvIndriya jIva eka samaya meM kitane utpanna hote haiM ? gautama ! jaghanya eka, do athavA tIna tathA utkRSTa saMkhyAta yA asaMkhyAta / isI prakAra trIndriya, caturindriya, paMcendriya tiryagyonika, sammUrchima manuSya, vANavyantara, jyotiSka, saudharma yAvat sahasrAra kalpa ke deva, ina saba ko nairayikoM ke samAna jAnanA / garbhaja manuSya, Anata yAvat anuttaraupapAtika deva; ye saba jaghanyataH eka, do athavA tIna tathA utkRSTataH saMkhyAta utpanna hote haiM / siddha bhagavan eka samaya meM jaghanyataH eka, do athavA tIna aura utkRSTataH eka sau ATha hote haiN| [333] bhagavan ! nairayika eka samaya meM kitane uddhartita hote haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa saMkhyAta athavA asaMkhyAta / upapAta ke samAna siddhoM ko chor3akara anuttarIpapAtika devoM taka uddhartanA meM bhI kahanA / vizeSa yaha ki jyotiSka aura vaimAnika ke lie 'cyavana' zabda kahanA / [334] bhagavan ! nairayika kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! nairayika, tiryaJcayonikoM tathA manuSyoM se utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kauna se tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) sirpha paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM / bhagavan ! yadi paMcendritiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kauna se paMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) jalacara, sthalacara aura khecara tIno se utpanna hote haiM / ve jalacarapaMcendriya tiryaJcayonikoM meM sammUmi aura garbhaja done se Akara utpanna hote haiM / (ve) sammUchimajalacarapaMcendriya-tiryagyonikoM meM paryAptaka sammUrchimajalacarapaMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, aparyAptaka se nahIM / bhagavan ! yadi garbhaja-jalacara-paMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA paryAptaka se (athavA) aparyAptaka-garbhajajalacarapaMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) paryAptaka-garbhaja-jalacara se utpanna hote haiM, aparyApta se nahIM / (bhagavan !) yadi (ve) sthalaghara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, to kyA catuSpada-sthalacara se utpanna hote haiM ?, (athavA) parisarpasthalacara se ? gautama ! (ve) catuSpadasthalacara se bhI aura parisarpa-sthalacara-tiryaJcayonikoM se bhI utpanna hote haiM / yadi catuSpadasthalacara-paMcendriya-tiryamyonikoM se utpanna hote haiM, to (ve) sammUrchima se bhI aura garbhajacatuSpada-sthalacara se bhI utpanna hote haiM, yadi sammUrchima-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to (ve) paryAptaka-sammUrchima0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nhiiN| yadi garbhaja-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryamyonikoM se utpanna hote haiM, to (ve) saMkhyAta varSa AyuvAle garbhaja-catuSpada0 se utpanna hote haiM, asaMkhyAta varSa AyuvAle0 se nahIM / yadi (ve) saMkhyAta varSa kI AyuvAle garbhaja-catuSpada-sthalacara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, to paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka0 se hote haiM, aparyAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka0 se nahIM /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda bhagavan ! yadi (ve) parisarpa - sthalacara paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA uraH parisarpa-sthalacara-paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, (athavA ) bhujaparisarpa 0 se ? gautama ! ve donoM se hI utpanna hote haiM / yadi uraH parisarpasthalacarapaMcendriya-tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to sammUrcchima- uraH parisarpa-sa - sthalacara0 se utpanna hote haiM aura garbhaja - uraH parisarpa0 se bhI / yadi (ve) sammUrcchima- uraH parisarpa-sthalacara-paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, to paryAptaka- sammUrcchima - uraH parisarpa 0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nahIM / yadi (ve ) garbhaja-uraH parisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM to paryAptaka-garbhajauraH parisarpa 0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nahIM / ( bhagavan !) yadi (ve) bhujaparisarpasthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA sammUrcchima-bhujaparisarpa-sthalacarapaMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM athavA garbhaja-bhujaparisarpa 0 gautama ! (ve) donoM se / yadi sammUrcchima-bhujaparisarpa-sthalacara-paMcendriya-tiryaMcayonikoM se utpanna hote haiM to (ve) paryAptakasammUrcchima-bhujaparisarpa 0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nahIM / yadi garbhaja-bhujaparisarpasthalacara-paMcendriya-tiryagyonikoM se utpanna hote haiM to paryAptaka-garbhaja-bhujaparisarpa 0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nahIM / 20 (bhagavan !) yadi khecara-paMcendriya - tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to kyA sammUrcchima khecara-paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, yA garbhaja khecara0 se ? gautama ! donoM se / yadi sammUrcchima khecara-paMcendriya-tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM, to paryAptaka sammUrcchima khecara0 se utpanna hote haiM, aparyAptaka0 se nahIM / yadi (ve) garbhaja khecara - paMcendriyatiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to saMkhyAtavarSa kI AyuvAle garbhaja khecara0 se utpanna hote haiM, asaMkhyAtavarSAyuSka0 se nahIM / yadi (ve ) saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja khecara-paMcendriyatiryagyonikoM se utpanna hote haiM, to paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka garbhaja0 se utpanna hote haiM aparyAptaka0 se nahIM / (bhagavan !) yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA sammUrcchima manuSyoM se utpanna hote haiM, athavA garbhaja se ? gautama ! garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM / sammUrcchima se nahI / yadi (ve) garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to0 gautama ? (ve) karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to0 gautama ? (ve) karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, akarmabhUmija0 aura antadvIpa se nahIM / yadi karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to (ve) saMkhyAta varSa AyuvAle karmabhUmija0 se utpanna hote haiM, asaMkhyAta varSa AyuvAle0 se nahIM / yadi (ve ) saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka0 vAle utpanna hote haiM, aparyAptakasaMkhyAta varSAyukta0 nahIM / audhika nArakoM ke upapAta ke samAna ratnaprabhApRthvI ke nairayikoM ke upapAta meM kahanA / zarkarAprabhApRthvI ke nArakoM kA upapAta bhI audhika nairayikoM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki sammUrcchimoM kA niSedha karanA / zarkarAprabhApRthvI ke nairayikoM kI utpatti ke samAna vAlukAprabhA meM kahanA / vizeSa yaha ki bhujaparisarpa kA niSedha karanA / vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM ke samAna paMkaprabhA meM utpatti kahanA / vizeSa yaha ki khecara kA niSedha karanA / paMkaprabhA pRthvI nairayikoM ke samAna dhUmaprabhA kA utpAda kahanA / vizeSa yaha ki catuSpada kA niSedha karanA /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-6/-/334 21 dhUmaprabhApRthvI ke nairayikoM kI utpatti ke samAna tamaHprabhA meM samajhanA / vizeSa yaha ki sthalacara kA niSedha karanA / yadi ve (dhUmaprabhApRthvI nAraka) paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM to kyA jalacara0 se yA sthalacara0 se athavA khecara0 se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) jalacara paMcendriya tiryaJcoM se utpanna hote haiM, sthalacara0 aura khecara0 se nahIM / yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM to karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM, kintu akarmabhUmija aura antarvIpaja se nahIM / yadi karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM to (ve) saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM asaMkhyAtavarSAyuSka0 se nahIM / yadi saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM to paryAptako se utpanna hote haiM, aparyAptakoM se nahIM / yadi ve paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija manuSyoM se utpanna hote haiM to gautama (ve) striyoM, puruSoM aura napuMsakoM se bhI utpanna hote haiM / __ bhagavan ! adhaHsaptamI pRthvI ke nairayika kahAM se utpanna hote haiM ? gautama ! inakI utpatti-sambandhI prarUpaNA isI prakAra tamaHprabhApRthvI ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki striyoM kA niSedha karanA / [335] asaMjJI nizcaya hI pahalI (narakabhUmi) meM, sarIsRpa dUsarI taka, pakSI tIsarI taka, siMha cauthI taka, uraga pAMcavIM taka | tathA [336] striyAM chaThI (narakabhUmi) taka aura matsya evaM manuSya (puruSa) sAtavIM taka utpanna hote haiM / narakapRthviyoM meM inakA yaha utkRSTa upapAta samajhanA / [337] bhagavan ! asurakumAra kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) tiryaJcayonikoM aura manuSyoM se utpanna hote haiM / isI prakAra nArakoM ke samAna asurakumAroM kA bhI upapAta kahanA / vizeSa yaha ki asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle, akarmabhUmija evaM antardIpaja manuSyoM aura tiryaJcayonikoM se bhI utpanna hote haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA / [338] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! tiryaJcayonikoM, manuSyayonikoM tathA devoM se utpanna hote haiM / yadi (ve) tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM, to ekendriya yAvat paMcendriya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM / yadi ekendriya tiryaJcayonikoM se (ve) utpanna hote haiM to pRthvIkAyikoM yAvat vanaspatikAyikoM se bhI utpanna hote haiM / yadi pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM to (ve) sUkSma aura bAdara pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM ? yadi sUkSma pRthvIkAyikoM se ve utpanna hote haiM to paryApta athavA aparyApta donoM se hI utpanna hote haiM / yadi bAdara pRthvIkAyikoM se ve utpanna hote haiM to paryApta yA aparyApta bAdara pRthvIkAyikoM se utpanna hote haiM / isI prakAra yAvat vanaspatikAyikoM taka kahanA / yadi dvIndriya se ve (ekendriya jIva) utpanna hote haiM to kyA paryApta dvIndriya se utpanna hote haiM yA aparyApta se ? gautama ! donoM se / isI prakAra trIndriya aura caturindriya se bhI (ve) utpanna hote haiM / yadi (ve) paMcendriya tiryamyonikoM se utpanna hote haiM, to kyA jalacara paMcendriyatiryaJcoM se utpanna hote haiM ityAdi prazna | jina-jina se nairayikoM kA upapAta kahA hai, unauna se pRthvIkAyikoM kA upapAta kahanA / vizeSa yaha hai ki paryAptakoM aura aparyAptakoM se bhI utpanna hote haiM /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda yadi (ve) manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA sammUrchima manuSyoM se utpanna hote haiM yA garbhaja se ? gautama ! pRthvIkAyika donoM se utpanna hote haiM / yadi garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to kyA karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM athavA akarmabhUmija0 se ? (gautama !) nairayikoM ke upapAta samAna vahI (pRthvIkAyika Adi meM samajhanA) vizeSa yaha ki aparyAptaka manuSyoM se bhI utpanna hote haiM / (bhagavan !) yadi devoM se utpanna hote haiM, to kauna se devoM se utpanna hote haiM ? gautama ! bhavanavAsI yAvat vaimAnika devoM se / yadi bhavanavAsI devoM se utpanna hote haiM to asurakumAra se lekara stanitakumAra taka se utpanna hote haiN| / yadi vANavyantara devoM se utpanna hote haiM, to pizAcoM yAvat gandharvo se utpanna hote haiM / yadi jyotiSka devoM se utpanna hote haiM to candra yAvat tArAvimAna ke devoM se utpanna hote haiM / yadi vaimAnika devoM se utpanna hote haiM to kalpopapanna vaimAnika devoM se hI utpanna hote haiM / yadi kalpopapanna vaimAnika devoM se utpanna hote haiM to saudharma aura IzAna kalpa ke devoM se hI utpanna hote haiM / isI prakAra apkAyikoM kI utpatti meM kahanA / isI prakAra tejaskAyikoM evaM vAyukAyikoM kI utpatti meM samajhanA / vizeSa yaha hai ki yahAM devo kA niSedha karanA / vanaspatikAyikoM kI utpatti ke viSaya meM, pRthvIkAyikoM ke samAna jAnanA / [339] dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kI utpatti tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM ke samAna samajhanA / [340] bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) nairayikoM yAvat devoM se bhI utpanna hote haiM / yadi nairayikoM se utpanna hote haiM, to ratnaprabhApRthvI yAvat adhaHsaptamI ke nairayikoM se utpanna hote haiM / yadi tiryaJcayokiM se utpanna hote haiM to ekendriya yAvat paMcendriya tiryagyonikoM se utpanna hote haiM ? bhagavan ! yadi ekendriyoM se utpanna hote haiM, to kyA pRthvIkAyikoM se yAvat vanaspatikAyikoM se utpanna hote haiM / gautama ! pRthvIkAyikoM ke upapAta samAna paMcendriya tiryaJcoM kA upapAta kahanA / vizeSa yaha ki yAvat sahasrArakalpopapanna vaimAnika devoM taka se bhI utpanna hote haiM / / [341] bhagavan ! manuSya kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! nairayikoM se yAvat devoM se utpanna hote haiM / yadi nairayikoM se utpanna hote haiM, to ratnaprabhApRthvI yAvat tamaHprabhApRthvI taka ke nairayikoM se utpanna hote haiM, adhaHsaptamIpRthvI ke nahIM / yadi manuSya tiryaJcayonikoM se utpanna hote haiM to kyA ekendriya Adi se utpanna hote haiM ? paMcendriya tiryaJcayonikoM ke upapAta samAna manuSyoM ko bhI kahanA / vizeSa yaha ki (manuSya) adhaHsaptamInarakapRthvI ke nairayikoM, tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM se utpanna nahIM hote / upapAta sarva devoM se kahanA / [342] bhagavan ! vANavyantara deva kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! asurakumAroM kI utpatti ke samAna vANavyantara devoM kI bhI utpatti kahanA / [343] bhagavan ! jyotiSka deva kahA~ se utpanna hote haiM ? gautama ! jyotiSka devoM kA upapAta asurakumAroM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki jyotiSkoM kI utpatti sammUrchima asaMkhyAtavarSAyuSka-khecara-paMcendriya-tiryamyonikoM ko tathA antardIpaja manuSyoM ko chor3akara khnaa| [344] bhagavan ! vaimAnika deva kahAM se utpanna hote haiM ? gautama ! paMcendriya tiryagyonikoM
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-6/-/344 23 tathA manuSyoM se utpanna hote haiM / isI prakAra saudharma aura IzAna kalpa ke devoM meM kahanA / sanatkumAra devoM meM bhI yahIM kahanA / vizeSa yaha ki ye asaMkhyAtavarSAyuSka akarmabhUmikoM ko chor3akara utpanna hote haiM / sahasrArakalpa taka bhI yahIM kahanA / ___ Anata deva sIrpha manuSyo se utpanna hote hai / (ve) garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, sammUrchima se nahIM / yadi (ve) garbhaja manuSyoM se utpanna haiM to karmabhUmija-garbhaja manuSyoM se hI utpanna hote haiM, akarmabhUmika aura antarvIpaja se nahIM / yadi (ve) karmabhUmika garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, to saMkhyAta varSa AyuvAle karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, asaMkhyAta varSa AyuvAle se nahIM / yadi saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, to (ve) paryAptakoM se utpanna hote haiM, aptiko se nahIM / yadi (ve) paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, to kyA (ve) samyagdRSTi, paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM ? (yA) mithyAdRSTi athavA samyamithyAdRSTi manuSyoM se ? gautama ! samyagdRSTi aura mithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM, samyamithyAdRSTi0 manuSyoM se nahIM / yadi (ve) samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hota haiM to kyA (ve) saMyata samyagdRSTi-paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM yA asaMyata samyagdRSTi0 se athavA saMyatAsaMyata samyagdRSTi0 se ? gautama ! tInoM se / acyutakalpa ke devoM taka isI prakAra kahanA / isI prakAra graiveyakadevoM meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki asaMyatoM aura saMyatAsaMyatoM kA niSedha karanA / yadi (ve) saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM to apramatta saMyata-samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM se utpanna hote haiM pramattasaMyata0 se nahIM / yadi ve apramattasaMyatoM se utpanna hote haiM, to ve RddhiprApta aura anRddhiprApta-apramattasaMyatoM se bhI utpanna hote haiM / [345] bhagavan ! nairayika jIva anantara uddhartana karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! ve tiryaJcayonikoM meM yA manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / yadi (ve) tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM to paMcendriya tiryaJcayonikoM meM hI utpanna hote haiM / isI prakAra upapAta ke samAna udvartanA bhI kahanA / vizeSa yaha ki ve sammUrchimoM meM utpanna nahIM hote| isI prakAra samasta naraka meM udvartanA kahanA / vizeSa yaha ki sAtavIM narakapRthvI se manuSyoM meM utpanna nahIM hote / [346] bhagavan ! asurakumAra anantara uddharttanA karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) tiryaJcayonikoM aura manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / yadi (ve) tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM to ve ekendriya aura paMcendriyoM tiryaJcayonikoM meM hI utpanna hote haiM / yadi ekendriyoM meM utpanna hote haiM to (ve) pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika meM utpanna hote haiM, kintu tejaskAyika aura vAyukAyika ekendriyoM meM utpanna nahIM hote / yadi pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM to (ve) bAdara pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM, sUkSma meM nahIM / yadi bAdara pRthvIkAyikoM meM utpanna hote haiM to (ve) paryAptakoM meM utpanna hote haiM aparyAptakoM meM nahIM / isI prakAra apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM meM bhI kahanA / paMcendriya tiryaJcayonikoM aura manuSyoM meM (sammUrchima ko chor3akara) nairayikoM kI uddhartanA ke samAna kahanA caahei|
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 AgamasUtra-hindI anuvAda asurakumAroM kI taraha stanitakumAroM taka kI udvartanA samajha lenA / [347] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva anantara uddhartana karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) tiryaJcayonikoM aura manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / inake upapAta ke samAna inakI uddhartanA bhI kahanA cAhie / isI prakAra apkAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriyoM (kI bhI uddhartanA kahanA / ) isI prakAra tejaskAyika aura vAyukAyika ko bhI kahanA / vizeSa yaha ki manuSya meM niSedha karanA / [348] bhagavan ! paMcendriya tiryajyonika anantara uddhartanA karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) nairayikoM yAvat devoM meM utpanna hote haiM / yadi (ve) nairayikoM meM utpanna hote haiM, to ratnaprabhA yAvat adhaH-saptamIpRthvI ke nairayikoM meM bhI utpanna hote haiM / yadi (ve) tiryaJcayonikoM meM utpanna hote haiM to ekendriyoM meM yAvat paMcendriyoM meM utpanna hote haiM / inake upapAta ke samAna inakI uddhartanA bhI kahanA / vizeSa yaha ki ye asaMkhyAtavarSoM kI AyuvAloM meM bhI utpanna hote haiM / . (bhagavan !) yadi (ve) manuSyoM meM utpanna hote haiM to kyA sammUrchima manuSyoM meM utpanna hote haiM athavA garbhaja meM ? gautama ! donoM meM / inake upapAta ke samAna udvartanA bhI khnaa| vizeSa yaha ki akarmabhUmija, antIpaja aura asaMkhyAtavarSAyuSka manuSyoM meM bhI ye utpanna hote haiM / yadi (ve) devoM meM utpanna hote haiM to sabhI devoM meM utpanna hote haiM / yadi (ve) bhavanapati devoM meM utpanna hote haiM to sabhI (bhavanapatiyoM) meM utpanna hote haiM / isI prakAra vANavyantaroM, jyotiSkoM aura sahasrArakalpa taka ke vaimAnika devoM meM nirantara utpanna hote haiM / [349] bhagavan ! manuSya anantara uddhartana karake kahA~ utpanna hote haiM ? gautama ! (ve) nairayikoM yAvat devoM meM utpanna hote haiM / bhagavan ! kyA (manuSya) nairayika Adi sabhI sthAnoM meM utpanna hote haiM ? hA / gautama ! hote haiM, kahIM bhI inake utpanna hone kA niSedha nahIM karanA, yAvat kaI manuSya siddha, buddha aura mukta hote haiM, parinirvANa pAte haiM aura sarvaduHkhoM kA anta bhI karate haiM / [350] vANavyantara, jyotiSka aura saudharma evaM IzAna devaloka ke vaimAnika devoM kI uddhartana-prarUpaNA asurakumAroM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki jyotiSka aura vaimAnika devoM ke lie 'cyavana karate haiM' kahanA / bhagavan ! sanatkumAra deva anantara cyavana karake, kahA~ utpanna hote haiM ? asurakumAroM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki ekendriyoM meM utpanna nahIM hote / isI prakAra sahasrAra devoM taka kahanA / Anata devoM se anuttaraupapAtika devoM taka isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki tiryaJcayonikoM meM utpanna nahIM hote, manuSyoM meM bhI paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhaja manuSyoM meM utpanna hote haiN| [351] bhagavan ! AyuSya kA kitanA bhAga zeSa rahane para nairayika parabhava kA Ayu bAMdhatA hai ? gautama ! niyama se chaha mAsa Ayu zeSa rahane para / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka kahanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva AyuSya kA kitanA bhAga zeSa rahane para parabhava kA Ayu bAMdhate haiM ? gautama ! pRthvIkAyika do prakAra ke haiM, sopakrama AyuvAle aura nirupakrama AyuvAle / jo nirupakrama AyuvAle haiM, ve niyama se AyuSya kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu kA bandha karate haiM tathA sopakrama AyuvAle kadAcit Ayu kA
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-6/-/351 tIsarA bhAga zeSa rahane para, kadAcit Ayu ke tIsare kA tIsarA bhAga zeSa rahane para aura kadAcit Ayu ke tIsare ke tIsare kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kA AyuSyabandha karate haiM / apkAyika yAvat vanaspatikAyikoM tathA vikalendriyoM ko isI prakAra kahanA / bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika, AyuSya kA kitanA bhAga zeSa rahane para parabhava kI Ayu bAMdhatA hai ? gautama ! paMcendriya tiryaJcayonika do prakAra ke haiM / saMkhyAtavarSAyuSka aura asaMkhyAtavAyuSka / jo asaMkhyAta varSa AyuvAle haiM, ve niyama se chaha mAsa Ayu zeSa rahate para bhava kA Ayu bAMdha te hai aura saMkhyAtavarSa AyuvAle haiM, ve do prakAra ke haiM / sopakrama aura nirupakrama AyuvAle / nirupakrama AyuvAle haiM, niyamataH Ayu kA tIsarA bhAga zeSa rahane para parabhava kA AyuSyabandha karate haiM / sopakrama AyuvAle kA kathana sopakrama pRthvIkAyika samAna jAnanA / manuSyoM ko isI prakAra kahanA cAhie / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ko nairayikoM ke samAna kahanA / [352] bhagavan ! AyuSya kA bandha kitane prakAra kA hai ? gautama ! chaha prakAra kaa| jAtinAmanidhattAyu, gatinAmanidhattAyu, sthitinAmanidhattAyu, avagAhanAnAmanidhattAyu, pradezanAmanidhattAyu aura anubhAvanAmanidhattAyu / bhagavan ! nairayikoM kA AyuSyabandha kitane prakAra kA kahA hai ? pUrvavat jAnanA / isI prakAra vaimAnikoM taka samajha lenA / bhagavan ! jIva jAtinAmanidhattAyu ko kitane AkarSoM se bAMdhate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna athavA utkRSTa ATha AkarSoM se / isI prakAra vaimAnika taka samajha lenaa| isI prakAra gatinAmanidhattAyu yAvat anubhAvanAmanidhattAyu ko jAnanA / bhagavan ! ina jIvoM meM yAvat ATha AkarSoM se bandha karanevAloM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama jIva jAtinAmanidhattAyu ko ATha AkarSoM se bAMdhane vAle haiM, sAta AkarSoM se bAMdhane vAle (inase) saMkhyAtaguNe haiM, yAvat isI anukrama se eka Akarpa se bAMdhane vAle, (inase bhI) saMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra gatinAmanidhattAyu yAvat anubhAvanAmanidhattAyu ko (jAnanA / ) isI prakAra ye chahoM hI alpabahutvasambandhI daNDaka jIva se Arambha karake kahanA / pada-6 kA munidIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-7 "ucchvAsa") [353] bhagavan ! nairayika kitane kAla se ucchvAsa lete aura niHzvAsa chor3ate haiM / gautama ! satata sadaiva ucchvAsa-niHzvAsa lete rahate haiM / bhagavan ! asurakumAra ? gautama ! ve jaghanyataH sAta stoka meM aura utkRSTataH sAtireka eka pakSa meM zvAsa lete aura choDate haiM / bhagavan ! nAgakumAra ? gautama ! ve jaghanya sAta stoka aura utkRSTataH muhUrtapRthaktva meM zvAsa lete aura choDate haiM / isI prakAra stanitakumAra taka samajhanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla se zvAsocchvAsa lete haiM ? gautama ! vimAtrA se / isI prakAra manuSyoM taka jAnanA | vANavyantara devoM meM nAgakumAroM ke samAna kahanA / bhagavan ! jyotiSka ? gautama ! (ve) jaghanyaH aura utkRSTa bhI muhUrtapRthaktva se ucchvAsa aura niHzvAsa lete haiM /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 AgamasUtra-hindI anuvAda bhagavan ! vaimAnika deva kitane kAla se ucchvAsa aura niHzvAsa lete haiM ? gautama ! jaghanya muhUrtapRthaktva meM aura utkRSTa tetIsa pakSa meM / saudharmakalpa ke deva jaghanya muhUrtapRthaktva meM, utkRSTa do pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / IzAnakalpa ke deva ke viSaya meM saudharmadeva se sAtireka samajhanA | sanatkumAra deva jaghanya do pakSa meM aura utkRSTataH sAta pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / mAhendrakalpa meM sanatkumAra se sAtireka jAnanA / brahmalokakalpadeva jaghanya sAta pakSoM meM aura utkRSTa dasa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / lAntakakalpadeva jaghanya dasa aura utkRSTa caudaha pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / mahAzukrakalpadeva jaghanyataH caudaha aura utkRSTataH satraha pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / sahasrArakalpadeva jaghanya satraha aura utkRSTa aThAraha pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / Anatakalpadeva jaghanya aThAraha aura utkRSTa unnIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / prANatakalpadeva jaghanyataH unnIsa aura utkRSTataH bIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / AraNakalpadeva jaghanyataH bIsa aura utkRSTataH ikkIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / acyutakalpadeva jaghanyataH ikkIsa aura utkRSTataH bAIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / bhagavan ! adhastana-adhastanauveyaka deva kitane kAla se ucchvAsa niHzvAsa lete haiM ? gautama ! jaghanyataH bAIsa pakSoM meM aura utkRSTataH teIsa pakSoM meM / adhastana-madhyamagraiveyaka deva jaghanyataH teIsa aura utkRSTataH cauvIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / adhastana-uparitana graiveyakadeva jaghanyataH cauvIsa aura utkRSTataH paccIsa pakSoM meM ucchvAsa, niHzvAsa lete haiM / madhyama-adhastanauveyaka deva jaghanyataH paccIsa aura utkRSTataH chavvIsa pakSoM meM ucchvAsa yAvat niHzvAsa lete haiM / madhyama-madhyamagraiveyakadeva jaghanyataH chavvIsa aura utkRSTataH sattAIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / madhyamauparitanagraiveyakadeva jaghanyataH sattAIsa aura utkRSTataH aTThAIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / uparitana-adhastanauveyakadeva jaghanyataH aTThAIsa aura utkRSTataH unatIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / uparitana-madhyamagraiveyakadeva jaghanyataH unatIsa aura utkRSTataH tIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / uparitana-uparitanagraiveyaka deva jaghanyataH tIsa aura utkRSTataH ikatIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / anuttaropapAtika deva jaghanyataH ikatIsa aura utkRSTataH tetIsa pakSoM meM ucchvAsa niHzvAsa lete haiM / vizeSa yaha ki sarvArtha siddha devo kA kAla ajaghanyotkRSTa teMtIsa pakSa kA hai / pada-7 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-8 "saMjJA") [354] bhagavan ! saMjJAe~ kitanI haiM ? gautama ! dasa / AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA, krodhasaMjJA, mAnasaMjJA, mAyAsaMjJA, lobhasaMjJA, lokasaMjJA aura oghasaMjJA / bhagavan ! nairayikoM meM kitanI saMjJAe~ haiM ? he gautama ! pUrvavat daza / isI prakAra pRthvIkAyika yAvat vaimAnika taka sabhI jIvoM meM dasa saMjJAe hai / [355] bhagavan ! nairayika kauna sI saMjJAvAle hai ? gautama ! bahulatA se bAhya kAraNa kI apekSA ve bhayasaMjJA se upayukta haiM, (kintu) Antarika anubhavarUpa se (ve) AhAra-bhayamaithuna aura parigrahasaMjJopayukta bhI haiM / bhagavan ! ina AhArasaMjJopayukta, bhayasaMjJopayukta,
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-8/-/355 27 maithunasaMjJopayukta evaM parigrahasaMjJopayukta nArakoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e maithunasaMjJopayukta, nairayika haiM, unase saMkhyAtaguNe AhArasaMjJopayukta haiM, unase parigrahasaMjJopayukta nairayika saMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI saMkhyAtaguNe adhika bhayasaMjJopayukta nairayika haiM / bhagavan ! tiryaJcayonika jIva ? gautama ! bahulatA se bAhya kAraNa kI apekSA AhArasaMjJopayukta hote haiM, (kintu) Antarika sAtatya anubhavarUpa se AhAra yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hote haiM / bhagavan ! ina AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta tiryaJcayonika jIvoM meM kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama parigrahasaMjJopayukta tiryaJcayonika hote haiM, (unase) maithunasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe, (unase) bhayasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe aura unase bhI AhArasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe haiM / bhagavan ! manuSya ? gautama ! bahulatA se bAhya kAraNa se (ve) maithunasaMjJopayukta hote haiM, (kintu) Antarika sAtatyAnubhavarUpa bhAva se AhAra yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hote haiM / bhagavan ! AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta manuSyoM meM kauna kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase thor3e manuSya bhayasaMjJopayukta hote haiM, (unase) AhArasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe, (unase) parigrahasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe, unase saMkhyAtaguNe maithunasaMjJopayukta haiM / bhagavan ! deva ? gautama ! bAhulya se bAhya kAraNa se (ve) parigrahasaMjJopayukta hote haiM, (kintu) Antarika anubhavarUpa se (ve) AhAra yAvat parigrahasaMjJopayukta bhI hote haiM / bhagavan ! ina AhArasaMjJopayukta yAvat parigrahasaMjJopayukta devoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase thor3e AhArasaMjJopayukta deva haiM, (unase) bhayasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe, (unase) maithunasaMjJopayukta saMkhyAtaguNe aura unase saMkhyAtaguNe parigrahasaMjJopayukta deva haiM / pada-8-kA munidIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-9 "yoni" [356] bhagavan ! yoni kitane prakAra kI haiM ? tIna prakAra kI / zIta yoni, uSNa yoni aura zItoSNa yoni / [357] bhagavan ! nairayikoM kI kauna sI yoni hai ? gautama ! zItayoni aura uSNa yoni hotI hai, zItoSNa nahIM hotI / asurakumAra devoM kI kevala zItoSNa yoni hotI hai / isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA / bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI kauna sI yoni hai ? gautama ! zIta, uSNa aura zItoSNa yoni hotI hai / isI taraha apkAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ko jAnanA / tejaskAyika jIvoM kI kevala uSNa yoni hotI hai / bhagavan ! paMcendriyatiryagyonika jIvoM kI kauna sI yoni hotI hai ? gautama ! zIta, uSNa aura zItoSNa bhI hotI hai / sammUrchima paJcendriya tiryagyonikoM ko isI taraha jAnanA / garbhaja paMcendriya tiryaJcayonikoM kI kevala zItoSNa yoni hotI hai / manuSyoM kI zIta, uSNa
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 AgamasUtra-hindI anuvAda aura zItoSNa yoni bhI hotI hai / sammUrchima manuSyo ko isI taraha jAnanA / garbhaja manuSyoM kI kevala zItoSNa yoni hotI hai / bhagavan ! vANavyantara devoM kI yoni kyA zIta hai, uSNa hai athavA zItoSNa hai ? gautama ! unakI zItoSNa yoni hotI hai / isI prakAra jyotiSkoM aura vaimAnika devoM ko samajhanA / bhagavan ! ina zItayoniko jIvoM uSNayonika jIvoM, zItoSNayonika jIvoM tathA ayonika jIvoM meM se kauna kinase alpa haiM, bahuta haiM, tulya haiM, athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e jIva zItoSNayonika haiM, uSNayonika jIva unase asaMkhyAtaguNe, unase ayonika jIva anantaguNe aura unase zItayoni jIva anantaguNe haiM / [358] bhagavan ! yoni kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI / sacitta yoni, acitta yoni aura mizra yoni / bhagavan ! nairayikoM kI yoni kyA sacitta hai, acitta hai athavA mizra hai ? gautama ! nArakoM kI yoni kevala acitta hotI hai / isI taraha asurakumAra se stanitakumAra taka jAnanA / pRthvIkAyika jIvoM kI yoni sacitta, acitta aura mizra hotI hai / isI prakAra caturindriya taka samajhanA / sammUrchima paMcendriya tiryaMcayonikoM evaM sammUrchima manuSyoM meM bhI isI prakAra jAnanA / garbhaja paMcendriya tiryaJcayonikoM tathA garbhaja manuSyoM kI yoni mizra hotI hai / vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika devoM kI yoni acita hai / bhagavan ! ina sacittayonika jIvoM, acittayonika jIvoM, mizrayonika jIvoM tathA ayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! mizrayonika jIva sabase thor3e hote haiM, (unase) acittayonika jIva asaMkhyAtaguNe, (unase) ayonika jIva anantaguNe, unase sacittayonika jIva anantaguNe haiM / [359] bhagavan ! yoni kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI / saMvRta yoni, vivRtayoni aura saMvRta-vivRtayoni / bhagavan ! nairayikoM kI yoni kyA saMvRta hotI hai, vivRtta hotI hai athavA saMvRta-vivRta hai ? gautama ! nairayikoM kI, yoni kevala saMvRta hotI hai| isI prakAra vanaspatikAyika jIvoM taka kahanA / dvIndriya jIvoM kI yoni vivRta hotI hai / isI prakAra caturindriya jIvoM taka jAnanA / sammUrchima paMcendriya tiryaJcayonika evaM sammUrchima manuSyoM meM aisA hI hai / garbhaja paMcendriya tiryaJcayonika aura garbhaja manuSyoM kI yoni saMvRtavivRta hotI hai / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kI yoni saMvRtta hotI hai / bhagavan ! ina saMvRtayonika, vivRtayonika, saMvRta-vivRtayonika tathA ayonika jIvoM meM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase kama saMvRta-vivRtayonika jIva haiM, (unase) vivRtayonika jIva asaMkhyAtaguNe, (unase) ayonika jIva anantaguNe, unase saMvRtayonika jIva anantaguNe haiM / [360] bhagavan ! yoni kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI / kUrmonatA, zaMkhAvartA aura vaMzIpatrA / kUrmonnatA yoni meM uttamapuruSa garbha meM utpanna hote haiM / jaise-arhanta, cakravartI, baladeva aura vAsudeva / zaMkhAvartA yoni strIratna kI hotI hai / zaMkhAvartA yoni meM bahuta-se jIva aura pudgala Ate haiM, garbharUpa meM utpanna hote haiM, caya-upacaya hotA hai, kintu niSpatti nahIM hotI / vaMzIpatrA yoni sAmAnyajanoM kI hotI hai / unameM meM sAdhAraNa jIva garbha meM Ate haiM / pada-9 kA munidIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-10/-/361 Tilbilimiliki 121119 (pada-10 "caramAcarama") [361] bhagavan ! pRthviyAM kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! ATha pRthviyAM haiM, ratnaprabhA, zarkaraprabhA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA, tamastamaHprabhA aura ISatprAgbhArA / bhagavan ! kyA yaha ratnaprabhApRthvI carama hai, acarama hai, aneka caramarUpa hai, aneka acaramarUpa hai, caramAnta bahupradezarUpa hai athavA acaramAnta bahupradezarUpa hai ? gautama ! niyamataH (vaha) acarama aura anekacaramarUpa hai tathA casmAnta anekapradezarUpa aura acaramAnta anekapradezarUpa hai / yoM yAvat adhaHsaptamI pRthvI taka kahanA / saudharmAdi lekara yAvat anuttara vimAna taka aura ISatprAgbhArApRthvI isI taraha samajhanA / loka aura aloka meM bhI isI taraha kahanA / [362] bhagavan ! isa ratnaprabhApRthvI ke acarama aura bahuvacanAnta carama, casmAntapradezoM tathA acaramAntapradezoM meM dravyoM, pradezoM se aura dravya-pradeza kI apekSA se kauna, kisase alpa haiM, bahuta haiM, tulya haiM athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! dravya se isa ratnaprabhApRthvI kA eka acarama sabase kama hai / usase (bahuvacanAnta) carama asaMkhyAtaguNe haiM / acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se 'caramAntapradeza' sabase kama haiM / unase acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM / casmAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM se sabase kama isa ratnaprabhApRthvI kA eka acarama hai / usase asaMkhyAtaguNe (bahuvacanAnta) carama haiM / acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM hI vizeSAdhika haiM / (unase) pradezApekSayA caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) asaMkhyAtaguNe acaramAntapradeza haiM / caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / isI prakAra tamastamaHpRthvI taka tathA saudharma se lekara loka aisA hI samajhanA / [363] bhagavan ! aloka ke acarama, caramoM, caramAntapradezoM aura acaramAntapradezoM meM alpabahutva-gautama ! dravya se sabase kama aloka kA eka acarama hai / usase asaMkhyAtaguNe (bahuvacanAnta) carama haiM / acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se sabase kama aloka ke caramAntapradeza haiM, unase anantaguNe acaramAnta pradeza haiM / caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM kI apekSA se sabase kama aloka kA eka acarama hai / usase bahuvacanAnta carama asaMkhyAtaguNe haiM / acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / unase caramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, unase bhI anantaguNe acaramAntapradeza haiM / caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / bhagavan ! lokAloka ke acarama, (bahuvacanAnta) caramoM, caramAntapradezoM aura acaramAntapradezoM meM alpabahutva-gautama ! dravya se sabase kama lokAloka kA eka-eka acarama hai / usase loka ke (bahuvacanAnta) carama asaMkhyAtaguNe haiM, aloka ke (bahuvacanAnta) carama vizeSAdhika haiM, loka aura aloka kA acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se sabase thor3e loka ke caramAntapradeza haiM, aloka ke caramAntapradeza vizeSAdhika haiM, unase loka ke acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, unase aloka ke acaramAntapradeza anantaguNe haiM / loka aura aloka ke caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM kI apekSA se sabase kama loka-aloka kA eka-eka acarama hai, usase lokake
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 AgamasUtra-hindI anuvAda (bahuvacanAnta) carama asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) aloka ke (bahuvacanAnta) carama vizeSAdhika haiN| loka aura aloka kA acarama aura (bahuvacanAnta) carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / loka ke caramAntapradeza (unase) asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) aloka ke caramAntapradeza vizeSAdhika haiM, (unase) loka ke acaramAntapradeza asaMkhyAtaguNe haiM, unase aloka ke acaramAntapradeza anantaguNe haiM, loka aura aloka ke caramAntapradeza aura acasmAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / unase saba dravya vizeSAdhika haiM / unase sarva pradeza anantaguNe haiM aura unase sarva paryAya anantaguNe haiM / 364] bhagavan paramANupudgala kyA carama hai ? acarama hai ? avaktavya hai ? athavA aneka caramarUpa hai ?, aneka acaramarUpa hai ?, bahuta avaktavyarUpa hai ? athavA carama aura acarama hai ? yA eka carama aura aneka acaramarUpa hai ?, athavA aneka caramarUpa aura eka acarama hai ? yA aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai ? yaha prathama caturbhaMgI huI / athavA carama aura avaktavya hai ? athavA eka carama aura bahuta avaktavyarUpa hai ? yA aneka caramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai ? athavA aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai ? yaha dvitIya caturbhagI huI / athavA acarama aura avaktavya hai ? athavA eka acarama aura bahuavaktavyarUpa hai ? yA aneka acaramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai ? athavA aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai ? yaha tRtIya caturbhaMgI huI / athavA (paramANupudgala) eka carama, eka acarama aura eka avaktavya hai ? yA eka carama, eka acarama aura bahuta avaktavyarUpa haiM ? athavA eka carama, aneka acaramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai ? athavA eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavya haiM ? athavA aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai ? athavA aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavya hai ? yA aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai ? athavA aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavya haiM ? isa prakAra ye chavvIsa bhaMga haiM / he gautama ! paramANupudgala niyama se avaktavya hai / [365] bhagavan ! dvipradezika skandha ke viSaya meM prazna-gautama ! dvipradezika skandha kathaMcit carama aura kathaMcit avaktavya hai / bhagavan ! tripradezika skandha ? gautama ! kathaJcit carama hai, kathaMcit avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama hai aura kathaMcit eka carama aura eka avaktavya hai| bhagavan ! catuSpradezika skandha ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcit avaktavya hai / kathaJcit aneka caramarUpa aura eka acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit eka carama aura eka avaktavya hai, kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai aura kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai / bhagavan ! paJcapradezika skandha ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcit avaktavya hai, kathaJcit carama aura acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit eka carama aura eka avaktavya hai, kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai, (tathA) kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai tathA kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-10/-/365 31 eka avaktavya hai / bhagavan ! SaTpradezika skandha ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcit avaktavya hai, kathaMcit carama aura acarama hai, kathaMcit eka carama aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit aneka carama aura eka acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit eka carama aura avaktavya hai, kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit eka carama, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa,aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai aura kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai / / bhagavan ! saptapradezika skandha ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcit avaktavya hai, kathaMcit carama aura acarama hai, kathaMcit eka carama aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, kathaMcit eka carama aura eka avaktavya hai, kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit eka carama, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcita eka carama, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit eka carama, aneka caramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarupa eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai / bhagavan ! aSTapradezika skandha ? gautama ! 1. kathaMcit carama hai, 3. kathaMcit avaktavya hai, 7. kathaMcit eka carama aura eka acarama hai, 8. kathaMcit eka carama aura aneka acaramarUpa hai, 9. kathaMcit aneka caramarUpa aura eka acarama hai, 10. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka acaramarUpa hai, 11. kathaMcit carama aura avaktavya hai, 12. kathaMcit eka carama aura aneka avaktavyarUpa hai, 13. kathaMcita aneka caramarUpa aura eka avaktavyarUpa hai, 14. kathaMcit aneka caramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, 19. kathaMcit carama, acarama aura avaktavyarUpa hai, 20. kathaMcit eka carama, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 21. kathaMcit eka carama, aneka acaramarUpa aura eka avaktavya hai, 22. kathaMcit eka carama, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai, 23. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura eka avaktavya hai, 24. kathaMcit aneka caramarUpa, eka acarama aura aneka avaktavyarUpa hai, 25. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUSa aura eka avaktavya hai, aura 26. kathaMcit aneka caramarUpa, aneka acaramarUpa aura aneka avaktavyarUpa hai / 366] paramANupudgala meM tRtIya bhaMga, dvipradezIskandha meM prathama aura tRtIya bhaMga, tripradezIskandha meM prathama, tIsarA, nauvA~ aura gyArahavAM bhaMga hotA hai / / [367] catuHpradezIskandha meM pahalA, tIsarA, nauvA~, dasavA~, gyArahavA~, bArahavA~ aura teIsavA~ bhaMga hai /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 AgamasUtra-hindI anuvAda [368] paMcapradezIskandha meM prathama, tRtIya, saptama, navama, dazama, ekAdaza, dvAdaza, trayodaza, teIsavA~ cauvIsavA~ aura paccIsavA~ bhaMga jAnanA / [369] SaTpradezIskandha meM dvitIya, caturtha, paMcama, chaThA, pandrahavA~, solahavA~, satrahavA~, aThArahavA~, bIsavA~, ikkIsavA~ aura bAIsavA~ chor3akara, zeSa bhaMga hote haiM / [370] saptapradezIskandha meM dUsare, cauthe, pA~caveM, chaThe, pandrahaveM, solahaveM, satrahaveM, aThArahaveM aura bAIsaveM bhaMga ke sivAya zeSa bhaMga hote haiM / / [371] zeSa saba skandhoM meM dUsarA, cauthA, pA~cavA~, chaThA, pandrahavA~, solahavA~, satrahavA~, aThArahavA~, ina bhaMgoM ko chor3akara, zeSa bhaMga hote haiM / [372] bhagavAn ! saMsthAna kitane kahe gae haiM ? gautama ! pAMca, parimaNDala, vRtta, tryasra, caturasra aura Ayata / bhagavan ! parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra yAvat Ayata taka samajhanA / bhagavana ! parimaNDalasaMsthAna saMkhyAtapradezI hai, asaMkhyAtapradezI hai athavA anantapradezI hai ? gautama ! kadAcit saMkhyAtapradezI, kadAcit asaMkhyAtapradezI aura kadAcit anantapradezI hai / isI prakAra Ayata taka samajhanA / bhagavan ! saMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna saMkhyAtapradezoM meM, asaMkhyAta pradezoM meM athavA ananta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai ? gautama ! kevala saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai / isI prakAra AyatasaMsthAna taka smjhnaa| bhagavana ! asaMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta pradezoM meM, asaMkhyAta pradezoM meM athavA ananta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai ? gautama ! kadAcit saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai aura kadAcit asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai / isI prakAra Ayata saMsthAna taka kahanA / bhagavan ! anantapradezI parimaNDalasaMsthAna saMkhyAta pradezoM meM, asaMkhyAta pradezoM meM athavA ananta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai ? gautama ! kadAcit saMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai aura kadAcit asaMkhyAta pradezoM meM avagAr3ha hotA hai / isI prakAra AyatasaMsthAna taka samajhanA / bhagavan ! saMkhyAtapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna carama hai, acarama hai, aneka caramarUpa hai, aneka acaramarUpa hai, caramAntapradeza hai athavA acaramAntapradeza hai ? gautama ! vaha niyama se acarama, aneka caramarUpa, caramAntapradeza aura acaramAntapradeza hai / isI prakAra AyatasaMsthAna taka kahanA | bhagavan ! asaMkhyAtapradezI aura saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna meM pUrvavat prazna-gautama ! saMkhyAtapradezI ke samAna hI samajhanA / isI prakAra yAvat AyatasaMsthAna taka samajhanA / bhagavan ! asaMkhyAtapradezI evaM asaMkhyAtapradezoM meM avagAr3ha parimaNDalasaMsthAna meM pUrvavat prazna- gautama ! saMkhyAtapradezAvagAr3ha kI taraha samajhanA / isI prakAra yAvat AyatasaMsthAna taka kahanA / bhagavan ! anantapradezI aura saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ? gautama ! saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha ke samAna yAvat AyatasaMsthAna paryanta samajhanA / anantapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha ke samAna anantapradezI asaMkhyAtapradezAvagAr3ha (parimaNDalAdi ke viSaya meM) AyatasaMsthAna taka kahanA / __ bhagavan ! saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke acarama, aneka carama, caramAntapradeza aura acaramAntapradeza meM se dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se aura
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-10/-/372 dravyapradeza ina donoM kI apekSA se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! dravya se saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDala-saMsthAna kA eka acarama sabase alpa hai (usase) aneka carama saMkhyAtaguNe adhika haiM, acarama aura bahuvacanAnta carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se saMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke caramAntapradeza sabase thor3e haiM, (unase) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe adhika haiM, unase caramAntapradeza aura acaramAntapradeza donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM se-saMkhyAtapradezI-saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna kA eka acarama sabase alpa hai, unase aneka carama saMkhyAtaguNe haiM, (unase) eka acarama aura aneka carama, ye donoM vizeSAdhika haiM, caramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) caramAntapradeza aura acaramAntapradeza ye donoM vizeSAdhika haiM / isI prakAra kI yojanA vRtta, yasra, caturastra aura Ayata saMsthAna meM kara lenA / __ bhagavan ! asaMkhyAtapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna meM pUrvavat alpabahutva-gautama ! dravya se asaMkhyAtapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna kA eka acarama sabase thor3A hai, (usase) aneka carama saMkhyAtaguNe adhika haiM, unase eka acarama aura aneka carama, ye donoM vizeSAdhika haiM / pradezoM se asaMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke caramAntapradeza, sabase kama haiM, (unase) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / dravya aura pradezoM seasaMkhyAtapradezI saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna kA eka acarama sabase kama hai, (unase) aneka carama saMkhyAtaguNe adhika haiM, (unase) eka acarama aura bahuta carama, ye donoM vizeSAdhika haiM, (unase) caramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) acaramAntapradeza saMkhyAtaguNe haiM, (unase) caramAntapradeza aura acaramAntapradeza, ye donoM vizeSAdhika haiM / isI prakAra Ayata taka ke (caramAdi ke alpabahutva ke) viSaya meM (kathana karanA cAhie / ) - bhagavan ! asaMkhyAtapradezI evaM asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna meM pUrvavat alpabahutva-gautama ! ratnaprabhA pRthvI ke caramAdi ke alpabahutva ke samAna kahanA / isI prakAra AyatasaMsthAna taka jAnanA / bhagavan ! anantapradezI evaM saMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDalasaMsthAna ke alpabahutva meM saMkhyAtapradezAvagAr3ha saMkhyAtapradezI parimaNDalasaMsthAna kahanA / vizeSa yaha hai ki saMkrama meM anantaguNe haiM / isI prakAra AyatasaMsthAna taka kahanA / bhagavana ! anantapradezI evaM asaMkhyAtapradezAvagAr3ha parimaNDala saMsthAna meM ratnaprabhApRthvI ke carama, acarama Adi ke samAna samajha lenA / vizeSatA yaha hai ki saMkrama meM anantaguNA hai / isI prakAra yAvat AyatasaMsthAna taka samajha lenA / [373] bhagavan ! jIva gaticarama se carama hai athavA acarama ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcita acarama hai / bhagavan ! (eka) nairayika gaticarama se carama hai yA acarama ? gautama! kathaMcit carama aura kathaMcit acarama hai / isI prakAra (eka) vaimAnika taka jAnanA / bhagavan ! (aneka) nairayika gaticarama se carama haiM athavA acarama ? gautama ! carama bhI haiM aura acarama bhii| isI prakAra (aneka) vaimAnika taka kahanA / bhagavan ! (eka) nairayika sthiticarama kI apekSA se carama hai yA acarama ? gautama ! kathaMcit carama hai, kathaMcit acarama hai / (eka) vaimAnika deva-paryanta isI prakAra kahanA /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 AgamasUtra - hindI anuvAda bhagavan ! (aneka) nairayika sthiticarama se carama haiM athavA acarama ? gautama ! carama bhI hai aura acarama bhI / ( aneka) vaimAnika devoM taka isI prakAra kahanA / bhagavan ! (eka) nairayika bhavacarabha se carama hai yA acarama ? gautama ! kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama / (yoM) lagAtAra (eka) vaimAnika taka isI prakAra kahanA cAhie / bhagavan ! (aneka) nairayika bhavacarama se carama haiM yA acarama ? gautama ! carama bhI haiM aura acarama bhI / ( aneka) vaimAnika taka isI prakAra samajhanA / bhagavan ! bhASAcarama se (eka) nairayika carama hai yA acarama ? gautama ! kathaMcit carama hai tathA kathaMcit acarama / isI taraha (eka) vaimAnika paryanta kahanA / bhagavan ! bhASAcarama se (aneka) nairayika carama haiM athavA acarama haiM ? gautama ! carama bhI haiM aura acarama bhI / ekendriya jIvoM ko chor3akara vaimAnika taka isI prakAra kahanA / bhagavan ! (eka) nairayika AnApAna carama se carama hai yA acarama ? isI prakAra (eka) vaimAnika paryanta kahanA / bhagavan ! ( aneka) nairayika AnApAnacarama se carama haiM yA acarama ? gautama ! carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra ( aneka) vaimAnika taka kahanA / AhAracarama se (eka) nairayika kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama / (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / ( aneka) nairayika AhAracarama se carama bhI haiM aura acarama bhI / vaimAnika devoM taka isI prakAra kahanA | (eka) nairayika bhAvacarama se kathaMcit carama aura kathaMcit acarama hai / isI prakAra (eka) vaimAnika paryanta kahanA / ( aneka) nairayika bhAvacarama se carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra (aneka) vaimAnikoM taka kahanA / (eka) nairayika varNacarama se kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama / isI prakAra (eka) vaimAnika paryanta kahanA / ( aneka) nairayika varNacarama se carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra ( aneka) vaimAnika taka kahanA / (eka) nairayika gaMdhacarama se kathaMcit carama hai aura kathaMcit carama / (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / gandhacarama se ( aneka ) nairayika carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra vaimAnika taka kahanA / (eka) nairayika rasacarama se kathaMcit carama hai aura kathaMcit acarama / (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / ( aneka ) nairayika rasacarama carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra vaimAnika taka ( kahanA 1) (eka) nairayika sparzacarama se kathaMcit carama aura kathaMcit acarama / (eka) vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / ( aneka ) nairayika sparzacarama se carama bhI haiM aura acarama bhI / isI prakAra aneka vaimAnika taka kahanA / [374] gati, sthiti, bhava, bhASA, AnApAna, AhAra, bhAva, varNa, gandha, rasa aura sparza se caramAdi jAnanA / pada - 10- kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-11/-/375 (pada-11-"bhASA") [375] bhagavan ! maiM aisA mAnatA hU~ ki bhASA avadhAriNI hai; maiM aisA cintana karatA ha~ ki bhASA avadhAriNI hai; bhagavan kyA maiM aisA mAnUM ? kyA aisA cintana karUM ki bhASA avadhAriNI hai ? hA~, gautama ! yaha sarva satya hai / bhagavan ! avadhAriNI bhASA kyA satya hai, mRSA hai, satyAmRSA hai, athavA asatyAmRSA hai ? gautama ! vaha kadAcit satya hotI hai, kadAcit mRSA hotI hai, kadAcit satyAmRSA hotI hai aura kadAcit asatyAbhASA (bhI) hotI hai / bhagavan ! kisa hetu se aisA kahate haiM ? gautama ! ArAdhanI (bhASA hai, vaha) satya hai, virAdhanI bhASA) mRSA hai, ArAdhanI-virAdhanI satyAmRSA hai, aura jo na ArAdhanI hai, na virAdhanI hai aura na hI ArAdhanI-virAdhanI hai, vaha asatyAmRSA bhASA hai / he gautama ! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki avadhAriNI bhASA kadAcit satya yAvat kadAcit asatyAmRSA hai / [376] bhagavan ! 'gAyeM', 'mRga', 'pazu', 'pakSI' kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! jo strIvacana, puruSavacana athavA napuMsakavacana hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai ? yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, aisA hI hai / bhagavan ! yaha jo strI-AjJApanI, puruSa-AjJApanI athavA napuMsaka-AjJApanI hai, kyA yaha prajJApanI bhASA hai / yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / jo strI-prajJApanI hai aura jo puruSa-prajJApanI hai, athavA jo napuMsaka-prajJApanI hai, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai / jAti meM strIvacana, jAti meM puruSavacana, athavA jAti meM napuMsaka vacana, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai / jAti meM jo strI-AjJApanI hai, jAti meM jo puruSa-AjJApanI hai, yA jAti meM jo napuMsaka-AjJApanI hai, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai / jAti meM jo strI-prajJApanI hai, jAti meM jo puruSa-prajJApanI hai, athavA jAti meM jo napuMsaka-prajJApanI hai, yaha prajJApanI bhASA hai aura yaha bhASA mRSA nahIM hai / . [377] bhagavan ! kyA manda kumAra athavA manda kumArikA bolatI huI aisA jAnatI hai ki maiM bola rahI hU~ ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, sivAya saMjJI ke | bhagavan ! kyA manda kumAra athavA manda kumArikA AhAra karatI huI jAnatI hai ki maiM isa AhAra ko karatA huM yA karatI hU~ ? gautama ! saMjJI ko chor3a kara yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! kyA manda kumAra athavA manda kumArikA yaha jAnate hai ki ye mere mAtA-pitA haiM ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! manda kumAra athavA manda kumArikA kyA yaha jAnate hai ki yaha mere svAmI kA ghara hai ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! kyA manda kumAra yA mandakumArikA yaha jAnate hai ki yaha mere bhartA kA dAraka hai / gautama ! pUrvavat / - bhagavan ! UMTa, baila, gadhA, ghor3A, bakarA aura bher3a kyA bolatA huA yaha jAnatA hai ki yaha maiM bola rahA hU~ ? gautama ! saMjJI ko chor3a kara yaha artha zakya nahIM hai / bhagavan ! uSTra se elaka taka AhAra karatA huA yaha jAnatA hai ki meM yaha AhAra kara rahA hU~ ? gautama ! pUrvavat / bhagavan ! U~Ta yAvat elaka kyA yaha jAnatA hai ki yaha mere svAmI kA putra hai ? gautama saMjJI ko choDakara yaha artha samartha nahIM hai /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtratra - hindI anuvAda [378] bhagavan ! manuSya, mahiSa, azva, hAthI, siMha, vyAghra, vRka, dvIpika, RkSa, tarakSa, pArAzara, rAsabha, siyAra, biDAla, zunaka, kolazunaka, lomar3I, zazaka, cItA aura cillalaka, ye aura isI prakAra ke jo anya jIva haiM, kyA ve saba ekavacana haiM ? hA~ gautama ! haiM / bhagavan ! manuSyoM se lekara bahuta cillalaka tathA isI prakAra ke jo anya prANI haiM, ve saba kyA bahuvacana haiM ? hA~ gautama ! haiM / bhagavan ! manuSya kI strI yAvat cillalaka strI aura anya isI prakAra ke jo bhI (jIva) haiM, kyA ve saba strIvacana haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! manuSya se cillalaka taka tathA jo anya bhI isI prakAra ke prANI haiM, kyA ve saba puruSavacana haiM ? hA~, gautama ! haiM / 36 bhagavan ! kAMsya, kaMsoka, parimaNDala, zaila, stUpa, jAla, sthAla, tAra, rUpa, akSi, parva, kuNDa, padma, dugdha, dadhi, navanIta, Asana, zayana, bhavana, vimAna, chatra, cAmara, bhRMgAra, aMgana, niraMgana, AbharaNa aura ratna, ye aura isI prakAra ke anya jitane bhI (zabda) haiM, ve saba kyA napuMsakavacana haiM ? hA~, gautama ! haiM / bhagavan ! pRthvI strIvacana hai, Au puruSavacana hai aura dhAnya, napuMsakavacana hai, kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~ gautama ! yaha bhASA prajJApanI hai, yaha bhASA mRSA nahIM hai / bhagavan ! pRthvI, yaha bhASA strI - AjJApanI hai, ap yaha bhASA puruSaAjJApanI hai aura dhAnya, yaha bhASA napuMsaka - AjJApanI hai, kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! pRthvI, yaha strI - prajJApanI bhASA hai, apU, yaha puruSa - prajJApanI bhASA hai aura dhAnya, yaha napuMsaka - prajJApanI bhASA hai, kyA yaha bhASA ArAdhanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai / hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! isI prakAra strI yA puruSa athavA napuMsakavacana bolate hue kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? kyA yaha bhASA mRSA nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / [379] bhagavan ! bhASA kI Adi kyA hai ? bhASA kA prabhava-sthAna kyA hai ? AkAra kaisA hai ? paryavasAna kahA~ hotA hai ? gautama ! bhASA kI Adi jIva hai / utpAdasthAna zarIra hai / vajra ke AkAra kI haiM / loka ke anta meM usakA paryavasAna hotA hai / [380 ] bhASA kahA~ se udbhUta hotI hai ? kitane samayoM meM bolI jAtI hai ? kitane prakAra kI hai ? aura kitanI bhASAe~ anumata haiM ? [381] bhASA kA udbhava zarIra se hotA haiM / samayoM meM bolI jAtI hai / bhASA cAra prakAra kI hai, unameM se do bhASAe~ anumata haiM / [382 ] bhagavan ! bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI / paryAptikA aura aparyAptikA / paryAptikA bhASA do prakAra kI hai / satyA aura mRSA / bhagavan ! satyAparyAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! dasa prakAra kI / janapadasatyA, sammatasatyA, sthApanAsatyA, nAmasatyA, rUpasatyA, pratItyasatyA, vyavahArasatyA, bhAvasatyA, yogasatyA aura aupamyasatyA / [383] dasa prakAra ke satya hai, janapadasatya, sammatasatya, sthApanAsatya, nAmasatya, rUpasatya, pratItyasatya, vyavahArasatya, bhAvasatya, yogasatya aura dasavA~ aupamyasatya / [384] bhagavan ! mRSA-paryAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! dasa prakAra
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA - 11 /-/ 384 37 kI / krodhaniHsRtA, mAnaniHsRtA, mAyAniHsRtA, lobhaniHsRtA, preyaniHsRtA, dveSaniHsRtA, hAsyaniHsRtA, bhayaniHsRtA, AkhyAyikAniHsRtA aura upaghAtaniHsRtA / [385] krodhaniHsRta, mAnaniHsRta, mAyAniHsRta, lobhaniHsRta, preyaniHsRta, dveSaniHsRta, hAsyaniHsRta, bhayaniHsRta, AkhyAyikAniHsRta aura dasavA~ upaghAtaniHsRta asatya / [386] bhagavan ! aparyAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI / satyA - mRSA aura asatyAmuSA / bhagavan ! satyAmRSA aparyAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! dasa prakAra kI / utpannamizritA, vigatamizritA, utpanna- vigatamizritA, jIvamizritA, ajIvamizritA, jIvAjIvamizritA, ananta - mizritA, parittamizritA, addhAmizritA aura addhaddhAmizritA / bhagavan ! asatyAmRSA aparyAptikA bhASA kitane prakAra kI hai ? gautama ! bAraha prakAra kI / yathA [387-388] AmaMtraNI, AjJApanI, yAcanI, pRcchanI, prajJApanI, pratyAkhyAnI, icchAnulomA, anabhigRhItA, abhigRhItA, saMzayakaraNI, vyAkRtA aura avyAkRtA bhASA / [389] bhagavan ! jIva bhASaka haiM yA abhASaka ? gautama ! dono / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama ! jIva do prakAra ke haiM / saMsArasamApannaka aura asNsaarsmaapnnk| jo asaMsArasamApannaka jIva haiM, ve siddha haiM aura siddha abhASaka hote haiM, jo saMsArasamApannaka jIva haiM, ve do prakAra ke haiM- zailezIpratipannaka aura azailezIpratipannaka / jo zailezIpratipannaka haiM, ve abhASaka haiM / jo azailezIpratipannaka haiM, ve do prakAra ke haiM / ekendriya aura anekendriya / jo ekendriya haiM, ve abhASaka haiM / jo anekendriya haiM, ve do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / jo aparyAptaka haiM, ve abhASaka haiM / jo paryAptaka haiM, ve bhASaka haiM / bhagavan ! nairayika bhASaka haiM yA abhASaka / gautama ! dono / bhagavan ! kisa hetu se aisA kahate haiM ? gautama ! nairayika do prakAra ke haiM / paryAptaka aura aparyAptaka / jo aparyAptaka haiM, ve abhASaka haiM aura jo paryAptaka haiM, ve bhASaka haiM / isI prakAra ekendriyoM ko chor3akara vaimAnika paryanta sabhI meM samajhanA / [390] bhagavan ! bhASAjAta kitane haiM ? gautama ! cAra / satyabhASAjAta, mRSAbhASAjAta, satyAmRSAbhASAjAta aura asatyAmRSAbhASAjAta / bhagavan ! jIva kyA satyabhASA bolate haiM, mRSAbhASA bolate haiM, satyAmRSAbhASA bolate haiM athavA asatyAmRSAbhASA bolate haiM ? gautama ! cAro bhASA bolate hai / bhagavan ! kyA nairayika satyabhASA bolate haiM, yAvat asatyAmRSA bhASA bolate haiM / gautama ! cAro bhASA bolate hai / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka yahIM samajhanA / vikalendriya jIva kevala asatyAmRSA bhASA bolate haiM / bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika jIva kyA satyabhASA bolate haiM ? yAvat kyA asatyAmRSA bhASA bolate haiM ? gautama ! paMcendriyatiryaJcayonika jIva sirpha eka asatyAmRSA bhASA bolate haiM; sivAya zikSApUrvaka athavA uttaraguNalabdhi se ve cAro bhASA bolate hai / manuSyoM se vaimAnikoM taka kI bhASA ke viSaya meM audhika jIvoM ke samAna kahanA / [391] bhagavan ! jIva jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, so sthita
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 AgamasUtra - hindI anuvAda dravyoM ko grahaNa karatA hai yA asthita dravyoM ko ? gautama ! ( vaha) sthita dravyoM ko hI grahaNa karatA hai / bhagavan ! (jIva ) jina sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai, unheM kyA dravya se, kSetra se, kAla se athavA bhAva se grahaNa karatA hai ? gautama ! vaha dravya se bhI yAvat bhAva se bhI grahaNa karatA hai / bhagavan ! jina dravyo ko dravyataH grahaNa karatA hai, kyA vaha una ekapradezI (dravyoM) ko grahaNa karatA hai, yAvat anantapradezI dravyoM ko ? gautama ! (jIva) sIrpha anantapradezI dravyoM ko grahaNa karatA hai / jina dravyoM ko kSetrataH grahaNa karatA hai, kyA vaha ekapradezAvagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat asaMkhyeyapradezAvagAr3ha dravyoM ko ? gautama ! ( vaha) asaMkhyAtapradezAvagAr3ha dravyoM ko grahaNa karatA hai / (jIva ) jina dravyoM ko kAlataH grahaNa karatA hai, kyA ( vaha) eka samaya kI sthiti vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM ko ? gautama ! ( vaha) eka samaya kI sthiti vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, yAvat asaMkhyAta samaya kI sthiti vAle dravyoM ko bhI / (jIva ) jina dravyoM ko bhAvataH grahaNa karatA hai, kyA vaha varNavAle, gandhavAle, rasavAle athavA sparzavAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? gautama ! vaha cAroM ko grahaNa karatA hai / bhAvataH jina varNavAn dravyoM ko grahaNa karatA hai kyA (vaha) eka varNa vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat pAMca varNa vAle dravyoM ko ? gautama ! grahaNa dravyoM kI apekSA se eka varNa vAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, yAvat pAMca varNa vAle dravyoM ko bhI / ( kintu ) sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH pAMca varNoM vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai / jaise ki kAle, nIle, lAla, pIle aura zukla / bhagavan ! varNa se jina kAla dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA ( vaha) ekaguNa kAle dravyoM ko grahaNa karatA hai athavA yAvat anantaguNa kAle dravyoM ko ? gautama ! (vaha) ekaguNakRSNa yAvat anantaguNakRSNa ko bhI grahaNa karatA hai / isI prakAra zukla varNa taka kahanA / bhAvataH jina gandhavAn bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) eka gandha vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai ? yA do gandha vAle ko ? gautama ! dravyoM kI apekSA se ( vaha) . eka gandhavAle bhI grahaNa karatA hai, tathA do gandhavAle bhI, (kintu) sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH do gandha vAle dravyoM ko grahaNa karatA hai / gandha se sugandha vAle jina dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA ( vaha) ekaguNa sugandha vAle grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa sugandha vAle ? gautama ! ( vaha) ekaguNa sugandha vAle bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa sugandha vAle bhI / isI taraha durgandha ke viSaya meM jAnanA / bhAvataH rasavAle jina bhASAdravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, kyA vaha eka rasa vAle grahaNa karatA hai, yAvat pAMca rasa vAle ? gautama ! grahaNadravyoM kI apekSA se eka rasa vAle, yAvat pAMca rasavAle dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai; kintu sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH pAMca rasa vAle ko grahaNa karatA hai / rasa se tikta rasa vAle jina bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA una ekaguNa tiktarasavAle ko grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa tiktarasavAle ? gautama ! ekaguNa tiktarasavAle bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa tiktarasavAle bhI / isI prakAra yAvat madhura rasa vAle bhASAdravyoM meM kahanA / bhAvataH jina sparza vA bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, (to) kyA (vaha) eka sparzavAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, yAvat ATha sparzavAle ? gautama ! grahaNadravyoM kI apekSA se eka sparzavAle dravyoM
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-11/-/391 39 ko grahaNa nahIM karatA, do yAvat cAra sparzavAle dravyoM ko grahaNa karatA hai, kintu pAMca yAvat ATha sparzavAle ko grahaNa nahIM karatA / sarvagrahaNa kI apekSA se niyamataH cAra sparza vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai; zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa / sparza se jina zItasparza vAle bhASAdravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) ekaguNa zItasparza vAle grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa ? gautama ! (vaha) ekaguNa zIta dravyoM ko bhI grahaNa karatA hai, yAvat anantaguNa bhI / isI prakAra uSNa, snigdha aura rUkSa sparza vAle meM jAnanA / bhagavan ! jina ekaguNa kRSNavarNa se lekara anantaguNa rUkSasparza taka ke dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) una spRSTa dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA aspRSTa dravyoM ko ? gautama ! (vaha) spRSTa bhASAdravyoM ko hI grahaNa karatA hai / bhagavan ! jina spRSTa dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, kyA vaha avagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA anavagADha dravyoM ko ? gautama ! vaha avagADha dravyoM ko hI grahaNa karatA hai | bhagavan ! jina avagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) anantarAvagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA paramparAvagADha dravyoM ko? gautama ! (vaha) anantarAvagADha dravyoM ko hI grahaNa karatA hai / bhagavan jina anantarAvagADha dravyoM ko grahaNa karatA hai, kyA (vaha) aNurUpa dravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA bAdara dravyoM ko? gautama ! dono ko / bhagavan jina aNudravyoM ko (jIva) grahaNa karatA hai, kyA unheM Urdhva (dizA meM) sthita dravyoM ko grahaNa karatA hai, adhaH dizA meM athavA tiryak dizA meM sthita dravyoM ko ? gautama ! ko tIno dizA meM se grahaNa karatA hai / bhagavan ! (jIva) jina (aNudravyoM) ko tIno dizA meM se grahaNa karatA hai, kyA vaha unheM Adi meM grahaNa karatA hai, madhya meM athavA anta meM ? gautama ! vaha una ko tIno meM se grahaNa karatA hai / jina (bhASA) ko jIva Adi, madhya aura anta meM grahaNa karatA hai, kyA vaha una svaviSayaka dravyoM ko grahaNa karatA hai athavA aviSaka dravyoM ko ? gautama ! vaha svaviSayaka dravyoM ko hI grahaNa karatA hai / bhagavan ! jina svaviSayaka dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai, kyA vaha unheM AnupUrvI se grahaNa karatA hai, athavA anAnupUrvI se ? gautama ! Unako AnupUrvI se hI grahaNa karatA hai / bhagavan ! jina dravyoM ko jIva AnupUrvI se grahaNa karatA hai, kyA unheM tIna dizAoM se grahaNa karatA hai, yAvat chaha dizAoM se ? gautama ! niyamataH chaha dizAoM se grahaNa karatA hai / [392] spRSTa, avagADha, anantarAvagADha, aNu, bAdara, Urdhva, adhaH, Adi, svaviSayaka, AnupUrvI tathA niyama se chaha dizAoM se (bhASAyogya dravyoM ko jIva grahaNa karatA hai / ) [393] bhagavan ! jina dravyoM ko jIva bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA (vaha) unheM sAntara grahaNa karatA hai yA nirantara ? gautama ! dono / sAntara grahaNa karatA huA jaghanyataH eka samaya kA tathA utkRSTataH asaMkhyAta samaya kA antara hai aura nirantara grahaNa karatA huA jaghanya do samaya aura utkRSTa asaMkhyAta samaya pratisamaya binA viraha ke grahaNa karatA hai / bhagavan ! jina dravyoM ko jIva bhASA ke rUpa meM grahaNa karake nikAlatA hai, kyA vaha unheM sAntara nikAlatA hai yA nirantara ? gautama ! sAntara nikAlatA hai, nirantara nahIM / sAntara nikAlata huA jIva eka samaya meM dravyoM ko grahaNa karatA hai aura eka samaya se nikAlatA hai / isa grahaNa aura niHsaraNa se jaghanya do samaya aura utkRSTa asaMkhyAta samaya ke antarmuhUrta taka grahaNa aura
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 AgamasUtra-hindI anuvAda niHsaraNa karatA hai / bhagavan ! jIva bhASA ke rUpa meM gRhIta jina dravyoM ko nikAlatA hai, una dravyoM ko bhinna nikAlatA hai, athavA abhinna ? gautama ! bhinna dravyoM ko nikAlatA hai, abhinna dravyoM ko bhI nikAlatA hai / jina bhinna dravyoM ko nikAlatA hai, ve dravya anantaguNavRddhi se vRddhi ko prApta hote hue lokAnta ko sparza karate haiM tathA jina abhinna dravyoM ko nikAlatA hai, ve dravya asaMkhyAta avagAhanavargaNA taka jA kara bheda ko prApta ho jAte haiM / phira saMkhyAta yojanoM taka Age jAkara vidhvaMsa hote hai / [394] bhagavan ! una dravyoM ke bheda kitane haiM ? gautama ! pAMca-khaNDabheda, pratarabheda, cUrNikAbheda, anutaTikAbheda aura utkaTikA bheda / vaha khaNDabheda kisa prakAra kA hotA hai ? khaNDabheda (vaha hai), jo lohe, rAMge, zIze, cAMdI athavA sone ke khaMDoM kA, khaNDaka se bheda karane para hotA hai / vaha pratarabheda kyA hai ? jo bAMsoM, beMtoM, naloM, kele ke stambhoM, abhraka ke paTaloM kA pratara se bheda karane para hotA hai| vaha cUrNikAbheda kyA hai ? jo tila, mUMga, ur3ada, pippalI, kAlImirca ke cUrNikA se bheda karane para hotA hai / vaha anutaTikAbheda kyA hai ? jo kUpoM, tAlAboM, hradoM, nadiyoM, vAvar3iyoM, puSkariNiyoM, dIrghikAoM, guMjAlikAoM, sarovaroM, aura nAlI ke dvArA jala kA saMcAra honevAle paMktibaddha sarovaroM ke anutaTikArUpa meM bheda hotA hai / vaha utkaTikAbheda kaisA hai ? mUSoM, magUsoM, tila kI phaliyoM, mUMga kI phaliyoM, ur3ada kI phaliyoM athavA eraNDa ke bIjoM ke phaTane yA phAr3ane se jo bheda hotA hai, vaha utkaTikAbheda hai / bhagavan ! khaNDabheda se, pratarabheda se, cUrNikAbheda se, anutaTikAbheda se aura utkaTikAbheda se bhidane vAle ina bhASAdravyoM meM kauna, kinase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e bhASAdravya utkaTikAbheda se, unase anantaguNe anutaTikAbheda se, unase cUrNikAbheda se anantaguNe haiM, unase anantaguNe pratarabheda se aura unase bhI anantaguNe adhika khaNDabheda se bhinna honevAle dravya haiM / [395] bhagavan ! nairayika jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, unheM sthita (grahaNa karatA) hai athavA asthita ? gautama ! (audhika) jIva ke samAna nairayika meM bhI khnaa| isI prakAra ekendriya ko chor3a kara vaimAnikoM taka kahanA / jIva jina dravyoM ko bhASA ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA (ve) una sthita dravyoM ko grahaNa karate haiM, athavA asthita dravyoM ko ? gautama ! (ve sthita bhASAdravyoM ko grahaNa karate haiM / ) jisa prakAra ekatva-ekavacanarUpa meM kathana kiyA gayA thA, usI prakAra pRthaktva rUpa meM vaimAnika taka samajhanA / [396] bhagavan ! jIva jina dravyoM ko satyabhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA (vaha) una sthitadravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA asthitadravyoM ko ? gautama ! audhika jIva ke samAna kahanA / vizeSa yaha hai ki vikalendriyoM ke viSaya meM pRcchA nahIM karanA / jaise satyabhASAdravyoM ke grahaNa ke viSaya meM kahA hai, vaise hI mRSA tathA satyAmRSAbhASA meM bhI khnaa| asatyAmRSAbhASA meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha hai ki asatyAmRSAbhASA ke grahaNa meM vikalendriyoM kI bhI pRcchA karanA-bhagavan ! vikalendriya jIva jina dravyoM ko asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA vaha una sthitadravyoM ko grahaNa karatA hai, athavA asthitadravyoM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-11/-/396 41 ko ? gautama ! audhika daNDaka ke samAna samajhanA isa prakAra ekatva aura pRthaktva ke ye dasa daNDaka kahanA / bhagavan ! jIva jina dravyoM ko satyabhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA unakA vaha satyabhASA, mRSAbhASA, satyAmRSAbhASA athavA asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai ? gautama ! vaha kevala satyabhASA ke rUpa meM nikAlatA hai / isI prakAra vaimAnika taka ekendriya aura vikalendriya ko chor3a kara kahanA | bhagavan ! jIva jina dravyoM ko mRSAbhASA ke rUpa meM grahaNa karatA hai, kyA unheM vaha satyabhASA ke rUpa meM athavA yAvat asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM nikAlatA hai ? gautama ! kevala mRSAbhASA ke rUpa meM hI nikAlatA hai / isI prakAra satyAmRSAbhASA ke rUpa meM gRhIta dravyoM meM bhI samajhanA / asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM gRhIta dravyoM meM bhI isI prakAra samajhanA / vizeSatA yaha ki asatyAmRSAbhASA ke rUpa meM gRhIta dravyoM ke viSaya meM vikalendriyoM kI bhI pRcchA karanA / jisa bhASA ke rUpa meM dravyoM ko grahaNa karatA hai, usI bhASA ke rUpa meM hI dravyoM ko nikAlatA hai / isa prakAra ekatva aura pRthaktva ke ye ATha daNDaka kahane caahie| [397] bhagavan ! vacana kitane prakAra ke haiM ? gautama ! solaha prakAra ke / ekavacana, dvivacana, bahuvacana, strIvacana, puruSavacana, napuMsakavacana, adhyAtmavacana, upanItavacana, apanItavacana, upanItApanItavacana, apanItopanItavacana, atItavacana, pratyutpannavacana, anAgatavacana, pratyakSavacana aura parokSavacana / isa prakAra ekavacana (se lekara) parokSavacana (taka) bolate hue kI kyA yaha bhASA prajJApanI hai ? yaha bhASA mRSA to nahIM hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / [398] bhagavan ! bhASAjAta kitane haiM ? gautama ! cAra / satyA, mRSA, satyAmRSA aura asatyAmRSA / bhagavan ! ina cAroM bhASA-prakAroM ko bolatA huA (jIva) ArAdhaka hotA hai, athavA virAdhaka ? gautama ! upayogapUrvaka bolanevAlA ArAdhaka hotA hai, virAdhaka nahIM / usase para jo asaMyata, avirata, pApakarma kA pratighAta aura pratyAkhyAna na karane vAlA satyabhASA, mRSAbhASA, satyAmRSA aura asatyAmRSA bhASA bolatA huA ArAdhaka nahIM, virAdhaka hai / [399] bhagavan ! ina satyabhASaka, mRSAbhASaka, satyAmRSAbhASaka aura asatyAmRSAbhASaka tathA abhASaka jIvoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e jIva satyabhASaka haiM, unase asaMkhyAtaguNe satyAmRSAbhASaka haiM, unase mRSAbhASaka asaMkhyAtaguNe haiM, unase asaMkhyAtaguNe asatyAmRSAbhASaka jIva haiM aura unase abhASaka jIva anantaguNe haiM / pada-11-kA munidIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-12-'zarIra' [400] bhagavan ! zarIra kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pAMca-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / bhagavan ! nairayikoM ke kitane zarIra haiM ? gautama ! tIna vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra / isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka samajhanA / pRthvIkAyikoM ke tIna zarIra haiM, audArika, taijasa evaM kArmaNazarIra / isI prakAra vAyukAyikoM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 AgamasUtra-hindI anuvAda ko chor3akara caturindriyoM taka jAnanA / vAyukAyikoM meM cAra zarIra haiM, audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa zarIra / isI prakAra paMcendriyatiryaJcayonikoM meM samajhanA / manuSyoM ke pAMca zarIra haiM, audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke zarIroM nArakoM kI taraha kahanA / / [401] bhagavan ! audArika zarIra kitane haiM ? gautama ! do prakAra ke baddha aura mukt| jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM, kAla se ve asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetra se ve asaMkhyAtaloka-pramANa haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM / kAla se ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetra se--anantalokapramANa haiM / dravyataH-mukta audArika zarIra abhavasiddhika jIvoM se anantaguNe aura siddhoM ke anantaveM bhAga haiM / bhagavan ! vaikriya zarIra kitane haiM ? gautama ! do prakAra ke baddha aura mukta, jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM, kAlataH ve asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM, kSetrataH ve asaMkhyAta zreNI-pramANa tathA pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM / kAlataH ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM; audArika zarIra ke muktoM ke samAna vaikriyazarIra ke muktoM meM bhI kahanA / ____ bhagavan ! AhAraka zarIra kitane haiM ? gautama ! do-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve kadAcit hote haiM, kadAcit nahIM hote / yadi hoM to jaghanya eka, do yA tIna hote haiM, utkRSTa sahasrapRthaktva hote haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM / audArika zarIra ke mukta ke samAna khnaa| bhagavan ! taijasazarIra kitane hai ? gautama ! do prakAra ke baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve ananta haiM, kAlataH-ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM, kSetrataHanantalokapramANa haiM, dravyataH-siddhoM se anantaguNe tathA sarvajIvoM se anantaveM bhAga kama haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM, kAlataH ve ananta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM, kSetrataH ve anantalokapramANa haiM / dravyataH-(ve) samasta jIvoM se anantaguNe haiM tathA jIvavarga ke anantaveM bhAga haiM / isI prakAra kArmaNazarIra meM bhI kahanA / [402] bhagavan ! nairayikoM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! do, baddha aura mukt| baddha audArikazarIra, unake nahIM hote / mukta audArikazarIra ananta hote haiM, (audhika) audArika mukta zarIroM ke samAna (yahA~ nairayikoM ke mukta audArikazarIroM meM) bhI kahanA caahie| bhagavan ! nairayikoM ke vaikriyazarIra kitane haiM ? gautama ! do, baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM / kAlataH-asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAloM meM apahRta hote haiM / kSetrataHasaMkhyAta zreNI-pramANa haiM / (zreNI) pratara kA asaMkhyAtavAM bhAga hai / una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla kI dUsare vargamUla se guNita (karane para niSpanna rAzi jitanI) hotI hai athavA aMgula ke dvitIya vargamUla ke ghana-pramANamAtra zreNiyoM jitanI hai tathA jo mukta vaikriyazarIra haiM, unake parimANa ke viSaya meM (nArakoM ke) *mukta audArika zarIra ke samAna kahanA / nairayikoM ke AhArakazarIra do prakAra ke haiM / baddha aura mukta / (nArakoM ke) audArika baddha aura mukta ke samAna AhArakazarIroM ke viSaya meM kahanA / (nArakoM ke) taijasakArmaNa zarIra unhIM ke vaikriyazarIro ke samAna kahanA / [403] bhagavan ! asurakumAroM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! nairayikoM ke
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-12/-/403 43 audArikazarIroM ke samAna inake viSaya meM bhI kahanA / bhagavan ! asurakumAroM ke vaikriyazarIra kitane haiM ? gautama ! do, baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM / kAla kI apekSA se asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM meM ve apahRta hote haiM / kSetra kI apekSA se asaMkhyAta zreNiyoM (jitane) haiM / (ve zreNiyAM) pratara kA asaMkhyAtavA~ bhAga (pramANa haiM / ) una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla kA saMkhyAtavA~ bhAga (pramANa) hai / jo mukta zarIra haiM, unake viSaya meM mukta audArika zarIroM ke samAna kahanA / (inake) (baddha-mukta) AhArakazarIroM ke viSaya meM, inhIM ke (baddha-mukta) donoM prakAra ke audArikazarIroM kI taraha prarUpaNA karanI cAhie / taijasa aura kArmaNa zarIroM unhIM ke vaikriyazarIroM ke samAna samajha lenaa| stanitakumAroM taka zarIroM ko bhI isI prakAra kahanA / [404] bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! do, baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM / kAla se-(ve) asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetra se ve asaMkhyAta loka-pramANa haiM / jo mukta haiM, ve ananta haiM / kAlataH ananta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrataH anantalokapramANa haiM / (dravyataH ve) abhavyoM se anantaguNe haiM, siddhoM ke anantaveM bhAga haiM / pRthvIkAyikoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve unako nahIM hote / jo mukta haiM, ve unake audArikazarIroM ke samAna kahanA | unake AhArakazarIroM ko unake vaikriyazarIroM ke samAna samajhanA / taijasa-kArmaNazarIroM kA unhIM ke audArikazarIroM ke samAna samajhanA / isI prakAra apkAyikoM aura tejaskAyikoM ko bhI jAnanA / bhagavan ! vAyukAyika jIvoM ke audArikazarIra kitane haiM ? gautama ! do-baddha aura mukt| ina audArikazarIroM ko pRthvIkAyikoM ke anusAra samajhanA / vAyukAyikoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve asaMkhyAta haiM / (kAlataH) yadi samaya-samaya meM eka-eka zarIra kA apaharaNa kiyA jAe to palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa kAla meM unakA pUrNataH apaharaNa hotA hai / kintu kabhI apaharaNa kiyA nahIM gayA hai (unake) mukta zarIroM ko pRthvIkAyikoM kI taraha samajhanA / AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIroM ko pRthvIkAyikoM kI taraha kahanA / vanaspatikAyikoM kI prarUpaNA pRthvIkAyikoM kI taraha samajhanA / vizeSa yaha hai ki unake taijasa aura kArmaNa zarIroM kA nirUpaNa audhika taijasa-kArmaNa-zarIroM ke samAna karanA / bhagavan ! dvIndriyajIvoM ke kitane audArikazarIra haiM ? gautama ! do-baddha aura mukta / jo baddha audArikazarIra haiM, ve asaMkhyAta haiM / kAlataH-(ve) asaMkhyAta utsarpiNiyoM aura avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetrataH-asaMkhyAta zreNi-pramANa haiM / (ve zreNiyA~) pratara ke asaMkhyAta bhAga (pramANa) haiM / una zreNiyoM kI viSkambhasUcI, asaMkhyAta koTAkoTI yojanapramANa hai / (athavA) asaMkhyAta zreNi varga-mUla ke samAna hotI hai / dvIndriyoM ke baddha audArika zarIroM se pratara apahRta kiyA jAtA hai / kAla kI apekSA se asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNI-kAloM se (apahAra hotA hai) / kSetra kI apekSA se aMgula-mAtra pratara aura AvalikA ke asaMkhyAta bhAga pratibhAga se (apahAra hotA hai) / jo mukta audArika zarIra haiM, ve audhika mukta audArika zarIroM ke samAna kahanA / (unake) vaikriya aura AhArakazarIra baddha nahIM hote /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 AgamasUtra-hindI anuvAda mukta (vaikriya aura AhAraka zarIroM kA kathana) audhika ke samAna karanA / taijasa-kArmaNazarIroM ke viSaya meM unhIM ke audhika audArikazarIroM ke samAna kahanA / isI prakAra yAvat caturindriyoM taka kahanA / paMcendriyatiryaJcayonikoM ke viSaya meM isI prakAra kahanA / unake vaikriya zarIroM meM vizeSatA hai-paMcendriya-tiryaJcayonikoM ke vaikriyazarIra do prakAra ke haiM, baddha aura mukta / jo baddha vaikriyazarIra haiM, ve asaMkhyAta haiM, unakI prarUpaNA asurakumAroM ke samAna karanA / vizeSa yaha hai ki (yahA~) una zreNiyoM kI viSkambhasUcI aMgula ke prathama vargamUla kA asaMkhyAtavA~ bhAga samajhanA / unake mukta vaikriyazarIroM ke viSaya meM bhI usI prakAra samajhanA / bhagavan ! manuSya ke audArikazarIra kitane haiM ? gautama ! do-baddha aura mukta / jo baddha haiM, ve kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiM / jaghanya pada meM saMkhyAta hote haiN| saMkhyAta koTAkoTI tIna yamalapada ke Upara tathA cAra yamalapada se nIce hote haiM / athavA paMcamavarga se guNita chaThe varga-pramANa haiM; athavA chiyAnavai chedanakadAyI rAzi (jitanI saMkhyA hai / ) utkRSTapada meM asaMkhyAta haiM / kAlataH-(ve) asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM se apahRta hote haiM / kSetra se-eka rUpa jinameM prakSipta kiyA gayA hai, aise manuSyoM se zreNI apahRta hotI hai, usa zreNI kI kAla aura kSetra se apahAra kI mArgaNA hotI hai-kAlataH-asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNIkAloM se apahAra hotA hai / kSetrataH-(ve) tIsare vargamUla se guNita aMgula kA prathamavargamUla (-pramANa haiM / ) unameM jo mukta audArikazarIra haiM, unake viSaya meM audhika mukta audArikazarIroM ke samAna hai / manuSyoM ke vaikriya zarIra do prakAra ke haiM-baddha aura mukt| jo baddha haiM, ve saMkhyAta haiM / samaya-samaya meM apahRta hote-hote saMkhyAtakAla meM apahRta hote haiM; kintu apahRta nahIM kie gae haiM / jo mukta vaikriyazarIra haiM, ve audhika audArikazarIroM ke samAna hai / AhArakazarIroM kI prarUpaNA audhika AhArakazarIroM ke samAna samajhanA / taijasakArmaNazarIroM kA nirUpaNa unhIM ke audArikazarIroM ke samAna samajhanA / - vANavyantara devoM ke audArika aura AhAraka zarIroM kA nirUpaNa nairayikoM ke samAna jAnanA / inake vaikriyazarIroM kA nirupaNa nairayikoM ke samAna hai / vizeSatA yaha hai ki una (asaMkhyAta) zreNiyoM kI viSkambhasUcI kahanA / pratara ke pUraNa aura apahAra meM vaha sUcI saMkhyAta yojanazatavarga-pratibhAga hai / (inake) mukta vaikriyazarIroM kA kathana audhika audArikazarIroM kI taraha samajhanA / inake taijasa aura kArmaNa zarIroM ko unake hI vaikriyazarIroM ke samAna samajhanA / jyotiSka devoM kI prarUpaNA bhI isI taraha (samajhanA) vizeSatA yaha ki una zreNiyoM kI viSkambhasUcI do sau chappana aMgula vargapramANa pratibhAga rUpa pratara ke pUraNa aura apahAra meM samajhanA / vaimAnikoM kI prarUpaNA bhI isI taraha (samajhanA / ) vizeSatA yaha ki una zreNiyoM kI viSkambhasUcI tRtIya vargamUla se guNita aMgula ke dvitIya vargamUla pramANa hai athavA aMgula ke tRtIya vargamUla ke ghana ke barAbara zreNiyA~ haiM / zeSa pUrvavat jaannaa| pada-12-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-13-'pariNAma') [405] bhagavan ! pariNAma kitane prakAra ke haiM ? gautama ! do prakAra ke hai-jIvapariNAma aura ajIva-pariNAma /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA - 13/-/ 406 45 [406] bhagavan ! jIvapariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! dasa prakAra kAgatipariNAma, indriyapariNAma, kaSAyapariNAma, lezyApariNAma, yogapariNAma, upayogapariNAma, jJAnapariNAma, darzanapariNAma, cAritrapariNAma aura vedapariNAma / [407] bhagavan ! gatipariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kAnirayagatipariNAma, tiryaggatipariNAma, manuSyagatipariNAma aura devagatipariNAma / indriyapariNAma pAMca prakAra kA hai - zrotrendriyapariNAma, cakSurindriyapariNAma, ghrANendriyapariNAma, jihvendriyapariNAma aura sparzendriyapariNAma / kaSAyapariNAma cAra prakAra kA hai / krodhakaSAyapariNAma, mAnakaSAyapariNAma, mAyAkaSAyapariNAma aura lobhakaSAyapariNAma / lezyApariNAma chaha prakAra kA hai - kRSNalezyApariNAma, nIlalezyApariNAma, kApotalezyApariNAma, tejolezyApariNAma, padmalezyApariNAma aura zuklalezyApariNAma / yogapariNAma tIna prakAra kA hai - manoyogapariNAma, vacanayogapariNAma aura kAyayogapariNAma / upayogapariNAma do prakAra kA hai-sAkAropayogapariNAma aura anAkAropayoga pariNAma / jJAnapariNAma pAMca prakAra kA hai-AbhinibodhikajJAnapariNAma, zrutajJAnapariNAma, avadhijJAnapariNAma, manaH paryavajJAnapariNAma aura kevalajJAnapariNAma / ajJAnapariNAma tIna prakAra kA hai -mati - ajJAnapariNAma, zruta- ajJAnapariNAma aura vibhaMgajJAnapariNAma / bhagavan ! darzanapariNAma ? tIna prakAra kA hai - samyagdarzanapariNAma, mithyAdarzanapariNAma aura samyagmithyAdarzanapariNAma | cAritrapariNAma pAMca prakAra kA haisAmAyikacAritrapariNAma, chedopasthApanIyacAritrapariNAma, parihAravizuddhicAritrapariNAma, sUkSmasamparAyacAritrapariNAma aura yathAkhyAtacAritrapariNAma / vedapariNAma tIna prakAra kA hai, strIvedapariNAma, puruSavedapariNAma aura napuMsakavedapariNAma / . nairayika jIva gatipariNAma se narakagatika indriyapariNAma se paMcendriya, kaSAyapariNAma se krodhakaSAyI yAvat lobhakaSAyI, lezyApariNAma se kRSNa, nIla aura kApotalezyAvAn haiM; yogapariNAma se ve manoyogI, vacanayogI aura kAyayogI haiM, upayogapariNAma se sAkAropayoga aura anAkAropayoga vAle haiM; jJAnapariNAma se Abhinibodhika, zruta aura avadhijJAnI haiM, ajJAnapariNAma se mati, zruta aura vibhaMgajJAnI bhI haiM; darzanapariNAma se ve samyagdRSTi, mithyAdRSTi haiM aura samyagmithyAdRSTi bhI haiM; cAritrapariNAma se acAritrI haiM; vedapariNAma se napuMsakavedI haiM / asurakumAroM ko bhI isI prakAra jAnanA / vizeSatA yaha ki ve devagatika haiM; kRSNa tathA nIla, kApota evaM tejolezyAvAle bhI hote haiM; ve strIvedaka aura puruSavedaka bhI haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / pRthvIkAyikajIva gatipariNAma se tiryaJcagatika haiM, indriyapariNAma se ekendriya haiM, zeSa, nairayikoM ke samAna samajhanA / vizeSatA yaha ki lezyApariNAma se (ye) tejolezyAvAle bhI hote haiN| yogapariNAma se kAyayogI hote haiM, inameM jJAnapariNAma nahIM hotA / ajJAnapariNAma se ye mati aura zruta- ajJAnI hai; darzanapariNAma se mithyAdRSTi haiM, isI prakAra apkAyika evaM vanaspatikAyikoM ko (samajhanA / ) tejaskAyikoM evaM vAyukAyikoM isI prakAra hai / vizeSa yaha hai ki lezyAsambandhI prarUpaNA nairayikoM ke samAna kahanA / dvIndriyajIva gatipariNAma se tiryaJcagatika haiM, indriyapariNAma se dvIndriya haiM / zeSa nairayikoM kI taraha samajhanA / vizeSatA yaha ki (ve) vacanayogI bhI hote haiM, kAyayogI bhI; jJAnapariNAma se Abhinibodhika jJAnI bhI
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 AgamasUtra-hindI anuvAda hote haiM aura zrutajJAnI bhI; ajJAnapariNAma se matiajJAnI bhI hote haiM aura zruta-ajJAnI bhI; darzanapariNAma se ve samyagdRSTi bhI hote haiM aura mithyAdRSTi bhI; isI prakAra yAvat caturindriyajIvoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki indriya kI vRddhi kara lenA / paMcendriyatiryaJcayonika jIva gatipariNAma se tiryaJcagatika haiM / zeSa nairayikoM ke samAna hai / vizeSa yaha ki lezyApariNAma se yAvat zuklalezyAvAle bhI hote haiM; cAritrapariNAma se ve acAstriI aura cAritrAcAritrI bhI hai; veda pariNAma se ve strIvedaka, puruSavedaka aura napuMsakavedaka bhI hote haiM / manuSya, gatipariNAma se manuSyagatika haiM; indriyapariNAma se paMcendriya hote haiM, anindriya bhI; kaSAyapariNAma se krodhakaSAyI, yAvat akaSAyI bhI hote haiM; lezyApariNAma se kRSNalezyA yAvat alezyI bhI haiM; yogapariNAma se manoyogI yAvat ayogI bhI haiM; upayogapariNAma se nairayikoM ke samAna haiM; jJAnapariNAma se AbhinibodhikajJAnI se yAvat kevalajJAnI taka bhI hote haiM; ajJAnapariNAma se tInoM hI ajJAnavAle haiM; darzanapariNAma se tInoM hI darzana haiM; cAritrapariNAma se cAritrI, acAritrI aura cAritrAcAritrI bhI hote haiM; vedapariNAma se (ye) strIvedaka yAvat avedaka bhI hote haiM | vANavyantara deva gatipariNAma se devagatika haiM, zeSa asurakumAroM kI taraha samajhanA / isI prakAra jyotiSkoM ke samasta pariNAmoM meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki lezyApariNAma se (ve sirpha) tejolezyA vAle hote haiM / vaimAnikoM ko bhI isI prakAra smjhnaa| vizeSa yaha ki ve tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA vAle bhI hote haiM / [408] bhagavan ! ajIvapariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! dasa prakAra kAbandhanapariNAma, gatipariNAma, saMsthAnapariNAma, bhedapariNAma, varNapariNAma, gandhapariNAma, rasapariNAma, sparzapariNAma, agurulaghupariNAma aura zabdapariNAma / [409] bhagavan ! bandhanapariNAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, snigdhabandhanapariNAma, rUkSabandhanapariNAma / [410] samasnigdhatA aura samarUkSatA hone se bandha nahIM hotA / vimAtrA vAle snigdhatva aura rUkSatva ke hone para skandhoM kA bandha hotA hai / [411] do guNa adhika snigdha ke sAtha snigdha kA tathA do guNa adhika rUkSa ke sAtha rUkSa kA evaM snigdha kA rUkSa ke sAtha bandha hotA hai; kintu jaghanyaguNa ko chor3a kara, cAhe vaha sama ho athavA viSama ho / [412] bhagavan ! gatipariNAma kitane prakAra kA hai ? do prakAra kA, spRzadgatipariNAma aura aspRzadgatipariNAma, athavA dIrghagatipariNAma aura hrasvagatipariNAma / saMsthAnapariNAma pAMca prakAra kA hai-parimaNDalasaMsthAnapariNAma, yAvat AyatasaMsthAnapariNAma | bhedapariNAma pAMca prakAra kA hai-khaNDabhedapariNAma, yAvat utkaTikA bhedapariNAma / varNapariNAma pAMca prakAra kA hai-kRSNavarNapariNAma, yAvat zukla varNapariNAma / gandhapariNAma do prakAra kA hai-sugandhapariNAma aura durgandhapariNAma / rasapariNAma pAMca prakAra kA hai-tiktarasapariNAma, yAvat madhurassapariNAma / sparzapariNAma ATha prakAra kA hai-karkaza sparzapariNAma, yAvat rUkSasparzapariNAma / agurulaghupariNAma eka hI prakAra kA hai / zabdapariNAma do prakAra kA hai-surabhi zabdapariNAma aura durabhi shbdprinnaam| pada-13-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-14/-/413 47 (pada-14-'kaSAya') [413] bhagavan ! kaSAya kitane prakAra ke haiM ? gautama ! cAra prakAra ke, krodhakaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya aura lobhakaSAya / bhagavan ! nairayika jIvoM meM kitane kaSAya hote haiM ? gautama ! cAra-krodhakaSAya yAvat lobhakaSAya / isI prakAra vaimAnika taka jAnanA / [414] bhagavan ! krodha kitanoM para pratiSThita hai ? gautama ! cAra sthAno paraAtmapratiSThita, parapratiSThita, ubhaya-pratiSThita aura apratiSThita / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / krodha kI taraha mAna, mAyA aura lobha meM bhI eka-eka daNDaka khnaa| bhagavan ! kitane sthAnoM se krodha kI utpatti hotI hai ? gautama ! cAra-kSetra, vAstu, zarIra aura upadhi / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / isI prakAra mAna, mAyA aura lobha meM bhI kahanA / isI prakAra ye cAra daNDaka hote haiM / [415] bhagavan ! krodha kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA anantAnubandhI krodha, apratyAkhyAna krodha, pratyAkhyAnavaraNa krodha aura saMjvalana krodha / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / isI prakAra mAna se, mAyA se aura lobha kI apekSA se bhI cAra daNDaka hote haiM / [416] bhagavan ! krodha kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA Abhoganivartita, anAbhoganivartita, upazAnta aura anupazAnta / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / krodha ke samAna hI mAna, mAyA aura lobha ke viSaya meM jAnanA / [417] bhagavan ! jIvoM ne kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA caya kiyA ? gautama ! cAra kAraNoM se krodha se, mAna se, mAyA se aura lobha se / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / bhagavan ! jIva kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA caya karate haiM ? gautama ! cAra kAraNoM se-krodha se, mAna se, mAyA se aura lobha se / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA | bhagavan ! jIva kitane kAraNoM se ATha karmaprakRtiyoM kA caya kareMge ? gautama ! cAra kAraNoM se-krodha se, mAna se, mAyA se aura lobha se / isI prakAra vaimAnikoM taka smjhnaa| isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka upacaya, bandha, udIraNA, vedana aura nirjarA ke viSaya meM tIno prazna samajhanA / [418] AtmapratiSThita, kSetra kI apekSA se, anantAnubandhI, Abhoga, aSTa karmaprakRtiyoM ke caya, upacaya, bandha, udIraNA, vedanA tathA nirjarA yaha pada sahita sUtra kathana huA / pada-14-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-15-'indriya' ) uddezaka-1 [419] saMsthAna, bAhalya, pRthutva, kati-pradeza, avagADha, alpabahutva, spRSTa, praviSTa, viSaya, anagAra, AhAra / tathA [420] Adarza, asi, maNi, udapAna, taila, phANita, vasA, kambala, sthUNA, thiggala, dvIpa, udadhi, loka aura aloka ye caubIsa dvAra isa uddezaka meM hai / [421] bhagavan ! indriyA~ kitanI haiM ? gautama ! pAMca-zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya,
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 AgamasUtra - hindI anuvAda jihvendriya aura sparzendriya / bhagavan ! zrotrendriya kisa AkAra kI hai ? kadambapuSpa ke AkAra kI / cakSurindriya masUra - candra ke AkAra kI hai / ghrANendriya atimuktakapuSpa AkAra kI hai / jihvendriya khurape AkAra kI hai / sparzendriya nAnA prakAra ke AkAra kI hai / bhagavan ! zrotrendriya kA bAhalya kitanA hai ? gautama ! aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa / isI prakAra sparzendriya taka samajhanA / bhagavan ! zrotrendriya kitanI pRthu hai ? gautama ! aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa / isI prakAra cakSurindriya evaM ghrANendriya meM jAnanA / jihvendriya aMgula - pRthaktva vizAla hai / bhagavan ! sparzendriya ke pRthutva (vistAra) ke viSaya meM pRcchA ( kA samAdhAna kyA hai ?) sparzendriya zarIrapramANa pRthu hai / bhagavan ! zrotrendriya kitane pradezavAlI hai ? gautama ! ananta pradezI / isI prakAra sparzendriya taka kahanA / [422 ] bhagavan ! zrotrendriya kitane pradezoM meM avagADha hai ? gautama ! asaMkhyAta pradezoM meM / isI prakAra sparzendriya taka kahanA / bhagavan ! ina pAMco indriyoM meM se avagAhanA kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA avagAhanA aura pradezoM kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! avagAhanA se sabase kama cakSurindriya hai, ( usase ) zrotrendriya saMkhyAtaguNI hai, ( usase) ghrANendriya saMkhyAtaguNI hai, ( usase) jihvendriya asaMkhyAtaguNI hai, ( usase) sparzanendriya saMkhyAtaguNI hai / pradezoM kI apekSA se sabase kama cakSurindriya hai, ( usase) zrotrendriya saMkhyAtaguNI hai, ( usase) ghrANendriya saMkhyAtaguNI hai, ( usase) jihvendriya asaMkhyAtaguNI hai, ( usase ) sparzanendriya saMkhyAtaguNI hai / avagAhanA aura pradezoM kI apekSA se sabase kama cakSurindriya hai, avagAhanA se zrotrendriya saMkhyAtaguNI hai, ghrANendriya avagAhanA se saMkhyAtaguNI hai, jihvendriya avagAhanA se asaMkhyAtaguNI hai, sparzanendriya avagAhanA se saMkhyAtaguNI hai, sparzanendriya kI avagAhanArthatA se cakSurindriya pradezArthatA se anantaguNI hai, zrotrendriya pradezoM se saMkhyAtaguNI hai, ghrANendriya pradezoM se saMkhyAtaguNI hai, jihvendriya pradezoM se asaMkhyAtaguNI hai, sparzanendriya pradezoM se saMkhyAtaguNI hai / bhagavan ! zrotrendriya ke karkaza aura guru guNa kitane haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra sparzanendriya taka kahanA / bhagavan ! zrotrendriya ke mRdu aura laghu guNa kitane haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra (cakSurindriya se lekara) sparzanendriya taka ke mRdu-laghu guNa ke viSaya meM kahanA cAhie 1) bhagavan ! ina pAMco indriyo ke karkaza-guru-guNoM aura mRdu-laghu-guNoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama cakSurindriya ke karkaza - guru-guNa haiM, ( unase) zrotrendriya ke anantaguNe haiM, ( unase) ghrANendriya ke anantaguNe haiM, ( unase ) jihvendriya ke anantaguNe haiM (aura unase ) sparzanendriya ke anantaguNe haiM / mRdu-laghu guNoM meMsabase thor3e sparzanendriya haiM, ( unase ) jihvendriya ke anantaguNe haiM, ( unase) ghrANendriya ke anantaguNe haiM, ( unase ) zrotrendriya ke anantaguNe haiM, ( unase ) cakSurindriya ke anantaguNe haiM / karkazaguruguNoM aura mRdu-laghuguNoM meM se sabase kama cakSurindriya ke karkaza-guruguNa haiM, ( unase) zrotrendriya
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 prajJApanA - 15/1/422 ke anantaguNe haiM, ( unase ) ghrANendriya ke anantaguNe haiM, ( unase ) jihvendriya ke anantaguNe haiM, (unase) sparzendriya ke anantaguNe haiM / sparzanendriya ke karkaza-guruguNoM se usI ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiM, ( unase) jihvendriya ke anantaguNe haiM, ( unase) ghrANendriya ke anantaguNe haiM, (unase ) zrotrendriya ke anantaguNe haiM, ( aura unase ) cakSurindriya ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiN| [423] bhagavan ! nairayikoM ke kitanI indriyA~ haiM ? gautama ! pAMca zrotrendriya se sparzanendriya taka / bhagavan ! nArakoM kI zrotrendriya kisa AkAra kI hotI hai ? gautama ! kadambapuSpa ke AkAra kI / isI prakAra samuccaya jIvoM meM paMcendriyoM ke samAna nArakoM kI bhI vaktavyatA kahanA / vizeSa yaha ki nairayikoM kI sparzanendriya do prakAra kI hai, yathA-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / te dono huNDakasaMsthAna kI hai / bhagavan ! asurakumAroM ke kitanI indriyA~ haiM ? gautama ! pAMca, samuccaya jIvoM ke samAna asurakumAroM kI indriyasambandhI vaktavyatA kahanA / vizeSa yaha ki ( inakI) sparzanendriya do prakAra kI hai, yathA-bhavadhAraNIya samacaturastrasaMsthAna vAlI hai aura uttaravaikriya nAnA saMsthAna vAlI hotI hai / isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ke kitanI indriyA~ haiM ? gautama ! eka sparzanendriya ( hI ) hai / bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya kisa AkAra kI hai ? gautama ! masUra - candra ke AkAra kI hai / pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya kA bAhalya aMgula se asaMkhyAtaveM bhAga hai / unakA pRthutva unake zarIrapramANamAtra hai / pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya anantapradezI hai / aura ve asaMkhyAta pradezoM meM avagADha hai / bhagavan ! ina pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya, avagAhanA kI apekSA aura pradezoM kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya avagAhanA kI apekSA sabase kama hai, pradezoM kI apekSA se anantaguNI (adhika ) hai / bhagavan ! pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya ke karkaza - guru-guNa kitane haiM ? gautama ! ananta / isI prakAra mRdu-laghuguNoM ke viSaya meM bhI samajhanA / bhagavan ! ina pRthvIkAyikoM kI sparzanendriya ke karkaza - guruguNoM aura mRdulaghuguNoM meM se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! karkaza aura guru guNa sabase kama haiM, unase mRdu tathA laghu guNa anantaguNe haiM / pRthvIkAyikoM ke samAna apkAyikoM se vanaspatikAyikoM taka samajha lenA, kintu inake saMsthAna meM vizeSatA hai- apkAyikoM kI sparzanendriya bindu ke AkAra kI hai, tejaskAyikoM kI sUcIkalApa ke AkAra kI, vAyukAyikoM kI patAkA AkAra kI tathA vanaspatikAyikoM kA AkAra nAnA prakAra kA hai / bhagavan ! dvIndriya jIvoM ko kitanI indriyA~ haiM ? gautama ! do, jihvendriya aura sparzanendriya / donoM indriyoM ke saMsthAna, bAhalya, pRthutva, pradeza aura avagAhanA ke viSaya meM audhika ke samAna kahanA / vizeSatA yaha ki sparzanendriya huNDakasaMsthAna vAlI hotI hai / bhagavan ! ina dvIndriyoM kI jihvendriya aura sparzanendriya meM se avagAhanA kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA avagAhanA aura pradezoM (donoM) kI apekSA se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! avagAhanA kI apekSA se dvIndriyoM kI jihvendriya sabase kama hai, ( usase ) saMkhyAtaguNI sparzanendriya hai / pradezoM se - sabase kama dvIndriya kI 84
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda jihvendriya hai, ( usase) sparzanendriya saMkhyAta guNI hai / avagAhanA aura pradezoM se- dvIndriyoM kI jihvendriya avagAhanA se sabase kama hai, ( usase) sparzanendriya saMkhyAtaguNI adhika hai, sparzanendriya kI avagAhanArthatA se jihvendriya pradezoM se anantaguNI hai / ( usase ) sparzanendriya pradezoM kI apekSA se saMkhyAtaguNI hai / bhagavan ! dvIndriyoM kI jihvendriya ke kitane karkaza - -guruguNa haiM ? gautama ! ananta / isI prakAra inakI sparzanendriya ke karkaza-guruguNa aura mRdu-laghuguNa bhI samajhanA / bhagavan ! ina dvIndriyoM kI jihvendriya aura sparzanendriya ke karkaza - guruguNoM tathA mRdu-laghuguNoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e dvIndriyoM ke jihvendriya ke karkaza - guruguNa haiM, ( unase) sparzanendriya ke karkaza - guruguNa anantaguNe haiM / (indriya) ke mRdu-laghuguNa anantaguNe haiM (aura usase) jihvendriya ke mRdughuguNa ananta haiM / 50 isI prakAra yAvat caturindriya meM kahanA / vizeSa yaha hai ki indriya kI parivRddhi karanA / trIndriya jIvoM kI ghrANendriya thor3I hotI hai, caturindriya jIvoM kI cakSurindriya thor3I hotI hai / paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM ke indriyoM ke saMsthAnAdi nArakoM kI indriya saMsthAnAdi ke samAna samajhanA / vizeSatA yaha ki unakI sparzenendriya chaha prakAra ke saMsthAnoM vAlI hai / samacaturasra, nyagrodhaparimaNDala, sAdi, kubjaka, vAmana aura huNDaka / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ko asurakumAroM ke samAna kahanA / [424] bhagavan (zrotrendriya) spRSTa zabdoM ko sunatI hai yA aspRSTa zabdoM ko ? gautama ! spRSTa zabdoM ko sunatI hai, aspRSTa ko nahIM / (cakSurindriya) aspRSTa rUpoM ko dekhatI hai, spRSTa rUpoM ko nahIM dekhatI / ( ghrANendriya) spRSTa gandhoM ko sUMghatI hai, aspRSTa gandhoM ko nahIM / isa prakAra rasoM ke aura sparzo ke viSaya meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki ( jihvendriya) rasoM kA AsvAdana karatI hai aura (sparzanendriya) sparzo kA pratisaMvedana karatI hai| bhagavan ! (zrotrendriya) praviSTa zabdoM ko sunatI hai yA apraviSTa zabdoM ko ? gautama ! praviSTa zabdoM ko sunatI hai, apraviSTa ko nahIM / isI prakAra spRSTa ke samAna praviSTa ke viSaya meM bhI kahanA / [425] bhagavan ! zrotrendriya kA viSaya kitanA hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAta bhAga evaM utkRSTa bAraha yojanoM se Aye avicchinna zabdavargaNA ke pudgala ke spRSTa hone para praviSTa zabdoM ko sunatI hai / bhagavan ! cakSurindriya kA viSaya kitanA hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga evaM utkRSTa eka lAkha yojana se kucha adhika (dUra) ke avicchinna pudgaloM ke aspRSTa evaM apraviSTa rUpoM ko dekhatI hai / ghrANendriya kA viSaya jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa nau yojanoM se Ae avicchinna pudgala ke spRSTa hone para praviSTa gandhoM ko sUMgha letI hai / ghrANendriya ke samAna jihvendriya evaM sparzanendriya ke viSayaparimANa ke sambandha meM bhI jAnanA / [426] bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke jo carama nirjarA - pudgala haiM, kyA ve pudgala sUkSma haiM ? kyA ve sarvaloka ko avagAhana karake rahate haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! kyA chadmastha manuSya una nirjarA - pudgaloM ke anyatva, nAnAtva, hInatva, tucchatva, gurutva yA laghutva ko jAnatA dekhatA hai ? gautama ! yaha artha zakya
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA - 15/1/426 nahIM hai / bhagavan ! kisa hetu se aisA kahate haiM ? koI deva bhI una nirjarApudgaloM ke anyatva yAvat laghutva ko kiMcit bhI nahIM jAnatA- dekhatA / he gautama! isa hetu se aisA kahA jAtA hai ki chadmastha manuSya yAvat nahIM jAna-dekha pAtA, (kyoMki) he AyuSyaman zramaNa ! ve pudgala sUkSma haiM / ve sampUrNa loka ko avagAhana karake rahate haiM / 51 bhagavan ! kyA nAraka una nirjarApudgaloM ko jAnate-dekhate hue (unakA ) AhAra karate haiM athavA nahIM jAnate-dekhate aura nahIM AhAra karate ? gautama ! nairayika una nirjarApudgaloM ko jAnate nahIM, dekhate nahIM kintu AhAra karate haiM / isI prakAra asurakumAroM se paMcendriyatiryaJcoM taka kahanA / bhagavan ! kyA manuSya una nirjarApudgaloM ko jAnate dekhate haiM aura AharaNa karate haiM ? athavA nahIM jAnate, nahIM dekhate aura nahIM AharaNa karate haiM ? gautama ! koI-koI manuSya jAnate-dekhate haiM aura AharaNa karate haiM aura koI-koI manuSya nahIM jAnate, nahIM dekhate aura AharaNa karate haiM / kyoMkI - manuSya do prakAra ke haiM, yathA-saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta jo asaMjJIbhUta haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiM / saMjJIbhUta do prakAra ke haiM- upayoga se yukta aura upayoga se rahita / jo upayogarahita haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiM / jo upayogayukta haiM, ve jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM / vANavyantara aura jyotiSka devoM se sambandhita vaktavyatA nairayikoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! kyA vaimAnika deva una nirjarApudgaloM ko jAnate haiM, dekhate haiM, AhAra karate haiM ? gautama ! manuSyoM ke samAna vaimAnikoM kI vaktavyatA samajhanA / vizeSa yaha ki vaimAnika do prakAra ke haiM, mAyI- mithyAdRSTi- upapannaka aura amAyI- samyagdRSTi - upapannaka / jo mAyImithyAdRSTi - upapannaka hote haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, (kintu) AhAra karate haiM / jo amAyI- samyagdRSTi-upapannaka haiM, ve do prakAra ke haiM, anantaropapannaka aura paramparopapannaka / jo anantaropapannaka haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiM / jo paramparopapannaka haiM, ve do prakAra ke haiM, paryAptaka aura aparyAptaka / jo aparyAptaka haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, AhAra karate haiM / jo paryAptaka haiM, ve do prakAra ke haiM- upayogayukta aura upayogarahita / jo upayogarahita haiM, ve nahIM jAnate, nahIM dekhate, (kintu ) AhAra karate haiM / jo upayogayukta haiM, ve jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM / [427] bhagavan ! darpaNa dekhatA huA manuSya kyA darpaNa ko dekhatA hai ? apane Apako dekhatA hai ? athavA ( apane ) pratibimba ko dekhatA hai ? gautama ! ( vaha) darpaNa ko dekhatA hai, apane zarIra ko nahIM dekhatA, kintu pratibimba dekhatA hai / isI prakAra asi, maNi, udapAna, tela, phANita aura vasA ke viSaya meM samajhanA / [428] bhagavan ! kambalarUpa zATaka AveSTita pariveSTita kiyA huA jitane avakAzAntara ko sparza karake rahatA hai, (vaha) phailAyA huA bhI kyA utane hI avakAzAntara ko sparza karake rahatA hai ? hA~, gautama ! rahatA hai / bhagavan ! sthUNA Upara uThI huI jitane kSetra ko avagAhana karake rahatI hai, kyA tirachI lambI kI huI bhI vaha utane hI kSetra ko avagAhana karake rahatI hai ? hA~, gautama ! rahatI hai / bhagavan ! AkAzathiggala arthAt loka kisa se spRSTa hai ?, kitane kAryoM se spRSTa hai ? ityAdi pro - gautama ! loka dharmAstikAya se spRSTa hai, dharmAstikAya ke deza se spRSTa nahIM hai,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 AgamasUtra-hindI anuvAda dharmAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai; isI prakAra adharmAstikAya jAnanA / AkAzAstikAya se spRSTa nahIM hai, AkAzAstikAya ke deza se spRSTa hai tathA AkAzAstikAya ke pradezoM se spRSTa hai yAvat vanaspatikAya se spRSTa hai, trasakAya se kathaMcit spRSTa hai aura kathaMcit spRSTa nahIM hai, addhA-samaya se deza se spRSTa hai tathA deza se spRSTa nahIM hai / jambUdvIpa dharmAstikAya se spRSTa nahIM hai, dharmAstikAya ke deza aura pradezoM se spRSTa hai / isI prakAra vaha adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke deza aura pradezoM se spRSTa hai, pRthvIkAya yAvat vanaspatikAya se spRSTa hai, trasakAya se kathaMcit spRSTa hai, kathaMcit spRSTa nahIM hai; addhA-samaya se spRSTa hai / isI prakAra lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDadvIpa, kAlodasamudra, Abhyantara puSkarArddha aura bAhya puSkarArddha meM isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki bAhya puSkarArdha se lekara Age ke samudra evaM dvIpa addhA-samaya se spRSTa nahIM haiM / svayambhUramaNasamudra taka isI prakAra hai / [429] jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDadvIpa, puSkaradvIpa, varuNadvIpa, kSIvara, ghRtavara, kSoda, nandIzvara, aruNavara, kuNDalavara, rucaka / [430] AbharaNa, vastra, gandha, utpala, tilaka, pRthvI, nidhi, ratna, varSadhara, draha, nadiyA~, vijaya, vakSaskAra, kalpa, indra / [431] kuru, mandara, AvAsa, kUTa, nakSatra, candra, sUrya, deva, nAga, yakSa, bhUta aura svayambhUramaNa samudra yaha krama hai / [432] isa prakAra bAhyapuSkarArddha ke samAna svayambhUramaNasamudra (taka) 'addhA-samaya se spRSTa nahIM hotA' | bhagavan ! loka kisase spRSTa hai ? ityAdi samasta vaktavyatA loka (AkAza thigala) ke samAna jAnanA / aloka dharmAstikAya se yAvata AkAzAstikAya se spaSTa nahIM hai; (vaha) AkAzAstikAya ke deza tathA pradezoM se spRSTa hai; (kintu) pRthvIkAya se spRSTa nahIM hai, yAvat addhA-samaya se spRSTa nahIM hai / aloka eka ajIvadravya kA deza hai, agurulaghu hai, ananta agurulaghuguNoM se saMyukta hai, sarvAkAza ke anantaveM bhAga kama hai / | pada-15 uddezaka-2 [433] indriyopacaya, nirvartanA, nirvartanA ke asaMkhyAta samaya, labdhi, upayogakAla, alpabahutva meM vizeSAdhika upayoga kAla / tathA [434] avagraha, avAya, IhA, vyaMjanAvagraha aura arthAvagraha, atItabaddhapuraskRta dravyendriya aura bhAvendriya yaha bAraha dvAra hai / [435] bhagavan ! indriyopacaya kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, zrotrendriyopacaya, cakSurindriyopacaya, ghrANendriyopacaya, jihvendriyopacaya aura sparzanendriyopacaya / bhagavan ! nairayikoM ke indriyopacaya kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, zrotrendriyopacaya yAvat sparzanendriyopacaya / isI prakAra yAvat vaimAnikoM ke indriyopacaya ke viSaya meM kahanA / jisake jitanI indriyA~ hotI haiM, usake utane hI prakAra kA indriyopacaya kahanA cAhie / bhagavan ! indriyanirvartanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! pAMca prakAra kI, zrotrendriyanirvartanA yAvat sparzanendriyanirvartanA / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka khnaa| pada.1
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-15/2/435 53 vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hotI haiM, usakI utanI hI indriyanirvartanA kahanA / bhagavan ! zrotrendriyanirvartanA kitane samaya kI hai ? gautama ! asaMkhyAta samayoM ke antarmuharta kI hai / isI prakAra sparzanendriyanirvartanA-kAla taka kahanA / isI prakAra nairayikoM yAvat vaimAnikoM kI indriyanirvartanA ke kAla meM kahanA / bhagavan ! indriyalabdhi kitane prakAra kI hai ? gautama ! pAMca prakAra kI, -zrotrendriyalabdhi yAvat sparzendriyalabdhi / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utanI hI indriyalabdhi kahanI cAhie / indriyoM kA upayogakAla pAMca prakAra kA hai, zrotrendriya-upayogakAla yAvat sparzendriya-upayogakAla / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utane hI indriyopayogakAla kahane cAhie / bhagavana ! ina zrotrendriya, cakSurindriya, ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya ke jaghanya upayogAddhA, utkRSTa upayogAddhA aura jaghanyotkRSTa upayogAddhA meM kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! jaghanya upayogAddhA cakSurindriya kA sabase kama hai, usase zrotrendriya kA vizeSAdhika hai, usase ghrANendriya kA vizeSAdhika hai, usase jihvendriya kA vizeSAdhika hai, usase sparzendriya kA vizeSAdhika hai / utkRSTa upayogAddhA meM cakSurindriya kA sabase kama hai, usase zrotrendriya kA vizeSAdhika hai, usase ghrANendriya kA vizeSAdhika hai, usase jihvendriya kA vizeSAdhika hai, usase sparzendriya kA vizeSAdhika hai / jaghanyotkRSTa upayogAddhA se sabase kama cakSurindriya kA jaghanya upayogAddhA hai, usase zrotrendriya kA vizeSAdhika hai, usase ghrANendriya kA vizeSAdhika hai, usase jihvendriya kA vizeSAdhika hai, usase sparzendriya kA vizeSAdhika hai, sparzendriya ke jaghanya upayogAddhA se cakSurindriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, usase zrotrendriya kA utkRSTa upayogAddhA vizeSAdhika hai, usase ghrANendriya kA vizeSAdhika hai, usase jihvendriya kA vizeSAdhika hai, usase sparzendriya kA vizeSAdhika hai / bhagavan ! indriya-avagrahaNa kitane prakAra ke haiM ? gautama ! pAMca prakAra ke, zrotrendriyaavagrahaNa yAvat sparzendriya-avagrahaNa / isI prakAra nArakoM se vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utane avagrahaNa samajhanA / / [436] bhagavan ! indriya-avAya kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, zrotrendriya avAya yAvat sparzendriya-avAya / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utane avAya kahanA / bhagavan ! IhA kitane prakAra kI hai ? gautama ! pAMca prakAra kI, zrotrendriya-IhA, yAvat sparzendriya-IhA / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jisake jitanI indriyA~ hoM, usake utanI IhA khnaa| bhagavan ! avagraha kitane prakAra kA hai ? avagraha do prakAra kA hai, arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / bhagavan ! vyaMjanAvagraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? vyaJjanAvagraha cAra prakAra kA hai, zrotrendriyAvagraha, ghrANendriyAvagraha, jihvendriyAvagraha aura sparzendriyAvagraha / bhagavan ! arthAvagraha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? arthAvagraha chaha prakAra kA hai, zrotrendriya-arthAvagraha yAvat sparzendriya-arthAvagraha aura noindriya arthAvagraha / bhagavan ! nairayikoM ke kitane avagraha haiM ? gautama ! do, arthAvagraha aura vyNjnaavgrh|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 AgamasUtra-hindI anuvAda isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka kahanA / pRthvIkAyikoM ke do avagraha haiM / arthAvagraha aura vyaMjanAvagraha / pRthvIkAyikoM ko eka sparzendriya-vyaMjanAvagraha hI hai / pRthvIkAyikoM ko eka sparzendriya-arthAvagraha hI hai / isI prakAra vanaspatikAyika taka khnaa| isI prakAra dvIndriyoM ke avagraha meM samajhanA / vizeSa yaha ki dvIndriyoM ke vyaMjanAvagraha tathA arthAvagraha do prakAra ke haiM / isI prakAra trIndriya aura caturindriya jIvoM meM bhI samajhanA / vizeSa yaha hai ki indriya kI parivRddhi hone se eka-eka vyaMjanAvagraha evaM arthAvagraha kI bhI vRddhi kahanA cAhie / caturindriya jIvoM ke vyaJjanAvagraha tIna prakAra ke aura arthAvagraha cAra prakAra ke haiM / vaimAnikoM taka zeSa samasta jIvoM ke avagraha nairayikoM ke samAna samajha lenaa| [437] bhagavan ! indriyA~ kitane prakAra kI kahI haiM ? gautama ! do prakAra kI, dravyendriya aura bhAvendriya / dravyendriyA~ ATha prakAra kI haiM, do zrotra, do netra, do ghrANa, jihvA aura sparzana / nairayikoM ko ye hI ATha dravyendriyA~ haiM / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka samajhanA / pRthvIkAyikoM ko eka sparzanendriya hai / vanaspatikAyikoM taka isI prakAra kahanA / dvIndriya ko do dravyendriyA~ haiM, sparzanendriya aura jihvendriya / trIndriya ke cAra dravyendriyA~ haiM, do ghrANa, jihvA aura sparzana / caturindriya jIvoM ke chaha dravyendriyA~ haiM, do netra, do ghrANa, jihvA aura sparzana / zeSa sabake nairayikoM kI taraha ATha dravyendriyA~ kahanA / / bhagavan ! eka-eka nairayika kI atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta / kitanI baddha haiM ? gautama ! ATha / eka-eka nairayika kI puraskRta dravyendriyA~ ATha haiM, solaha haiM, saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM / eka-eka asurakumAra ke atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha dravyendriyA~ ATha haiM / puraskRta (dravyendriyA~) ATha haiM, nau haiM, saMkhyAta haiM, asaMkhyAta haiM, yA ananta haiM / stanitakumAra taka isI prakAra kahanA / pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSataH inakI baddha dravyendriyA~ eka mAtra sparzanendriya hai / tejaskAyika aura vAyukAyika meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki inakI puraskRta dravyendriyA~ nau yA dasa hotI haiM / dvIndriyoM meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki inakI baddha dravyendriyoM do hai / isI prakAra trIndriya meM samajhanA vizeSa yaha ki (isakI) baddha dravyendriyA~ cAra haiM / isI prakAra caturindriya meM bhI jAnanA / vizeSa yaha ki (isakI) baddha dravyendriyA~ chaha haiM / paMcendriyatiryaJcayonika, manuSya, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma, IzAna deva kI atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM asurakumAra ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki puraskRta dravyendriyA~ kisI manuSya ke hotI haiM, kisI ke nahIM hotI / jisake hotI haiM, usake ATha, nau saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / sanatkumAra yAvat acyuta aura graiveyaka deva kI atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM ke viSaya meM nairayika ke samAna jAnanA / ekaeka vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita deva kI atIta dravyendriyA~ ananta haiM / vijayAdi cAroM meM se pratyeka kI baddha dravyendriyA~ ATha haiM / aura puraskRta (dravyendriyA~) ATha, solaha, caubIsa yA saMkhyAta hotI haiM / sarvArthasiddha deva kI atIta dravyendriyA~ ananta, baddha ATha aura puraskRta bhI ATha hotI haiM / bhagavan ! (bahuta-se) nArakoM kI atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA - 15/2/436 55 baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? asaMkhyAta haiM / puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM / isI prakAra yAvat (bahuta-se ) graiveyaka devoM meM samajhanA / vizeSa yaha ki manuSyoM kI baddha dravyendriyA~ kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hotI haiM / ( bahuta-se ) vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI atIta (dravyendriyA~) ananta haiM, baddha asaMkhyAta haiM (aura) puraskRta asaMkhyAta haiM / sarvArthasiddha devoM kI atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha saMkhyAta haiN| (aura) puraskRta saMkhyAta haiM / bhagavan ! eka-eka nairayika kI nairayikapana meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM / baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha haiM / puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI / jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / eka-eka nairayika kI asurakumAra paryAya meM atIta (dravyendriyA~) ananta haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / isI prakAra eka-eka nairayika kI yAvat stanitakumAraparyAya meM kahanA / bhagavan ! eka-eka nairayika kI pRthvIkAyapana meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha dravyendriyA~ nahIM haiM / puraskRta kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI / jisakI hotI haiM, usakI eka, do, tIna yA saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / isI prakAra eka-eka nAraka kI yAvat vanaspatikAyapana meM kahanA / bhagavan ! eka-eka nairayika kI dvIndriyapana meM kitanI atIta dravyendriyA~ haiM ? gautama ! ananta / baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM ? kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI / jisakI hotI haiM, usakI do, cAra, chaha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / isI prakAra trIndriyapana meM samajhanA / vizeSa yaha ki usakI puraskRta dravyendriyA~ cAra, ATha yA bAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / isI prakAra caturindriyapana meM jAnanA / vizeSa yaha ki usakI puraskRta dravyendriyA~ chaha, bAraha, aThAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiM / paMcendriyatiryaJcaparyAya meM asurakumAra samAna kahanA / manuSyaparyAya meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki puraskRta dravyendriyA~ ATha, solaha, cauvIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / manuSyoM ko chor3a kara zeSa savakI puraskRta dravyendriyA~ manuSyapana meM kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, aisA nahIM kahanA / vANavyantara, jyotiSka, saudharma se lekara graiveyaka deva taka ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM aura puraskRta indriyA~ kisI kI haiM, kisI kI nahIM haiM / jisakI haiM, usakI ATha, solaha, cauvIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiM / eka nairayika kI vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita - devatva ke rUpa meM atIta aura baddha dravyendriyA nahIM hai / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha yA solaha hotI haiM / sarvArthasiddha - devapana meM atIta aura baddha dravyendriyA~ nahIM haiM, puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM / nairayika ke samAna asurakumAra ke viSaya meM bhI paMcendriyatiryaJcayonika taka kahanA / vizeSa yaha ki jisakI svasthAna meM jitanI baddha dravyendriyA~ kahI haiM, usakI utanI kahanA /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 AgamasUtra-hindI anuvAda bhagavan ! eka-eka manuSya kI nairayikapana meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM / baddha dravyendriyA~ kitanI haiM ? nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kitanI haiM / gautama ! kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, cauvIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM / isI prakAra yAvat paMcendriyatiryaJcaparyAya meM kahanA / vizeSa yaha ki ekendriya aura vikalendriyoM meM se jisakI jitanI puraskRta dravyendriyA~ kahI haiM, usakI utanI kahanA / bhagavan ! manuSya kI manuSyaparyAya meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM / baddha dravyendriyA~ ATha haiM | puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI, jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hotI haiM ? vANavyantara, jyotiSka aura yAvat graiveyaka devatva ke rUpa meM nairayikatva rUpa meM ukta atItAdi dravyendriyoM ke samAna samajhanA / eka-eka manuSya kI vijaya yAvat aparAjitadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha yA solaha hotI haiM / baddha dravyendriyA~ nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM aura kisI kI nahIM hotI / jisakI hotI haiM, usakI ATha yA solaha hotI haiM / eka-eka manuSya kI sarvArthasiddhadevatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM | baddha dravyendriyA~ nahIM hotI haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM / vANavyantara aura jyotiSka deva kI tathArUpa meM atIta, baddha aura puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA nairayika ke samAna kahanA / saudharmakalpa deva kI bhI nairayika ke samAna kahanA / vizeSa yaha hai ki saudharmadava kI vijaya, vaijayanta jayanta aura aparAjitadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM | jisakI hotI haiM, usakI ATha hotI haiM / baddha dravyendriyA~ nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, ATha yA solaha hotI haiM / (saudharmadeva kI) sarvArthasiddhadevatvarUpa meM dravyendriyoM nairayika ke samAna samajhanA / graiveyakadeva taka yAvat sarvArthasiddhadevatvarUpa meM atIta, baddha, puraskRta dravyendriyoM kI vaktavyatA bhI isI prakAra khnaa| eka-eka vijaya yAvat aparAjita deva kI nairayika ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyAM nahIM hai / ina cAroM kI pratyeka kI, yAvat paMcendriyatiryaJcayonikatvarUpa meM dravyendriyoM ko isI prakAra samajhanA / (inhIM kI pratyeka kI) manuSyatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM, puraskRta dravyendriyA~ ATha, solaha yA caubIsa hotI haiM, athavA saMkhyAta hotI haiM | vANavyantara evaM jyotiSka devatva ke rUpa meM dravyendriyoM nairayikatvarUpa ke anusAra kahanA / saudharmadevatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM aura puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, usakI ATha, solaha, caubIsa athavA saMkhyAta hotI haiM / yAvat graiveyakadevatva ke rUpa meM isI prakAra samajhanA | vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM aura kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM usakI ATha hotI haiM / baddha dravyendriyA~ ATha haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM aura kisI kI nahIM hotI haiM, jisakI hotI haiM, usake ATha hotI haiM /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA - 15/2/437 bhagavan ! eka-eka vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita deva kI sarvArthasiddhadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! nahIM haiM / baddha dravyendriyA~ nahIM haiM / puraskRta dravyendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / jisakI hotI haiM, ve ATha hotI haiN| bhagavan ! eka-eka sarvArthasiddhadeva kI nArakapana meM kitanI dravyendriyA~ atIta haiM ? gautama ! ananta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyA~ nahIM hai / isI prakAra manuSyatva ko chor3akara yAvat graiveyakadevatvarUpa meM (eka-eka sarvArthasiddhadeva kI ) vaktavyatA samajhanA / vizeSa yaha hai ki manuSyatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta ( dravyendriyA~) ATha haiM / ( eka - eka sarvArthasiddhadeva kI ) vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjitadevatvarUpa meM atIta (dravyendriyA~) kisI kI haiM aura kisI kI nahIM haiM / jisakI hotI haiM, ve ATha hotI haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyAM nahIM hai / eka - eka sarvArthasiddhadeva kI sarvArthasiddhadevatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ nahIM haiM / baddha (dravyendriyA~) ATha haiM / puraskRta (dravyendriyA~) nahIM haiM / 57 bhagavan ! (bahuta-se) nairayikoM kI nArakatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM / baddha (dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM / puraskRta (dravyendriyA~) ananta haiM / bhagavan ! (bahuta-se) nairayikoM kI asurakumAratvarUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? ananta haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta ( dravyendriyA~) ananta haiM / ( bahuta-se nArakoM kI ) yAvat graiveyakadevatvarUpa meM dravyendriyoM isI prakAra jAnanA / nairayikoM kI vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjitadevatva ke rUpa ke atIta dravyendriyA~ nahIM haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta (dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM / (nairayikoM kI) sarvArthasiddhadevatva rUpa meM dravyendriyAM bhI isI prakAra jAnanA / asurakumAroM yAvat ( bahuta-se ) paMcendriyatiryaJcayonikoM kI sarvArthasiddha devatvarUpa meM prarUpaNA isI prakAra karanA / vizeSa yaha ki vanaspatikAyikoM kI vijaya yAvat sarvArthasiddhadevatva ke rUpa meM puraskRta dravyendriyA~ ananta haiM / manuSyoM aura sarvArthasiddhadevoM ko chor3akara sabakI svasthAna meM baddha (dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM, parasthAna meM baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / vanaspatikAyikoM kI svasthAna meM baddha dravyendriyA~ ananta haiM / manuSyoM kI nairayikatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha dravyendriyA~ nahIM haiM aura puraskRta dravyendriyA~ ananta haiM / manuSyoM kI yAvat graiveyakadevatvarUpa meM isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki svasthAna meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha dravyendriyA~ kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta haiM aura puraskRta dravyendriyA~ ananta haiM / manuSyoM kI vijaya yAvat aparAjita-devatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ saMkhyAta haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiN| puraskRta dravyendriyA~ kadAcita saMkhyAta haiM, kadAcit asaMkhyAta haiM / isI prakAra sarvArthasiddhadevatvarUpa bhI samajha lenA / ( bahuta-se ) vANavyantara aura jyotiSka devoM kI dravyendriyoM kI vaktavyatA nairayikoM ke samAna jAnanA / saudharmadevoM kI atItAdi kI vaktavyatA isI prakAra hai / vizeSa yaha ki vijaya, vaijayanta, jayanta tathA aparAjitadevatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiM, baddha nahIM haiM tathA puraskRta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiM / sarvArthasiddhadevatva rUpa meM atIta nahIM haiM, baddha dravyendriyA~ bhI nahIM haiM, kintu puraskRta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiM / ( bahuta-se ) yAvat graiveyakadevoM kI dravyendriyoM bhI isI prakAra samajhanA /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI nairayikatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM ? baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta (dravyendriyA~) nahIM haiM / isI prakAra yAvat jyotiSkadevatvarUpa meM bhI kahanA / vizeSa yaha ki inakI manuSyatvarUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM / baddha (dravyendriyA~) nahIM haiM / puraskRta (dravyendriyA~) asaMkhyAta haiM ? (vijayAdi cAroM kI) saudharmAdi devatva se lekara graiveyakadevatva ke rUpa meM atItAdi dravyendriyoM kI vaktavyatA isI prakAra hai / inakI svasthAna meM atIta dravyendriyA~ asaMkhyAta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyAM bhI asaMkhyAta hai / (ina cAroM devoM) kI sarvArthasiddhadevatva rUpa meM atIta aura baddha dravyendriyA~ nahIM haiM, kintu puraskRta asaMkhyAta haiM / bhagavan ! sarvArthasiddha devoM kI nairayikatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! ananta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyA nahIM hai / manuSya ko chor3a kara yAvat graiveyakadevatva taka ke rUpa meM bhI isI prakAra kahanA / (inakI ) manuSyatva ke rUpa meM atIta dravyendriyA~ ananta haiM, baddha nahIM haiM, puraskRta saMkhyAta haiM / vijaya yAvat aparAjita devatva ke rUpa meM inakI atIta dravyendriyA~ saMkhyAta haiM / baddha aura puraskRta dravyendriyAM nahIM hai / sarvArthasiddha devoM kI sarvArthasiddhadevatva rUpa meM atIta dravyendriyA~ nahIM haiM / baddha dravyendriyA~ saMkhyAta haiM / puraskRta dravyendriyA~ nahIM haiM / 1 58 bhagavan ! bhAvendriyA~ kitanI haiM ? gautama ! pAMca zrotrendriya se sparzendriya taka / bhagavan ! nairayikoM kI kitanI bhAvendriyA~ haiM ? gautama ! pAMca zrotrendriya se sparzendriya taka / isI prakAra jisakI jitanI indriyA~ hoM, utanI vaimAnikoM taka kahanA / bhagavan ! eka-eka nairayika kI kitanI atIta bhAvendriyA~ haiM ? gautama ! ananta haiM / kitanI (bhAvendriyA~) baddha haiM ? pAMca haiM / puraskRta bhAvendriyA~ kitanI haiM ? ve pAMca haiM, dasa haiM, gyAraha haiM, saMkhyAta haiM yA asaMkhyAta haiM athavA ananta haiM / isI prakAra asurakumAroM yAvat stanitakumAra kI bhAvendriyoM meM kahanA / vizeSa yaha hai ki puraskRta bhAvendriyA~ pAMca, chaha, saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta haiM / isI prakAra pRthvIkAya se caturindriyataka kahanA / vizeSa yaha ki ( inakI ) puraskRta bhAvendriyA~ chaha, sAta, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / paMcendriyatiryaJcayonika yAvat IzAnadeva kI atItAdi bhAvendriyoM ke viSaya meM asurakumAroM kI bhAvendriyoM kI taraha kahanA / vizeSa yaha ki manuSya kI puraskRta bhAvendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiM / sanatkumAra se lekara graiveyakadeva taka nairayikoM ke samAna kahanA / vijaya yAvat aparAjita deva kI atIta bhAvendriyA~ ananta haiM, baddha pAMca haiM aura puraskRta bhAvendriyA~ pAMca, dasa, pandraha yA saMkhyAta haiM / sarvArthasiddhadeva kI atIta bhAvendriyA~ ananta haiM, baddha aura puraskRta pAMca hai / bhagavan ! ( bahuta-se) nairayikoM kI atIta bhAvendriyA~ kitanI haiM ? ananta haiM / baddha bhAvendriyA~ asaMkhyAta haiM / puraskRta bhAvendriyA~ ananta haiM / isI prakAra - dravyendriyoM ke bahuvacana daNDaka samAna bhAvendriyoM meM kahanA / vizeSa yaha hai ki vanaspatikAyikoM kI baddha bhAvendriyA~ ananta haiM / eka-eka nairayika kI nairayikatva ke rUpa meM atIta bhAvendriyA~ ananta haiM / isakI baddha bhAvendriyA~ pA~ca haiM aura puraskRta bhAvendriyA~ kisI kI hotI haiM, kisI kI nahIM hotI haiN| jisakI hotI haiM, usakI pAMca, dasa, pandraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / isI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-15/2/437 prakAra asurakumAratva yAvat stanitakumAratva ke rUpa meM (atItAdi bhAvendriyoM ko kahanA / ) vizeSa yaha ki isakI baddha bhAvendriyA~ nahIM haiM / (eka-eka nairayika kI) pRthvIkAyatva se lekara yAvat dvIndriyatva ke rUpa meM bhAvendriyoM kA dravyendriyoM kI taraha kahanA / trIndriyatva ke rUpa meM bhI isI prakAra kahanA / vizeSa yaha ki puraskRta bhAvendriyA~ tIna, chaha, nau, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hotI haiM / isI prakAra caturindriyatva rUpa meM bhI kahanA / vizeSa yaha ki puraskRta bhAvendriyA~ cAra, ATha, bAraha, saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta haiM / isa prakAra ye (dravyendriyoM ke viSaya meM kathita) hI cAra gama yahA~ samajhanA / vizeSa-tRtIya gama meM jisakI jitanI bhAvendriyA~ hoM, utanI puraskRta bhAvendriyoM meM samajhanA / caturtha gama meM jisa prakAra sarvArthasiddha kI sarvArthasiddhatva ke rUpa meM kitanI bhAvendriyA~ atIta haiM ? 'nahIM haiM / ' baddha bhAvendriyA~ saMkhyAta haiM, puraskRta bhAvendriyA~ nahIM haiM, yahA~ taka kahanA / pada-15-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-16-"prayoga") [438] bhagavan ! prayoga kitane prakAra kA hai ? gautama ! pandraha prakAra kA, satyamanaHprayoga, asatya manaHprayoga, satya-mRSA, manaHprayoga, asatyA-mRSA, manaHprayoga isI prakAra vacanaprayoga, bhI cAra prakAra kA hai, audArika zarIrakAya-prayoga, audArikamizrazarIrakAyaprayoga, vaikriyazarIrakAya-prayoga, vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga, AhArakazarIrakAya-prayoga, AhArakamizrazarIrakAya-prayoga aura kArmaNa zarIrakAya-prayoga / [439] bhagavan ! jIvoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! pandraha prakAra ke, satyamanaHprayoga se (lekara) kArmaNazarIrakAya-prayoga taka / bhagavan ! nairayikoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! gyAraha prakAra ke, satyamanaHprayoga se lekara asatyAmRpAvacana-prayoga, vaikriyazarIrakAya-prayoga, vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga aura kArmaNazarIrakAyaprayoga / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAroM taka samajhanA / bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke kitane prayoga haiM ? gautama ! tIna, audArikazarIrakAya-prayoga, audArikamizrazarIrakAya-prayoga aura kArmaNazarIrakAyaprayoga / isI prakAra vanaspatikAyikoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki vAyukAyikoM ke pAMca prakAra ke prayoga haiM, audArikazarIrakAya-prayoga, audArikamizrazarIrakAya-prayoga, vaikriyazarIrakAyaprayoga aura vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga tathA kArmaNazarIrakAya-prayoga / bhagavan ! dvIndriyajIvoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! cAra, asatyAmRSAvacanaprayoga, audArikazarIrakAya-prayoga, audArikamizrazarIrakAya-prayoga aura kaarmnnshriirkaay-pryog| isI prakAra caturindriya taka samajhanA / bhagavan ! paMcendriyatiryaJcayonikoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! teraha, satyamanaHprayoga yAvat asatyAmRSAmanaHprayoga isI taraha vacanaprayoga, audArikazarIrakAya-prayoga, audArikamizrazarIrakAya-prayoga, vaikriyazarIrakAya-prayoga, vaikriyamizrazarIrakAya-prayoga aura kArmaNazarIrakAya-prayoga / bhagavan ! manuSyoM ke kitane prakAra ke prayoga haiM ? gautama ! pandraha, satyamanaH-prayoga se lekara kArmaNazarIrakAya-prayoga taka / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke prayoga ke viSaya meM nairayikoM ke samAna smjhnaa| [440] bhagavan ! jIva satyamanaHprayogI hote haiM athavA yAvat kArmaNazarIrakAyaprayogI
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 AgamasUtra-hindI anuvAda hote haiM ? gautama ! jIva sabhI satyamanaHprayogI bhI hote haiM, yAvat mRSAmanaHprayogI, satyamRSAmanaHprayogI, Adi tathA vaikriyamizrazarIrakAyaprayogI bhI evaM kArmaNazarIrakAyaprayogI bhI hote haiM, athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI hotA hai, athavA bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI hote haiM, athavA eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hotA hai, athavA bahuta-se jIva AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hote haiM / ye cAra bhaMga hue / (dvikasaMyogI cAra bhaMga)-athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya prayogI, athavA eka AhArakazarIrakAyaprayogI aura bahuta-se AhArakamizrazarIrakAyaprayogI, athavA bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI, athavA bahuta-se AhArakazarIrakAyaprayogI aura bahuta-se AhArakamizrazarIrakAya-prayogI / ye samuccaya jIvoM ke prayoga kI apekSA se ATha bhaMga hue / bhagavan ! nairayika ? gautama ! nairayika sabhI satyamanaHprayogI bhI hote haiM, yAvat vaikriyamizrazarIra kAyaprayogI bhI hote haiM; athavA koI eka (nairayika) kArmaNazarIrakAyaprayogI hotA hai, athavA koI aneka nairayika kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM / isI prakAra asurakumAroM yAvat stanitakumAroM meM kahanA / - bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kyA audArikazarIrakAya-prayogI haiM, audArikamizrazarIrakAyaprayogI haiM athavA kArmaNazarIrakAya-prayogI haiM ? gautama ! tInoM hai / isI prakAra apkAyika jIvoM se lekara vanaspatikAyikoM taka kahanA / vizeSa yaha hai ki vAyukAyika vaikriyazarIrakAyaprayogI bhI haiM aura vaikriyamizrazarIrakAya-prayogI bhI haiM / bhagavan ! dvIndriya jIva ? gautama ! sabhI dvIndriya jIva asatyAmRSAvacana-prayogI bhI hote haiM, audArikazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM, audArikamizrazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM / athavA koI eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, yA bahuta-se (dvIndriya jIva) kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM / caturindriyoM taka isI prakAra samajhanA / paMcendriyatiryaJcayonikoM ko nairayikoM ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki yaha audArikazarIrakAya-prayogI bhI hotA hai tathA audArikamizrazarIrakAya-prayogI bhI hotA hai / athavA koI paMcendriyatiryaJcayonika kArmaNazarIrakAya-prayogI bhI hote hai / bhagavan ! manuSya saMbaMdhI prazna-gautama ! manuSya satyamanaHprayogI yAvat audArikazarIrakAyaprayogI bhI hote haiM, vaikriyazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM, aura vaikriyazarIrakAya-prayogI bhI hote haiM / athavA koI eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka (manuSya) audArikamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA koI eka AhArakazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka AhArakazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA koI eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hotA hai, athavA aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA koI eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM / (isa prakAra) eka-eka ke (saMyoga se) ATha bhaMga hote haiM / athavA koI eka (manuSya) audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakazarIrakAyaprayogI hotA hai, athavA eka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura eka AhArakazarIrakAyaprayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI aura aneka AhArakazarIrakAyaprayogI hote haiM / isa prakAra ye cAra bhaMga haiM / athavA eka audArikamizra0 aura eka
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA- 16/-/440 61 1 AhArakamizrazarIrakAya prayogI, athavA eka audArikamizra0 aura aneka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI haiM, athavA aneka audArikamizra0 aura eka AhArakamizrazarIrakAya- prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizra0 aura aneka AhArakamizrazarIrakAya - prayogI hote haiM / ye (dvikasaMyogI) cAra bhaMga haiM / athavA koI eka (manuSya) audArikamizra0 aura (eka) kArmaNazarIrakAya - prayogI hotA hai, athavA eka audArikamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya - prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya prayogI hote haiM / ye cAra bhaMga haiM / athavA eka AhAraka0 aura eka AhArakamizrazarIrakAya prayogI hotA hai, athavA eka AhAraka0 aura aneka AhArakamizrazarIrakAya prayogI hote haiM, athavA aneka AhAraka0 aura eka AhAraka mizrazarIrakAya prayogI hotA hai, athavA aneka AhAraka0 aura aneka AhArakamizrazarIrakAya- prayogI hote haiM / ye cAra bhaMga haiM / isI prakAra AhAraka aura kArmaNazarIrakAya - prayogI kI eka caturbhaMgI hotI hai / isI prakAra AhArakamizra aura kArmaNazarIrakAya - prayogI kI eka caturbhaMgI hotI hai / isa prakAra ( dvikasaMyogI kula ) caubIsa bhaMga hue / athavA eka audArikazarIrakAya prayogI, eka AhArakazarIrakAya prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya prayogI hotA hai, athavA eka audArikamizrazarIrakAya prayogI, eka AhArakazarIrakAya prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hote haiM, athavA eka audArika mizrazarIrakAya prayogI, aneka AhArakazarIrakAya prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya- prayogI hotA hai; athavA eka audArikamizrazarIrakAya prayogI aneka AhArakazarIrakAya prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya prayogI hote haiM; athavA aneka AhArakazarIrakAya prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya prayogI hote haiM; athavA aneka audArikamizrazarIrakAya prayogI, eka AhArakazarIrakAya prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAyaprayogI hotA hai; athavA aneka audArikamizrazarIrakAya- prayogI eka AhArakazarIrakAya- prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya prayogI hote haiM; athavA aneka audArikamizrazarIrakAyaprayogI, aneka AhArakazarIrakAya prayogI aura eka AhArakamizrazarIrakAya - prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizrazarIrakAya-prayogI, aneka AhArakazarIrakAya prayogI aura aneka AhArakamizrazarIrakAya-prayogI hote haiM / ye ATha bhaMga haiM / isI prakAra audArikamizra, AhAraka aura kArmaNazarIrakAya prayogI ke ATha bhaMga samajha lenA / isI prakAra audArikamizra, AhArakamizra aura kArmaNazarIrakAya prayoga ke lekara ATha bhaMga kara lenA / isI prakAra AhAraka, AhArakamizra aura kArmaNazarIrakAya prayoga ko lekara ATha bhaMga kara lenA / isa prakAra trikasaMyoga ke ye saba milakara kula battIsa bhaMga jAna lene cAhie / I athavA eka audArikamizra0, eka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya- prayogI hotA hai, athavA eka audArikamizra0, eka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya prayogI hote haiM, athavA eka audArikamizra0, eka AhAraka0 aneka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya prayogI hotA hai, athavA eka audArikamizra0, eka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 AgamasUtra-hindI anuvAda hote haiM; athavA eka audArikamizra0 aneka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA eka audArikamizra0, aneka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; athavA eka audArikamizra0 aneka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA eka audArikamizra0, aneka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; athavA aneka audArikamizra0, eka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA aneka audArikamizra0, eka AhAraka0, eka audArikamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM; athavA aneka audArikamizra0, eka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizra0 eka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizra0 aneka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai, athavA aneka audArikamizra0, aneka AhAraka0, eka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAya-prayogI hote haiM, athavA aneka audArikamizra0, aneka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura eka kArmaNazarIrakAya-prayogI hotA hai; athavA aneka audArikamizra0, aneka AhAraka0, aneka AhArakamizra0 aura aneka kArmaNazarIrakAyaprayogI hote haiM / isa prakAra catuHsaMyogI ye solaha bhaMga hote haiM tathA ye sabhI asaMyogI 8, dvikasaMyogI 24, trikasaMyogI 32 aura catuHsaMyogI 16 milakara assI bhaMga hote haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ke prayoga asurakumAroM ke prayoga ke samAna samajhanA / [441] bhagavan ! gatiprapAta kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca, prayogagati, tatagati, bandhanachedanagati, upapAtagati aura vihAyogati / ___ vaha prayogagati kyA hai ? gautama ! pandraha prakAra kI, satyamanaHprayogagati yAvat kArmaNazarIrakAyaprayogagati / prayoga ke samAna prayogagati bhI kahanA / bhagavan ! jIvoM kI prayogagati kitane prakAra kI hai ? gautama ! pandraha prakAra kI hai, ve pUrvavat jAnanA / bhagavan ! nairayikoM kI kitane prakAra kI prayogagati hai ? gautama ! gyAraha prakAra kI, satyamanaHprayogagati ityAdi / isa prakAra vaimAnika paryanta jisako jitane prakAra kI gati hai, usakI utane prakAra kI gati kahanA / bhagavan ! jIva kyA satyamanaHprayogagati vAle haiM, athavA yAvat kArmaNazarIrakAya prayogagatika haiM ? gautama ! jIva sabhI prakAra kI gati vAle hote haiM / usI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vaha tatagati kisa prakAra kI hai ? tatagati vaha hai, jisake dvArA jisa grAma yAvat saniveza ke lie prasthAna kiyA huA vyakti (abhI) pahu~cA nahIM, bIca mArga meM hI hai / vaha bandhanachedanagati kyA hai ? bandhanachedanagati vaha hai, jisake dvArA jIva zarIra se athavA zarIra jIva se pRthak hotA hai / upapAtagati kitane prakAra kI hai ? tIna prakAra kI, kSetropapAtagati, bhavopapAtagati aura nobhavopapAtagati / kSetropapAtagati kitane prakAra kI hai ? pAMca prakAra kI, nairayikakSetropapAtagati, tiryaJcayonikakSetropapAtagati, manuSyakSetropapAtagati, devakSetropapAtagati aura siddhkssetroppaatgti|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-16/-/441 nairayikakSetropapAtagati sAta prakAra kI hai ratnaprabhApRthvI0 yAvat adhastanasaptamapRthvInairayikakSetropapAtagati / tiryaJcayonikakSetropapAtagati pAMca prakAra kI hai, ekendriya yAvat paMcendriyatiryagyonikakSetropapAtagati / manuSyakSetropapAtagati do prakAra kI hai / sammUrchima0 aura garbhaja-manuSyakSetropapAtagati / devakSetropapAtagati cAra prakAra kI hai, bhavanapati0 yAvat vaimAnika deva kSetropapAtagati / siddhakSetropapAtagati aneka prakAra kI hai, jambUdvIpa meM, bharata aura aivata kSetra meM saba dizAoM meM, saba vidizAoM meM, kSudra himavAn aura zikharI varSadharaparvata meM, haimavata aura hairaNyavata varSa meM, zabdApAtI aura vikaTApAtI vRttavaitADhyaparvata meM, mahAhimavanta aura rukmI nAmaka varSadhara parvatoM meM, harivarSa aura ramyakavarSa meM, gandhApAtI aura mAlyavanta vRttavaitADhyaparvata meM, niSadha aura nIlavanta varSadhara parvata meM, pUrvavideha aura aparavideha meM, devakuru aura uttarakuru meM tathA mandaraparvata meM, ina saba kI saba dizAoM aura vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hai / lavaNasamudra meM, dhAtakIpaNDadvIpa meM, kAlodasamudra meM, puSkaravaradvIpAdArddha meM ina sabakI saba dizAoM-vidizAoM meM siddhakSetropapAtagati hai / bhavopapAtagati kitane prakAra kI hai ? cAra prakAra kI, nairayika se devabhavopapAtagati paryanta / nairayika bhavopapAtagati sAta prakAra kI hai, ityAdi siddhoM ko chor3a kara saba bheda khnaa| kSetropapAtagati ke samAna bhavopapAtagati meM kahanA / nobhavopapAtagati kisa prakAra kI hai ? do prakAra kI, pudgala-nobhavopapAtagati aura siddha-nobhavopapAtagati / pudgalanobhavopapAtagati kyA hai ? jo pudgala paramANu loka ke pUrvI caramAnta se pazcimI caramAnta taka eka hI samaya meM calA jAtA hai, athavA pazcimI caramAnta se pUrvI caramAnta taka, athavA caramAnta se uttarI yA uttarI caramAnta se dakSiNI caramAnta taka tathA UparI caramAnta se nIcale evaM nIcale caramAnta se UparI caramAnta taka eka samaya meM hI gati karatA hai; yaha pudgalanobhavopapAtagati kahalAtI hai / siddha-nobhavopapAtagati do prakAra kI hai, anantarasiddha0 aura paramparasiddha-nobhavopapAtagati / anantarasiddha-nobhavopapAtagati pandraha prakAra kI hai / tIrthasiddhaanantarasiddha0 yAvat anekasiddha-anantarasiddha-nobhavopapAtagati / paramparasiddha-nobhavopapAtagati aneka prakAra kI hai / aprathamasamayasiddha-nobhavopapAtagati, evaM dvisamayasiddha-nobhavopapAtagati yAvat antasamayasiddha-nobhavopapAtagati / vihAyogati kitane prakAra kI hai ? sattaraha prakAra kI / spRzadgati, aspRzadgati, upasampadyamAnagati, anupasampadyamAnagati, pudgalagati, maNDUkagati, naukAgati, nayagati, chAyAgati, chAyAnupAtagati, lezyAgati, lezyAnupAtagati, uddizyapravibhaktagati, catuHpuruSapravibhaktagati, vakragati, paMkagati aura bandhanavimocanagati / vaha spRzadgati kyA hai ? paramANu pudgala kI athavA dvipradezI yAvat anantapradezI skandhoM kI eka dUsare ko sparza karate hue jo gati hotI hai, vaha spRzadgati hai / aspRzadgati kise kahate haiM ? pUrvokta paramANu pudgaloM se lekara anantapradezI skandhoM kI paraspara sparza kiye vinA hI jo gati hotI hai, vaha aspRzadgati hai| upasampadyamAnagati vaha hai, jisameM vyakti rAjA, yuvarAja, Izvara, talavAra, mADambika, ibhya, seTha, senApati yA sArthavAha ko Azraya karake gamana karatA ho / inhIM pUrvokta (rAjA Adi) kA paraspara Azraya na lekara jo gati hotI hai, vaha anupasampadyamAna gati hai / / pudgalagati kyA hai ? paramANu pudgaloM kI yAvat anantapradezI skandhoM kI gati
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda pudgalagati hai / meMr3haka jo uchala uchala kara gati karatA hai, vaha maNDUkagati kahalAtI hai / jaise naukA pUrva vaitAlI se dakSiNa vaitAlI kI ora jalamArga se jAtI hai, athavA dakSiNa vaitAlI se apara vaitAlI kI ora jalapatha se jAtI hai, aisI gati naukAgati hai / naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evambhUta, ina sAta nayoM kI jo pravRtti hai, vaha nayagati hai / azva, hAthI, manuSya, kinnara, mahoraga, gandharva, vRSabha, ratha aura chatra kI chAyA kA Azraya karake jo gamana hotA hai, vaha chAyAgati hai / chAyA puruSa Adi apane nimitta kA anugamana karatI hai, kintu puruSa chAyA kA anugamana nahIM karatA, vaha chAyAnupAtagati hai / kRSNalezyA (ke dravya) nIlalezyA (ke dravya) ko prApta hokara usI ke varNa, gandha, rasa tathA sparzarUpa meM bArabAra jo pariNata hotI hai, isI prakAra nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara, kApotalezyA tejolezyA ko, tejolezyA padmalezyA ko tathA padmalezyA zuklalezyA kI prApta hokara jo usI ke varNa yAvat sparzarUpa meM pariNata hotI hai, vaha lezyAgati hai / jisa lezyA ke dravyoM ko grahaNa karake (jIva ) kAla karatA hai, usI lezyAvAle meM utpanna hotA hai / jaise - kRSNalezyA vAle yAvat zuklalezyA vAle dravyoM meM / yaha lezyAnupAtagati hai / 64 uddezyapravibhaktagata kyA hai ? AcArya, upAdhyAya, sthavira, pravarttaka, gaNi, gaNadhara athavA gaNAvacchedaka ko lakSya karake jo gamana kiyA jAtA hai, vaha uddizyapravibhaktagati hai / catuH puruSapravibhaktagati kise kahate haiM ? jaise- 1. kinhIM cAra puruSoM kA eka sAtha prasthAna huA aura eka hI sAtha pahu~ce, 2. eka sAtha prasthAna huA, kintu eka sAtha nahIM pahu~ce, 3. eka sAtha prasthAna nahIM huA, kintu pahu~ce eka sAtha, tathA 4. prasthAna eka sAtha nahIM aura eka sAtha bhI nahIM pahu~ce, yaha catuH puruSapravibhaktagati hai / vakragati cAra prakAra kI hai / ghaTTana se, stambhana se, zleSaNa se aura prapatana se / jaise koI puruSa kAde meM, kIcar3a meM athavA jala meM (apane zarIra ko dUsare ke sAtha jor3akara gamana karatA hai, ( usakI ) yaha (gati) paMkagati hai / vaha bandhanavimocanagati kyA hai ? atyanta paka kara taiyAra hue, ataeva bandhana se vimukta AmroM, AmrAtakoM, bijauroM, bilvaphaloM, kavIThoM, bhadra phaloM, kaTahaloM, dAr3imoM, pArevata phala, akharoToM, cora phaloM, boroM athavA tindukaphaloM kI rukAvaTa na ho to svabhAva se hI jo adhogati hotI hai, vaha bandhanavimocanagati hai / huA pada - 16 - kA munidIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa / pada - 17 - " lezyA" uddezaka- 9 [442] samAhAra, sama-zarIra aura sama ucchvAsa, karma, varNa, lezyA, samavedanA, samakriyA tathA samAyuSka, yaha sAta dvAra isa uddezaka meM hai / [443] bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna AhAra, samAna zarIra tathA samAna ucchvAsaniHzvAsa vAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMkI- - nAraka do prakAra ke haiM, - mahAzarIravAle aura alpazarIra vAle / jo mahAzarIra vAle hote haiM, ve bahuta adhika pudgaloM kA AhAra karate haiM, pariNata karate haiM, ucchvAsa lete haiM aura se pudgaloM kA niHzvAsa chor3ate haiM / ve bAra-bAra AhAra karate haiM, pariNata karate haiM, ucchvasana aura niHzvanasa karate haiM / jo
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-17/1/443 65 alpazarIvAle haiM, ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat niHzvAsa chor3ate haiM / ve kadAcit AhAra karate haiM, yAvat kadAcit niHzvasana karate haiM / isa hetu se aisA kahA hai ki nAraka sabhI samAna AhAkhAle yAvat samAna niHzvAsa vAle nahIM hote haiM / [444] bhagavan ! nairayika kyA sabhI samAna karmavAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMkI-nAraka do prakAra ke haiM, pUrvopapannaka aura pazcAdupapannaka / jo pUrvopapannaka haiM, ve alpa karmavAle haiM aura unameM jo pazcAdupapannaka haiM, ve mahAkarma vAle haiM / bhagavan ! kyA nairayika sabhI samAna varNavAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| kyoMkI-gautama ! nairayika do prakAra ke haiM / pUrvopapannaka aura pazcAdupapannaka / jo pUrvopapatraka haiM, ve adhika vizuddha varNavAle hote haiM aura jo pazcAdupapannaka hote haiM, ve avizuddha varNavAle hote haiM / varNa ke samAna lezyA se bhI nArakoM ko vizuddha aura avizuddha jAnanA / bhagavan ! sabhI nAraka kyA samAna vedanAvAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMkI-gautama nairayika do prakAra ke haiM, saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta / jo saMjJIbhUta haiM, ve mahAn vedanAvAle haiM aura unameM jo asaMjJIbhUta haiM, ve alpatara vedanAvAle haiN| [445] bhagavan ! sabhI nAraka kyA samAna kriyA vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMkI-gautama ! nAraka tIna prakAra ke haiM-samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura smygmithyaadRsstti| jo samyagdRSTi haiM, unake cAra kriyAe~ hotI haiM, ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnakriyA / jo mithyAdRSTi tathA samyamithyAdRSTi haiM, unake niyata pAMca kriyAe~ hotI haiM-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA aura mithyAdarzanapratyayA / bhagavan ! kyA sabhI nAraka samAna AyuSyavAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| gautama ! nairayika cAra prakAra ke haiM, kaI nAraka samAna AyuvAle aura samAna utpattivAle hote haiM, kaI samAna AyuvAle, kintu viSama utpattivAle hote haiM, kaI viSama AyuvAle aura eka sAtha utpattivAle hote haiM tathA kaI viSama AyuvAle aura viSama utpattivAle hote haiN| [446] bhagavan ! sabhI asurakumAra kyA samAna AhAra vAle haiM ? ityAdi yaha artha samartha nahIM hai / zeSa kathana nairayikoM ke samAna hai / bhagavan ! sabhI asurakumAra samAna karma vAle haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMkI-asurakumAra do prakAra ke haiM, -pUrvopapatraka aura pazcAdupapannaka / jo pUrvopapannaka haiM, ve mahAkarma vAle haiM / jo pazcAdupapannaka haiM, ve alpatarakarma vAle haiM / isI prakAra varNa aura lezyA ke lie prazna-gautama ! asurakumAroM meM jo pUrvopapannaka haiM, ve avizuddhatara varNavAle haiM tathA jo pazcAdupapannaka haiM, ve vizuddhatara varNavAle haiM / isI prakAra lezyA meM kahanA / (asurakumAroM kI) vedanA, kriyA evaM Ayu ke viSaya meM nairayikoM ke samAna kahanA / isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA / [447] pRthvIkAyikoM ke AhAra, karma, varNa aura lezyA ke viSaya meM nairayiko ke samAna kahanA / bhagavan ! kyA sabhI pRthvIkAyika samAna vedanAvAle hote haiM ? hA~ gautama ! hote haiM / kyoMkI sabhI pRthvIkAyika asaMjJI hote haiM / ve asaMjJIbhUta aura aniyata vedanA vedate hai / bhagavan ! sabhI pRthvIkAyika samAna kriyAvAle hote haiM ? hA~ gautama ! hote haiM / kyoMkI-sabhI pRthvIkAyika mAyI-mithyAdRSTi hote haiM, unake niyata rUpa se pAMcoM kriyAe~ hotI haiM / pRthvIkAyikoM ke samAna hI yAvat caturindriyoM kI vedanA aura kriyA kahanA /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 AgamasUtra-hindI anuvAda paMcendriyatiryaJcayonikoM ko nairayika jIvoM ke anusAra samajhanA / vizeSa yaha ki kriyAoM meM vizeSatA hai / paMcendriyatiryaJca tIna prakAra ke haiM, samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyamithyAdRSTi / jo samyagdRSTi haiM, ve do prakAra ke haiM-asaMyata aura saMyatAsaMyata / jo saMyatAsaMyata haiM, unako tIna kriyAe~ lagatI haiM, ArambhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayA / jo asaMyata hote haiM, unako cAra kriyAe~ lagatI haiM / ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnakriyA / jo mithyAdRSTi aura samyaga-mithyAdRSTi haiM, unako nizcita rUpa se pAMca kriyAe~ lagatI haiM, ve isa prakAra-ArambhikI, yAvat mithyAdarzanapratyayA / [448] bhagavan ! manuSya kyA sabhI samAna AhAra vAle hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMkI-manuSya do prakAra ke haiM / mahAzarIvAle aura alpa zarIravAle / jo mahAzarIravAle haiM, ve bahuta-se pudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat bahuta-se pudgaloM kA niHzvAsa lete haiM tathA kadAcit AhAra karate haiM, yAvat kadAcit niHzvAsa lete haiM / jo alpazarIvAle haiM, ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM, yAvat alpatara pudgaloM kA niHzvAsa lete haiM; bArabAra AhAra lete haiM, yAvat bAra-bAra niHzvAsa lete haiM / zeSa saba varNana nairayikoM ke anusAra samajhanA / kintu kriyAoM kI apekSA vizeSatA hai / manuSya tIna prakAra ke haiM / samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura samyagmidhyAdRSTi / jo samyagdRSTi haiM, ve tIna prakAra ke haiM, saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata / jo saMyata haiM, ve do prakAra ke haiM-sarAgasaMyata aura viitraagsNyt| jo vItarAgasaMyata haiM, ve akriya hote haiM / jo sarAgasaMyata hote haiM, ve do prakAra ke haiM, pramatta aura apramatta / jo apramattasaMyata hote haiM, unameM eka mAyApratyayA kriyA hotI hai / jo pramattasaMyata haiM, unameM do kriyAe~ hotI haiM, ArambhikI aura mAyApratyayA / jo saMyatAsaMyata haiM, unameM tIna kriyAe~ haiM, ArambhikI, pArigrahikI aura mAyApratyayA | jo asaMyata haiM, unameM cAra kriyAe~ haiM, ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAnakriyA; jo mithyAdRSTi athavA samyagmithyAdRSTi haiM, unameM nizcitarUpa se pAMcoM kriyAe~ hotI haiM / [449] asurakumAroM ke samAna vANavyantara devoM kI (AhArAdi saMbaMdhI vaktavyatA kahanA / ) isI prakAra jyotiSka aura vaimAnika devoM ke AhArAdi meM bhI kahanA / vizeSa yaha hai ki vedanA kI apekSA ve do prakAra ke haiM, mAyI-mithyAdRSTi-upapannaka aura amAyI-samyagdRSTiupapannaka / jo mAyI-mithyAdRSTi-upapatraka haiM, ve alpatara vedanAvAle haiM aura jo amAyIsamyagdRSTi-upapatraka haiM, ve mahAvedanAvAle haiM / [450] bhagavan ! salezya sabhI nAraka samAna AhAravAle, samAna zarIravAle aura samAna ucchvAsa-niHzvAsavAle haiM ? sAmAnya gama ke samAna sabhI salezya samasta gama yAvat vaimAnikoM taka kahanA / bhagavan ! kyA kRSNalezyAvAle sabhI nairayika samAna AhAravAle, samAna zarIkhAle aura samAna ucchvAsa-niHzvAsavAle hote haiM ? gautama ! sAmAnya nArakoM ke samAna kRSNalezyAvAle nArakoM kA kathana bhI samajhanA / vizeSatA itanI hai ki vedanA kI apekSA nairayika mAyImidhyAdRSTi-upapannaka aura amAyI-samyagdRSTi-upapannaka kahanA / (kRSNalezyAyukta) asurakumAroM se yAvat vANavyantara ke AhArAdi sapta dvAroM ke viSaya meM samuccaya asurakumArAdi ke samAna kahanA / manuSyoM meM kriyAoM kI apekSA kucha vizeSatA hai / samuccaya manuSyoM ke kriyAviSayaka
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA - 17/1/449 67 kathana ke samAna kRSNalezyAyukta manuSyoM kA kathana karanA / jyotiSka aura vaimAnika devoM ke viSaya meM kRSNa, nIla aura kApota lezyA ko lekara prazna nahIM karanA / isI prakAra kRSNalezyA vAloM ke samAna nIlalezyAvAloM ko bhI samajhanA / kApotalezyAvAle nairayikoM se vANavyantaroM taka kA saptadvArAdiviSayaka kathana bhI isI prakAra samajhanA / vizeSatA yaha ki kApotalezyA vAle nairayikoM kA vedanA ke viSaya meM pratipAdana samuccaya nArakoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! tejolezyAvAle asurakumAroM ke samAna AhArAdi viSayaka prazna - gautama ! samuccaya asurakumAroM kA AhArAdiviSayaka kathana ke samAna tejolezyAviziSTa asurakumAroM ko samajhanA / vizeSatA yaha ki vedanA meM jyotiSkoM samAna kahanA / (tejolezyAvAle) pRthvIkAyika, apkAyika, vanaspatikAyika, paMcendriyatiryaJcoM aura manuSyoM kA kathana audhika ke samAna karanA / vizeSatA yaha ki kriyAoM kI apekSA se tejolezyAvAle manuSyoM meM kahanA ki jo saMyata haiM, ve pramatta aura apramatta do prakAra ke haiM tathA sarAgasaMyata aura vItarAgasaMyata, (ye do bheda tejolezyA vAle manuSyoM meM) nahIM hote / tejolezyA kI apekSA se vANavyantaroM kA kathana asurakumAroM ke samAna samajhanA / isI prakAra tejolezyAviziSTa jyotiSka aura vaimAnikoM ke viSaya meM bhI pUrvavat kahanA / zeSa AhArAdi padoM ke viSaya meM pUrvokta asurakumAroM ke samAna hI samajhanA / tejolezyA vAloM kI taraha padmalezyAvAloM ke liye bhI kahanA / vizeSa yaha ki jina jIvoM meM padmalezyA hotI hai, unhIM meM usakA kathana karanA / zuklalezyA vAloM kA AhArAdiviSayaka kathana bhI isI prakAra hai, kintu unhIM jIvoM meM kahanA, jinameM vaha hotI hai| tathA jisa prakAra aughikoM kA gama kahA hai, usI prakAra saba kathana karanA / itanA vizeSa hai ki padmalezyA aura zuklalezyA paMcendriyatiryaJcoM, manuSyoM aura vaimAnikoM meM hI hotI hai, zeSa jIvoM meM nahIM / pada - 17 uddezaka - 2 [451] bhagavan ! lezyAe~ kitanI haiM ? gautama ! chaha- kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / [452] nairayikoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? gautama ! tIna, kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA / bhagavan ! tiryaJcayonika jIvoM meM kitanI lezyAe~ haiM ? gautama ! chaha, kRSNa yAvat zuklalezyA / ekendriya jIvoM meM cAra lezyAe~ hotI haiM / kRSNalezyA se tejolezyA taka / pRthvIkAyika apakAyika aura vanaspatikAyika meM bhI cAra lezyAe~ hai / tejaskAyika, vAyukAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM nairayikoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? gautama ! chaha, -kRSNa yAvat zuklalezyA / sammUrcchima- paMcendriyatiryaJcayonika meM nArakoM ke samAna samajhanA / garbhaja-paMcendriyatiryaJcoM meM chaha lezyAe~ hotI haiM- kRSNa yAvat zuklalezyA / garbhaja tiryaJcayonika striyoM meM ye hI chaha lezyAe~ hotI haiM / manuSyoM meM chaha lezyAe~ hotI haiM / sammUrcchima manuSyoM meM nArakoM ke samAna jAnanA / garbhaja manuSyoM evaM mAnuSI strI meM chaha lezyAe~ hotI haiM / bhagavan ! devoM meM kitanI lezyAe hotI haiM ? chaha / deviyoM meM cAra lezyAe~ hotI haiM,
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 AgamasUtra - hindI anuvAda - kRSNalezyA yAvat tejolezyA / isI prakAra bhavanavAsI aura vANavyaMtara deva - devI meM jAnanA / jyotiSka devoM aura devI meM ekamAtra tejolezyA hotI hai / vaimAnika devoM meM tIna lezyAe~ haiMtejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA / vaimAnika deviyoM meM ekamAtra tejolezyA hotI hai / [453] bhagavan ! ina salezya, kRSNalezya yAvat zuklalezya aura alezya jIvoM meM kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e jIva zuklalezyA vAle haiM, unase padmalezyA vAle saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA vAle saMkhyAtaguNe haiM, unase alezya anantaguNe haiM, unase kApotalezyA vAle anantaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura salezya unase bhI vizeSAdhika haiM / [454] bhagavan ! kRSNalezyA, nIlalezyA aura kApotalezyA vAle nArakoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase thor3e kRSNalezyAvAle nAraka haiM, unase asaMkhyAtaguNe nIlalezyAvAle haiM aura unase bhI asaMkhyAtaguNe kApotalezyA vAle haiM / [ 455] bhagavan ! ina kRSNalezyA se lekara zuklalezyA vAle tiryaMcayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama tiryaJca zuklalezyA vAle haiM ityAdi audhika jIvo ke samAna samajhanA / vizeSatA yaha ki tiryaJcoM meM alezya nahIM kahanA / bhagavan ! kRSNalezyA se lekara tejolezyA taka ke ekendriyoM meM ? gautama ! sabase kama tejolezyA vAle ekendriya haiM, unase anantaguNe kApotalezyAvAle haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNalezyAvAle vizeSAdhika haiM / bhagavan ! kRSNalezyA se lekara tejolezyA taka ke pRthvIkAyikoM meM samuccaya ekendriyoM ke samAna alpabahutva kahanA / vizeSatA itanI ki kApotalezyAvAle pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra kRSNAdilezyA vAle akAyikoM meM alpabahutva jAnanA / kRSNa yAvat kApotalezyAvAle tejaskAyikoM meM sabase kama kApotalezyA vAle haiM, unase nIlalezyAvAle vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyAvAle vizeSAdhika haiM / isI prakAra vAyukAyikoM ko bhI jAnanA / kRSNalezyA yAvat tejolezyA vAle vanaspatikAyikoM meM audhika ekendriya ke samAna alpabahutva samajhanA / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM kA alpabahutva tejaskAyikoM ke samAna hai / bhagavan ! ina kRSNalezyA yAvat zuklalezyA vAle paMcendriyatiryaJcayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! audhika tiryaJcoM ke samAna paMcendriyatiryaJcoM kA alpabahutva kahanA / vizeSatA yaha ki kApotalezyA vAle paMcendriyatiryaJca asaMkhyAtaguNe haiM / sammUrcchima-paJcendriyatiryaJcayonikoM kA alpabahutva tejaskAyikoM ke samAna samajhanA / garbhaja-paMcendriyatiryaJcoM evaM tiryacastriyoM kA alpabahutva samuccaya paMcendriyatiryaJcoM ke samAna jAnanA / vizeSatA yaha hai ki kApotalezyA vAle saMkhyAtaguNe kahanA / bhagavan ! ina kRSNalezyA vAloM se lekara zuklalezyAyukta sammUrcchimapaMcendriyatiryaJcayonikoM aura garbhaja- paMcendriyatiryaJcayonikoM meM se kauna, kinase alpa, bahuta, tulya aura vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama zuklezyA vAle garbhaja- paMcendriyatiryaJcayonika haiM, unase padmalezyAvAle saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyAviziSTa saMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyAviziSTa vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyAyukta vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyAvAle sammUrcchima
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-17/2/455 paMcendriyatiryaJcayonika asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA vAle vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNalezyAvAle sammUrchima-paMcendriyatiryaJcayonika vizeSAdhika haiM / kRSNalezyA vAlI se lekara zuklalezyA vAlo sammUrchima paMcendriyatiryaJcayonikoM aura tiryaJcayonika striyoM meM pUrvavat alpabahutva jAnanA / bhagavan ! ina kRSNAlezyAvAloM se lekara zuklalezyAvAle garbhaja paMcendriyatiryaJcayonikoM aura tiryaJcastriyoM meM ? gautama ! sabase kama zuklalezyI garbhajapaMcendriyatiryaJcayonika haiM, unase saMkhyAtaguNI zuklalezyI garbhaja-paMcendriyatiryaJcastriyAM haiM, unase padmalezyI garbhaja paMcendriyatiryaJcayonika saMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyI garbhajapaMcendriyatiryacastriyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyI0 saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI tiryaJcastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI garbhaja-paMcendriyatiryazca saMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiN| bhagavan ! kRSNA lezyAvAle se lekara zuklalezyAvAle ina sammUrchimapaMcendriyatiryaJcayonikoM, garbhaja-paMcendriyatiryaJcayonikoM tathA tiryaJcayonikastriyoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI garbhaja tiryaJcayonika haiM, unase zuklalezyI tiryaJcastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase padmalezyI garbhaja paMcendriyatiryaJcayonika saMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyI tiryazcastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyI garbhaja paMcendriyatiryaJca saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI tiryaJcastriyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI tiryaJcayonika saMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI sammUrchimapaMcendriyatiryaJcayonika asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI (sammUrchima paMcendriyatiryazcayonika) vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI sammUrchima-paMcendriyatiryaJca vizeSAdhika haiM / bhagavan ! ina kRSNalezyAvAle se lekara zuklalezyAvAle paMcendriyatiryaJcayonikoM aura tiryaJcastriyoM meM ? gautama! sabase kama zuklalezyI paMcendriyatiryaJcayonika haiM, unase zuklalezyI paMcendriyatiryatiryaJca striyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase padmalezyI saMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyI saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAta guNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM / bhagavan ! ina tiryaJcayonikoM aura tiryaJcayonika striyoM meM ? gautama ! jaise nauvA~ kRSNAdilezyAvAle tiryaJcayonikasambandhI alpabahutva kahA hai, vaise yaha dasavA~ bhI samajha lenaa| vizeSatA yaha ki kApotalezyAvAle tiryaJcayonika anantaguNe hote haiM / isa prakAra ye (pUrvokta) dasa alpabahutva tiryaJcoM ke kahe gae haiM . [456] isI prakAra manuSyoM kA bhI alpabahutva kahanA / parantu unakA aMtima alpabahutva nahIM hai| [457] bhagavan ! ina kRSNalezyAvAle se lekara zuklalezyAvAle devoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI deva haiM, unase padmalezyI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase kapotalezyI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI deva vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI deva vizeSAdhika haiM aura unase bhI tejolezyI deva saMkhyAtaguNe haiM / ina deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3I
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 AgamasUtra-hindI anuvAda kApotalezyI deviyAM haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM aura unase tejolezyI saMkhyAtaguNI haiM / bhagavan ! ina devoM aura deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase tejolezyI deva saMkhyAtaguNe haiM, unase bhI tejolezyI deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM / bhagavan ! ina bhavanavAsI devoM meM ? gautama ! sabase kama tejolezyI bhavanavAsI deva haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM aura unase bhI kRSNalezyI vizeSAdhika haiM / isI prakAra unakI deviyoM kA bhI alpabahutva kahanA cAhie / bhagavan ! ina bhavanavAsI devoM aura deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3e tejolezyI bhavanavAsI deva haiM, unase tejolezyI bhavanavAsI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI bhavanavAsI deviyAM saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAMdhika haiM aura unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiN| bhavanavAsI deva-deviyoM ke alpabahutva samAna vANavyantaroM kA alpabahutva kahanA / bhagavan ! ina tejolezyAvAle jyotiSka devoM-deviyoM meM ? sabase thor3e tejolezyI jyotiSka deva haiM, unase tejolezyI jyotiSka deviyAM saMkhyAtaguNI haiM / bhagavan ! ina vaimAnika devoM meM ? gautama ! sabase kama zuklalezyI vaimAnika deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAta guNe haiM aura unase bhI tejolezyI asaMkhyAtaguNe haiM / bhagavan ! ina vaimAnika devoM aura deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI vaimAnika deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI asaMkhyAtaguNe haiM, (unase) tejolezyI vaimAnika deviyAM saMkhyAtaguNI haiM / / bhagavan ! ina bhavanavAsI Adi devo meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI vaimAnika deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase tejolezyA vAle vANavyantara deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase bhI tejolezyI jyotiSka deva saMkhyAtaguNe haiM / bhagavan ! ina bhavanavAsI Adi deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3I tejolezyI vaimAnika deviyAM haiM, unase tejolezyI bhavanavAsI deviyA~ asaMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase tejolezyI vANavyantara deviyA~ asaMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI asaMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika, unase tejolezyI jyotiSka deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM / bhagavan ! devoM aura deviyoM meM ? gautama ! sabase thor3e zuklalezyI vaimAnika deva haiM, unase padmalezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI vaimAnika deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase tejolezyI bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI bhavanavAsI deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI saMkhyAtaguNI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-17/2/457 71 haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase tejolezyI vANavyantara deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI vANavyantara deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase kApotalezyI vANavyantara deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM, unase kApotalezyI vANavyantara deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM, unase nIlalezyI vizeSAdhika haiM, unase kRSNalezyI vizeSAdhika haiM; unase tejolezyI jyotiSka deva saMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyI jyotiSka deviyA~ saMkhyAtaguNI haiM / [458] bhagavan ! ina kRSNalezyAvAle, yAvat zuklalezyAvAle jIvoM meM se kauna, kinase alpa RddhivAle athavA mahatI Rddhi vAle hote haiM ? gautama ! kRSNalezyI se nIlalezyI maharddhika haiM, unase kApotalezyI maharddhika haiM, unase tejolezyI maharddhika haiM, unase padmalezyI maharddhika haiM aura unase zuklalezyI maharddhika haiM / kRSNalezyI sabase alpa RddhivAle haiM aura zuklalezyI jIva sabase mahatI RddhivAle haiM / bhagavan ! ina kRSNalezyI, nIlalezyI aura kApotalezyI nArakoM meM ? gautama ! kRSNalezyI nArakoM se nIlalezyI nAraka maharddhika hai, unase kApotalezyI nAraka maharddhika haiM / kRSNalezyI nAraka sabase alpa RddhivAle aura kApotalezyI nAraka sabase mahatI RddhivAle haiM / bhagavan ! isa kRSNalezyI yAvat zuklalezyI tiryaJcayonikoM meM ? gautama ! samuccaya jIvoM ke samAna jAnanA / __ bhagavan ! kRSNalezyAvAle, yAvat tejolezyAvAle ekendriya tiryaJcayonikoM meM ? gautama ! kRSNalezyI ekendriya tiryaJcoM se nIlalezyI ekendriya maharddhika haiM, unase kApotalezyI maharddhika haiM, unase tejolezyI maharddhika haiM / sabase alpaRddhivAle kRSNalezyI aura sabase mahARddhi vAle tejolezyI ekendriya haiM / isI prakAra pRthvIkAyikoM ko jAnanA / isa prakAra caturindriya jIvoM taka jinameM jitanI lezyAe~ jisa krama se kahI haiM, usI krama se isa AlApaka ke anusAra unakI alparddhikatA-maharddhikatA samajha lenA / isI prakAra paMcendriyatiryaJcoM, tiryaJcastriyoM, sammUrchimoM aura garbhajoM-sabhI kI kRSNalezyA se lekara zuklalezyAparyanta yAvat vaimAnika devoM meM jo tejolezyA vAle haiM, ve sabase alparddhika haiM aura jo zuklalezyA vAle haiM, ve sabase maharddhika haiM, taka kahanA / kaI AcAryoM kA kahanA hai ki caubIsa daNDakoM ko lekara Rddhi ko kahanA / | pada-17 uddezaka-3 [459] bhagavan ! nAraka nArakoM meM utpanna hotA hai, athavA anAraka nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! nAraka hI nArakoM meM utpanna hotA hai / isI prakAra yAvat vaimAnikoM ko kahanA / bhagavan ! nAraka nArakoM se uddhartana karatA hai, athavA anAraka nArakoM se uddhartana karatA hai ? gautama ! anAraka hI nArakoM se uddhartana karatA hai / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki jyotipkoM aura vaimAnikoM ke viSaya meM 'cyavana' zabdaprayoga krnaa| bhagavan ! kyA kRSNalezyI nAraka kRSNalezyI nArakoMmeM hI utpanna hotA hai ? kRSNalezyI (nArakoM meM se) udvRtta hotA hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / isI prakAra nIlalezyI aura kApotalezyI meM bhI samajhanA / asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka bhI isI prakAra khnaa| vizeSatA yaha ki inake sambandha meM tejolezyA kA bhI kathana karanA / bhagavan ! kyA kRSNalezyI
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda pRthvIkAyika kRSNalezyI pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? tathA kyA kRSNalezyI ho kara udvarttana karatA hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / (kintu ) udvarttana kadAcit kRSNalezyI, kadAcit nIlezya aura kadAcit kApotalezyI hokara karatA hai / isI prakAra nIlalezyI aura kApotalezyI meM bhI jAnanA / bhagavan ! tejolezyI pRthvIkAyika kyA tejolezyI pRthvIkAyikoM meM hI utpanna hotA hai ? tejolezyI ho kara hI udvarttana karatA hai ?, hA~, gautama ! utpanna hotA hai, ( kintu ) udvarttana kadAcit kRSNalezyI, kadAcit nIlalezyI aura kadAcit kApotalezyI hokara karatA hai| apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM ko bhI isI prakAra samajhanA / tejaskAyikoM aura vAyukAyikoM bhI isI prakAra hai vizeSatA yaha ki inameM tejolezyA nahIM hotI / vikalendriyoM ko bhI isI prakAra jAnanA / paMcendriyatiryaMcayonikoM aura manuSyoM kA kathana bhI pRthvIkAyikoM ke samAna hai / vizeSatA yahI hai ki pUrvokta tIna lezyA ke badale yahAM chahoM lezyAoM kA kathana kahanA / vANavyantara devoM ko asurakumAroM ke samAna jAnanA / bhagavan ! kyA tejolezyI jyotiSka deva tejolezyI jyotiSka devoM meM utpanna hotA hai ? asurakumAroM samAna hI jyotiSkoM meM samajhanA / isI prakAra vaimAnika devoM meM bhI kahanA / vizeSatA yaha ki 'cyavana karate haiM' aisA kahanA / 72 bhagavan ! kRSNalezyI yAvat kApotalezyI nairayika kyA kramazaH usI lezyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? kyA vaha vahIM lezyAvAlA hokara hI udvarttana karatA hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! kyA kRSNalezyI yAvat tejolezyI asurakumAra (kramazaH ) kRSNalezyI yAvat tejolezyI asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? hA~, gautama ! pUrvavat hI asurakumAra ke viSaya meM bhI yAvat stanitakumAra kahanA / bhagavan ! kRSNalezyI yAvat tejolezyI pRthvIkAyika, kyA (kramazaH) kRSNalezyI yAvat tejolezyI pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? usI lezyA se yukta hokara udvRtta hotA hai ? hA~, gautama ! utpanna hotA hai, kintu kadAcit kRSNalezyI, kadAcit nIlezyI tathA kadAcit kApotalezyI hokara udvarttana karatA hai, kadAcit jisa lezyA vAlA hokara utpanna hotA hai, usI lezyA vAlA hokara udvarttana karatA hai / vizeSa yaha ki tejolezyI hokara utpanna to hotA hai, kintu tejolezyI hokara udvRtta nahIM hotA / apkAyikoM aura vanaspatikAyikoM meM bhI isI prakAra kahanA | bhagavan ! kyA kRSNalezyI, yAvat kApotalezyI tejaskAyika, (kramazaH) usI lezyAvAle tejaskAyikoM meM hI utpanna hotA hai ? tathA kyA vaha ( kramazaH) usI lezyAvAlA hokara hI udvRtta hotA hai ? hA~, gautama ! utpanna hotA hai, kintu kadAcit kRSNalezyI, kadAcit nIlalezyI, kadAcit kApotalezyI hokara udvarttana karatA hai / isI prakAra vAyukAyika, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM kahanA / bhagavan ! kyA kRSNalezyI yAvat zuklalezyI paMcendriyatiryaJcayonika ( kramazaH) usI lezyAvAle paMcendriya tiryaJcayonikoM meM utpanna hotA hai ? aura kyA usI lezyA se yukta hokara (maraNa) karatA hai ? hA~ gautama ! utpanna hotA hai, kintu udvarttana kadAcit kRSNalezyI yAvat kadAcit zuklalezyI hokara karatA hai / manuSya ko bhI isI prakAra samajhanA / vANavyantara deva ko asurakumAra kI taraha samajhanA / jyotiSka aura vaimAnika deva ko bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki jisameM jitanI lezyAe~ hoM, utanI lezyAoM kA kathana karanA tathA 'cyavana' zabda kahanA /
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-17/3/460 73 [460] bhagavan ! kRSNalezyI nairayika kRSNalezyI dUsare nairayika kI apekSA avadhi ke dvArA sabhI dizAoM aura vidizAoM meM samavalokana karatA huA kitane kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai ? gautama ! bahuta adhika kSetra na jAnatA hai na dekhatA hai na bahuta dUravartI kSetra ko jAnatA aura dekha pAtA hai, thor3e se adhika kSetra ko hI jAnatA hai aura dekhatA hai / kyoMkIgautama ! jaise koI puruSa atyanta sama evaM ramaNIya bhU-bhAga para sthita hokara cAroM ora dekhe, to vaha puruSa bhUtala para sthita dUsare puruSa kI apekSA se sabhI dizAoM-vidizAoM meM bArabAra dekhatA huA na to bahuta adhika kSetra ko jAnatA hai aura dekhatA hai, yAvat thor3e hI adhika kSetra ko jAnatA aura dekhatA hai / isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki kRSNalezyA vAlA nAraka...yAvat thor3e hI kSetra ko dekha pAtA hai / bhagavan ! nIlalezyI vAlA nAraka, kRSNalezyI vAle nAraka kI apekSA sabhI dizAoM aura vidizAoM meM avadhi dvArA dekhatA huA kitane kSetra ko jAnatA hai aura dekhatA hai ? gautama ! bahutara kSetra ko, dUratara kSetra ko, vitimiratara aura vizuddhatara jAnatA hai tathA dekhatA hai / kyoMkI-gautama ! jaise koI puruSa atIva sama, ramaNIya bhUmibhAga se parvata para car3ha kara sabhI dizAoM-vidizAoM meM avalokana kare, to vaha puruSa bhUtala para sthita puruSa kI apekSA, saba tarapha dekhatA huA bahutara yAvat kSetra ko vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai / isa kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki nIlalezyI nAraka, kRSNalezyI kI apekSA kSetra ko yAvat vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai / bhagavan ! kApotalezyI nAraka nIlalezyI nAraka kI apekSA avadhi se sabhI dizAoM-vidizAoM meM (saba ora) dekhatA-dekhatA kitane kSetra ko jAnatA hai kitane (adhika) kSetra ko dekhatA hai ? - gautama ! pUrvavat samajhanA, yAvat kSetra ko vizuddhatara jAnatA-dekhatA hai / [461] bhagavan ! kRSNalezyI jIva kitane jJAnoM meM hotA hai ? gautama ! do, tIna athavA cAra jJAnoM meM / yadi do meM ho to Abhinibodhika aura zrutajJAna meM hotA hai, tIna meM ho to Abhinibodhika, zruta aura avadhijJAna meM hotA hai, athavA Abhinibodhika zruta aura manaHparyavajJAna meM hotA hai aura cAra jJAnoM meM ho to AbhinibodhikajJAna yAvat manaHparyavajJAna meM hotA hai / isI prakAra yAvat padmalezyI jIva meM samajhanA / zuklalezyI jIva do, tIna, cAra yA eka jJAna meM hotA hai / yadi do tIna yA cAra jJAnoM meM ho to kRSNalezyI ke samAna jaannaa| yadi eka jJAna meM ho to eka kevalajJAna meM hotA hai / pada-17 uddezaka-4 | [462] pariNAma, varNa, rasa, gandha, zuddha, aprazasta, saMkliSTa, uSNa, gati, pariNAma, pradeza, avagAha, vargaNA, sthAna aura alpabahutva, (ye pandraha adhikAra caturtha uddezaka meM hai / [463] bhagavan ! lezyAe~ kitanI haiM ? gautama ! chaha, kRSNalezyA yAvat shuklleshyaa| bhagavan ! kayA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta ho kara usI rUpa meM, usI ke varNa, gandha, rasa aura sparzarUpa meM punaH punaH pariNata hotI hai ? hA~, gautama ! hotI hai / kyoMkI-jaise chAcha Adi khaTAI kA jAvaNa pAkara dUdha athavA zuddha vastra, raMga pAkara usa rUpa meM, yAvat usI ke sparzarUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtA hai, isI prakAra he gautama ! yAvat punaH punaHpariNata hotI hai / isI prakAra nIlalezyA kApotalezyA ko prApta hokara, kApotalezyA tejolezyA ko prApta
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 AgamasUtra-hindI anuvAda hokara, tejolezyA padmalezyA ko prApta hokara aura padmalezyA zuklalezyA ko prApta hokara usI ke rUpa meM aura yAvat punaHpunaH pariNata ho jAtI hai / bhagavan ! kRSNalezyA kyA nIlalezyA yAvat zuklalezyA ko prApta hokara unhIM ke svarUpa meM, unhIM ke varNa, gandha, rasa, sparzarUpa meM punaH punaH pariNata hotI hai ? hA~, gautama ! hotI hai / kyoMkI-jaise koI vaiDUryamaNi kAle. nIle, lAla, pIle athavA zveta sUtra meM pirone para vaha usI ke rUpa meM yAvat punaH punaH pariNata ho jAte hai, isI prakAra he gautama ! kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ko prApta hokara unhIM ke rUpa meM yAvat pariNata ho jAtI hai / bhagavan ! kyA nIlalezyA, kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ko pAkara unhIM ke svarUpa meM yAvat pariNata hotI hai ? hA~ gautama ! aisA hI hai / isI prakAra kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA aura zuklalezyA meM bhI samajhanA / [464] bhagavan ! kRSNalezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI jImUta, aMjana, khaMjana, kajjala,gavala, gavalavRnda, jAmunaphala, gIlAarIThA, parapuSTa, bhramara, bhramaroM kI paMkti, hAthI kA baccA, kAle keza, AkAzathiggala, kAlA azoka, kAlA kanera athavA kAlA bandhujIvaka ho / kRSNalezyA isase bhI aniSTatara hai, adhika akAnta, apriya, amanojJa aura adhika amanAma varNavAlI hai / bhagavan ! nIlalezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI bhaMga, bhRgapatra, papIhA, cAsapakSI kI pAMkha, zuka, tote kI pAMkha, zyAmA, vanarAji, dantarAga kabUtara kI grIvA, mora kI grIvA, haladhara kA vastra, alasIphUla, bANavRkSa kA phUla, aMjanakesikusuma, nIlakamala, nIla azoka, nIlA kanera athavA nIlA bandhujIvaka vRkSa ho, nIlalezyA isase bhI aniSTatara, adhika akAnta, apriya, amanojJa aura adhika amanAma varNa hai / bhagavan ! kApotalezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI khadira ke vRkSa kA sAra bhAga, kherasAra, dhamAsavRkSa kA sAra, tAmbA, tAmbe kA kaTorA, tAmbe kI phalI, baiMgana kA phUla, kokilacchada vRkSa kA phUla, javAsA kA phUla athavA kalakusuma ho, kApotalezyA varNa se isase bhI aniSTatara yAvat amanAma hai / bhagavan ! tejolezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI kharagoza yA meSa yA sUara yA sAMbhara yA manuSya kA rakta ho, indragopa, bAla-indragopa, bAla-sUrya, sandhyAkAlIna lAlimA, guMjA ke Adhe bhAga kI lAlimA, uttama hIMgula, pravAla kA aMkura, lAkSArasa, lohitAkSamaNi, kiramicI raMga kA kambala, hAthI kA tAlu, cIna nAmaka raktadravya ke ATe kI rAzi, pArijAta kA phUla, japApuSpa, kiMzuka phUloM kI rAzi, lAla kamala, lAla azoka, lAla kanera athavA lAlabandhujIvaka ho, tejolezyA ina se bhI iSTatara, yAvat adhika manAma varNavAlI hotI hai| bhagavan ! padmalezyA varNa se kaisI hai ? jaise koI campA, campaka chAla, campaka kA Tukar3A, haldI, haldIguTikA, haratAla, haratAlaguTikA, haratAla kA Tukar3A, cikura, cikura kA raMga, svarNazukti, uttama svarNa-nikaSa, vAsudeva kA pItAmbara, allakIphUla, campAphUla, kaneraphUla, kUSmANDa latA kA puSpa, svarNayUthikA phUla, ho, suhiraNyikA-kusuma, koraMTaphUloM kI mAlA, pIta azoka, pIlA kanera athavA pIlA bandhujIvaka ho, padmalezyA varNa meM inase bhI iSTatara, yAvat adhika manAma hotI hai / bhagavan ! zuklalezyA varNa se kaisI hai ? gautama ! jaise koI aMkaratna, zaMkha, candramA, kunda, udaka, jalakaNa, dahI, dUdha, dUdha kA uphAna, sUkhI phalI, mayUrapiccha kI miMjI,
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-17/4/464 75 tapA kara dhoyA huA cAMdI kA paTTa, zarad Rtu kA bAdala, kumuda kA patra, puNDarIka kamala kA patra, cAvaloM ke ATe kA piNDa, kaTujapuSpoM kI rAzi,sindhuvAraphUloM kI mAlA, zveta azoka, zveta kanera athavA zveta bandhujIvaka ho, zuklalezyA inase bhI varNa meM iSTatara yAvat adhika manAma hotI hai / bhagavan ! ye chahoM lezyAe~ kitane varNoM dvArA kahI jAtI haiM ? gautama ! (ye) pAMca varNoM vAlI haiM / kRSNalezyA kAle varNa se, nIlalezyA nIle varNa se, kApotalezyA kAle aura lAla varNa se, tejolezyA lAla varNa se, padmalezyA pIle varNa se aura zuklalezyA zveta varNa dvArA kahI jAtI hai / [465] bhagavan ! kRSNalezyA AsvAda (rasa) se kaisI kahI hai ? gautama ! jaise koI nIma, nImasAra, nImachAla, nImakAtha ho, athavA kaTuja, kaTujaphala, kaTujachAla, kaTuja kA kvAtha ho, athavA kar3avI tumbI, kaTuka tumbIphala, kar3avI kakar3I, kar3avI kakar3I kA phala, devadAlI, devadAlI puSpa, mRgavAluMkI, mRgavAluMkI kA phala, kar3avI ghoSAtikI, kar3avI ghoSAtikIphala, kRSNakanda athavA vajrakanda ho; bhagavan ! kyA kRSNalezyA rasa se isI rUpa kI hotI hai ? kRSNalezyA svAda meM ina se bhI aniSTatara, adhika akAnta apriya, amanojJa aura atizaya amanAma hai / bhagavan ! nIlalezyA AsvAda meM kaisI hai ? gautama ! jaise koI bhRgI, bhRgI kaNa, pAThA, cavitA, citramUlaka, pippalImUla, pIpala, pIpalacUrNa, zrRMgabera, zrRMgabera cUrNa ho; nIlalezyA rasa meM isase bhI aniSTatara, adhika akAnta, adhika apriya, adhika amanojJa aura atyadhika amanAma hai / bhagavan ! kApotalezyA AsvAda meM kaisI hai ? gautama ! jaise koI AmroM, AmrATakaphaloM, bijauroM, bilvaphaloM, kavIThoM, bhaTThoM, panasoM, dADimoM, pArAvata, akharoToM, bar3e beroM, tindukophaloM, jo ki apakka hoM, varNa, gandha aura sparza se rahita hoM; kApotalezyA svAda meM inase bhI aniSTatara yAvat atyadhika amanAma kahI hai| bhagavana ! tejolezyA AsvAda meM kaisI hai ? gautama ! jaise kinhIM AmroM ke yAvat tindukoM ke phala jo ki paripakva hoM, paripakva avasthA ke prazasta varNa se, gandha se aura sparza se yukta hoM, tejolezyA svAda meM inase bhI iSTatara yAvat adhika manAma hotI hai / bhagavan ! padmalezyA kA AsvAda kaisA hai ? gautama ! jaise koI candraprabhA madirA, maNizalAkA madya, zreSTha sIdhu, uttama vAruNI, Asava, puSpoM kA Asava, phaloM kA Asava, coya se banA Asava, madhu, maireyaka, khajUra kA sAra, drAkSA sAra, supakka ikSurasa, aSTavidha piSToM dvArA taiyAra kI hae vastu, jAmuna ke phala kI taraha svAdiSTa vastu, uttama prasannA madirA, jo atyanta svAdiSTa, pracurarasayukta, ramaNIya, jhaTapaTa oThoM se lagA lI jAe jo pIne ke pazcAt kucha tIkhI-sI ho, jo AMkhoM ko tAmravarNa kI banA de tathA visvAdana utkRSTa mAdaka ho, jo prazasta varNa, gandha aura sparza se yukta ho, jo AsvAdana yogya ho, jo prINanIya ho, bRMhaNIya ho, uddIpana karane vAlI, darpajanaka, madajanaka tathA sabhI indriyoM aura zarIra ko AhlAdajanaka ho, padmalezyA svAda meM isase bhI iSTatara yAvat atyadhika manAma hai / bhagavan ! zuklalezyA svAda meM kaisI hai ? gautama ! jaise gur3a, khAMDa, zakkara, mizrI, matsyaNDI, parpaTamodaka, bhisakanda, puSpottaramiSThAnna, padmottarAmiThAI, AdaMzikA, siddhArthakA, AkAzasphaTikopamA athavA anupamA nAmaka miSThAnna ho; zuklalezyA AsvAda meM inase bhI iSTatara, adhika kAnta, priya evaM atyadhika manojJa hai / [466] bhagavan ! durgandha vAlI kitanI lezyAe~ haiM ? gautama ! tIna, kRSNa yAvat
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 AgamasUtra-hindI anuvAda kaapot| bhagavan ! kitanI lezyAe~ sugandha vAlI haiM ? gautama ! tIna, tejo yAvat zukla / isI prakAra tIna-tIna avizuddha aura vizuddha haiM, aprazasta aura prazasta haiM, saMkliSTa aura asaMkliSTa haiM, zIta aura rUkSa haiM, uSNa aura snigdha haiM, durgatigAminI aura tIna sugatigAminI haiM / [467] bhagavan ! kRSNalezyA kitane prakAra ke pariNAma meM pariNata hotI hai ? gautama ! tIna, nau, sattAIsa, ikyAsI yA do sau tetAlIsa prakAra ke athavA bahuta-se yA bahuta prakAra ke pariNAma meM pariNata hotI hai / kRSNalezyA kI taraha nIlalezyA se lekara zuklalezyA taka yahI samajhanA / bhagavan ! kRSNalezyA kitane pradezavAlI hai ? gautama ! anaMta, isI prakAra zuklalezyA taka samajhanA / bhagavan ! kRSNalezyA AkAza ke kitane pradezoM meM avagAr3ha hai ? gautama ! asaMkhyAta, isI prakAra zuklalezyA taka samajhanA / bhagavan ! kRSNalezyA kI kitanI vargaNAe~ haiM ? gautama ! ananta, isI prakAra zuklalezyA taka jAnanA / [468] bhagavan ! kRSNalezyA ke sthAna kitane haiM ? gautama ! asaMkhyAta, isI prakAra zuklalezyA taka kahanA / bhagavan ! ina kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM meM se dravya se, pradezoM se aura dravya tathA pradezoM se kauna, kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! dravya se, sabase thor3e jaghanya kApotalezyAsthAna haiM, unase nIlalezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM, unase kRSNalezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM, unase tejolezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM, unase padmalezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM, unase zuklalezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM / pradezo se isI prakAra alpabahutva jAnanA / dravya aura pradezoM se sabase kama kApotalezyA ke jaghanya sthAna dravya se haiM, unase nIlalezyA ke asaMkhyAtaguNe haiM, unase jaghanya kRSNalezyAsthAna, tejo yAvat zuklalezyAsthAna dravya se (kramazaH) asaMkhyAtaguNe haiM / dravya se zuklalezyA ke jaghanya sthAnoM se, kApotalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM se anantaguNe haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNa, tejo, padma evaM zuklalezyA ke jaghanya sthAna pradezoM se uttarottara asaMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra inake utkRSTa sthAnakA alpabahutva kahanA / isa kRSNalezyA yAvat zuklalezyA ke jaghanya aura utkRSTa sthAnoM meM sabase thor3e dravya kI apekSA se kApotalezyA ke jaghanya sthAna haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNalezyA tejo yAvat zuklalezyA ke jaghanya sthAna dravya se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / dravya kI apekSA se jaghanya zuklalezyAsthAnoM se utkRSTa kApotalezyAsthAna asaMkhyAtaguNe haiM, unase nIlalezyA ke utkRSTa sthAna se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNa, tejo yAvat zuklalezyA ke utkRSTa sthAna (uttarottara) dravya se asaMkhyAtaguNe haiM / pradezoM se jo alpabahutva hai vaha dravya ke samAna hI jAnanA / dravya aura pradezoM kI apekSA se sabase thor3e kApotalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se haiM, unase nIlalezyA ke jaghanya sthAna dravya kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNa, tejo yAvat zuklalezyA ke jaghanya sthAna dravya se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / dravya kI apekSA se jaghanya zuklalezyAsthAnoM se utkRSTa kApotalezyAsthAna asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra nIla, kRSNa, tejo yAvat zuklalezyA ke utkRSTa sthAna dravya se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / dravya kI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-17/4/468 | 99 apekSA se utkRSTa zuklalezyAsthAnoM se jaghanya kApotalezyAsthAna pradezoM se anantaguNe haiM, unase jaghanya nIlalezyA pradezoM kI apekSA se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra kRSNa, tejo yAvat zuklalezyA ke jaghanyasthAna pradezoM kI apekSA se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / pradeza kI apekSA se jaghanya zuklalezyAsthAnoM se, utkRSTa kApotalezyAsthAna pradezoM se asaMkhyAtaguNe haiM, isI prakAra nIla, kRSNa, tejo yAvat zuklalezyA ke utkRSTasthAna pradezoM kI apekSA se (uttarottara) asaMkhyAtaguNe haiM / | pada-17 uddezaka-5 / [469] bhagavan ! lezyAe~ kitanI haiM ? gautama ! chaha, kRSNa yAvat zukla / bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hokara usI ke svarUpa meM, usI ke varNa, gandha, rasa aura ppaza ke rUpa meM punaH punaH pariNata ho jAtI hai ? yahA~ se prArambha karake yAvat vaiDUryamaNi ke dRSTAnta taka caturtha uddezaka samAna kahanA / bhagavan ! kyA kRSNalezyA nIlalezyA ko prApta hAkara nIlalezyA ke svabhAvarUpa meM yAvat sparzarUpa meM bAra-bAra pariNata nahIM hotI hai ? hA~, gautama ! nahIM hotI / kyoMkI-vaha AkAra bhAvamAtra se ho, athavA pratibhAga bhAvamAtra se (nIlalezyA) hotI hai / (vAstava meM) yaha kRSNalezyA hI hai / vaha (kRSNalezyA) vahA~ rahI huI utkarSa ko prApta hotI hai, isI hetu se he gautama ! aisA kahA hai ki yAvat bArabAra pariNata nahIM hotI hai / bhagavan ! kyA nIlalezyA, kApotalezyA ko prApta hokara usake svarUpa meM yAvat bArabAra pariNata nahIM hotI ? hA~, gautama ! aisA hI hai / kAraNa pUrvavat jAnanA / isI prakAra kApotalezyA, tejolezyA aura padmalezyA ke sambandhameM aise hI praznottara samajha lenA / bhagavan ! kyA zuklalezyA, padmalezyA ko prApta hokara usake svarUpa meM yAvat pariNata nahIM hotI ? hA~ gautama ! pariNata nahIM hotI, ityAdi pUrvavat kahanA / kAraNa bhI vahIM samajha lenaa| | pada-17 uddezaka-6 / [470] bhagavan ! lezyAe~ kitanI haiM ? gautama ! chaha, kRSNa yAvat zukla / bhagavan ! manuSyoM meM kitanI lezyAe~ hotI haiM ? gautama ! chaha, kRSNa yAvat zukla / isI prakAra manuSya strI, karmabhUmija, bharata airAvata, pUrva-pazcima videha meM manuSya aura mAnuSIstrI meM bhI chaha lezyA jAnanA / bhagavan ! akarmabhUmija manuSyoM meM kitanI lezyAe~ haiM ? gautama ! cAra, kRSNa yAvat tejo / isI prakAra akarmabhUmijastrI; haiMmavata-airaNyavat - harivAsa-rasyaka-devakuru-uttarakurughAtakIkhaNDa pUrvArdha-pazcimArdha-puSkaravarArddha dvIpa ke pUrvArdha-pazcimAI ke manuSyoM evaM manuSyastrI kI cAra lezyAe jAnanA / bhagavan ! kRSNalezyI manuSya kRSNalezyI garbha ko utpanna karatA hai ? hA~, gautama ! karatA hai / isI prakAra (kRSNalezyI puruSa se) nIla yAvat zuklalezyA vAle garbha kI utpatti kahanA / kRSNalezyI puruSa samAna nIla yAvat zuklalezyA vAle pratyeka manuSya se isa prakAra chaha-chaha AlApaka hone se saba chattIsa AlApaka hue / bhagavan ! kyA kRSNalezyI strI kRSNalezyI garbha ko utpanna karatI hai ? hA~, gautama ! karatI hai / pUrvavat chattIsa AlApaka kahanA / bhagavan ! kRSNalezyI manuSya kyA kRSNalezyI strI se kRSNalezyI garbha ko utpanna karatA hai ? hA~, gautama ! karatA hai / pUrvavat chattIsa AlApaka / bhagavan ! karmabhUmija kRSNalezyI manuSya kRSNalezyI strI se kRSNalezyI garbha ko utpanna karatA hai ? hA~, gautama !
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 AgamasUtra-hindI anuvAda pUrvavat jAnanA / bhagavan ! akarmabhUmija kRSNalezyI manuSya akarmabhUmija kRSNalezyI strI se akarmabhUmija kRSNalezyI garbha ko utpanna karatA hai ? hA~, gautama ! karatA hai / vizeSa yaha ki inameM cAra lezyAoM se kula 16 AlApaka hote haiM / isI prakAra antaradvIpaja sambandhI solaha AlApaka hote haiM / pada-17-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-18-'kAyasthiti') [471] jIva, gati, indriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, lezyA, samyaktva, jJAna, darzana, saMyata, upayoga, AhAra / [472] bhASaka, parIta, paryApta, sUkSma, saMjJI, bhava (siddhika), asti (kAya) aura carama, ina padoM kI kAyasthiti jAnanA / bhagavan ! jIva kitane kAla taka jIvaparyAya meM rahatA hai ? gautama ! sadAkAla | [473] bhagavan ! nAraka nArakatvarUpa meM kitane kAla rahatA hai ? gautama ! jaghanya dasa hajAra varSa, utkRSTa tetIsa sAgaropama / bhagavan ! tiryacayonika ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka / kAlataH ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla, kSetrataH ananta loka, asaMkhyAta pudgalaparAvartanoM taka, ve pudgalaparAvartana AvalikA ke asaMkhyAtave bhAga samajhanA / bhagavan ! tiryaJcanI ? gautama ! jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH pRthaktvakoTi pUrva adhika tIna palyopama / manuSya aura mAnuSI kI kAyasthiti meM bhI isI prakAra smjhnaa| bhagavan ! deva kitane kAla taka deva banA rahatA hai ? gautama ! nAraka ke samAna hI deva ke viSaya meM kahanA / bhagavan ! devI, devI ke paryAya meM kitane kAla taka rahatI hai ? gautama ! jaghanyataH dasa hajAra varSa aura utkRSTataH pacapana palyopama / siddhajIva sAdi-ananta hotA hai| bhagavan ! aparyApta nAraka jIva aparyAptaka nArakaparyAya meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta / isI prakAra yAvat devI kI aparyApta avasthA antarmuhUrta hI hai / paryApta nAraka jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama taka paryApta nArakarUpa meM rahatA hai / paryApta tiryaJcayonika jaghanya antarmuhurta taka aura utkRSTa antarmuhUrta kama tIna palyopama taka paryApta tiryaJcarUpa meM rahatA hai / isI prakAra paryApta tiryaJcanI meM bhI samajhanA / (paryApta) manuSya aura mAnuSI meM bhI isI prakAra samajhanA / paryApta deva meM paryApta nairayika ke samAna samajhanA / paryApta devI, paryApta devI ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta kama dasa hajAra varSa aura utkRSTa antarmuhUrta kama pacapana palyopama taka rahatI hai / [474] bhagavan ! sendriya jIva sendriya rUpa meM kitane kAla rahatA hai / gautama ! sendriya jIva do prakAra ke haiM-anAdi-ananta aura anAdi-sAnta / bhagavan ! ekendriya jIva ekendriyarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAlavanaspatikAlaparyanta / dvIndriya jIva dvIndriyarUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtakAla taka rahatA hai / isI prakAra trIndriya aura caturindriya meM samajhanA / paMcendriya, paMcendriya ke rUpa meM jaghanyataH antarmuharta aura utkRSTataH sahasrasAgaropama se kucha adhika paMcendriya rUpa meM rahatA hai / siddha jIva kitane kAla taka anindriya banA rahatA hai ? gautama ! sAdi-ananta /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-18/-/474 79 bhagavan ! sendriya-aparyAptaka kitane kAla taka sendriya-aparyAptarUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanyaH aura utkRSTataH bhI antarmuharta taka / isI prakAra paMcendriya-aparyAptaka taka meM samajhanA / bhagavan ! sendriya-paryAptaka, sendriya-paryAptarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta tathA utkRSTa zatapRthaktvasAgaropama se kucha adhika / ekendriyaparyAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka ekendriya-paryAptaka rUpa meM, dvIndriya-paryAptaka, dvIndriya-paryAptaka rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta varSoM taka, trIndriya-paryAptaka, trIndriya-paryAptakarUpa meM jaghanya antarmuharta aura utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina, caturindriya-paryAptaka, caturindriya-paryAptakarUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta mAsa taka aura paMcendriya-paryAptaka, paMcendriya-paryAptakarUpa meM jaghanya antarmuharta aura utkRSTa sau pRthaktva sAgaropamoM kAla taka rahatA hai / [475] bhagavan ! sakAyika jIva sakAyikarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sakAyika do prakAra ke haiM / anAdi-ananta aura anAdi-sAnta / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kitane kAla pRthvIkAyika paryAyayukta rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka; asaMkhyAta utsarpiNI-avasarNiyoM taka, kSetra se asaMkhyAta loka tk| isI prakAra apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika bhI jAnanA / vanaspatikAyika jIva vanaspatikAyika paryAya meM jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa anantakAla taka rahate haiM / kAlata:ananta utsarpiNI-avasarpiNI parimita evaM kSetrataH ananta loka pramANa yA asaMkhyAta pudgalaparAvarta samajhanA / ve pudgalaparAvarta AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa haiM / trasakAyika jIva trasakAyikarUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama taka rahatA hai / akAyika sAdi-ananta hotA hai / / bhagavan ! sakAyika aparyAptaka kitane kAla taka sakAyika aparyAptaka rUpa meM rahatA hai / gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka isI prakAra trasakAyika aparyAptaka taka samajhanA / sakAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sAdhika sau sAgaropamapRthaktva taka rahatA hai / pRthvIkAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka pRthvIkAyika paryAptakarUpa meM rahatA hai / isI prakAra apkAyika paryAptaka meM bhI samajhanA / tejaskAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina rahatA hai / vAyukAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka rahatA hai / vanaspatikAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka rahatA hai / trasakAyikaparyAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropama-pRthaktva taka paryApta trasakAyika rUpa meM rahatA hai / [476] bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka sUkSma rUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla, kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNiyoM aura kSetrataH asaMkhyAtaloka taka / isI prakAra sUkSma pRthvIkAyika, yAvat sUkSmavanaspatikAyika evaM sUkSma nigoda bhI samajha lenA / sUkSma aparyAptaka, sUkSma aparyAptaka rUpa meM jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta rahatA hai / (sUkSma) pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika meM bhI isI prakAra samajhanA / paryAptakoM meM bhI aisA hI samajhanA /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda bhagavan ! vAdara jIva, bAdara jIva ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka, kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI taka, kSetrataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa / bAdara pRthvIkAyika bAdara pRthvIkAyika rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama rahatA hai / isI prakAra bAdara akAyika evaM bAda vAyukAyika meM bhI samajhanA / bAdara vanaspatikAyika bAdara vanaspatikAyika ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka, kAlataH - asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNiyoM taka kSetrataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa rahatA hai / pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koTAkoTI sAgaropama taka rahatA hai / nigoda, nigoda ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa anantakAla taka, kAlataH ananta utsarpiNIavasarpiNiyoM taka, kSetrataH DhAI pudgalaparivartta taka rahatA hai / bAdara nigoda, bAdara nigoda ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koTAkoTI sAgaropama taka rahatA hai / bAda trasakAyika bAdara trasakAyika ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAtavarSa adhika do hajAra sAgaropama taka rahatA hai / 80 ina sabhI ke aparyAptaka jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta kAla taka apane-apane pUrva paryAyoM meM rahate haiM / bAdara paryAptaka, bAdara paryAptaka ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropamapRthaktva taka rahatA hai / bAdara pRthvIkAyika paryAptaka jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka rahatA hai / isI prakAra apkAyika meM bhI samajhanA / tejaskAyika paryAptaka (bAdara) tejaskAyika paryAptaka rUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta rAtri-dina taka rahatA hai / vAyukAyika, vanaspatikAyika aura pratyekazarIra bAdara vanaspatikAyika jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSoM taka apane-apane paryAya meM rahate haiM / nigodaparyAptaka aura bAdara nigodaparyAptaka jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka (svasvaparyAya meM rahate haiM / ) bhagavan ! bAdara trasakAyikaparyAptaka bAdara trasakAyikaparyAptaka ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropama - pRthaktva paryanta rahatA hai / [477] bhagavan ! sayogI jIva kitane kAla taka sayogIparyAya meM rahatA hai ? gautama ! sayogI jIva do prakAra ke haiM / anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita / bhagavan ! manoyogI kitane kAla taka manoyogI avasthA meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta / isI prakAra vacanayogI bhI samajhanA / kAyayogI, kAyayogI ke rUpa meM jaghanya-antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai / ayogI sAdi - aparyavasita hai / [478] bhagavan ! saveda jIva kitane kAla taka savedarUpa meM rahatA hai ? gautama ! saveda jIva tIna prakAra ke haiM / anAdi-ananta, anAdi - sAnta aura sAdi- sAnta / jo sAdi - sAnta hai, vaha jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH anantakAla taka; kAla se ananta utsarpiNIavasarpiNiyoM taka tathA kSetra kI apekSA se dezona apArddhapudgalaparAvartta taka rahatA hai / bhagavan ! strIvedaka jIva strIvedakarUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa meM eka apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika eka sau dasa palyopama taka, eka apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika aThAraha palyopama taka, eka apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika caudaha palyopama taka, eka apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika sau palyopama taka, eka
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 prajJApanA - 18/-/ 478 apekSA se pUrvakoTipRthaktva adhika palyopamapRthaktva taka rahatA hai / puruSavedaka jIva puruSavedakarUpa meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika sAgaropamazatapRthaktva taka rahatA hai / napuMsakavedaka napuMsakavedakaparyAyayukta jaghanya eka samaya aura utkRSTa vanaspatikAlaparyanta rahatA hai / avedaka do prakAra ke haiM, sAdiananta aura sAdi- sAnta / jo sAdi- sAnta hai, vaha jaghanya eka samaya taka aura utkRSTa antarmuhUrta taka avedakarUpa meM rahatA hai / [479] bhagavan ! sakaSAyI jIva kitane kAla taka sakaSAyIrUpa meM rahatA hai ? gautama ! sakaSAyI jIva tIna prakAra ke haiM, anAdiaparyavasita, anAdi - saparyavasita aura sAdisaparyavasita / jo sAdi - saparyavasita hai, usakA kathana sAdi saparyavasita savedaka ke anusAra yAvat kSetrataH dezona apArddha pudgalaparAvarta taka karanA / bhagavan ! krodhakaSAyI krodhakaSAyIparyAya se yukta kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuhUrta taka / isI prakAra yAvat mAyAkaSAyI ko samajhanA / lobhakaSAyI, lobhakaSAyI ke rUpa meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai / akaSAyI do prakAra ke haiM / sAdiaparyavasita aura sAdi-saparyavasita / jo sAdi saparyavasita hai, vaha jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta taka rahatA hai / [ 480 ] bhagavan ! salezyajIva salezya avasthA meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama! salezya do prakAra ke haiM / anAdi aparyavasita aura anAdi saparyavasita / bhagavan ! kRSNazyAvAlA jIva kitane kAla taka kRSNalezyAvAlA rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama taka / nIlalezyAvAlA jIva jaghanyataH antarmuhUrta aura utkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika dasa sAgaropama taka, kApotalezyAvAn jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika tIna sAgaropama taka, tejolezyAvAn jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga adhika do sAgaropama taka, padmalezyAvAn jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta adhika dasa sAgaropama taka, zuklalezyAvAn jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa antarmuhUrta adhika tetIsa sAgaropama taka apane apane paryAya meM rahate haiM / bhagavan ! alezyI jIva kitane kAla taka alezyIrUpa meM rahatA hai ? gautama ! ve sAdi - aparyavasita hai / [481] bhagavan ! samyagdRSTi kitane kAla taka samyagdRSTirUpa meM rahatA hai ? gautama ! samyagdRSTi do prakAra ke haiM, sAdi- aparyavasita aura sAdi saparyavasita / jo sAdi - saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA hai / mithyAdRSTi tIna prakAra ke haiM / anAdi aparyavasita, anAdi saparyavasita aura sAdi - spryvsit| jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa anantakAla taka; kAla se ananta utsarpiNo-avasarpiNiyoM aura kSetra se dezona apArddha pudgala - parAvartta taka ( mithyAdRSTiparyAya se yukta rahatA hai / samyagmithyAdRSTi jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta taka samyagdRSTiparyAya meM rahatA hai / [482 ] bhagavan ! jJAnI jIva kitane kAla taka jJAnIparyAya meM nirantara rahatA hai ? gautama ! jJAnI do prakAra ke haiM, sAdi - aparyavasita aura sAdi-saparyavasita / jo sAdi saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA hai / 86
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 AgamasUtra-hindI anuvAda bhagavan ! AbhinibodhikajJAnI AbhinibodhikajJAnI ke rUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! sAmAnya jJAnI ke samAna samajhanA / isI prakAra zrutajJAnI ko bhI samajhanA / avadhijJAnI bhI isI prakAra hai, vizeSa yaha ki vaha jaghanya eka samaya taka hI avadhijJAnI ke rUpa meM rahatA hai / manaHparyavajJAnI jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona pUrvakoTi manaHparyavajJAnIparyAya meM rahatA hai / kevalajJAnI-paryAya sAdi-aparyavasita hotI hai / bhagavan ! ajJAnI, mati-ajJAnI, zruta-ajJAnI kitane kAla taka sva-paryAya meM rahate haiM ? gautama ! ye tIna-tIna prakAra ke haiM / anAdi-aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura sAdi-saparyavasita / jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka, kAla kI apekSA se ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka evaM kSetra kI apekSA se dezona apArddha pudgalaparAvarta taka rahate haiM / vibhaMgajJAnI vibhaMgajJAnI ke rUpa meM jaghanya eka samaya, utkRSTa dezona pUrvakoTi adhika tetIsa sAgaropama taka rahatA hai / [483] bhagavan ! cakSurdarzanI kitane kAla taka cakSurdarzanIparyAya meM rahatA hai ? gautama ! (vaha) jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa kucha adhika hajAra sAgaropama taka (cakSurdarzanIparyAya meM rahatA hai) / bhagavan ! acakSurdarzanI, acakSurdarzanIrUpa meM kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! acakSurdarzanI do prakAra ke hai / anAdi-aparyavasita aura anAdi-saparyavasita / avadhidarzanI, avadhidarzanIrUpa meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa kucha adhika do chiyAsaTha sAgaropama taka rahatA hai / kevaladarzanI sAdi-aparyavasita hotA hai / [484] bhagavan ! saMyata kitane kAla taka saMyatarUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa dezona karor3a pUrva taka / bhagavan ! asaMyata kitane kAla taka asaMyatarUpa meM rahatA hai ? gautama ! asaMyata tIna prakAra ke hai, anAdi-aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura sAdi-saparyavasita / jo sAdi-saparyavasita hai, vaha jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa anantakAla taka, kAla kI apekSA-ananta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka tathA kSetra kI apekSA-dezona apArddha pudgalaparAvarta taka rahatA hai / saMyatAsaMyata jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi taka rahatA hai / bhagavan ! nosaMyata, noasaMyata, nosaMyatAsaMyata kitane kAla taka usI rUpa meM rahatA hai ? gautama ! vaha sAdi-aparyavasita hai / [485] bhagavan ! sAkAropayogayukta jIva nirantara kitane kAla taka sAkAropayogayuktarUpa meM banA rahatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTaH antarmuhUrta taka / anAkAropayogayukta jIva bhI isI prakAra jaghanya aura utkRSTa antarmuharta taka rahatA hai / [486] bhagavan ! AhAraka jIva kitane kAla taka AhArakarUpa meM rahatA hai ? gautama ! AhAraka jIva do prakAra ke haiM, chadmastha-AhAraka aura kevalI-AhAraka / chadmastha-AhAraka jaghanya do samaya kama zUdrabhava grahaNa jitane kAla aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka chadmasthaAhArakarUpa meM rahatA hai / kAlataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM tathA kSetrataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa / kevalI-AhAraka kevalI-AhAraka ke rUpa meM jaghanya antarmuhUrta utkRSTa dezona koTipUrva taka rahatA hai / bhagavan ! anAhArakajIva, anAhArakarUpa meM nirantara kitane kAla taka rahatA hai ? gautama ! anAhAraka do prakAra ke haiM, chadmastha-anAhAraka aura kevalI-anAhAraka / chAstha
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-18/-/486 anAhAraka, chadmastha-anAhAraka ke rUpa meM jaghanya eka samaya aura utkRSTa do samaya taka rahatA hai / kevalI-anAhAraka do prakAra ke haiM, siddhakevalI-anAhAraka aura bhvsthkevlii-anaahaark| siddhakevalI sAdi-aparyavasita hai / bhavasthakevalI-anAhAraka do prakAra ke haiM-sayogibhavasthakevalI-anAhAraka aura ayogi-bhavasthakevalI-anAhAraka / sayogi-bhavasthakevalI-anAhAraka usI rUpa meM ajaghanya-anutkRSTa tIna samaya taka rahatA hai / ayogi-bhavasthakevalI-anAhAraka usI rUpa meM jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuharta taka rahatA hai / / [487] bhagavan ! bhASaka jIva kitane kAla taka bhASakarUpa meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuharta taka / abhASaka tIna prakAra ke haiM anAdi aparyavasita, anAdi-saparyavasita aura sAdi-saparyavasita / unameM se jo sAdi-saparyavasita haiM, ve jaghanya antarmuhUrta taka aura utkRSTa vanaspatikAlaparyanta abhASakarUpa meM rahate haiM / / [488] parIta do prakAra ke haiM / kAyaparIta aura saMsAraparIta / kAyaparIta jaghanya antarmuharta aura utkRSTa pRthvIkAla taka, asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNiyoM taka usI paryAya meM rahatA hai / saMsAraparIta jaghanya antarmuharta aura utkRSTa anantakAla taka, yAvat dezona apArddha pudgala-parAvarta usI paryAya meM rahatA hai / aparIta do prakAra ke haiM, kAya-aparIta aura saMsAraaparIta / kAya-aparIta jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka usI paryAya meM rahatA hai / saMsAra-aparIta do prakAra ke haiM / anAdi-aparyavasita aura anAdi-saparyavasita / noparItanoaparIta sAdi-aparyavasita hai / [489] bhagavan ! paryApta jIva kitane kAla taka nirantara paryApta-avasthA meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropama pRthaktva taka / aparyApta jIva ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhurta taka rahatA hai / noparyApta-noaparyApta jIva sAdi-aparyavasita hai / [490] bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka sUkSma-paryAyavAlA rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pRthvIkAla / bAdara jIva jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAtakAla yAvat kSetrataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa rahatA hai / bhagavan ! nosUkSmanobAdara sAdi-aparyavasita hai / [491] bhagavan ! saMjJI jIva kitane kAla taka saMjJIparyAya meM rahatA hai ? gautama ! jaghanya antarmuharta aura utkRSTa kucha adhika zatasAgaropamapRthaktvakAla / asaMjJI asaMjJI paryAya meM jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAla taka rahatA hai / nosaMjJI-noasaMjJI sAdiaparyavasita hai / [492] bhagavan ! bhavasiddhika jIva kitane kAla taka usI paryAya meM rahatA hai ? gautama ! vaha anAdi-saparyavasita hai / abhavasiddhika anAdi-aparyavasita hai / nobhavasiddhikanoabhavasiddhika sAdi-aparyavasita hai / [493] dharmAstikAya dharmAstikAyarUpa meM ? vaha sarvakAla rahatA hai / isI prakAra yAvat addhAsamaya bhI samajhanA / [494] bhagavan caramajIva ? gautama ! (vaha) anAdi-saparyavasita hotA hai / acarama do prakAra ke hai, anAdi-aparyavasita aura sAdi-aparyavasita /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda (pada-19-"samyaktva" ) [495] bhagavan ! jIva samyagdRSTi haiM, mithyAdRSTi haiM athavA samyagmithyAdRSTi haiM ? gautama ! tInoM / isI prakAra nairayika jIvoM ko bhI jAnanA | asurakumAroM se lekara stanitakumAroM bhI isI prakAra jAnanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva ? gautama ! pRthvIkAyika mithyAdRSTi hI hote haiM / isI prakAra yAvat vanaspatikAyikoM ko samajhanA / bhagavan ! dvIndriya jIva ? gautama ! dvIndriya jIva samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM / isI prakAra caturindriya jIvoM taka kahanA / paJcendriyatiryaJcayonika, manuSya, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva meM tIno dRSTi hote haiM / bhagavan ! siddha jIva ? ve samyagdRSTi hI hote haiM / (pada-20-"antakriyA" ) (496] antakriyAsambandhI 10 dvAra-nairayikoM kI antakriyA, anantarAgata jIvaantakriyA, eka samaya meM antakriyA, uddhRtta jIvoM kI utpatti, tIrthaMkara, cakravartI, baladeva, vAsudeva, mANDalika aura ratnadvAra / [497] bhagavan ! kyA jIva antakriyA karatA hai / hA~ gautama ! koI jIva karatA hai aura koI nahIM karatA / isI prakAra nairayika se vaimAnika taka kI antakriyA meM samajhanA / bhagavana ! kyA nAraka, nArakoM meM antakriyA karatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra nAraka kI vaimAnikoM taka meM antakriyA zakya nahIM hai / vizeSa yaha ki nAraka manuSyoM meM Akara koI antakriyA karatA hai aura koI nahIM karatA / isI prakAra asurakumAra se vaimAnika taka bhI samajhanA / isI prakAra cauvIsa daNDakoM meM 576 (praznIttara) hote haiM / [498] bhagavan ! nAraka kyA anantarAgata antakriyA karate haiM, athavA parAmparAgata ? gautama ! dono / isI prakAra ratnaprabhA se paMkaprabhA narakabhUmi ke nArakoM taka kI antakriyA meM samajhanA / dhUmaprabhApRthvI ke nAraka ? he gautama ! (ve) paramparAgata antakriyA karate haiM / isI prakAra adhaHsaptamapRthvI taka ke nairayikoM meM jAnanA / asurakumAra se stanitakumAra taka tathA pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyika jIvo dono antakriyA karate haiM / tejaskAyika, vAyukAyika aura vikalendriya paramparAgata antakriyA hI karate haiM / zeSa jIva dono antakriyA karate haiM / [499] bhagavan ! anantarAgata kitane nAraka eka samaya meM antakriyA karate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa dasa / ratnaprabhApRthvI yAvat vAlukAprabhApRthvI ke nAraka bhI isI prakAra antakriyA karate haiM / bhagavan ! anantarAgata paMkaprabhApRthvI ke kitane nAraka eka samaya meM antakriyA karate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa caar| bhagavan ! anantarAgata kitane asurakumAra eka samaya meM antakriyA karate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna, utkRSTa dasa | bhagavan ! anantarAgata asurakumAriyA~ ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna, utkRSTa pAMca antakriyA karatI haiM / asurakumAroM ke samAna stanitakumAroM taka aise hI samajhanA / bhagavan ! kitane anantarAgata pRthvIkAyika eka samaya meM antakriyA karate haiM ? gautama ! jaghanya eka, do yA tIna, utkRSTa cAra / isI prakAra apkAyika cAra, vanaspatikAyika
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-20/-/499 chaha, paJcendriya tiryaJca dasa, manuSya dasa, manuSyaniyA~ bIsa, vANavyantara deva dasa, vANavyantara deviyA~ pAMca, jyotiSka deva dasa, jyotiSka deviyA~ bIsa, vaimAnika deva eka sau sATha, vaimAnika deviyA~ bIsa antakriyA karatI haiM / [500] bhagavan ! nAraka jIva, nArakoM meM se uddhartana kara kyA (sIdhA) nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! nAraka jIva nArakoM meM se nikala kara kyA asurakumAroM meM utpanna ho sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI taraha nirantara yAvat caturindriya meM utpanna ho sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM / bhagavan ! nAraka jIva nArakoM meM se uddhartana kara antara rahita paMcendriyatiryaJca meM utpanna ho sakatA hai ? gautama ! koI hotA hai aura koI nahIM hotA / bhagavan ! tiryaJcapaMcendriya jIvoM meM utpanna honevAlA nAraka kyA kevaliprarUpita dharmazravaNa kara sakatA hai ? gautama ! koI kara sakatA hai aura koI nahIM / bhagavan ! vaha jo kevali-prarUpita dharmazravaNa kara sakatA hai, kyA vaha kevala bodhi ko samajhatA hai ? gautama ! koI samajhatA hai, koI nahIM samajhatA / bhagavan ! jo kevalabodhi ko samajhe kyA vaha zraddhA, pratIti tathA ruci karatA hai ? hA~ gautama ! karatA hai| bhagavan ! jo zraddhA Adi karatA hai (kyA) vaha Abhinibodhika aura zrutajJAna upArjita karatA hai ? hA~ gautama ! karatA hai / / bhagavan ! jo Abhinibodhika evaM zrutajJAna prApta karatA hai, (kyA) vaha zIla, vrata, guNa, viramaNa, pratyAkhyAna athavA pauSadhopavAsa aMgIkAra karane meM samartha hotA hai ? gautama ! koI hotA hai, koI nahIM hotA / bhagavan ! jo zIla yAvat pauSadhopavAsa aMgIkAra karatA hai (kyA) vaha avadhijJAna ko upArjita kara sakatA hai ? gautama ! koI kara sakatA hai (aura) koI nahIM / bhagavan ! jo avadhijJAna upArjita karatA hai, (kyA) vaha pravrajita hone meM samartha hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! nAraka, nArakoM meM se uddhartana kara kyA sIdhA manuSyoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! koI hotA hai aura koI nahIM / bhagavan ! jo utpanna hotA hai, (kyA) vaha kevali-prajJapta dharmazravaNa pAtA hai ? gautama ! paMcendriyatiryaJcayonikoM meM dharmazravaNa se avadhijJAna taka kahA hai, vaise hI yahA~ kahanA / vizeSa yaha kI jo (manuSya) avadhijJAna pAtA hai, unameM se koI pravrajita hotA hai aura koI nahIM hotA / bhagavan ! jo pravrajita hone meM samartha hai, (kyA) vaha manaHparyavajJAna pA sakatA hai ? gautama ! koI pA sakatA hai aura koI nahIM / bhagavan ! jo manaHparyavajJAna pAtA hai (kyA) vaha kevalajJAna ko pA sakatA hai ? gautama ! koI pA sakatA hai (aura) koI nahIM | bhagavana ! jo kevalajJAna ko pA letA hai, (kyA) vaha siddha, buddha, mukta ho yAvat saba duHkhoM kA anta kara sakatA hai ? hA gautama ! aisA hI hai / . bhagavan ! nAraka jIva, nArakoM meM se nikala kara vANavyantara, jyotiSka yA vaimAnikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [501] bhagavan ! asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / bhagavan ! asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara asurakumAroM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka samajha lenA / bhagavan ! (kyA) asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 AgamasUtra-hindI anuvAda sIdhA pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! koI hotA hai, koI nahIM / bhagavan ! jo utpanna hotA hai, vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa karatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra apkAyika aura vanaspatikAyika jIvoM meM bhI samajhanA / bhagavan ! asurakumAra, asurakumAroM meM se nikala kara sIdhA tejaskAyika, vAyukAyika, vikalendriyo meM utpanna hotA hai ? gautama! yaha artha samartha nahIM hai | avaziSTa paMcendriya tiryaJcayonika Adi meM asurakumAra kI utpatti Adi nairayika anusAra samajhanA / isI prakAra stanitakumAra paryanta jAnanA / 502] bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyikoM meM se uddhartana kara sIdhA nairayikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isa prakAra stanitakumAroM taka samajha lenA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva, pRthvIkAyikoM meM se nikala kara sIdhA pRthvIkAyikoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! koI hotA hai, koI nahIM / jo utpanna hotA hai, vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta kara sakatA hai ? yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra caturindriya taka meM khnaa| paMcendriyatiryaJcayonikoM aura manuSyoM meM nairayika ke samAna kahanA | vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM meM niSedha karanA / pRthvIkAyika ke samAna apkAyika evaM vanaspatikAyika meM bhI kahanA / bhagavan ! tejaskAyika jIva, tejaskAyikoM meM se uddhRtta hokara kyA sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra stanitakumAroM taka utpatti kA niSedha samajhanA / pRthvIkAyika, yAvat caturindriyoM meM koI (tejaskAyika) utpanna hotA hai aura koI nahIM / bhagavan ! jo tejaskAyika utpanna hotA hai, vaha kevaliprajJapta dharmazravaNa kara sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / tejaskAyika jIva, tejaskAyikoM meM se nikala kara sIdhA paMcendriyatiryagyonikoM meM koI utpanna hotA hai aura koI nahIM hotaa| jo utpanna hotA hai, unameM se koI dharmazravaNa prApta karatA hai, koI nahIM / jo kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta karatA hai, bodhi ko samajha nahIM pAtA / tejaskAyika jIva, inhIM meM se nikala kara sIdhA manuSya tathA vANavyantara-jyotiSka-vaimAnikoM meM utpanna nahIM hotA / tejaskAyika kI anantara utpatti ke samAna vAyukAyika meM bhI samajha lenA / [503] bhagavan ! dvIndriya jIva, dvIndriya jIvoM meM se nikala kara sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! pRthvIkAyika ke samAna hI dvIndriya jIvoM meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki ve manaHparyAvajJAna taka prApta kara sakate haiM / isI prakAra trIndriya, caturindriya jIva bhI yAvata manaHparyAyajJAna prApta kara sakate haiM / jo manaHpayoyajJAna prApta karatA hai, vaha kevalajJAna prApta nahIM kara sakatA / [504] bhagavan ! paMcendriyatiryazca paMcendriyatiryaJcoM meM se uddhRtta hokara sIdhA nArakoM meM utpanna hotA hai ? gautama ! koI hotA hai aura koI nahIM / jo utpanna hotA hai, unameM se koI dharmazravaNa prApta karatA hai aura koI nahIM / jo kevaliprajJapta dharmazravaNa prApta karatA hai, unameM se koI kevalabodhi samajhatA hai, koI nahIM / jo kevalabodhi samajhatA hai, vaha zraddhA, pratIti aura ruci bhI karatA hai / jo zraddhA-pratIti-ruci karatA hai, vaha Abhinibodhika yAvat avadhijJAna bhI prApta kara sakatA hai / jo Abhinibodhika yAvat avadhijJAna prApta karatA hai, vaha zIla se lekara pauSadhopavAsa taka aMgIkAra nahIM kara sakatA /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA- 20/-/504 isI prakAra yAvat stanitakumAroM meM kahanA / ekendriya aura vikalendriya jIvoM meM pRthvIkAyika jIvoM kI utpatti ke samAna samajhanA / paMcendriya tiryaJcayonika jIvoM aura manuSyoM meM nairayika ke samAna jAno / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM meM nairayikoM ke samAna jAnanA / isI prakAra manuSya ko bhI jAno / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika asurakumAra ke samAna hai / 87 [505 ] bhagavan ! (kyA) ratnaprabhApRthvI kA nAraka ratnaprabhApRthvI se nikala kara sIdhA tIrthaMkaratva prApta karatA hai ? gautama ! koI prApta karatA hai, koI nahIM kyoMkI - gautama ! jisa ratnaprabhApRthvI ke nAraka ne tIrthaMkara nAma - gotra karma baddha kiyA hai, spRSTa, nidhatta, prasthApita, niviSTa aura abhiniviSTa kiyA hai, abhisamanvAgata hai, udIrNa hai, upazAnta nahIM huA hai, vaha udvRtta hokara tIrthaMkaratva prApta kara letA hai, kintu jise tIrthaMkara nAma - gotra karma baddha yAvat udIrNa nahIM hotA, vaha tIrthaMkaratva prApta nahIM karatA / isI prakAra yAvat vAlukAprabhApRthvI ke nairayikoM meM samajhanA / bhagavan ! paMkaprabhApRthvI kA nAraka paMkaprabhApRthvI se nikala kara kyA tIrthaMkaratva prApta kara letA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha antakriyA kara sakatA hai / dhUmaprabhA pRthvI nairayika sambandha meM yaha artha samartha nahIM hai / kintu vaha virati prApta kara sakatA hai / tamaH pRthvI nAraka meM bhI yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha viratAvirati pA sakatA hai / adhaH saptamapRthvI bhI nairayika tIrthaMkaratva nahIM pAtA kintu vaha samyaktva pA sakatA hai / asurakumAra bhI tIrthaMkaratva nahIM pAtA, kintu vaha antakriyA kara sakatA hai / isI prakAra apkAyika taka jAnanA / bhagavan ! tejaskAyika jIva tejaskAyikoM meM se uddhRtta hokara anaMtara utpanna ho kara kyA tIrthaMkaratva prApta kara sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kevalaprarUpita dharma kA zravaNa pA sakatA hai / isI prakAra vAyukAyika ke viSaya meM bhI samajha lenA / vanaspatikAyika viSaya meM pRcchA ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai, kintu vaha antakriyA kara sakatA hai / dvIndriya-trIndriya- caturindriya ? ve tIrthaMkaratva nahIM pAtA kintu manaH paryavajJAna kA upArjana kara sakate haiM / paMcendriyatiryaJcayonika, manuSya, vANavyantara evaM jyotiSkadeva ? tIrthaMkaratva prApta nahIM karate, kintu antakriyA kara sakate haiM / bhagavan ! saudharmakalpa kA deva ? gautama ! koI tIrthaMkaratva prApta karatA hai aura koI nahIM, ityAdi ratnaprabhApRthvI ke nAraka ke samAna jAnanA / isI prakAra sarvArthasiddha vimAna ke deva taka samajhanA / [506] bhagavan ! ratnaprabhApRthvI kA nairayika udvarttana karake kyA cakravartIpada prApta kara sakatA hai ? gautama ! koI prApta karatA hai, koI nahIM kyoMkI - gautama ! ratnaprabhApRthvI ke nArakoM ko tIrthaMkaratva prApta hone na hone ke kAraNoM ke samAna cakrapartIpada prApta honA, na honA samajhanA / zarkarAprabhApRthvI kA nAraka udvarttana karake sIdhA cakravartIpada pA sakatA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra adhaH saptamapRthvI taka samajha lenA / tiryaJcayoniko aura manuSyoM se nikala kara sIdhe cakravartI pada prApta nahIM kara sakate / bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva apane-apane bhavoM se cyavana kara inameM se koI cakravartIpada prApta kara sakatA hai, koI nahIM / isI prakAra baladevatva ke viSaya meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki zarkarAprabhApRthvI kA
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 AgamasUtra-hindI anuvAda nAraka bhI baladevatva prApta kara sakatA hai / isI prakAra do pRthviyoM se, tathA anuttaraupapAtika devoM ko chor3akara zeSa vaimAnikoM se vAsudevatva prApta ho sakatA hai / mANDalikapada, adhaHsaptamapRthvI ke nArakoM tathA tejaskAyika, vAyukAyika bhavoM ko chor3akara zeSa sabhI bhavoM se Akara pA sakate hai / senApatiratna, gAthApatiratna, vardhakIratna, purohitaratna aura strIratnapada kI prApti mANDalikatva ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki usameM anuttaraupapAtika devoM kA niSedha karanA / azvaratna evaM hastiratnapada ratnaprabhApRthvI se sahasrAra devaloka taka kA koI prApta kara sakatA hai, koI nahIM | cakraratna, chatraratna, carmaratna, daNDaratna, asiratna, maNiratna evaM kAkiNIratna paryAya meM utpatti, asurakumAroM se lekara nirantara yAvat IzAnakalpa ke devoM se ho sakatI hai, zeSa bhavoM se nahIM / [507] bhagavan ! asaMyata bhavya-dravyadeva jinhoMne saMyama kI virAdhanA kI hai aura nahIM kI hai, jinhoMne saMyamAsaMyama kI virAdhanA kI hai aura nahIM kI hai, asaMjJI, tApasa, kAndarpika, caraka-pakhiAjaka, kilbiSika, tiryaJca, AjIvikamatAnuyAyI, abhiyogika, svaliMgI sAdhu tathA jo samyagdarzanavyApanna haiM, ye jo devalokoM meM utpanna hoM to kisakA kahA~ upapAta kahA hai ? asaMyata bhavya-dravyadevoM kA upapAda jaghanya bhavanavAsI devoM meM, utkRSTa uparima greveyaka devoM meM, avirAdhita saMyamI kA jaghanya saudharmakalpa meM, utkRSTa sarvArthasiddha meM, virAdhita saMyamI kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkRSTa saudharmakalpa meM, avirAdhita saMyamAsaMyamI kA jaghanya saudharmakalpa meM, utkRSTa acyutakalpa meM, virAdhita saMyamAsaMyamI kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkRSTa jyotiSkadevoM meM, asaMjJI kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa vANavyantaradevoM meM, tApasoM kA jaghanya bhavanavAsIdevoM meM, utkRSTa jyotiSkadevoM meM, kAndarpikoM kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkRSTa saudharmakalpa meM, caraka-pakhriAjakoM kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkRSTa brahmalokakalpa meM, kilbiSikoM kA jaghanya saudharmakalpa meM, utkRSTa lAntakakalpa meM, tairazcikoM kA jaghanya bhavanavAsiyoM meM, utkRSTa sahasrArakalpa meM, AjIviko aura Abhiyogiko kA jaghanya bhavanapatiyoM meM, utkRSTa acyutakalpa meM, svaliMga sAdhuoM kA tathA darzana-vyApanna kA jaghanya bhavanavAsIdevoM meM aura utkRSTa uparima-graiveyakadevoM meM hotA hai / [508] bhagavan ! asaMjJI-AyuSya kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, nairayika se deva-asaMjJi-AyuSya taka / bhagavan ! kyA asaMjJI nairayika yAvat devAyu kA upArjana karatA hai ? hAM gautama ! karatA hai / nArakAyu kA upArjana karatA huA asaMjJI jaghanya dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga, tiryaJcayonika-AyuSya kA upArjana karatA huA jaghanya antarmuhUrta aura uSkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA upArjana karatA hai / isI prakAra manuSyAyu evaM devAyu kA upArjana bhI nArakAyu ke samAna khnaa| bhagavan ! isa nairayika-asaMjJI Ayu yAvat deva-asaMjJI-Ayu meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika hai ? he gautama ! sabase alpa deva-asaMjJI-Ayu hai, (usase) manuSya-asaMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNA hai, (usase) tiryaJcayonika asaMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNA hai, usase nairayika-asaMjJI-Ayu asaMkhyAtaguNA hai / pada-20-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-21/-/509 (pada-21-'avagAhanA-saMsthAna") [509] isa meM 7 dvAra haiM-vidhi, saMsthAna, pramANa, pudgalacayana, zarIrasaMyoga, dravyapradezoM kA alpabahutva, evaM zarIrAvagAhanA-alpabahutva / [510] bhagavan ! kitane zarIra haiM ? gautama ! pAMca-audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa / audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, ekendriya yAvat paMcendriya-audArikazarIra / ekendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika-ekendriya-audArikazarIra / pRthvIkAyikaekendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, sUkSma aura bAdara / sUkSamapRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai.? gautama ! do prakAra kA, paryAptaka aura aparyAptaka0 isI prakAra bAdara-pRthvIkAyika samajha lenA / isI prakAra vanaspatikAyika taka jAnanA / . dvIndriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, paryApta aura aparyApta0 / isI prakAra trIndriya aura caturindriya jAnanA / paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, tiryaJca-paMcendriya aura mnussy-pNcendriy-audaarikshriir| tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA, jalacara, sthalacara aura khecara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra / jalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, sammUrchima0 aura garbhaja jalacaratiryaJcapaMcendriya-audArikazarIra / sammUrchima-jalacara-tiryaMcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, paryAptaka aura aparyAptaka0 isI prakAra garbhaja ko bhI samajha lenA / sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, catuSpada-sthalacara0 aura parisarpa-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra / catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, sammUrchima aura garbhaja-catuSpada0 / sammUrchima-catuSpada-sthalacara-tiryaJcayonikapaMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, paryAptaka aura apryaaptk0| isI prakAra garbhaja ko bhI samajha lenA / parisarpa-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, uraHparisarpa aura bhujaparisarpa-sthalacara0 uraHparisarpa-sthalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, sammUrchima aura garbhaja-uraHparisarpa0 sammarchima uraHparisarpa0 do prakAra kA hai, aparyAptaka aura paryAptaka-sammarchima-uraHparisarpa0 isI prakAra garbhaja-uraHparisarpa aura bhujaparisarpa bhI samajha lenA | khecara-tiryaJcayonika-paMcendriya audArikazarIra bhI do prakAra kA yathA-sammUrchima aura garbhaja / sammUrchima do prakAra ke hai, paryApta aura aparyApta / garbhaja ko bhI aise hI samajhanA / manuSya-paMcendriya-audArikazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, sammUrchima aura garbhaja-manuSya0 / garbhaja-manuSyapaMcendriya-audArikazarIra do prakAra kA hai, paryAptaka aura aparyAptaka-garbhaja-manuSya0 / . [511] audArikazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! nAnA saMsthAna
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 AgamasUtra-hindI anuvAda vaalaa| ekendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna kA hai ? gautama ! nAnA saMsthAna vAlA / pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra masUra-candra jaise saMsthAna vAlA hai / isI prakAra sUkSma aura bAdara pRthvIkAyikoM kA bhI samajhanA | paryAptaka aura aparyAptaka bhI isI prakAra jAnanA / apkAyika-ekendriya-audArikazarIra kA saMsthAna stibukabindu jaisA hai | isI prakAra kA apkAyikoM ke sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptakoM ko samajhanA / tejaskAyika-ekendriyaaudArikazarIra kA saMsthAna sUiyoM ke Dhera jaisA hai / isI prakAra sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyAptoM ke zarIroM ko samajhanA / vAyukAyika kA saMsthAna patAkA samAna hai / isI prakAra sUkSma, bAdara, paryAptaka aura aparyAptakoM ko bhI samajhanA / vanaspatikAyikoM ke zarIra kA saMsthAna nAnA prakAra kA hai / isI prakAra sUkSma, bAdara, paryAptaka, aparyAptako kA jaannaa| dvIndriya-audArikazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! haMDakasaMsthAna vaalaa| isI prakAra paryAptaka aura aparyAptaka bhI samajhanA / isI prakAra trIndriya aura caturindriya ko bhI samajhanA / tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA hai ? gautama ! chahoM prakAra kA, samacaturasra saMsthAna se huMDakasaMsthAna paryanta / isI prakAra paryAptaka, aparyAptaka meM bhI samajha lenA / sammUrcchima-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAnavAlA hai ? gautama ! haMDaka saMsthAnavAlA / isI prakAra paryAptaka, aparyAptaka ko bhI samajhanA / garbhajatiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAnavAlA hai ? gautama ! chahoM prakAra kA / samacaturasrasaMsthAna se huMDakasaMsthAna taka / isa prakAra paryAptaka, aparyAptaka bhI samajhanA / isa prakAra audhika tiryaJcayonikoM ke ye nau AlApaka hai / jalacara-tiryaJcayonika-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA hai ? gautama ! chahoM prakAra kA / samacaturastra yAvat huNDaka saMsthAna / isI prakAra paryApta, aparyAptaka bhI jaannaa| sammUrchima-jalacaroM ke audArikazarIra huNDakasaMsthAna vAle haiM / unake paryAptaka, aparyAptakoM ke bhI isI prakAra haiM / garbhaja-jalacara chahoM prakAra ke saMsthAna vAle haiM / isI prakAra paryAptaka, aparyAptaka bhI jAnanA / isI prakAra sthalacara0 ke nau sUtra hote hai / isI prakAra catuSpadasthalacaroM, uraHparisarpa-sthalacaroM evaM bhujaparisarpa-sthalacaroM ke audArikazarIra saMsthAnoM ke bhI nava sUtra hote hai / isI prakAra khecaroM ke bhI nau sUtra hai / vizeSa yaha ki sammUrchima0 sarvatra huNDakasaMsthAna vAle kahanA / garbhaja0 ke chahoM saMsthAna hote hai / manuSya-paMcendriya-audArikazarIra kisa saMsthAna vAlA hai ? gautama ! chahoM prakAra kA / samacaturastra yAvat huNDakasaMsthAna / paryAptaka aura aparyAptaka bhI isI prakAra haiM / garbhaja0 bhI isI prakAra haiM / paryAptaka aparyAptaka ko bhI aise hI jAnanA / sammUrchima manuSyoM huNDakasaMsthAna vAle haiM / 512] bhagavan ! audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTaH kucha adhika hajAra yojana | ekendriya ke audArikazarIra kI avagAhanA audhika ke samAna hai / pRthvIkAyika-ekendriya-audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa aMgula kA asaMkhyAtavA bhAga / isI prakAra aparyAptaka evaM paryAptaka bhI jAnanA / isI prakAra sUkSma aura bAdara paryAptaka evaM aparyAptaka bhI samajhanA, ye nau bheda hue / pRthvIkAyikoM ke samAna apkAyika, tejaskAyika aura vAyukAyika ke bhI nau bheda jAnanA / vanaspatikAyikoM ke audArikazarIra kI avagAhanA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-21/-/512 kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtavA bhAga, utkRSTa kucha adhika hajAra yojn| vanaspatikAyika aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa avagAhanA bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai aura paryAptakoM kI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa kucha adhika hajAra yojana hai / bAdara0 kI jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa kucha adhika hajAra yojana hai / paryAptakoM kI bhI isI prakAra hai / aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / aura sUkSma, paryAptaka aura aparyAptaka, ina tInoM kI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtavA bhAga hai / dvIndriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa bAraha yojana / isI prakAra sarvatra aparyApta jIvoM kI audArikazarIrAvagAhanA jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI jAnanA / paryApta dvIndriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA unake audhika samAna hai / isI prakAra trIndriyoM kI tIna gavyUti tathA caturindriyoM kI cAra gavyUti hai / paMcendriya-tiryaJcoM ke audhika, unake paryAptakoM tathA aparyAptakoM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hai tathA sammUrchima0 audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA isI prakAra hai / isa prakAra paMcendriyatiryaJcoM ke0 kula 9 bheda hote haiM / isI prakAra audhika aura paryAptaka jalacaroM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana kI hai / sthalacara-paMcendriya-tiryaJcoM kI audArikazarIrAvagAhanA-sambandhI pUrvavat 9 vikalpa hote haiM / sthalacara utkRSTataH chaha gavyUti hai| sammUrchima sthalacara-paM0 unake paryAptakoM ke audArikazarIra kI utkRSTa avagAhanA gavyUtipRthaktva hai / unake aparyAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa zarIrAvagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI hai / garbhaja-tiryaJcapaMcendriyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTa chaha gavyUti kI aura paryAptakoM kI bhI itanI hI hai / audhika catuSpadoM, garbhaja-catuSpadoM ke tathA inake paryAptakoM ke audArikazarIra kI avagAhanA utkRSTataH chaha gavyUti kI hotI hai / sammUrchimacatuSpada0 unake paryAptakoM kI utkRSTa rUpa se gavyUtipRthaktva hai / isI prakAra uraHparisarpa0 audhika, garbhaja tathA (unake) paryAptakoM kI eka hajAra yojana hai / sammUrchima0 unake paryAptakoM kI yojanapRthaktva hai / bhujaparisarpa0 audhika, garbhaja kI utkRSTataH gavyUti-pRthaktva hai / sammUrchima0 kI dhanuSapRthaktva hai / khecara0 audhikoM, garbhajoM evaM sammUrchimoM, ina tInoM kI utkRSTa avagAhanA dhanuSapRthaktva hai / / [513] garbhaja jalacaroM kI eka hajAra yojana, catuSpadasthalacaroM kI chaha gavyUti, uraHparisarpa-sthalacaroM kI ekahajAra yojana, bhujaparisarpa0 kI gavyUtipRthaktva aura khecara pakSiyoM kI dhanuSapRthaktva kI audArikazarIrAvagAhanA hotI hai / [514] sammUrchima sthalacaroM kI eka hajAra yojana, catuSpada-sthalacaroM kI gavyUtipRthaktva, uraHparisaroM kI yojanapRthaktva, bhujaparisaoNM tathA sammUrchima khecara kI dhanuSapRthaktva, utkRSTa audArikazarIrAvagAhanA hai / [515] manuSyoM ke audArikazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa tIna gavyUti / unake aparyAptaka kI jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI tathA sammUrchima kI jaghanyataH aura utkRSTataH aMgula ke asaMkhyAtaveM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra-hindI anuvAda bhAga kI hai / garbhaja manuSyoM ke tathA inake paryAptakoM kI jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH tIna gavyUti hai / / [516] vaikriyazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, ekendriya-vaikriyazarIra aura paMcendriya-vaikriyazarIra / yadi ekendriya jIvoM ke vaikriyazarIra hotA hai, to kyA vAyukAyika kA yA avAyukAyika ko hotA hai ? gautama ! kevala vAyukAyika ko hotA hai / vAyukAyikaekendriyoM meM bAdaravAyukAyika ko vaikriyazarIra hotA hai / bAdara-vAyukAyika-ekendriya meM paryAptabAdara-vAyukAyika ko vaikriyazarIra hotA hai / yadi paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA nArakapaMcendriya ko hotA hai, athavA yAvat deva-paMcendriya ko ? gautama ! nAraka-paMcendriyoM yAvat deva-paMcendriyoM ko bhI hotA hai / __yadi nAraka-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA ratnaprabhA-pRthvI ke athavA yAvat adhaHsaptamapRthvI ke nArakapaMcendriyoM ko hotA hai ? gautama ! ratnaprabhApRthvI yAvat adhaHsaptamapRthvI ke nairayika-paMcendriyoM ko bhI vaikriyazarIra hotA hai / ratnaprabhApRthvI meM unake paryAptaka aparyAptakanairayika-paMcendriyoM donoM ko vaikriyazarIra hotA hai / isI prakAra zarkarAprabhApRthvI se adhaHsaptamapRthvI ke nairayika-paMcendriyoM meM vaikriyazarIra ko kahanA / yadi tiryaJcayonika-paJcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA sammUrchima athavA garbhajatiryaJcayonika-paMcendriyoM ko hotA hai ? gautama ! kevala garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ko hotA hai / garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM meM saMkhyAta varSa kI AyuvAle garbhaja-tiryaJcayonikapaMcendriyoM ko vaikriyazarIra hotA hai, (kintu) asaMkhyAta varSa kI AyuvAle ko nahIM / saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM meM paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcapaMcendriyoM ko vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptaka ko nahIM / saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonikapaMcendriyoM meM gautama ! jalacara0, sthalacara0 tathA khecarasaMkhyAtavarSAyuSka tIno garbhajatiryaJcayonika-paMcendriyoM ko vaikriyazarIra hotA hai / jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonikapaMcendriyoM meM gautama ! paryAptaka-jalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja0 ko vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptaka0 ko nahIM / sthalacara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika paMcendriyoM meM, gautama ! paryAptaka catuSpada0 ko bhI, catuSpada sthalacaroM ko bhI parisarpa, evaM bhujaparisarpa0 ko bhI vaikriya zarIra hotA hai / isI prakAra khecara-saMkhyAtavarSAyuSka-garbhaja-tiryaJcayonika-paMcendriyoM ko bhI jAnalenA, vizeSa yaha ki khecara-paryAptakoM ke vaikriyazarIra hotA hai, aparyAptakoM ko nahIM / yadi manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai to kyA sammUrchima-manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, athavA garbhaja0 ko ? gautama ! kevala garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ko hotA hai / garbhaja-manuSya-paMcendriyoM meM bhI gautama ! karmabhUmija-garbhaja-manuSya0 ko vaikriyazarIra hotA hai, akarmabhUmika0 aura na hI antaradvIpaja0 ko nahIM / karmabhUmija-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM meM gautama ! saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ko hotA hai, asaMkhyeyavarSAyuSka0 ko nahIM / saMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM meM gautama ! paryAptakasaMkhyeyavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSya-paMcendriyoM ko nahIM / yadi deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra hotA hai, to kyA bhavanavAsI ko yAvat vaimAnika-deva-paMcendriyoM ko (bhI) hotA hai ? gautama ! bhavanavAsI yAvat vaimAnika-deva-paMcendriyoM ko hotA hai / bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM meM gautama !
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-21/-/516 asurakumAra yAvat stanitakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM ko bhI vaikriyazarIra hotA hai / asurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM meM gautama ! paryAptaka aura aparyAptaka-asurakumAra0 ko bhI vaikriyazarIra hotA hai / isI prakAra stanitakumAra taka jAnanA / isI taraha ATha prakAra ke vANavyantara-devoM ke (tathA) pAMca prakAra ke jyotiSka-devoM ko bhI jAnanA / vaimAnika-deva do prakAra ke haiM-kalpopapanna aura kalpAtIta / kalpopapanna bAraha prakAra ke haiM / unake bhI do-do bheda hote haiM / kalpAtIta vaimAnika deva do prakAra ke hai-auveyakavAsI aura anuttaraupapAtika / graiveyaka deva nau prakAra aura anuttaraupapAtika pAMca prakAra ke / ina sabake paryAptaka aura aparyAptaka se do-do bheda / ina sabake vaikriyazarIra hotA hai / 517] vaikriyazarIra kisa saMsthAna vAlA hai ? gautama ! nAnA saMsthAna vAlA / vAyukAyika-ekendriyoM kA vaikriyazarIra kisa saMsthAna vAlA hai ? gautama ! patAkA AkAra kaa| nairayika-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra, gautama ! do prakAra kA hai, bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / dono huMDakasaMsthAna vAle hai / ratnaprabhApRthvI ke nAraka-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra, gautama ! do prakAra kA hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / dono huMDaka-saMsthAna vAle hai / isI prakAra adhaHsaptamapRthvI ke nArakoM taka samajhanA / tiryaJcayonika-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra ? gautama ! aneka saMsthAnoM vAlA hai / isI prakAra jalacara, sthalacara aura khecaroM kA saMsthAna bhI hai / tathA sthalacaroM meM catuSpada aura parisaroM kA vaikriyazarIra kA saMsthAna bhI aisA hI hai / isI taraha manuSya-paMcendriyoM ko bhI jAnanA / asurakumAra-bhavanavAsI-deva-paMcendriyoM kA vaikriyazarIra kisa saMsthAna kA hai ? gautama ! asurakumAra kA zarIra do prakAra kA hai-bhavadhAraNIya aura uttaravaikriya / jo bhavadhAraNIyazarIra hai, vaha samacaturasra-saMsthAna vAlA hai, jo uttaravaikriyazarIra hai, vaha aneka prakAra ke saMsthAna vAlA hai / isI prakAra nAgakumAra se stanitakumAra paryanta ke bhI vaikriyazarIroM kA saMsthAna samajha lenaa| isI prakAra vANavyantaradevoM ko bhI samajhanA / vizeSa yaha ki yahA~ audhika-vANavyantaradevoM ke sambandha meM hI prazna karanA / vANavyantaroM kI taraha audhika jyotiSkadevoM ke vaikriyazarIra ke saMsthAna meM bhI samajhanA / isI prakAra saudharma se lekara acyuta kalpa meM yahIM kahanA / gautama! graiveyakadevoM ke ekamAtra bhavadhAraNIya zarIra hai aura vaha samacaturasrasaMsthAna vAlA hai / isI prakAra pAMca anuttaraupapAtika-vaimAnikadevoM ko bhI jAnanA / . [518] vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa sAtireka eka lAkha yojana / vAyukAyika-ekendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI / nairayika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! (vaha) do prakAra kI hai, bhavadhAraNIyA aura uttaravaikriyA / bhavadhAraNIyA-avagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH pA~casau dhanuSa hai tathA uttaravaikriyA-avagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH eka hajAra dhanuSa hai / ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA do prakAra kI hai, bhavadhAraNIyA aura uttaravaikriyA / bhavadhAraNIyA-zarIrAvagAhanA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hai aura utkRSTataH sAta dhanuSa, tIna rani aura chaha aMgula hai / uttaravaikriyA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH pandraha dhanuSa DhAI ratni hai / zarkarAprabhA ke nArakoM kI zarIrAvagAhanA gautama !
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda yAvat bhavadhAraNIyA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH pandraha dhanuSa, DhAI ratni, uttarakhaikriyA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTaH ikatIsa dhanuSa eka rani hai / vAlukAprabhA kI bhavadhAraNIyA ikatIsa dhanuSa eka ratni kI hai, uttaravaikriyA bAsaTha dhanuSa, do hAtha hai / paMkaprabhA yAvat adhaH saptamI kI dono avagAhanA pUrva pUrva se dugunI samajhanA yathA - adhaH saptama kI bhavadhAraNIyA pAMca sau dhanuSa kI, uttaravaikriyA eka hajAra dhanuSa kI hai| ina sabakI jaghanyataH bhavadhAraNIyA aura uttaravaikriyA dono aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga hai / 94 tiryaJcayonika-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH zatayojanapRthaktva kI / manuSya-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA ? gautama ! jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH kucha adhika eka lAkha yojana kI hai / asurakumAra bhavanavAsI deva-paMcendriyoM ke vaikriyazarIra kI avagAhanA ? gautama ! do prakAra kI hai, bhavadhAraNIyA aura uttaravaikriyA / bhavadhAraNIyA jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH sAta hAtha kI hai / uttaravaikriyA - avagAhanA jaghanyataH aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga, utkRSTataH eka lAkha yojana kI hai / isI prakAra stanitakumAra devoM (taka) samajha lenA / isI prakAra audhika vANavyantaradevoM kI samajha lenA / isI taraha jyotiSkadevoM kI bhI jAnanA / saudharma aura IzAna devoM kI yAvat acyutakalpa ke devoM taka kI bhavadhAraNIyAzarIrAvagAhanA bhI inhIM ke samAna samajhanA, uttarakhaikriyA zarIrAvagAhanA bhI pUrvavat samajhanA / vizeSa yaha ki sanatkumArakalpa ke devoM kI bhavadhAraNIyA - zarIrAvagAhanA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa chaha hAtha kI hai, itanI hI mAhendrakalpa kI hai / brahmaloka aura taka kalpa ke devoM kI pAMca hAtha, mahAzukra aura sahasrAra kalpa ke devoM kI cAra hAtha, evaM Anata, prANata, AraNa aura acyuta ke devoM kI zarIrAvagAhanA tIna hAtha hai / graiveyakakalpAtIta-vaimAnikadeva-paMcendriyoM ko eka mAtra bhavadhAraNIyA zarIrAvagAhanA hotI hai / vaha jaghanyataH aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTataH do hAtha kI hai / isI prakAra anuttaraupapAtikadevoM ko bhI samajhanA vizeSa yaha ki utkRSTa eka hAtha kI hai / [519] AhArakazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! eka prakAra kA / yadi AhArakazarIra eka hI prakAra kA hai to vaha manuSya ke hotA hai athavA amanuSya ke ? gautama ! manuSya ke AhArakazarIra hotA hai, manuSyetara ko nahIM / manuSyoM meM, gautama ! garbhaja manuSya ke AhArakazarIra hotA hai; sammUrcchima ko nahIM / garbhaja manuSya meM gautama ! karmabhUmija-garbhajamanuSya ke AhArakazarIra hotA hai, akarma-bhUmija0 aura antaradvIpaja ko nahIM / karmabhUmija - garbhaja - manuSya meM, gautama ! saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmika- garbhaja manuSya ko AhArakazarIra hotA hai, asaMkhyAtavarSAyuSka ko nahIM / saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja manuSyoM meM, gautama ! paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka- karmabhUmija-garbhaja manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai aparyAptaka0 ko nahIM / paryApta saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja manuSyoM meM, gautama ! samyagdRSTi-paryAptakasaMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja manuSyoM ko AhArakazarIra hotA hai, na to mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi - paryAptaka0 ko nahIM hotA hai / samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-21/-/519 95 garbhajamanuSyoM meM gautama ! saMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSyoM ko AhArakazarIra hotA hai, asaMyata-samyagdRSTi0 aura saMyatAsaMyata-samyagdRSTi0 ko nahIM / saMyatasamyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavAyuSka-karmabhUmikagarbhaja-manuSyoM meM, gautama ! pramattasaMyata-samyagdRSTiparyAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-kamabhUmija-garbhaja-manuSyoM ke AhArakazarIra hotA hai, apramattasaMyatasamyagdRSTi0 ko nahIM / pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhaja-manuSyoM meM, gautama ! RddhiprApta-pramattasaMyata-samyagdRSTi-paryAptaka-saMkhyAtavarSAyuSka-karmabhUmija-garbhajamanuSyoM ke AhArazarIra hotA hai, anRddhiprApta-pramattasaMyata0 ko nahIM / bhagavan ! AhArakazarIra kisa saMsthAna kA hai ? gautama ! samacaturasrasaMsthAna vAlA / bhagavan ! AhArakazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! jaghanya dezona eka hAtha, utkRSTa pUrNa eka hAtha kI hai| [520] bhagavan ! taijasazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA, ekendriya yAvat paMcendriyataijasazarIra / ekendriyataijasazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, pRthvIkAyika yAvat vanaspatikAyika-taijasazarIra / isa prakAra audArikazarIra ke bheda ke samAna taijasazarIra ko bhI caturindriya taka kahanA / paMcendriyataijasazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, nairayika yAvat devataijasazarIra / nArakoM ke vaikriyazarIra ke do bheda ke samAna taijasazarIra ke bhI bheda kahanA | paMcendriyatiryacoM aura manuSyoM ke audArikazarIra ke samAna inake taijasazarIra ko bhI kahanA / devoM ke vaikriyazarIra ke bheda ke samAna yAvat sarvArthasiddha devoM (taka) ke taijasazarIra ke bhedoM kA kathana karanA / bhagavan ! taijasazarIra kA saMsthAna kisa prakAra kA hai ? gautama ! vividha prakAra kA / ekendriyataijasazarIra kA saMsthAna aisA hI jAnanA / pRthvIkAyika-ekendriyataijasazarIra kA saMsthAna, gautama ! masUracandra AkAra kA hai / isI prakAra yAvat caturindriyoM ko inake audArikazarIrasaMsthAnoM ke anusAra kahanA / nairayikoM kA taijasazarIra kA saMsthAna, inake vaikriyazarIra samAna hai / paMcendriyatiryaJcayonikoM aura manuSyoM ko inake audArikazarIra saMsthAnoM samAna jAnanA / devoM ke taijasazarIra kA saMsthAna yAvat anuttarIpapAtika devoM ke vaikriyazarIra samAna kahanA / [521] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata jIva ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI hotI hai ? gautama ! viSkambha aura bAhalya, anusAra zarIrapramANamAtra hI hotI hai / lambAI kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa lokAnta se lokAnta taka hai| mAraNAntikasamudghAta se samavahata ekendriya ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! isI prakAra pRthvI se vanaspatikAyika taka pUrvavat samajhanA / mAraNAntikasamuddhAta se samavahata dvIndriya ke taijasazarIra kI ? gautama ! viSkambha evaM bAhalya, se zarIrapramANamAtra hotI hai / tathA lambAI se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa tiryaka loka se lokAnta taka avagAhanA samajhanA / isI prakAra caturindriya taka samajha lenA / mAraNAntikasamudghAta se samavahata nAraka ke taijasazarIra kI avagAhanA.? gautama ! viSkambha aura bAhalya se zarIrapramANamAtra tathA AyAma se jaghanya sAtireka eka hajAra yojana, utkRSTa nIce kI ora adhaHsaptamanarakapRthvI taka, tirachI yAvat svayambhUramaNasamudra taka aura Upara paNDakavana meM sthita puSkariNI taka hai / mAraNAntikasamudghAta se samavahata paJcendriyatiryazca ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama !
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 AgamasUtra-hindI anuvAda dvIndriya ke samAna samajhanA / mAraNAntikasamudghAta se samavahata manuSya ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! samayakSetra se lokAnta taka hotI hai / bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta se samavahata asurakumAra ke taijasazarIra kI avagAhanA kitanI hai ? gautama ! viSkambha aura bAhalya se zarIrapramANamAtra tathA AyAma se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kI aura utkRSTa nIce kI ora tIsarI pRthvI ke adhastanacaramAnta taka, tirachI svayambhUramaNasamudra kI bAharI vedikA taka evaM Upara ISatprAgbhArapRthvI taka / isI prakAra stanitakumAra taka samajhanA / vANavyantara, jyotiSka evaM saudharma IzAna taka bhI isI prakAra samajhanA | mAraNAntikasamudghAta se samavahata sanatkumAra-deva taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! viSkambha evaM bAhalya se zarIra-pramANamAtra aura AyAma se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa nIce mahApAtAla (kalaza) ke dvitIya tribhAga taka, tirachI svayambhUramaNasamudra taka aura Upara acyutakalpa taka hotI hai / isI prakAra sahasrArakalpa ke devoM taka samajha lenaa| mAraNAntikasamudghAta se samavahata Anata deva ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! viSkambha aura bAhalya se zarIra pramANa aura AyAma se jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga, utkRSTa-nIce kI ora adholaukikagrAma taka, tirachI manuSyakSetra taka aura Upara acyutakalpa taka hotI hai| isI prakAra prANata aura AraNa taka samajhanA / acyutadeva kI bhI inhIM ke samAna hai / vizeSa itanA hai ki Upara apane-apane vimAnoM taka hotI hai / bhagavan ! mAraNAntika samudghAta se samavahata graiveyakadeva ke taijasazarIra kI avagAhanA ? gautama ! viSkambha aura bAhalya kI apekSA se zarIrapramANamAtra tathA AyAma se jaghanya vidyAdharazreNiyoM taka aura utkRSTa nIce kI ora adholaukikagrAma taka, tirachI manuSyakSetra taka aura Upara apane vimAnoM taka hotI hai / anuttaraupapAtikadeva bhI isI prakAra samajhanA / bhagavan ! kArmaNazarIra kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, ekendriya yAvat paMcendriya kArmaNa-zarIra / taijasa-zarIra ke bheda, saMsthAna aura avagAhanA ke samAna sampUrNa kathana anuttaraupapAtika taka karanA / [522] bhagavan ! audArikazarIra ke lie kitanI dizAoM se pudgaloM kA caya hotA hai ? gautama ! nirvyAghAta se chaha dizAoM se, vyAghAta se kadAcit tIna, cAra aura pAMca dizAoM se / bhagavan ! vaikriyazarIra ke lie kitanI dizAoM se pudgaloM kA caya hotA hai ? gautama ! niyama se chaha dizAoM se / isI prakAra AhArakazarIra ko bhI samajhanA / taijasa aura kArmaNa ko audArikazarIra ke samAna samajhanA / bhagavan ! audArikazarIra ke pudgaloM kA upacaya kitanI dizAoM se hotA hai ? gautama ! caya ke samAna upacaya meM bhI kahanA / upacaya kI taraha apacaya bhI hotA hai / jisake audArikazarIra hotA hai, kyA usake vaikriyazarIra hotA hai ? (aura) jisake vaikriyazarIra hotA hai, kyA usake audArikazarIra (bhI) hotA hai ? gautama ! jisake audArikazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM, jisake vaikriyazarIra hotA hai, usake audArikazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM / jisake audArikazarIra hotA hai, usako AhArakazarIra tathA AhArakazarIra hotA hai usake audArikazarIra hotA hai ? gautama ! jisake audArikazarIra hotA hai, usake AhArakazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM, kintu jisa ko
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA- 21/-/522 97 AhArakazarIra hotA hai, usako niyama se audArikazarIra hotA hai / jisake audArikazarIra hotA hai, usako taijasazarIra tathA jisako taijasazarIra hotA hai, usako audArikazarIra hotA hai ? gautama ! jisake audArikazarIra hotA hai, usake niyama se taijasazarIra hotA hai, aura jisake taijasazarIra hotA hai, usake audArikazarIra kadAcit hotA hai, kadAcit nahIM / isI prakAra kArmaNazarIra kA saMyoga bhI samajha lenA / jisako vaikriyazarIra hotA hai, usake AhArakazarIra tathA jisako AhArakazarIra hotA hai, usake vaikriyazarIra bhI hotA hai ? gautama ! jisa ko vaikriyazarIra hotA hai, usake AhArakazarIra nahIM hotA, tathA jisake AhArakazarIra hotA hai, usake vaikriya zarIra nahIM hotA hai / audArika ke sAtha taijasa evaM kArmaNa ke samAna AhArakazarIra ke sAtha bhI taijasa- kArmaNazarIra kA kathana karanA / jisako taijasazarIra hotA hai, usake kArmaNazarIra tathA jisako kArmaNazarIra hotA hai, usako taijasazarIra hotA hai ? gautama ! hAM, hotA hai | [523] bhagavan ! audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa, ina pAMca zarIroM meM se, dravya kI apekSA se, pradezoM kI apekSA se tathA dravya aura pradezoM kI apekSA se, kauna, kisase alpa, bahuta tulya athavA vizeSAdhika hai ? gautama ! dravya kI apekSA se - sabase alpa AhArakazarIra haiM / (unase) vaikriyazarIra, asaMkhyAtaguNA haiM / (unase) audArikazarIra asaMkhyAtaguNA haiM / taijasa aura kArmaNa zarIra donoM tulya haiM, (kintu audArikazarIra se ) anantaguNA haiM / pradezoM kI apekSA se - sabase kama AhArakazarIra haiM / (unase) vaikriyazarIra asaMkhyAtaguNA haiM / ( unase ) audArikazarIra asaMkhyAtaguNA haiM / ( unase ) taijasazarIra anantaguNA haiM / (unase ) kArmaNazarIra anantaguNA haiM / dravyaM evaM pradezoM kI apekSA se dravya se, AhArakazarIra sabase alpa haiM(unase) vaikriyazarIra asaMkhyAtaguNe haiM / (unase) audArikazarIra, asaMkhyAtaguNe haiM / audArikazarIroM se dravya se AhArakazarIra pradezoM se anantaguNA haiM / (unase) vaikriyazarIra pradezoM se asaMkhyAtaguNA haiM (unase ) audArikazarIra asaMkhyAtaguNA haiM / taijasa aura kArmaNa, donoM zarIra dravya se tulya haiM / tathA dravya se anantaguNe haiM / ( unase ) taijasazarIra pradezoM se anantaguNA haiM / ( unase ) kArmaNazarIra pradezoM se anantaguNA haiM / [524] bhagavan ! audArika, vaikriya, AhAraka, taijasa aura kArmaNa, ina pAMca zarIroM meM se, jaghanya - avagAhanA, utkRSTa - avagAhanA evaM jaghanyotkRSTa - avagAhanA kI dRSTi se, kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama audArikazarIra kI jaghanya avagAhanA hai / taijasa aura kArmaNa, donoM zarIroM kI avagAhanA paraspara tulya hai, kintu audArikazarIrakI jaghanya avagAhanA se vizeSAdhika hai / ( usase) vaikriyazarIra kI jaghanya avagAhanA asaMkhyAtaguNI hai / ( usase ) AhArakazarIra kI asaMkhyAtaguNI hai / utkRSTa avagAhanA se sabase kama AhAraka zarIra kI avagAhanA hai, unase audArika zarIra kI saMkhyAta guNI hai, unase vaikriya zarIra kI asaMkhyAtaguNI hai, unase taijasa kArmaNa zarIra kI asaMkhyAtaguNI hai / jaghanyotkRSTa avagAhanA se sabase alpa audArikazarIrAvagAhanA hai, taijasa kArmaNa kI unase vizeSAdhika hai, vaikriyazarIrAvagAhanA asaMkhyAtaguNI hai AhArakazarIra kI usase asaMkhyAtaguNI hai / pada - 21- kA munidIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa 87
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 AgamasUtra-hindI anuvAda (pada-22-"kriyA" [525] bhagavan ! kriyAe~ kitanI haiM ? gautama ! pAMca, kAyikI, AdhikaraNikI, prAdvepikI, pAritApanikI aura prANAtipAtakriyA / kAyikIkriyA ? gautama ! do prakAra kI / anuparatakAyikI aura duSprayuktakAyikI / AdhikaraNikIkriyA ? gautama ! do prakAra kI hai, saMyojanAdhikaraNikI aura nirvartanAdhikaraNikI / prAdveSikIkriyA ? gautama tIna prakAra kI hai, sva kA, para kA athavA donoM kA mana azubha kiyA jAtA hai / pAritApanikIkriyA ? gautama ! tIna prakAra kI hai, jisa prakAra se sva ke lie, para ke lie yA sva-para donoM ke lie asAtA vedanA utpanna kI jAtI hai / prANAtipAtikriyA ? gautama ! tIna prakAra kI hai, jisase svayaM ko dUsare ko, athavA sva-para donoM ko jIvana se rahita kara diyA jAtA hai / [526] bhagavan ! jIva sakriya hote haiM, athavA akriya ? gautama ! donoM / kyoMkIgautama ! jIva do prakAra ke haiM, saMsArasamApannaka aura asaMsArasamApannaka | jo asaMsArasamApannaka haiM, ve siddha jIva haiM / siddha akriya haiM aura jo saMsArasamApanaka haiM, ve do prakAra ke haiMzailazIpratipannaka aura azailezIpratipannaka / jo zailezI-pratipannaka hote haiM, ve akriya haiM aura jo azailezI-pratipannaka haiM, ve sakriya hote haiM / kyA jIvoM ko prANAtipAta se prANAtipAtakriyA lagatI hai ? hA~, gautama ! lagatI hai / gautama ! chaha jIvanikAyoM ke viSaya meM ye kriyA lagatI hai / bhagavan ! kyA nArakoM ko prANAtipAta se prANAtipAta kriyA lagatI hai ? (hA~) gautama! pUrvavat / isI prakAra nirantara vaimAnikoM taka kA kahanA / kyA jIvoM ko mRSAvAda se mRSAvAda kriyA lagatI hai ? hA~, gautama ! hotI hai / gautama ! sarvadravyoM ke viSaya meM mRSAvAda kriyA lagatI hai / isI prakAra nairayikoM se lagAtAra vaimAnikoM taka jAnanA / jIvoM ko adattAdAna se adattAdAnakriyA lagatI hai ? hA~, gautama ! hotI hai / gautama ! grahaNa aura dhAraNa karane yogya dravyoM ke viSaya meM yaha kriyA hotI hai / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka samajhanA / jIvoM ko maithuna se (maithuna-) kriyA lagatI hai ? hA~, hotI hai / gautama ! rUpoM athavA rUpasahagata dravyoM ke viSaya meM yaha kriyA lagatI hai / isI prakAra nairayikoM se nirantara vaimAnikoM taka kahanA / jIvoM ke parigraha se (parigraha) kriyA lagatI hai ? hA~, gautama ! hai / gautama ! samasta dravyoM ke viSaya meM yaha kriyA lagatI hai / isI taraha nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / isI prakAra krodha, yAvat lobha se, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, arati-rati, mAyAmRSA evaM mithyAdarzanazalya se samasta jIvoM, nArakoM yAvat vaimAnikoM taka kahanA / ye aThAraha daNDaka hue / [527] bhagavan ! (eka) jIva prANAtipAta se kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhatA hai ? gautama ! sAta athavA ATha / isI prakAra eka nairayika se eka vaimAnika deva taka kahanA / bhagavan ! (aneka) jIva prANAtipAta se kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhate haiM ? gautama ! saptavidha yA aSTavidha / bhagavana ! (aneka) nAraka prANAtipAta se kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhate haiM ? gautama ! saptavidha athavA (aneka nAraka) saptavidha aura (eka nAraka) aSTavidha, athavA (aneka nAraka) saptavidha aura (aneka) aSTavidha karmabandhaka hote hai / isI prakAra asurakumAroM se stanitakumAra taka kahanA / pRthvI yAvat vanaspatikAyika ke viSaya meM audhika jIvoM ke samAna
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-22/-/527 kahanA / avaziSTa samasta jIvoM meM nairayikoM ke samAna kahanA / isa prakAra samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara tIna-tIna bhaMga sarvatra mithyAdarzanazalya taka kahanA / isa prakAra ekatva aura pRthaktva ko lekara chattIsa daNDaka hote haiM / [528] bhagavan ! eka jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhatA huA kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca / isI prakAra eka nairayika se eka vaimAnika taka kahanA / (aneka) jIva jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hue, kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? gautama ! pUrvavat samasta kathana kahanA / isa prakAra zeSa sarva karmaprakRtiyoM ko vaimAnika taka samajhalenA / ekatva aura pRthaktva ke solaha daNDaka hote hai| bhagavan ! (eka) jIva, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcita tIna, kadAcita cAra, kadAcita pAMca aura kadAcita akriya / bhagavana ! (eka) jIva, (eka) nAraka kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit akriya / isI prakAra eka jIva kI, (eka) stanitakumAra taka kI kriyAe kahanA / eka jIva kA eka pRthvIkAyika, yAvat vanaspatikAyika, dvIndriya yAvat paMcendriyatiryaJcayonika evaM eka manuSya kI apekSA se kahanA / eka vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika kI apekSA kriyAsambandhI AlApaka nairayika ke samAna kahanA / bhagavan ! (eka) jIva, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? gautama ! eka jIva ke samAna hI kathana karanA / bhagavan ! (eka) jIva, (aneka) nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! eka jIva ke samAna hI jAnanA / aneka jIva kA eka jIva ke sAtha, aneka jIva kA aneka jIva ke sAtha bhI isI prakAra kathana kara lenA / isI prakAra aneka jIvoM ke aneka asurakumAroM se yAvat (aneka) vaimAnikoM kI apekSA se kriyAsambandhI AlApaka kahanA / vizeSa yaha ki (aneka) audArikazarIradhArakoM se jaba kriyAsambandhI AlApaka kahane hoM, taba ukta aneka jIvoM kI apekSA se kriyAsambandhI AlApaka ke samAna kahanA / (eka) nairayika, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyAvAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA / bhagavan ! (eka) nairayika (eka) nairayika kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna aura kadAcita cAra kriyAoM vAlA / isI prakAra yAvata eka vaimAnika kI apekSA se kahanA / vizeSa yaha ki (eka) audArikazarIradhAraka jIva kI apekSA se kahane hoM, taba eka jIva kI apekSA ke samAna kahanA / bhagavan ! (eka) nAraka, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca kriyAoM vAlA / bhagavan ! eka nairayika, aneka nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? gautama ! kadAcit tIna aura kadAcit cAra kriyAoMvAlA / isa prakAra daNDaka samAna yaha daNDaka bhI kahanA / isI prakAra yAvat aneka vaimAnikoM kI apekSA se kahanA / vizeSa yaha ki (eka) nairayika ke (aneka) nairayikoM kI apekSA se paMcama kriyA nahIM hotI / bhagavan ! (aneka) nairayika, (eka) jIva kI apekSA se kitanI kriyAoMvAle hote haiM ? gautama ! kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca kriyAoM vAle / isI prakAra
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 AgamasUtra-hindI anuvAda yAvat eka vaimAnika kI apekSA se kahanA / vizeSa yaha ki (eka) nairayika yA (eka) deva kI apekSA se paMcama kriyA nahIM hotI / bhagavan ! (aneka) nAraka, (aneka) jIvoM kI apekSA se kitanI kriyAo vAle hote haiM ? gautama ! tIna, cAra aura pAMca kriyAoM vAle bhI hote haiN| bhagavan ! (aneka) nairayika, (aneka) nairayikoM kI apekSA se kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? gautama ! tIna athavA cAra / isI prakAra aneka vaimAnikoM kI apekSA se, kahanA / vizeSa yaha ki aneka audArikazarIradhArI jIvoM kI apekSA se, AlApaka meM kathita aneka jIvoM ke kriyAsambandhI AlApaka ke samAna kahanA / bhagavan ! (eka) asurakumAra, eka jIva kI apekSA se kitanI kriyAoMvAlA hotA hai ? gautama ! nAraka kI apekSA ke cAra daNDaka samAna asurakumAra kI apekSA se bhI khnaa| isa prakAra kA upayoga lagAkara vicAra kara lenA cAhie ki eka jIva aura eka manuSya hI akriya kahA jAtA hai, zeSa sabhI jIva akriya nahIM kahe jAte / sarva jIva, audArika zarIradhArI aneka jIvoM kI apekSA se pAMca kriyA vAle hote haiM / nArakoM aura devoM kI apekSA se pAMca kriyAoMvAle nahIM kahe jAte / isa prakAra eka-eka jIva ke pada meM cAra-cAra daNDaka khnaa| yoM kula sau daNDaka hote haiM / ye saba eka jIva Adi se sambandhita daNDaka haiM / [529] bhagavan ! kriyAe~ kitanI haiM ? gautama ! pAMca hai / kAyikI yAvat praannaatipaatkriyaa| bhagavan ! nArakoM ke kitanI kriyAe~ haiM ? gautama ! pAMca, pUrvavat / isI prakAra vaimAnikoM meM bhI jAnanA / jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usako AdhikaraNikIkriyA tathA jisa jIva ke AdhikaraNikIkriyA hotI hai, usake kAyikIkriyA hotI hai ? gautama ! ve dono hotI hai / jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai usake prAdveSikIkriyA aura jisake prAdveSikIkriyA hotI hai, usake kAyikIkriyA hotI hai ? gautama ! donoM hotI hai| jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usake pAritApanikI tathA jisake pAritApanikI kriyA hotI hai, usake kAyikIkriyA hotI hai ? gautama ! jisa jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usake pAritApanikIkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, kintu jisake pAritApanikIkriyA hotI hai, usake kAyikIkriyA niyama se hotI hai / isI prakAra prANAtipAtakriyA bhI jAnanA / isa prakAra prArambha kI tIna kriyAoM kA paraspara sahabhAva niyama se hai / jisake prArambha kI tIna kriyAe~ hotI haiM, usake Age kI do kriyAe~ kadAcit hotI haiM, kadAcit nahIM; jisake Age kI do kriyAe~ hotI haiM, usake prArambha kI tIna kriyAe~ niyama se hotI haiM / jisake pAritApanikIkriyA hotI hai, usake prANAtipAtakriyA tathA jisake prANAtipAtakriyA hotI hai, usake pAritApanikI kriyA hotI hai ? gautama ! jisa ko pAritApanikI kriyA hotI hai, usako prANAtipAtakriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, kintu jisa jIva ke prANAtipAtakriyA hotI hai, usake pAritApanikIkriyA niyama se hotI hai / jisa nairayika ke kAyikIkriyA hotI hai usake AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? gautama ! sAmAnya jIva ke samAna samajha lenA / isI prakAra vaimAnika taka kahanA / bhagavan ! jisa samaya jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, kyA usa samaya AdhikaraNikIkriyA tathA jisa samaya AdhikaraNikIkriyA hotI hai, usa samaya kAyikIkriyA hotI hai ? kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke samAna yahA~ bhI vaimAnika taka kahanA / jisa deza meM jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usa
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 prajJApanA- 22 /-/ 529 deza meM AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? pUrvavat vaimAnika taka kahanA / jisa pradeza meM jIva ke kAyikIkriyA hotI hai, usa pradeza meM AdhikaraNikIkriyA hotI hai ? pUrvavat jAnanA / isa prakAra jisa jIva ke, jisa samaya meM, jisa deza meM aura jisa pradeza meM ye cAra daNDaka haiM / bhagavan ! AyojitA kriyAe~ kitanI haiM ? gautama ! pAMca, kAyikI yAvat prANAtipAta kriyA / nairayikoM se lekara vaimAnikoM taka isI prakAra kahanA / jisa jIva ke kAyikI - Ayojita kriyA hotI hai, usake AdhikaraNikI- AyojitAkriyA aura jisake AdhikaraNikIAyojitAkriyA hotI hai, usake kAyikI - AyojitAkriyA hotI hai ? pUrvavat isa tathA anya abhilApa ke sAtha jisa jIva meM, jisa samaya meM, jisa deza meM aura jisa pradeza meM ye cAroM daNDaka yAvat vaimAnikoM taka kahanA / bhagavan ! jisa samaya jIva kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se spRSTa hotA hai, usa samaya pAritApanikI athavA prANAtipAtikI kriyA se spRSTa hotA hai / gautama ! koI jIva, eka jIva kI apekSA pAritApanikIkriyA aura prANAtipAtakriyA se spRSTa hotA hai; koI jIva, eka jIva kI apekSA pAritApanikIkriyA se spRSTa hotA hai, kintu prANAtipAtakriyA se nahIM, koI jIva, eka jIva kI apekSA pAritApanikIkriyA aura prANAtipAtakriyA se (bhI) aspRSTa hotA hai tathA koI jIva, eka jIva kI apekSA se jisa samaya kAyikI, AdhikaraNikI aura prAdveSikI kriyA se aspRSTa hotA hai, usa samaya pAritAnikIkriyA aura prANAtipAtakriyA se bhI aspRSTa hotA hai / [530 ] bhagavan ! kriyAe~ kitanI haiM ? gautama ! pAMca, ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA aura mithyAdarzanapratyayA / bhagavan ! ArambhikIkriyA kisake hotI hai ? gautama ! kisI pramattasaMyata ko hotI hai / pArigrahikIkriyA ? gautama ! kisI saMyatAsaMyata ke hotI hai / mAyApratyayAkriyA ? gautama ! kisI apramattasaMyata ke hotI hai / apratyAkhyAnakriyA ? gautama ! kisI apratyAkhyAnI ke hotI hai / mithyAdarzanapratyayAkriyA ? gautama ! kisI mithyAdarzanI ke hotI hai / bhagavan ! nairayikoM ko kitanI kriyAe~ haiM ? gautama ! pAMca, ArambhikI yAvat mithyAdarzanapratyayA / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / jisa jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai usake pArigrahikIkriyA tathA jisake pArigrahikIkriyA hotI hai, kyA usake ArambhikIkriyA hotI hai ? gautama ! jisa jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai, usake pArigrahikI kriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, jisake pArigrahikI kriyA hotI hai, usake ArambhikI kriyA niyama se hotI hai / jisa jIva ko ArambhikIkriyA hotI hai, usako mAyApratyayAkriyA tathA jisake mAyApratyayAkriyA hotI hai usake ArambhikIkriyA hotI hai ? gautama ! jisa jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai, usako niyama se mAyApratyayAkriyA hotI hai, jisako mAyApratyayAkriyA hotI hai, usake ArambhikIkriyA kadAcit hotI hai aura kadAcit nahIM / jisa jIva ko ArambhikIkriyA hotI hai, usako apratyAkhyAnikIkriyA tathA jisako apratyAkhyAnikIkriyA hotI hai, usako ArambhikIkriyA hotI hai ? gautama ! jisa jIva ko ArambhikIkriyA hotI hai, usako apratyAkhyAnikIkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM; jisa jIva ko apratyAkhyAnikIkriyA hotI hai, usake ArambhikIkriyA niyama se hotI hai / isI prakAra mithyAdarzanapratyayA bhI jAnanA / isI prakAra pArigrahikI kA Age kI tIna kriyAoM
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 AgamasUtra-hindI anuvAda ke sAtha sahabhAva samajha lenA / jisake mAyApratyayAkriyA hotI hai, usake Age kI do kriyAe~ kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, jisake Age kI do kriyAe~ hotI haiM, usake mAyApratyayAkriyA niyama se hotI hai / jisako apratyAkhyAnakriyA hotI hai, usako mithyAdarzanapratyayAkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, jisako mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai, usake apratyAkhyAnakriyA niyama se hotI hai | nAraka ko prArambha kI cAra kriyAe~ niyama se hotI hai / jisake ye cAra kriyAe~ hotI haiM, usako mithyAdarzanapratyayAkriyA bhajanA se hotI hai, jisake mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai, usake ye cAroM kriyAe~ niyama se hotI haiM / isI prakAra stanitakumAra taka meM bhI samajhanA / pRthvIkAyika se caturindriya taka pAMcoM hI kriyAe~ paraspara niyama se hotI haiM / paJcendriyatiryaJcayonika ko prArambha kI tIna kriyAe~ paraspara niyama se hotI haiM / jisako ye tInoM hotI haiM, usako Age kI do vikalpa se hotI haiM / jisako, Age kI donoM kriyAe~ hotI haiM, usako ye tInoM niyama se hotI haiM / jisako apratyAkhyAnakriyA hotI hai, usako mithyAdarzanapratyayAkriyA vikalpa se hotI hai, jisako mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai, usako apratyAkhyAnakriyA avazyameva hotI hai / manuSya meM sAmAnya jIva ke samAna samajhanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva meM nairayika ke samAna samajhanA / jisa samaya jIva ke ArambhikIkriyA hotI hai, usa samaya pArigrahikI kriyA hotI hai ? kriyAoM ke paraspara sahabhAva ke isa prakAra jisa jIva ke, jisa samaya meM, jisa deza meM aura jisa pradeza meM yoM cAra daNDakoM ke AlApaka kahanA / nairayikoM ke samAna vaimAnikoM taka samasta devoM ke viSaya meM kahanA | [531] bhagavan ! kyA jIvoM kA prANAtipAta se viramaNa hotA hai ? hA~, hotA hai / kisa (viSaya) meM prANAtipAtaviramaNa hotA hai ? gautama ! SaD jIvanikAyoM meM hotA hai / bhagavan ! kyA nairayikoM kA prANAtipAta se viramaNa hotA hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki manuSyoM kA prANAtipAtaviramaNa (sAmAnya) jIvoM ke samAna kahanA / jIvoM kA mithyAdarzanazalya se viramaNa hotA hai ? hA~, hotA hai / mithyAdarzanazalya se viramaNa gautama ! sarvadravyoM meM hotA hai / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka mithyAdarzanazalya se viramaNa kA kathana karanA / vizeSa yaha ki ekendriyoM aura vikalendriyoM meM yaha nahIM hotA / [532] bhagavan ! prANAtipAta se virata (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ? gautama ! saptavidha, aSTavidha, SaTvidha athavA ekavidhabandhaka yA abandhaka hotA hai / isI prakAra manuSya meM bhI kahanA / bhagavan ! prANAtipAta se virata (aneka) jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhate haiM ? gautama ! (1) samasta jIva saptavidha aura ekavidhabandhaka hote haiM / athavA (1) aneka saptavidha-bandhaka aneka ekavidhabandhaka hote haiM aura eka aSTavidhabandhaka, (2) aneka saptavidhabandhaka, aneka ekavidhabandhaka aura aneka aSTavidhabandhaka, (3) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM aura eka SaDvidhabandhaka, (4) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka tathA SaDvidhabandhaka, (5) athavA aneka saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM aura eka abandhaka, (6) athavA aneka saptavidhabandhaka, ekavidhabandhaka aura abandhaka hote haiM / isI taraha aneka saptavidhabandhaka aura aneka
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-22/-/532 103 ekavidhabandhaka ke sAtha-(1) eka aura aneka aSTavidhabandhaka evaM SaDvidhabandhaka ko lekara eka caturbhaMgI (2) eka aura aneka aSTavidhabandhaka evaM abandhaka ko lekara eka caturbhaMgI (3) eka aura aneka SaDvidhabandhaka evaM abandhaka ko lekara eka caturbhaMgI samajha lenA / isI taraha hI aneka saptavidhabandhaka aura aneka ekavidhabandhaka ke sAtha-(1) aSTavidhabandhaka, (2) pavidhabandhaka, (3) abandhaka ko eka aura aneka bheda lekara eka aSTabhaMgI hotI hai / saba milAkara kula 27 bhaMga hote hai / isI prakAra hI. prANAtipAta virata manuSyoM ke yahIM 27 bhaMga kaha denA / isI prakAra mRSAvAdavirata yAvat mAyAmRSAvirata eka jIva tathA eka manuSya ko bhI samajhanA / mithyAdarzanazalyavirata jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? gautama ! saptavidha, aSTavidha, SaDvidha aura ekavidhabandhaka athavA abandhaka hotA hai / bhagavan ! mithyAdarzanazalya se virata (eka) nairayika kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? gautama ! saptavidha athavA aSTavidhabandhaka hotA hai; paJcendriya-tiryaJcayonika taka yahIM jaannaa| (eka) manuSya ke sambandha meM sAmAnya jIva ke samAna kahanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika meM eka nairayika ke samAna kahanA / mithyAdarzanazalya se virata (aneka) jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhate haiM ? gautama ! pUrvokta 27 bhaMga kahanA / mithyAdarzanazalya se virata (aneka) nAraka kitanI karmaprakRtiyAM bAMdhate haiM ? gautama ! sabhI (bhaMga isa prakAra) hote haiM(1) (aneka) saptavidhabandhaka hote haiM, (2) athavA (aneka) saptavidhabandhaka hote haiM aura (eka) aSTavidhabandhaka hotA hai, (3) athavA aneka saptavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka hote haiM / isI prakAra yAvat (aneka) vaimAnikoM ko kahanA vizeSa yaha ki (aneka) manuSyoM meM jIvoM ke samAna kahanA / [533] bhagavan ! prANAtipAta se virata jIva ke ArambhikI kriyA hotI hai ? gautama! kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM / prANAtipAtavirata jIva ke kyA pArigrahikIkriyA hotI hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / prANAtipAtavirata jIva ke mAyApratyayAkriyA hotI hai ? gautama ! kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM / prANAtipAtavirata jIva ke kyA apratyAkhyAnapratyayAkriyA hotI hai ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI taraha mithyAdarzanapratyayA kriyA bhI nahIM hotI / isI prakAra prANAtipAtavirata manuSya ko bhI jaannaa| isI prakAra mAyAmRSAvirata jIva aura manuSya ke sambandha meM bhI kahanA / mithyAdarzanazalya se virata jIva ke ArambhikI yAvat mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai ? gautama ! mithyAdarzanazalya se virata jIva ke ArambhikIkriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM / isI prakAra apratyAkhyAnakriyA taka jAnanA / (kintu) mithyAdarzanapratyayA kriyA nahIM hotI / bhagavan ! mithyAdarzanazalyavirata nairayika ke kyA ArambhikI yAvat mithyAdarzanapratyayAkriyA hotI hai ? gautama ! ArambhikI, yAvat apratyAkhyAnakriyA bhI hotI hai, (kintu) mithyAdarzanapratyayAkriyA nahIM hotI / isI prakAra stanitakumAra taka samajhanA / mithyAdarzanazalyavirata paMcendriya tiryaJcayonika ko gautama ! ArambhikI yAvat mAyApratyayAkriyA hotI hai / apratyAkhyAnakriyA kadAcit hotI hai, kadAcit nahIM, (kintu) mithyAdarzanapratyayAkriyA nahIM hotI hai / manuSya ko jIva ke samAna samajhanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 AgamasUtra-hindI anuvAda ko nairayika ke samAna samajhanA / bhagavan ! ina ArambhikI se lekara mithyAdarzanapratyayA taka kI kriyAoM meM kauna kisase alpa yAvat vizeSAdhika hai ? gautama ! sabase kama mithyAdarzanapratyayAkriyAe~ haiM / (unase) apratyAkhyAnakriyAe~ vizeSAdhika haiM / (unase) pArigrahikIkriyAe~ vizeSAdhika haiM / (unase) ArambhikIkriyAe~ vizeSAdhika haiM, (aura unase) mAyApratyayAkriyAe~ vizeSAdhika haiM / pada-22-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa ( pada-23-karmaprakRti ) uddezaka-1 [534] karma-prakRtiyA~ kitanI haiM ?, kisa prakAra baMdhatI haiM ?, kitane sthAnoM se karma bAMdhatA hai ?, kitanI karma prakRtiyoM kA vedana karatA hai ?, kisa kA anubhAva kitane prakAra kA hotA hai ? [535] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha, jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya / bhagavan ! nairayikoM ke kitanI karmaprakRtiyA~ haiM ? gautama ! pUrvavat ATha, vaimAnika taka yahIM samajhanA / [536] bhagavan ! jIva ATha karmaprakRtiyoM ko kaise bAMdhatA hai ? gautama ! jJAnAvaraNIya karma ke udaya se darzanAvaraNIya karma ko nizcaya hI prApta karatA hai, darzanAvaraNIya karma ke udaya se darzanamohanIya karma, darzanamohanIya karma ke udaya se mithyAtva ko aura isa prakAra mithyAtva ke udaya hone para jIva nizcaya hI ATha karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai / nAraka ATha karmaprakRtiyoM ko kaise bAMdhatA hai ? gautama ! pUrvavat jAnanA / isI prakAra vaimAnikaparyanta samajhanA / bahutase jIva ATha karmaprakRtiyA~ kaise bA~dhate haiM ? gautama ! pUrvavat / isI prakAra bahuta-se vaimAnikoM taka samajhanA / [537] bhagavan ! jIva kitane sthAnoM se jJAnAvaraNIyakarma bAMdhatA hai ? gautama ! do sthAnoM se, yathA-rAga se aura dveSa se / rAga do prakAra kA hai, mAyA aura lobha / dveSa bhI do prakAra kA hai, krodha aura mAna / isa prakAra vIrya se upArjita cAra sthAnoM se jIva jJAnAvaraNIyakarma bAMdhatA hai / nairayika se vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / bahuta jIva kitane kAraNoM se jJAnAvaraNIyakarma bAMdhate haiM ? gautama ! pUrvokta do kAraNoM se / isI prakAra bahuta se nairayikoM se vaimAnikoM taka samajhanA / isI prakAra darzanAvaraNIya se antarAyakarma taka samajhanA / isa prakAra ekatva aura bahutva kI vivakSA se ye solaha daNDaka hote haiM / / [538] bhagavan ! kyA jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedatA hai ? gautama ! koI jIva vedatA hai, koI nahIM / nAraka jJAnAvaraNIyakarma ko vedatA hai ? gautama ! niyama se vedatA hai / vaimAnikaparyanta isI prakAra jAnanA, kintu manuSya ke viSaya meM jIva ke samAna samajhanA / kyA bahuta jIva jJAnAvaraNIyakarma ko vedatA haiM ? gautama ! pUrvavat jAnanA / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / jJAnAvaraNIya ke samAna darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAyakarma ke viSaya meM samajhanA / vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarma ke jIva dvArA vedana meM bhI isI prakAra jAnanA, kintu manuSya avazya vedatA hai / isa prakAra ekatva aura bahutva kI vivakSA se ye solaha daNDaka haiM /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-23/1/539 107 [539] bhagavan ! jIva ke dvArA baddha, spRSTa, baddha aura spRSTa kiye hue, saMcita, cita aura upacita kiye hue, kiJcitvipAka ko prApta, vipAka ko prApta, phala ko prApta tathA udayaprApta, jIva ke dvArA kRta, niSpAdita aura pariNAmita, svayaM ke dvArA dUsare ke dvArA yA donoM ke dvArA udIraNA-prApta, jJAnAvaraNIyakarma kA, gati ko, sthiti ko, bhava ko, pudgala ko tathA pudgala pariNAma ko prApta karake kitane prakAra kA anubhAva kahA hai ? gautama ! dasa prakAra kA, -zrotrAvaraNa, zrotravijJAnAvaraNa, netrAvaraNa, netravijJAnAvaraNa, ghrANAvaraNa, ghrANavijJAnAvaraNa, rasAvaraNa, rasavijJAnAvaraNa, sparzAvaraNa aura sparzavijJAnAvaraNa / jJAnAvaraNIyakarma ke udaya se jo pudgala, pudgaloM yA pudgala-pariNAma ko athavA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma ko vedatA hai, unake udaya se jAnane yogya ko, jAnane kA icchuka hokara bhI aura jAnakara bhI nahIM jAnatA athavA tirohita jJAnavAlA hotA hai / gautama ! yaha hai jJAnAvaraNIyakarma / aura yaha hai dasa prakAra kA anubhAva / bhagavan ! jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala-pariNAma ko prApta karake darzanAvaraNIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! nau prakAra kA, nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalApracalA tathA styAnaddhi evaM cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa | darzanAvaraNa ke udaya se jo pudgala, pudgaloM athavA pudgala-pariNAma ko yA svabhAva se pudgaloM ke pariNAma ko vedatA hai, athavA unake udaya se dekhane yogya ko, dekhanA cAhate hue bhI aura dekhakara bhI nahIM dekhatA athavA tirohita darzanavAlA bhI ho jAtA hai / gautama ! yaha hai darzanAvaraNIyakarma / jIva ke dvArA baddha yAvat pudgala-pariNAma ko pAkara sAtAvedanIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! ATha prakAra kA, manojJazabda, manojJarUpa, manojJagandha, manojJarasa, manojJasparza, mana kA saukhya, vacana kA saukhya aura kAyA kA saukhya / jisa pudgala kA yAvat svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA vedana kiyA jAtA hai, athavA unake udaya se sAtAvedanIyakarma ko vedA jAtA hai / gautama ! yaha hai sAtAvedanIyakarma / / jIva ke dvArA baddha yAvat asAtAvedanIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? pUrvavat jAnanA kintu 'manojJa' ke badale sarvatra 'amanojJa' yAvat kAyA kA duHkha jAnanA / jIva ke dvArA baddha...yAvat mohanIyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! pA~ca prakAra kA, samyaktva-vedanIya, mithyAtva-vedanIya, samyaga-mithyAtva-vedanIya, kaSAya-vedanIya aura no-kaSAya-vedanIya / jisa pudgala kA yAvat svabhAva se pudgaloM ke pariNAma kA athavA unake udaya se mohanIyakarma vedA jAtA hai / jIva ke dvArA baddha...yAvat AyuSyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! cAra prakAra kA, -nArakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu / jisa pudgala kA yAvat pudgaloM ke pariNAma kA yA unake udaya se AyuSyakarma vedA jAtA hai, gautama ! yaha hai-aayussykrm| jIva ke dvArA baddha yAvat zubha nAmakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama! caudaha prakAra kA, -iSTa zabda, iSTa rUpa, iSTa gandha, iSTa rasa, iSTa sparza, iSTa gati, iSTa sthiti, iSTa lAvaNya, iSTa yazokIrti, iSTa utthAna-karma-bala-vIrya-puruSakAra-parAkrama, iSTa-svaratA, kAntasvaratA, priya-svaratA ora manojJa-svaratA | jo pudgala yAvat pudgaloM ke pariNAma kA vedana
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 AgamasUtra-hindI anuvAda kiyA jAtA hai athavA unake udaya se zubhanAmakarma ko vedA jAtA hai azubhanAmakarma kA jIva ke dvArA baddha yAvat kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! pUrvavat / -aniSTa zabda Adi yAvat hIna-svaratA, dIna-svaratA, aniSTa-svaratA aura akAntasvaratA / jo pudgala Adi kA vedana kiyA jAtA hai yAvat athavA unake udaya se duHkha (azubha) nAmakarma ko vedA jAtA hai / jIva ke dvArA baddha yAvat uccagotrakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! ATha prakAra kA, jAti, kula, bala, rUpa, tapa, zruta, lAbha aura aizvaryakI viziSTatA / jo pudgala yAvat pudgaloM ke pariNAma ko vedA jAtA hai athavA unake udaya se uccagotrakarma ko vedA jAtA hai / jIva ke dvArA baddha yAvat nIcagotrakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! pUrvavat jAti yAvat aizvaryavihInatA / pudgala kA, yAvat pudgaloM ke pariNAma jo vedA jAtA hai athavA unhIM ke udaya se nIcagotrakarma kA vedana kiyA jAtA hai / __ jIva ke dvArA baddha yAvat antarAyakarma kA kitane prakAra kA anubhAva hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, -dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya / pudgala kA yAvat pudgaloM ke pariNAma kA jo vedana kiyA jAtA hai athavA unake udaya se jo antarAyakarma ko vedA jAtA hai / | pada-23-uddezaka-2 / [540] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha, -jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, - Abhinibodhika yAvat kevalajJAnAvaraNIya / darzanAvaraNIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, -nidrA-paMcaka aura darzanacatuSka / nidrA-paMcaka kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, -nidrA yAvat styAnagRddhi / darzanacatuSka kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, -cakSudarzanAvaraNa yAvat kevaladarzanAvaraNa / vedanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! vaha do prakAra kA hai, -sAtAvedanIya aura asAtAvedanIya / sAtAvedanIyakarma kitane prakAra hai ? gautama ! ATha prakAra kA, manojJa zabda yAvat kAyasukhatA / asAtAvedanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! ATha prakAra kA, amanojJa zabda yAvat kAyaduHkhatA / bhagavan ! mohanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, -darzanamohanIya aura cAritramohanIya / darzana-mohanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA - samyaktvavedanIya, mithyAtvavedanIya aura samyag-mithyAtvavedanIya / cAritramohanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, -kapAyavedanIya aura nokaSAyavedanIya / kaSAyavedanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! solaha prakAra kA, -anantAnubandhI krodha, anantAnubandhI mAna, anantAnubandhI mAyA, anantAnuvandhI lobha; apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA aura lobha; pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA tathA lobha, saMjvalana krodha, mAna, mAyA evaM lobha / nokapAya-vedanIyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! nau prakAra kA, -strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda, hAsya, rati, arati, bhaya, zoka aura jugupsA / Ayukarma kitane prakAra kA hai ?
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-23/2/540 107 gautama ! cAra prakAra kA -nArakAyu yAvat devAyu / nAmakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! bayAlIsa prakAra kA, -gatinAma, jAtinAma, zarIranAma, zarIrAMgopAMganAma, zarIrabandhananAma, zarIrasaMghAtanAma, saMhanananAma, saMsthAnanAma, varNanAma, gandhanAma, rasanAma, sparzanAma, agurulaghunAma, upaghAtanAma, parAghAtanAma, AnupUrvInAma, ucchvAsanAma, AtapanAma, udyotanAma, vihAyogatinAma, sanAma, sthAvaranAma, sUkSmanAma, bAdaranAma, paryAptanAma, aparyAptanAma, sAdhAraNazarIranAma, pratyekazarIranAma, sthiranAma, asthiranAma, zubhanAma, azubhanAma, subhaganAma, durbhaganAma, susvaranAma, duHsvaranAma, AdeyanAma, anAdeyanAma, yazaHkIrtinAma, ayazaHkIrtinAma, nirmANanAma aura tIrthaMkaranAma / gatinAmakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, narakagatinAma yAvat devagatinAma / jAtinAmakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, -ekendriyajAtinAma, yAvat paMcendriyajAtinAma / zarIranAmakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, -audArikazarIranAma yAvat kArmaNazarIranAma / zarIrAMgopAMganAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! tIna prakAra kA, - audArika, vaikriya aura AhArakazarIrAgopAMga nAma / zarIrabandhananAma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA, -audArika0 yAvat kArmaNazarIrabandhananAma / zarIrasaMghAtanAma ? gautama ! pAMca prakAra kA hai -audArika0 yAvat kArmaNazarIrasaMghAtanAma / saMhanananAma ? gautama ! chaha prakAra kA hai, vajraRSabhanArAca0, RSabhanArAca0, nArAca0, arddhanArAca0, kIlikA0 aura sevArtasaMhanananAmakarma / saMsthAnanAma ? gautama ! chaha prakAra kA hai, samacaturasra0, nyagrodhaparimaNDala0, sAdi0, vAmana0, kubja aura huNDakasaMsthAnanAmakarma / varNanAmakarma ? gautama ! pAMca prakAra kA hai, yathA-kAlavarNanAma yAvat zuklavarNanAma / gandhanAmakarma ? gautama ! do prakAra kA, -surabhigandhanAma aura durabhigandhanAmakarma / bhagavan ! rasanAmakarma kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! vaha pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA-tiktarasanAma yAvat madhurarasanAmakarma / sparzanAmakarma ? gautama ! ATha prakAra kA hai, -karkazasparzanAma yAvat rUkSasparzanAmakarma / agurulaghunAma eka prakAra kA hai / upaghAtanAma eka prakAra kA hai / parAghAtanAma eka prakAra kA hai / AnupUrvInAmakarma cAra prakAra kA hai, -nairayikAnupUrvInAma yAvat devAnupUrvInAmakarma / ucchvAsanAma eka prakAra kA hai / zeSa saba tIrthaMkaranAmakarma taka ekaeka prakAra ke haiM / vizeSa yaha ki vihAyogatinAma do prakAra kA hai, yathA-prazasta0 aura aprazastavihAyogatinAma karma / gotrakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA hai, yathA-uccagotra aura nIcagotra / uccagotrakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! ATha prakAra kA hai, -jAtiviziSTatA yAvat aishvryvishisstttaa| nIcagotra bhI ATha prakAra kA hai / kintu yaha uccagotra se viparIta hai, yathA-jAtivihInatA yAvat aizvaryavihInatA / antarAyakarma kitane prakAra kA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA hai, yathA-dAnAntarAya yAvat vIryAntarAyakarma / [541] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIsa koDA-koDI sAgaropama / usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai| sampUrNa karmasthiti meM se abAdhAkAla ko kama karane para karmaniSeka kA kAla hai / nidrApaMcaka kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 AgamasUtra - hindI anuvAda sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kI, utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai / usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai tathA sampUrNa karmasthiti meM se abAdhAkAla ko kama karane para karmaniSekakAla hai / bhagavan ! darzanacatuSka karma kI sthiti ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai / usakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai tathA sampUrNa karmasthiti meM se abAdhAkAla ko kama karane para karmaniSekakAla hai / sAtAvedanIya karma kI sthiti IryApathika-bandhaka kI apekSA jaghanya - utkRSTa do samaya kI, sAmparAyika-bandhaka kI apekSA jaghanya bAraha muhUrta kI aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama / isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai / asAtAvedanIyakarma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se tIna bhAga kI, utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai / bhagavan ! samyaktva-vedanIya ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama kI / mithyAtva - vedanIya kI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama eka sAgaropama kI hai aura utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama kI / isakA abAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hai tathA karmasthiti meM se abAdhAkAla kama karane para karmaniSekakAla hai / samyagmithyAtvavedanIya karma kI jaghanya sthiti antarmuhUrta, utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta kI / kaSAyadvAdazaka kI jaghanya sthiti palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se cAra bhAga kI, utkRSTa sthiti cAlIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla cAra hajAra varSa kA hai tathA niSekakAla pUrvavat / saMjvalana - krodha ? gautama ! jaghanya do mAsa, utkRSTa cAlIsa koDAkoDI sAgaropama hai / isakA abAdhAkAla cAra hajAra varSa kA hai, yAvat niSeka samajhalenA / mAna-saMjvalana ? gautama ! jaghanya eka mAsa kI, utkRSTa krodha kI sthiti ke samAna hai / mAyA-saMjvalana ? gautama ! jaghanya ardhamAsa, utkRSTa sthiti krodha ke barAbara hai / lobha-saMjvalana kI sthiti ? jaghanya antarmuhUrta, utkRSTa sthiti krodha ke samAna / strIveda kI sthiti / gautama ! jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sAgaropama ke sAta bhAgoM meM se DeDha bhAga kI, utkRSTa pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai / puruSaveda kI sthiti ? jaghanya ATha saMvatsara kI, utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla eka hajAra varSa hai / niSekakAla pUrvavat / napuMsaka veda kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama, sAgaropama ke do saptamAMza bhAga, utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / hAsya aura rati kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke eka saptamAMza bhAga, utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama tathA isakA abAdhAkAla eka hajAra varSa kA hai / arati, bhaya, zoka aura jugupsA kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai / inakA abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / bhagavan ! narakAyu kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta-adhika dasa hajAra varSa, utkRSTa karor3a pUrva ke tRtIya bhAga adhika tetIsa sAgaropama tiryaJcA kI sthiti ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta kI, utkRSTa pUrvakoTi ke tribhAga adhika tIna palyopama
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-23/2/541 109 kI hai / isI prakAra manuSyAyu meM jAnanA / devAyu kI sthiti narakAyu ke samAna jAnanA / narakagati-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama / isakA abAdhAkAla do hajAra varSa hai / tiryaJcagati-nAmakarma kI sthiti napuMsakaveda ke samAna hai / manuSyagatinAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke deDha saptamAMza bhAga kI, utkRSTa pandraha koDAkoDI sAgaropama hai / abAdhAkAla pandraha sau varSa hai / bhagavan ! devagati-nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI kahI hai ? gautama ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasrasAgaropama ke eka saptamAMza bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti puruSaveda kI sthiti ke tulya hai / ekendriya-jAti-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama / isakA abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / dvIndriya-jAti-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke nava paitIzAMzaveM bhAga kI hai aura utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai / trIndriya-jAtinAmakarma kI sthiti ? jaghanya pUrvavat / utkRSTa aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai / caturindriya-jAti-nAmakarma kI sthiti ke sambandha meM prazna hai / gautama ! isakI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke nava paitIzAMza bhAga kI, utkRSTa aThAraha koDAkoDI sAgaropama hai / abAdhAkAla aThAraha sau varSa hai| paMcendriya-jAti-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama hai / abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / audArika-zarIra-nAmakarma kI sthiti bhI isI prakAra samajhanA / vaikriyazarIra-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai / abAdhAkAla bIsa varSa kA hai | AhAraka-zarIra-nAmakarma kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antaH sAgaropama koDAkoDI kI hai / taijasa aura kArmaNa-zarIra-nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai / abAdhAkAla do hajAra varSa hai / audArika0, vaikriya0 aura AhArakazarIrarAMgopAMga, nAmakarmoM kI sthiti bhI isI prakAra hai / pAMcoM zarIrabandhana-nAmakarmoM kI sthiti bhI isI prakAra hai / pAMcoM zarIrasaMghAta-nAmakarmoM kI sthiti zarIra-nAmakarma kI sthiti ke samAna hai / vajraRSabhanArAcasaMhanana-nAmakarma kI sthiti rati-nAmakarma ke samAna hai / RSabhanArAcasaMhanananAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke chaha paitIzAMza bhAga kI, utkRSTa bAraha koDAkoDI sAgaropama hai abAdhAkAla bAraha sau varSa kA hai / nArAcasaMhanana-nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke sAta paitIzAMza bhAga kI, utkRSTa caudaha koDAkoDI sAgaropama kI hai / abAdhAkAla caudaha sau varSa kA hai / arddhanArAcasaMhanana-nAmakarma kI jaghanya sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke ATha paitIzAMza bhAga kI, utkRSTa solaha koDAkoDI sAgaropama kI hai / isakA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 AgamasUtra-hindI anuvAda abAdhAkAla solaha sau varSa kA hai / kIlikAsaMhanana-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke nava paitIzAMza bhAga kI, utkRSTa aThAraha koDAkoDI sAgaropama hai / isakA abAdhAkAla aThAraha sau varSa kA hai / sevArttasaMhanana-nAmakarma kI sthiti? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai / abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / saMhanananAmakarmoM ke samAna saMsthAnanAmakarmoM kI bhI sthiti kahanA / zuklavarNa-nAmakarma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke eka saptamAMza bhAga, utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama hai / abAdhAkAla eka hajAra varSa kA hai / pIta varNa-nAmakarma kI sthiti jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke pAMca aTThAvIzAMza bhAga kI, utkRSTa sAr3he bAraha koDAkoDI sAgaropama hai / abAdhAkAla sAr3he bAraha sau varSa kA hai / rakta varNa-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke chaha aTThAvIzAMza bhAga kI, utkRSTa pandraha koDAkoDI sAgaropama hai / abAdhAkAla pandraha sau varSa kA hai / nIlavarNa-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke sAta aTThAvIzAMza bhAga kI, utkRSTa sAr3he sattaraha koDAkoDI sAgaropama kI hai / abAdhAkAla sAr3he sattaraha sau varSa kA hai / kRSNavarNa-nAmakarma kI sthiti sevArtasaMhanana ke samAna hai / surabhigandha-nAmakarma kI sthiti, zuklavarNa-nAmakarma ke samAna hai| durabhigandhanAmakarma kI sthiti sevArta saMhanana-nAmakarma ke samAna hai / madhura Adi rasoM kI sthiti, vargoM ke samAna usI krama se kahanA / aprazasta sparza kI sthiti sevArtasaMhanana ke samAna tathA prazasta sparza kI sthiti zuklavarNa-nAmakarma ke samAna kahanA / agurulaghu-nAmakarma kI sthiti sevArtasaMhanana ke samAna jAnanA / isI prakAra upaghAta aura parAghAta nAmakarma meM bhI kahanA / narakAnupUrvI-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke do saptamAMza bhAga kI, utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama hai / do hajAra varSa kA abAdhAkAla hai / tiryaJcAnupUrvI kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga hai aura utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama hai / abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / manuSyAnupUrvI-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke deDha saptamAMza bhAga kI, utkRSTa pandraha koDAkoDI sAgaropama kI hai / abAdhAkAla pandraha sau varSa hai / devAnupUrvI-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke deDha saptamAMza bhAga kI, utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai / abAdhAkAla eka hajAra varSa hai / ucchvAsa-nAmakarma kI sthiti ? gautama ! tiryaJcAnupUrvI ke samAna hai / isI prakAra Atapa aura udyota-nAmakarma kI bhI sthiti jAnanA / prazastavihAyogati-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke deDha saptamAMza bhAga kI, utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama kI hai / eka hajAra varSa kA abAdhAkAla hai / aprazastavihAyogati-nAmakarma kI sthiti ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke do saptamAMza bhAga hai tathA utkRSTa bIsa koDAkoDI sAgaropama hai / abAdhAkAla do hajAra varSa kA hai / trasa aura sthAvara-nAmakarma kI sthiti bhI isI prakAra jAnanA /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA- 23/2/541 / sUkSma - nAmakarma kI sthiti / jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke nava paitIzAMza bhAga kI aura utkRSTa sthiti aThAraha koDAkoDI sAgaropama kI hai / isakA abAdhAkAla aTThAraha sau varSa kA hai / bAdara - nAmakarma kI sthiti aprazastavihAyogati ke samAna jAnanA / isI prakAra paryApta - nAmakarma jAnanA / aparyApta nAmakarma kI sthiti sUkSma-nAmaka ke samAna hai / pratyeka zarIra - nAmakarma kI sthiti bhI do saptamAMza bhAga kI hai / sAdhAraNazarIranAmakarma kI sthiti sUkSmazarIra nAmakarma ke samAna hai sthira - nAmakarma kI sthiti eka saptamAMza bhAga tathA asthira nAmakarma kI do saptamAMza bhAga kI hai / zubha - nAmakarma kI sthiti eka saptamAMza bhAga kI aura azubha nAmakarma kI do saptamAMza bhAga kI hai / subhaganAmakarma kI sthiti eka saptamAMza bhAga kI aura durbhaga-nAmakarma kI do saptamAMza bhAga hai / susvara aura Adeya nAmakarmakI sthiti subhaga nAmakarmAnusAra aura dusvara tathA anAdeya kI du ke samAna jAnanA / yazaH kIrti - nAmakarma kI sthiti jaghanya ATha muhUrta kI aura utkRSTa da koDAkoDI sAgaropama kI hai / abAdhAkAla eka hajAra varSa kA hotA hai / ayazaH kIrtinAmakarma kI sthiti aprazastavihAyogati - nAmakarma ke samAna jAnanA / isI prakAra nirmANanAmakarma kI sthiti bhI jAnanA / tIrthaMkara nAmakarma kI sthiti kitane kAla kI hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antaH koDAkoDI sAgaropama / jahA~ sthiti eka saptamAMza bhAga kI ho, vahA~ utkRSTa sthiti dasa koDAkoDI sAgaropama kI aura abAdhAkAla eka hajAra varSa kA samajhanA evaM jahA~ do saptamAMza bhAga kI ho, vahA~ utkRSTa sthiti bIsa koDAkoDI sAgaropama kI aura abAdhAkAla do hajAra varSa kA samajhanA / uccagotra-karma kI sthiti ? jaghanya ATha muhUrta, utkRSTa dasa koDAkoDI sAgaropama hai tathA abAdhAkAla eka hajAra varSa hai / nIcagotrakarma kI sthiti ? aprazastavihAyogati ke samAna hai / antarAyakarma kI sthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kI hai tathA abAdhAkAla tIna hajAra varSa hai evaM abAdhAkAla kama karane para zeSa karmasthiti karmaniSekakAla hai / 111 [542 ] bhagavan ! ekendriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke tIna saptamAMza aura utkRSTa pUre sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA / isI prakAra nidrApaMcaka aura darzanacatuSka kA bandha bhI jAnanA / ekendriya jIva sAtAvedanIyakarma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke deDha saptamAMza aura utkRSTa pUre sAgaropamaM ke deDha saptamAMza bhAga kA bandha karate haiN| asAtAvedanIya kA bandha jJAnAvaraNIya ke samAna jAnanA / ekendriya jIva samyaktvavedanIya karma nahIM bAMdhate / mithyAtvavedanIya karma ? jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka sAgaropama kAla kA aura utkRSTa eka paripUrNa sAgaropama kA bAMdhate haiM / ekendriya jIva samyagmithyAtvavedanIya nahIM bAMdhate / I bhagavan ! ekendriya jIva kaSAyadvAdazaka kA kitane kAla kA bandha karate haiM / gautama ! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke cAra saptamAMza bhAga aura utkRSTa vahI cAra saptamAMza paripUrNa bAMdhate haiM / isI prakAra yAvat saMjvalana krodha se lekara yAvat saMjvalana lobha taka bAMdhate haiM / strIveda kA bandhakAla sAtAvedanIya ke samAna jAnanA / ekendriya jIva
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 AgamasUtra-hindI anuvAda jaghanyataH puruSavedakarma kA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA eka saptamAMza bhAga bAMdhate haiM aura utkRSTataH vahI eka saptamAMza bhAga pUrA bAMdhate haiM / ekendriya jIva napuMsakavedakarma kA jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga karma sAgaropama kA do saptamAMza bhAga bAMdhate haiM aura utkRSTa vahI do saptamAMza bhAga paripUrNa bA~dhate haiM / hAsya aura rati kA bandhakAla puruSaveda ke samAna jAnanA / arati, bhaya, zoka aura jugupsA kA bandhakAla napuMsakaveda ke samAna jAnanA / narakAyu, devAyu, narakagatinAma, devagatinAma, vaikriyazarIranAma, AhAkazarIranAma, narakAnupUrvInAma, devAnupUrvInAma, tIrthaMkaranAma, ina nau padoM ko ekendriya jIva nahIM bAMdhate / ekendriya jIva tiryaJcAyu kA jaghanya antarmuhUrta kA, utkRSTa sAta hajAra tathA eka hajAra varSa kA tRtIya bhAga adhika karoDa pUrva kA bandha karate haiM / manuSyAyu kA bandha bhI isI prakAra samajhanA / tiryaJcagatinAma kA bandhakAla napuMsakaveda ke samAna hai tathA manuSyagatinAma kA bandhakAla sAtAvedanIya ke samAna hai / ekendriyajAti-nAma aura paMcendriyajAti-nAma kA bandhakAla napuMsakaveda ke samAna jAnanA tathA dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jAti-nAma kA baMdha jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama kA nava paitIzAMza aura utkRSTa vahI nava paitIzAMza bhAga pUre bAMdhate haiM / jahA~ jaghanyataH do saptamAMza bhAga, tIna saptamAMza bhAga yA cAra saptamAMza bhAga athavA pAMca-cha aura sAta aTThAvIzAMza bhAga kahe haiM, vahA~ ve hI bhAga jaghanya rUpa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama kahanA aura utkRSTa rUpa meM paripUrNa bhAga samajhanA / isI prakAra jahA~ jaghanya rUpa se eka saptamAMza yA deDha saptamAMza bhAga hai, vahA~ jaghanya rUpa se vahI bhAga kahanA aura utkRSTa rUpa se vahI bhAga paripUrNa kahanA / yazaHkIrtinAma aura uccagotra kA ekendriya jIva jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sAgaropama ke eka saptamAMza bhAga kA evaM utkRSTataH sAgaropama ke pUrNa eka saptamAMza bhAga kA bandha karate haiM / ekendriya jIva kA antarAyakarma kA jaghanya aura utkRSTa bandhakAla jJAnAvaraNIya karma ke samAna jAnanA / [543] bhagavan ! dvIndriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? gautama ! ve jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama paccIsa sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA aura utkRSTa vahI paripUrNa bAMdhate haiM / isI prakAra nidrApaMcaka kI sthiti jAnanA / isI prakAra ekendriya jIvoM kI bandhasthiti ke samAna dvIndriya jIvoM kI baMdhasthiti kA kathana krnaa| jahA~ ekendriya nahIM bAMdhate, vahA~ ye bhI nahIM bAMdhate haiM / dvIndriya jIva mithyAtvavedanIyakarma kA bandha jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama paccIsa sAgaropama kI aura utkRSTataH vahI paripUrNa bAMdhate haiM / dvIndriya jIva tiryaJcAyu ko jaghanyataH antarmuhurta kI aura utkRSTataH cAra varSa adhika pUrvakoTivarSa kI bAMdhate haiM / isI prakAra manuSyAyu kA kathana bhI karanA / zeSa yAvat antarAyakarma taka ekendriyoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! trIndriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA baMdha karate haiM ? gautama! jaghanyataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pacAsa sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA baMdha karate haiM aura utkRSTa vahI paripUrNa bAMdhate haiM / isa prakAra jisake jitane bhAga haiM, ve unake pacAsasAgaropama ke sAtha kahane cAhie / trIndriya jIva mithyAtva-vedanIya karma kA bandha jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama pacAsa sAgaropama kA aura utkRSTa pUre pacAsa sAgaropama kA
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-23/2/543 113 karate haiM / tiryaJcAyu kA jaghanya antarmuharta kA aura utkRSTa solaha rAtri-divasa tathA rAtridivasa ke tIsare bhAga adhika karor3a pUrva kA bandhakAla hai / isI prakAra manuSyAyu kA bhI hai / zeSa yAvat antarAya taka kA bandhakAla dvIndriya jIvoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! caturindriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA baMdha karate haiM ? gautama ! jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sau sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA aura utkRSTa pUre sau sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA bandha karate haiM / tiryaJcAyukarma kA jaghanya antarmuhUrta kA hai aura utkRSTa do mAsa adhika karor3a-pUrva kA hai / isI prakAra manuSyAyu kA bandhakAla bhI jAnanA / zeSa yAvat antarAya dvIndriyajIvoM ke bandhakAla ke samAna jaannaa| vizeSa yaha ki mithyAtvavedanIya kA jaghanya palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga kama sau sAgaropama aura utkRSTa paripUrNa sau sAgaropama kA bandha karate haiM / ___bhagavan ! asaMjJI-paMcendriya jIva jJAnAvaraNIya karma kitane kAla kA bAMdhate haiM ? gautama ! palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasrasAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kAla kA aura utkRSTa paripUrNa sahasra sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA bandha karate haiM / isa prakAra dvIndriyoM ke samAna jAnanA / vizeSa yaha ki yahA~ asaMjJI paMcendriya jIvoM ke prakaraNa meM jisa karma kA jitanA bhAga ho, usakA utanA hI bhAga sahasrasAgagepama se guNita kahanA / ve mithyAtvavedanIyakarma kA jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama kA aura utkRSTa baMdha paripUrNa sahasra sAgaropama kA karate haiM / ve narakAyuSyakarma kA bandha jaghanya antarmuhUrta adhika dasa hajAra varSa kA aura utkRSTa pUrvakoTi ke tribhAga adhika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA karate haiM / isI prakAra tiryaJcAyu kA bhI utkRSTa bandha hai / kintu jaghanya antarmuharta kA karate haiM / isI prakAra manuSyAyu meM bhI samajhanA / devAyu kA bandha narakAyu ke samAna samajhanA / bhagavan ! asaMjJIpaMcendriya jIva narakagatinAma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? gautama ! palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra-sAgaropama kA do saptamAMza bhAga aura utkRSTa paripUrNa sahasra sAgaropama kA do saptamAMza bhAga bAMdhate haiM / isI prakAra tiryaJcagatinAma meM bhI samajhanA | manuSyagatinAmakarma ke bandha ke viSaya meM bhI isI prakAra samajhanA / vizeSa yaha ki jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra-sAgaropama ke deDha saptamAMza bhAga aura utkRSTa paripUrNa sahasra sAgaropama ke deDha saptamAMza bhAga kA karate haiM / isI prakAra devagatinAmakarma ke bandha ke viSaya meM samajhanA / kintu vizeSa yaha ki isakA jaghanya bandha palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke deDha saptamAMza bhAga kA aura utkRSTa pUre usI ke deDha saptamAMza bhAga kA karate haiM / vaikriyazarIranAma kA bandha kAla jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama sahasra sAgaropama ke tIna saptamAMza bhAga kA aura utkRSTa vahIM pUre do saptamAMza kA karate haiM / samyaktvamohanIya, samyagmithyAtvamohanIya, AhArakazarIranAmakarma aura tIrthaMkaranAmakarma kA bandha karate hI nahIM haiM / zeSa karmaprakRtiyoM kA bandhakAla dvIndriya jIvoM ke samAna jAnanA / vizeSa yaha ki jisake jitane bhAga haiM, ve sahasra sAgaropama ke sAtha khnaa| isI prakAra anukrama se yAvat antarAyakarma taka sabhI karmaprakRtiyoM kA yathAyogya bandhakAla kahanA / bhagavan ! saMjJIpaMcendriya jIva jJAnAvaraNIyakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ?
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 AgamasUtra-hindI anuvAda gautama ! jaghanya antarmuhUrta kA aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kA bandha karate haiM / inakA abAdhAkAla tIna hajAra varSa kA hai / saMjJIpaMcendriya jIva nidrApaMcakakarma kA kitane kAla kA bandha karate haiM ? gautama ! jaghanya antaHkoDAkoDI sAgaropama kA aura utkRSTa tIsa koDAkoDI sAgaropama kA bandha karate haiM / inakA tIna hajAra varSa kA abAdhAkAla hai, ityAdi pUrvavat / darzanacatuSka kA bandhakAla jJAnAvaraNIyakarma ke bandhakAla ke samAna hai / sAtAvedanIyakarma kA bandhakAla usakI.audhika sthiti samAna kahanA / aipithikabandha aura sAmparAyikabandha kI apekSA se (sAtAvedanIya kA bandhakAla pRthak-pRthak) kahanA / asAtAvedanIya kA bandhakAla nidrApaMcaka ke samAna kahanA / samyaktvavedanIya aura samyagamithyAtvavedanIya audhika sthiti ke samAna haiM / ve mithyAtvavedanIya kA baMdha jaghanya antaHkoDAkoDI aura utkRSTa 70 koDAkoDI sAgaropama kA karate haiM / abAdhAkAla sAta hajAra varSa kA hai, ityAdi / kaSAyadvAdazaka kA bandhakAla jaghanya isI prakAra aura utkRSTataH cAlIsa koDAkoDI sAgaropama kA hai / abAdhAkAla cAlIsa hajAra varSa kA hai / saMjvalana krodha-mAnamAyA-lobha kA jaghanya bandha kramazaH do mAsa, eka mAsa, arddha mAsa aura antarmuhUrta kA hotA hai tathA utkRSTa bandha kaSAya-dvAdazaka ke samAna hai / cAra prakAra ke AyuSya karma kI audhika sthiti ke samAna haiM / AhArakazarIra aura tIrthaMkaranAmakarma kA bandha jaghanya aura utkRSTa antaH koTAkoTi kA hai / puruSaveda kA bandha ve jaghanya ATha varSa kA aura utkRSTa dazakoTAkoTi sAgaropama kA haiM / abAdhAkAla eka hajAra varSa kA hai / yazaHkIrtinAma aura uccagotra kA bandha bhI puruSavedavat jAnanA / vizeSa yaha ki saMjJIpaMcendriya jIvoM kA jaghanya sthitibandha ATha muhUrta kA hai / antarAyakarma kA bandhakAla jJAnAvaraNIyakarma ke samAna hai / zeSa sabhI sthAnoM meM tathA saMhanana, saMsthAna, varNa, gandha nAmakarmoM meM bandha kA jaghanya kAla antaHkoTAkoTi sAgaropama kA hai aura utkRSTa sthitibandha kA kAla, inakI sAmAnya sthiti ke samAna hai / vizeSa yaha ki inakA 'abAdhAkAla' aura abAdhAkAlanyUna nahIM kahA jAtA / isI prakAra anukrama se sabhI karmoM kA antarAyakarma taka kA sthitibandhakAla kahanA / [544] bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka kauna hai ? gautama ! vaha anyatara sUkSmasamparAya, upazAmaka yA kSapaka hotA hai / he gautama ! yahI jJAnAvaraNIyakarma kA jaghanya aura anya ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai / isa prakAra se mohanIya aura Ayukarma ko chor3a kara zeSa karmoM ke viSaya meM kahanA / mohanIyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka anyatara bAdarasamparAya, upazAmaka athavA kSapaka hotA hai / he gautama ! yaha mohanIyakarma kI jaghanya sthiti usase bhinna aura anya ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai / AyuSyakarma kA jaghanyasthiti-bandhaka ? jo jIva asaMkSepya-addhApraviSTa hotA hai, usakI Ayu sarvaniruddha hotI hai / zeSa sabase bar3e usa AyuSya-bandhakAla ke antima kAla ke samaya meM jo sabase jaghanya sthiti ko tathA paryApti-aparyApti ko bAMdhatA hai / he gautama ! yahI AyuSyakarma kI jaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai, usase bhinna ajaghanya sthiti kA bandhaka hotA hai / [545] bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthiti vAle jJAnAvaraNIyakarma ko kyA nAraka bAMdhatA hai, tiryaJca bAMdhatA hai, tiryaJcinI bAMdhatI hai, manuSya bAMdhatA hai, manuSya strI bAMdhatI hai athavA deva bAMdhatA hai yA devI bAMdhatI hai ? gautama ! use nAraka yAvat devI sabhI bAMdhate hai|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-23/2/545 115 bhagavan ! kisa prakAra kA nAraka utkRSTa sthitivAlA jJAnAvaraNIyakarma bAMdhatA hai ? gautama ! jo saMjJIpaMcendriya, samasta paryAptiyoM se paryApta, sAkAropayoga vAlA, jAgrata, zruta meM upayogavAn, mithyAdRSTi, kRSNalezyAvAn, utkRSTa saMkliSTa pariNAmavAlA athavA kiJcit madhyama pariNAma vAlA ho, aisA nAraka bAMdhatA hai / bhagavan ! kisa prakAra kA tiryazca utkRSTa kAla kI sthiti vAle jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA hai ? gautama ! jo karmabhUmi meM utpanna athavA karmabhUmija sadRza ho, saMjJIpaMcendriya, yAvat kiJcit madhyama pariNAmavAlA ho, aisA tiryaJca bAMdhatA hai / isI prakAra kI tiryaJcinI, manuSya aura manuSyastrIM bhI utkRSTa sthitivAle jJAnAvaraNIya karma ko bAMdhate hai / deva-devI ko nAraka ke sadRza jAnanA | AyuSya ko chor3akara zeSa sAta karmoM ke viSaya meM pUrvavat jAnanA / bhagavan ! utkRSTa kAla kI sthitivAle AyuSyakarma ko kyA nairayika bAMdhatA hai, yAvat devI bAMdhatI hai ? gautama ! use tiryaJca, manuSya tathA manuSya strI bAMdhatI hai / bhagavan ! kisa prakAra kA tiryaJca utkRSTakAla kI sthiti vAle AyuSyakarma ko bAMdhatA hai ? gautama ! jJAnAvaraNIya karmabandha samAna jAnanA / bhagavan ! kisa prakAra kA manuSya utkRSTa kAla kI sthiti vAle AyuSyakarma ko bAMdhatA hai ? gautama ! jo karmabhUmija ho athavA karmabhUmija ke sadRza ho yAvat zruta meM upayogavAlA ho, samyagdRSTi ho athavA mithyAdRSTi ho, kRSNalezyI ho yA zuklalezyI ho, jJAnI ho yA ajJAnI ho, utkRSTa saMkliSTa pariNAmavAlA ho, athavA tatprAyogya vizuddha hota hue pariNAmavAlA ho, aisA manuSya bAMdhatA hai / bhagavan ! kisa prakAra kI manuSya-strI utkRSTa kAla kI sthitivAle AyuSyakarma ko bAMdhatI hai ? gautama ! jo karmabhUmi meM utpanna ho athavA karmabhUmijA ke samAna ho yAvat zruta meM upayogavAlI ho, samyagdRSTi ho, zuklalezyAvAlI ho, tatprAyogya vizuddha hote hue pariNAma vAlI ho, aisI manuSya-strI bAMdhatI hai / utkRSTa sthiti vAle antarAyakarma ke baMdha ke viSaya meM jJAnAvaraNIyakarma ke samAna jaannaa| pada-23-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-24 -"karmabandhapada") [546] bhagavan ! karma-prakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha, -jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka kahanA / bhagavan ! (eka) jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA huA kitanI karma-prakRtiyoM ko bAMdhatA hai ? gautama ! sAta, ATha yA chaha / bhagavan ! (eka) nairayika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhatA huA kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? gautama ! sAta yA ATha / isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta kahanA / vizeSa yaha ki manuSya-sambandhI kathana samuccaya-jIva ke samAna jAnanA / (bahuta) jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? gautama ! sabhI jIva sAta yA ATha karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM; athavA bahata se jIva sAta yA ATha karma-prakRtiyoM ke aura koI eka jIva chaha kA bandhaka hotA hai; athavA bahuta se jIva sAta, ATha yA chaha karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM / (bahuta se) nairayika jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karma-prakRtiyA~ bAMdhate haiM ? gautama ! sabhI nairayika sAta karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta se nairayika sAta karma-prakRtiyoM ke bandhaka aura eka nairayika ATha karma-prakRtiyoM kA bandhaka hotA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 AgamasUtra-hindI anuvAda hai, athavA bahuta se nairayika sAta yA ATha karma-prakRtiyoM ke bandhaka hote haiM / isI prakAra yAvat stanitakumAroM taka jAnanA / __ bhagavan ! (bahuta) pRthvIkAyika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko bA~dhate hue kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? gautama ! sAta athavA ATha karmaprakRtiyoM ke / isI prakAra yAvat (bahuta) vanaspatikAyika jIvoM ke sambandha meM kahanA / vikalendriyoM aura tiryaJca-paJcendriyajIvoM ke tIna bhaMga hote haiM-sabhI sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta-se sAta karmaprakRtiyoM ke aura koI eka ATha karmaprakRtiyoM kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta-se sAta ke tathA bahuta-se ATha karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM / (bahuta-se) manuSya jJAnAvaraNIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karma-prakRtiyoM ko bAMdhate haiM ? gautama ! sabhI manuSya sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta-se manuSya sAta ke bandhaka aura koI eka ATha kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta-se sAta ke tathA ATha ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta-se sAta ke aura koI eka chaha kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta-se manuSya sAta ke aura bahuta-se chaha ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta-se sAta ke tathA eka ATha kA evaM koI eka chaha kA bandhaka hotA hai, athavA bahuta-se sAta ke, koI eka ATha kA aura bahuta-se chaha ke bandhaka hote haiM, athavA bahuta-se sAta ke, bahuta-se ATha ke aura eka chaha kA bandhaka hotA hai, athavA bahutase sAta ke, bahuta-se ATha ke aura bahuta-se chaha ke bandhaka hote haiM / isa prakAra nau bhaMga haiN| zeSa vANavyantarAdi yAvat vaimAnika-paryanta nairayika sAta Adi karma-prakRtiyoM ke bdhaka samAna kahanA / jJAnAvaraNIyakarma ke samAna darzanAvaraNIyakarma ke bandha kA kathana karanA / bhagavan ! vedanIyakarma ko bA~dhatA huA eka jIva kitanI karmaprakRtiyA~ bAMdhatA hai ? gautama ! sAta kA, ATha kA, chaha kA athavA eka prakRti kA / manuSya meM bhI aisA hI khnaa| zeSa nAraka Adi saptavidha aura aSTavidha bandhaka hote haiM, vaimAnika taka isI prakAra kahanA / bhagavan ! bahuta jIva vedanIyakarma ko bAMdhate hue kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! sabhI jIva saptavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, ekaprakRtibandhaka aura eka jIva chahaprakRtibandhaka hotA hai, athavA bahuta saptavidhabandhaka, aSTavidhabandhaka, ekavidhabandhaka yA chahavidhabandhaka hote haiM / zeSa nArakAdi se vaimAnika paryanta jJAnAvaraNIya ko bAMdhate hue jitanI prakRtiyoM ko bAMdhate haiM, utanI kA bandha yahA~ bhI kahanA / vizeSa yaha ki manuSya vedanIyakarma ko bA~dhate huegautama ! sabhI manuSya saptavidhabandhaka aura ekavidhabandhaka hote haiM 1, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka aura eka aSTavidhabandhaka hotA hai 2, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka aura bahuta aSTavidhabandhaka hote haiM 3, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta eka vidhabandhaka aura eka SaTvidhabandhaka hotA hai 4, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, bahuta SaDvidhabandhaka hote haiM 5, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, eka aSTavidhabandhaka aura eka SaDvidhabandhaka, hotA hai 6, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, eka aSTavidhabandhaka aura bahuta SaDvidhabandhaka hote haiM 7, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, bahuta aSTavidhabandhaka aura eka SaDvidhabandhaka hotA hai 8, bahuta saptavidhabandhaka, bahuta ekavidhabandhaka, bahuta aSTavidhabandhaka aura bahuta SaTvidhabandhaka hote haiM 9 / isa prakAra nau bhaMga haiM /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-24/-/546 117 bhagavan ! mohanIya karma bA~dhatA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bAMdhatA hai ? gautama ! sAmAnya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahanA | jIva aura ekendriya saptavidhabandhaka aura aSTavidhabandhaka bhI hote haiM / Ayukarma ko bAMdhatA jIva kitanI karmaprakRtiyoM ko bA~dhatA hai ? gautama ! niyama se ATha prakRtiyA~ bA~dhatA hai / nairayikoM se lekara vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / isI prakAra bahutoM ke viSaya meM bhI kahanA / nAma, gotra aura antarAya karma ko bA~dhatA jIva jJAnAvaraNIya ke samAna hI kahanA / isI prakAra nAraka se lekara vaimAnika taka eka aura bahuvacana meM kahanA / pada-24-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-25-"karmabaMdhavedapada") [547] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha, jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isI prakAra nairayikoM yAvat vaimAnikoM taka haiM / bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kA bandha karatA huA jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! ATha kA / isI prakAra nairayika se vaimAnika paryanta jAnanA / vedanIyakarma ko chor3akara zeSa sabhI karmoM ke sambandha meM isI prakAra jAnanA / vedanIyakarma ko bAMdhatA huA eka jIva ? gautama ! sAta kA, ATha kA athavA cAra (karmaprakRtiyoM) vedana karatA hai / isI prakAra manuSya meM kahanA / zeSa nairayikoM se vaimAnika paryanta niyama se ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karate haiM / bahuta jIva vedanIyakarma ko bAMdhate hue gautama ! sabhI jIva ATha yA cAra karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM, athavA bahuta jIva ATha yA cAra karmaprakRtiyoM ke aura koI eka jIva sAta karmaprakRtiyoM kA vedaka hotA hai, athavA bahuta jIva ATha, cAra yA sAta karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM / isI prakAra bahutase manuSyoM dvArA vedanIyakarmabandha ke samaya vedana sambandhI kathana karanA / (pada-26-"karmavedabandhapada") [548] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha, jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isI prakAra nairayikoM se vaimAnikoM taka haiM / bhagavan ! (eka) jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA huA kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ? gautama ! sAta, ATha, chaha yA eka karmaprakRti kA / (eka) naiyika jIva jJAnAvaraNIyakarma ko vedatA huA gautama ! sAta yA ATha karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai / isI prakAra vaimAnika paryanta jAnanA / parantu manuSya kA kathana sAmAnya jIva ke samAna hai / (bahuta) jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karate hue kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! sabhI jIva sAta yA ATha karmaprakRtiyoM ke, athavA bahuta jIva sAta yA ATha ke aura eka chaha kA baMdhaka hotA hai, athavA bahuta jIva sAta, ATha aura chaha ke, athavA vahuta jIva sAta ke aura ATha ke tathA koI eka prakRti kA, athavA bahuta jIva sAta, ATha aura eka ke, yA vahuta jIva sAta ke tathA ATha ke, eka jIva chaha kA aura eka jIva eka kA, athavA vahuta jIva sAta ke yA ATha ke, eka jIva chaha kA aura bahuta jIva eka ke, athavA bahuta jIva sAta ke, ATha ke, chaha ke tathA eka ke, athavA bahuta jIva ATha ke, sAta ke, chaha ke aura eka ke baMdhaka hote haiM / ye kula nau bhaMga hue / ekendriya jIvoM aura manuSyoM ko chor3akara zepa jIvoM yAvat vaimAnikoM ke tIna bhaMga
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 AgamasUtra-hindI anuvAda kahanA / (bahuta-se) ekendriya) jIva sAta ke aura ATha ke bandhaka hote haiM / manuSyoM ? gautama ! (1) sabhI manuSya sAta karmaprakRtiyoM ke bandhaka hote haiM, (2) bahuta-se sAta aura eka ATha karmaprakRti bAMdhatA hai, (3) bahuta-se manuSya sAta ke aura eka chaha kA bandhaka hai, isI prakAra chaha ke bandhaka ke sAtha bhI do bhaMga, (6-7) eka ke bandhaka ke sAtha bhI do bhaMga, (8-11) bahuta-se sAta ke bandhaka, eka ATha kA aura eka chaha kA bandhaka, yoM cAra bhaMga, (12-15) bahuta-se sAta ke bandhaka, eka ATha kA aura eka manuSya eka prakRti kA bandhaka, yoM cAra bhaMga, (16-19) bahuta-se sAta ke bandhaka tathA eka chaha kA aura eka, eka kA bandhaka, isake bhI cAra bhaMga, (20-27) bahuta-se sAta ke baMdhaka, eka ATha kA, eka chaha kA aura eka, eka kA bandhaka hotA hai, yoM isake ATha bhaMga haiM / kula milAkara ye sattAIsa bhaMga haiN| jJAnAvaraNIyakarma ke samAna darzanAvaraNIya evaM antarAya kA kathana bhI karanA / bhagavan ! (eka) jIva vedanIyakarma kA vedana karatA huA kitanI karmaprakRtiyoM kA bandha karatA hai ? gautama ! vaha sAta, ATha, chaha yA eka kA bandhaka hotA hai, athavA abaMdhaka hotA hai / isI prakAra manuSya meM bhI samajhanA / zeSa nAraka Adi vaimAnika paryanta sAta yA ATha ke bandhaka haiM / (bahuta) jIva vedanIyakarma kA vedana karate hue kitanI karmaprakRtiyA~ bA~dhate haiM ? gautama ! 1. sabhI jIva sAta ke, ATha ke aura eka ke bandhaka hote haiM, 2. bahuta jIva sAta, ATha yA eka ke bandhaka hote haiM aura eka chaha kA bandhaka hotA hai | 3. bahuta jIva sAta, ATha, eka tathA chaha ke bandhaka hote haiM, 4-5. abandhaka ke sAtha bhI do bhaMga, 6-9. bahuta jIva sAta ke, ATha ke, eka ke baMdhaka hote haiM tathA koI eka chaha kA tathA koI eka abandhaka bhI hotA hai, yoM cAra bhaMga hote haiM / kula nau bhaMga hue / ekendriya jIvoM ko abhaMgaka jAnanA / nAraka Adi vaimAnikoM taka ke tIna-tIna bhaMga kahanA / manuSyoM ke viSaya meM vedanIyakarma ke vedana ke sAtha, gautama ! 1-bahuta-se sAta ke athavA eka ke bandhaka hote hai| 2-bahuta-se manuSya sAta ke aura eka ke bandhaka tathA koI eka chaha kA, eka ATha kA bandhaka hai yA phira abandhaka hotA hai / isa prakAra ye kula milAkara sattAIsa bhaMga-prANAtipAtavirata kI kriyAoM ke samAna kahanA | vedanIyakarma ke vedana ke samAna AyuSya, nAma aura gotra karma meM bhI kahanA / jJAnAvaraNIya samAna mohanIyakarma ke vedana ke sAtha bandha ko kahanA / pada-26-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-27-"karmavedavedakapada") [549] bhagavan ! karmaprakRtiyA~ kitanI haiM ? gautama ! ATha, jJAnAvaraNIya yAvat antarAya / isI prakAra nArakoM se vaimAnikoM taka haiM | bhagavan ! jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karatA huA (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! sAta yA ATha kA / isI prakAra manuSya meM bhI jAnanA / zeSa sabhI jIva vaimAnika paryanta ekatva aura bahutva se niyamataH ATha karmaprakRtiyAM vedate hai / (bahuta) jIva jJAnAvaraNIyakarma kA vedana karate hue, gautama ! 1. sabhI jIva ATha karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM, 2. kaI jIva ATha karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM aura koI eka jIva sAta karmaprakRtiyoM kA vedaka hotA hai, 3. kaI jIva ATha aura kaI sAta karmaprakRtiyoM ke vedaka hote haiM / isI prakAra manuSyapada meM bhI ye tIna bhaMga
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA- 27/-/549 119 hote haiM / darzanAvaraNIya aura antarAya karma ke sAtha anya karmaprakRtiyoM meM bhI pUrvavat khnaa| vedanIya, Ayu, nAma aura gotrakarma kA vedana karatA huA (eka) jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? gautama ! bandhaka-vedaka ke samAna veda-vedaka ke vedanIya kA kathana karanA / mohanIyakarma kA vedana karatA huA (eka) jIva, gautama ! niyama se ATha karmaprakRtiyoM ko vedatA hai / isI prakAra nAraka se vaimAnika paryanta jAnanA / bahutva vivakSA se bhI samajhanA / pada - 28- "AhArapada" uddezaka - 9 [550] isa uddezaka meM ina gyAraha padoM haiM- sacittAhAra, AhArArthI, kitane kAla se ?, kyA AhAra ?, saba pradezoM se, kitanA bhAga ?, sabhI AhAra ( karate haiM ?) (sataiva) pariNata karate haiM ? tathA [551] ekendriyazarIrAdi, lomAhAra evaM manobhakSI / [552] bhagavan ! kyA nairayika sacittAhArI hote haiM, acittAhArI hote haiM yA mizrAhArI ? gautama ! ve kevala acittAhArI hote haiM / isI prakAra asurakumAroM se vaimAnikoM paryanta jAnanA / audArikazarIrI yAvat manuSya sacittAhArI bhI haiM, acittAhArI bhI haiM aura mizrAhArI bhI haiM / bhagavan ! kyA nairayika AhArArthI hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / bhagavan ! nairayikoM ko kitane kAla ke pazcAt AhAra kI icchA hotI hai ? gautama ! nairayikoM kA AhAra do prakAra kA hai / Abhoganirvartita aura anAbhoganirvartita / jo anAbhoganivartita hai, usa kI abhilASA prati samaya nirantara utpanna hotI rahatI hai, jo Abhoganirvartita hai, usa kI abhilASA asaMkhyAtasamaya ke antarmuhUrta meM utpanna hotI hai / bhagavan ! nairayika kauna-sA AhAra grahaNa karate haiM ? gautama ! dravyataH - anantapradezI pudgaloM kA AhAra grahaNa karate haiM, kSetrataH - asaMkhyAtapradezoM meM avagADha, kAlataH:- kisI bhI kAlasthiti vAle aura bhAvataH - varNavAn gandhavAn, rasavAna aura sparzavAn pudgaloM kA AhAra karate haiM / bhagavan ! bhAva se jina pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve eka varNa vAle yAvat kyA ve paMca varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ? gautama ! ve sthAnamArgaNA se eka varNa vAle yAvat pAMca varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM tathA vidhAna mArgaNA se kAle yAvat zukla varNa vAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM / bhagavan ! ve varNa se jina kAle varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve eka guNa yAvat dasa guNa kAle, saMkhyAtaguNa kAle, asaMkhyAtaguNa kAle yA anantaguNa kAle varNa vAle pudgaloM kA AhAra karate haiM ? gautama ! ve eka guNa yAvat anantaguNa kAle pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM / isI prakAra yAvat zuklavarNa meM jAnanA / isI prakAra gandha aura rasa kI apekSA se bhI kahanA / jo jIva bhAva se sparzavAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, ve catuHsparzI yAvat aSTasparzI pudgaloM kA AhAra karate haiM / vidhAna mArgaNA se karkaza yAvat rUkSa pudgaloM kA bhI AhAra karate haiM / ve jina karkazasparzavAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve ekaguNa yAvat anantaguNa karkazapudgaloM kA AhAra karate haiM ? gautama ! aisA hI hai / isI prakAra AThoM hI sparzo ke viSaya meM jAnanA / bhagavan ! ve jina anantaguNa rUkSapudgaloM kA AhAra karate haiM, kyA ve spRSTa pudgaloM
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda kA AhAra karate haiM yA aspRSTa pudgaloM kA ? gautama ! ve spRSTa pudgaloM kA hI AhAra karatehaiM / bhASA uddezaka ke samAna ve yAvat niyama se chahoM dizAoM meM se AhAra karate haiM / bahula kAraNa kI apekSA se jo varNa se kAle-nIle, gandha se durgandhavAle, rasa se tikta aura kaTuka rasavAle aura sparza se karkaza, guru, zIta aura rUkSa sparza haiM, unake purAne varNaguNa, gandhaguNa, rasaguNa aura sparzaguNa kA vipariNamana kara, paripIDana parizATana aura parividhvasta karake anya apUrva varNaguNa, gandhaguNa, rasaguNa aura sparzaguNa ko utpanna karake apane zarIrakSetra meM avagAhanA kiye hue pudgaloM kA pUrNarUpeNa AhAra karate haiM / bhagavan ! kyA nairayika sarvataH AhAra karate haiM ? pUrNarUpa se pariNata karate haiM ? sarvataH ucchvAsa tathA sarvataH niHzvAsa lete haiM ? bArabAra AhAra karate haiM ? bAra-bAra pariNata karate haiM ? bAra-bAra ucchvAsa evaM niHzvAsa lete haiM ? athavA kabhI-kabhI AhAra karate haiM ? yAvat ucchvAsa evaM niHzvAsa lete haiM ? hA~, gautama ! nairayika sarvataH AhAra karate haiM, isI prakAra vahI pUrvoktavat yAvat kabhI-kabhI niHzvAsa lete haiM / nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una pudgaloM kA AgAmI kA meM asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra karate haiM aura anantaveM bhAga kA AsvAdana karate haiM / bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA una sabakA AhAra kara lete haiM athavA sabakA nahIM karate ? gautama ! zeSa bacAye binA una sabakA AhAra kara lete haiM / bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve una pudgaloM ko bArabAra kisa rUpa meM pariNata karate haiM ? gautama ! una pudgaloM ko zrotrendriya yAvat sparzendriya rUpa meM, aniSTarUpa se, akAntarUpa se, apriyarUpa se, azubharUpa se, amanojJarUpa se, amanAmarUpa se, anizcitatA se, anabhilaSitarUpa se, bhArIrUpa se, halkerUpa se nahIM, duHkharUpa se sukharUpa se nahIM, una sabakA bArabAra pariNamana karate haiM / 120 [553] bhagavan ! kyA asurakumAra AhArArthI hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / nArakoM kI vaktavyatA samAna asurakumAroM ke viSaya meM yAvat... ' unake pudgaloM kA bAra-bAra pariNamana hotA hai' yahA~ taka kahanA / unameM jo Abhoganivartita AhAra hai usa AhAra kI abhilASA jaghanya caturtha bhakta pazcAt evaM utkRSTa kucha adhika sahasravarSa meM utpanna hotI hai / bAhalyarUpa kAraNa se ve varNa se -pIta aura zveta, gandha se-surabhigandha vAle, rasa se - amla aura madhura tathA sparza se - mRdu, laghu, snigdha aura uSNa pudgaloM kA AhAra karate haiM / una ke purAne varNa- gandharasa- sparza - guNa ko vinaSTa karake, apUrva yAvat-varNa- gandha-rasa-sparza-guNa ko utpanna karake manojJa, manAma icchita abhilASita rUpa meM pariNata hote haiM / bhArIrUpa meM nahIM halke rUpa meM, sukharUpa meM pariNata hote haiM, duHkharUpa meM nahIM / ve AhArya pudgala unake lie punaH punaH pariNata hote haiM / zepa kathana nArakoM ke samAna jAnanA / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / vizeSa yaha ki inakA Abhoganirvartita AhAra utkRSTa divasa - pRthaktva se hotA hai / [554] bhagavan ! kyA pRthvIkAyika jIva AhArArthI hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiN| pRthvIkAyika jIvoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA hotI hai ? gautama ! pratisamaya binA viraha ke hotI hai / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kisa vastu kA AhAra karate haiM ? gautama ! nairayikoM ke kathana ke samAna jAnanA; yAvat pRthvIkAyika jIva kitanI dizAoM se AhAra karate haiM ? gautama ! yadi vyAghAta na ho to chahoM dizAoM se, yadi vyAghAta ho to
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA - 28/1/554 kadAcit tIna, kadAcit cAra aura kadAcit pAMca dizAoM se Agata dravyoM kA AhAra karate haiM / vizeSa yaha ki isameM bAhalya kAraNa nahIM kahA jAtA / ve varNa se kRSNa, nIla, rakta, pIta aura zveta, gandha se-sugandha aura durgandha vAle, rasa se - tikta, kaTuka, kaSAya, amla aura madhura rasa vAle aura sparza se - karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rUkSa sparza vAle tathA unake purAne varNa Adi guNa naSTa ho jAte haiM, ityAdi kathana nArakoM ke samAna yAvat kadAcit ucchvAsa aura niHzvAsa lete haiM; taka jAnanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una pudgaloM meM se bhaviSyakAla meM kitane bhAga kA AhAra karate haiM aura kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM ? gautama ! asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra aura anantaveM bhAga kA AsvAdana karate haiN| bhagavan ! pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA una sabhI kA AhAra karate haiM yA nahIM ? gautama ! nairayikoM ke samAna kahanA / pRthvIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala, gautama ! sparzendriya kI viSama mAtrA ke rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiM / isI prakAra yAvat vanaspatikAyikoM ko jAnanA / 121 [555] bhagavan ! kyA dvIndriya jIva AhArArthI hote haiM ? hA~, gautama ! hote haiM / bhagavan ! dvIndriya jIvoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA hotI hai ? gautama ! nArakoM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki unameM jo Abhoganirvartita AhAra hai, usa kI abhilASA asaMkhyAtasamaya ke antarmuhUrta meM vimAtrA se hotI hai / zeSa kathana pRthvIkAyikoM ke samAna "kadAcit niHzvAsa lete haiM" taka kahanA / vizeSa yaha ki ve niyama se chaha dizAoM se AhAra lete haiM / bhagavan ! dvIndriya jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve bhaviSya meM una pudgaloM ke kitane bhAga kA AhAra aura kitane bhAga kA AsvAdana karate haiM ? gautama ! nairayikoM ke samAna kahanA / bhagavan ! dvIndriya jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA ve una sabakA AhAra karate haiM athavA nahIM ? gautama ! dvIndriya jIvoM kA AhAra do prakAra kA hai / --lomAhAra aura prakSepAhAra / ve jina pudgaloM ko lomAhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, una sabakA samagrarUpa se AhAra karate haiM aura jina pudgaloM ko prakSepAhArarUpa meM grahaNa karate haiM, unameM se asaMkhyAtaveM bhAga kA hI AhAra karate haiM unake bahuta-se sahasra bhAga yoM hI vidhvaMsa ko prApta ho jAte haiM, na hI unakA sparza hotA hai aura na hI AsvAdana hotA hai / ina pUrvokta prakSepAhArapudgaloM meM se AsvAdana na kiye jAnevAle tathA spRSTa na honevAle pudgaloM meM kauna kisase alpa yAvat vizepAdhika haiM ? gautama ! sabase kama AsvAdana na kiye jAnevAle pudgala haiM, unase anantaguNe spRSTa na honevAle haiM / dvIndriya jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala kisa-kisa rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiM ? jihvendriya aura sparzendriya kI vimAtrA ke rUpa meM punaH punaH pariNata hote haiM / isI prakAra caturindriya taka kahanA / vizeSa yaha ki inake dvArA prakSepAhArarUpa meM gRhIta pudgaloM ke aneka sahasra bhAga anAghrAyamANa, aspRzyamAna tathA anAsvAdyamAna hI vidhvaMsa ko prApta hote / ina anAghrAyamANa, aspRzyamAna aura anAsvAdyamAna pudgaloM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! anAghrAyamANa pudgala sabase kama haiM, usase anantaguNe pudgala anAsvAdyamAna haiM aura aspRzyamAna pudgala usase anantaguNe haiM /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 AgamasUtra-hindI anuvAda trIndriya jIva jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala unameM ghrANendriya, jihvendriya aura sparzendriya kI vimAtrA se punaH punaH pariNata hote haiM / caturindriya dvArA AhAra ke rUpa meM gRhIta pudgala cakSurindriya, ghrANendriya jihvendriya evaM sparzendriya kI vimAtrA se punaH punaH pariNata hote haiM / zeSa kathana trIndriyoM ke samAna samajhanA / paMcendriya tiryaJcoM kA kathana trIndriya jIvoM ke samAna jAnanA / vizeSa yaha ki unameM jo Abhoganirvartita AhAra hai, usa AhAra kI abhilASA unheM jaghanya antarmuhUrta se aura utkRSTa SaSThabhakta se hotI hai / bhagavan ! paMcendriya tiryaJcayonika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, ve pudgala pAMco indriyoM meM vimAtrA meM punaH punaH pariNata hote haiM / manuSyoM kI AhAra-sambandhI vaktavyatA bhI isI prakAra hai / vizeSa yaha ki unakI Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya antarmuhUrta meM aura utkRSTa aSTamabhakta hone para hotI hai / vANavyantara devoM kA AhAra nAgakumAroM ke samAna jAnanA / isI prakAra jyotiSkadevoM kA bhI kathana hai / kintu unheM Abhoganivartita AhAra kI abhilASA jaghanya aura utkRSTa bhI divasa-pRthaktva meM hotI hai / isI prakAra vaimAnika devoM kI bhI AhArasambandhI vaktavyatA jAnanA / vizeSa yaha ki inako Abhoganirvartita AhAra kI abhilASA jaghanya divasa-pRthaktva meM aura utkRSTa tetIsa hajAra varSoM meM utpanna hotI hai / zeSa vaktavyatA asurakumAroM ke samAna 'unake una pudgaloM kA bAra-bAra pariNamana hotA hai', yahA~ taka kahanA / saudharmakalpa meM Abhoganivartita AhAra kI icchA jaghanya divasa-pRthaktva se aura utkRSTa do hajAra varSa se samutpanna hotI hai / IzAnakalpa meM jaghanya kucha adhika divasa-pRthaktva meM aura utkRSTa kucha adhika do hajAra varSa meM hotI hai| sanatkumAra ko jaghanya do hajAra varSa meM aura utkRSTa sAta hajAra varSa meM AhArecchA hotI hai / mAhendrakalpa meM ? jaghanya kucha adhika do hajAra varSa meM aura utkRSTa kucha adhika sAta hajAra varSa meM, brahmaloka meM jaghanya sAta aura utkRSTa dasa hajAra varSa meM lAntakakalpa meM jaghanya dasa aura utkRSTa caudaha hajAra varSa meM; mahAzukrakalpa meM jaghanya caudaha aura utkRSTa sattaraha hajAra varSa meM; sahasrArakalpa meM jaghanya sattaraha aura utkRSTa aThAraha hajAra varSa meM; Anatakalpa meM jaghanya aThAraha aura utkRSTa unnIsa hajAra varSa meM prANatakalpa meM jaghanya unnIsa aura utkRSTa bIsa hajAra varSa meM; AraNakalpa meM jaghanya bIsa aura utkRSTa ikkIsa hajAra varSa meM; acyutakalpa meM jaghanya 21 aura utkRSTa 22 hajAra varSa meM AhArAbhilASA utpanna hotI hai / bhagavan ! adhastana-adhastana graiveyaka devoM kI AhArasambandhI pRcchA hai / gautama ! jaghanya 22 aura utkRSTa 23 hajAra varSa meM devoM ko AhArAbhilASA utpanna hotI hai / adhastanamadhyama graiveyakoM meM, gautama ! jaghanya 23 aura utkRSTa 24 hajAra varSa meM; adhastana-uparima graiveyakoM meM, jaghanya 24 aura utkRSTa 25 hajAra varSa meM; madhyama-adhastana graiveyakoM meM jaghanya 25 aura utkRSTa 26 hajAra varSa meM; madhyama-madhyama graiveyakoM ko meM jaghanya 26 aura utkRSTa 27 hajAra varSa meM; madhyama-uparima graiveyakoM meM jaghanya 27 aura utkRSTa 28 hajAra varSa meM, uparima-adhastana graiveyakoM meM jaghanya 28 aura utkRSTa 29 hajAra varSa meM; uparima-madhyama graiveyakoM meM jaghanya 29 aura utkRSTa 30 hajAra varSoM meM; uparima-uparima graiveyakoM meM jaghanya 30 aura utkRSTa 31 hajAra varSa meM AhAra kI icchA hotI hai / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM ko kitane kAla meM AhAra kI abhilASA hotI hai ? gautama ! jaghanya 31
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA - 28/1/555 123 aura utkRSTa 33 hajAra varSa meM AhArecchA hotI hai / sarvArthasiddha devoM ko ajaghanya - anutkRSTa tetIsa hajAra varSa meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai / [556] bhagavan ! kyA nairayika ekendriya yAvat paMcendriyazarIroM kA AhAra karate haiM ? gautama ! pUrvabhAvaprajJApanA kI apekSA se ve ekendriyazarIroM kA bhI AhAra karate haiM, yAvat paMcendriyazarIroM kA bhI tathA varttamAnabhAvaprajJApanA kI apekSA se niyama se ve paMcendriyazarIroM kA AhAra karate haiM / stanitakumAroM taka isI prakAra samajhanA / bhagavan ! pRthvIkAyikoM ke viSaya meM prazna / gautama ! pUrvabhAvaprajJApanA se nArakoM ke samAna aura vartamAnabhAvaprajJApanA se niyama se ve ekendriyazarIroM kA AhAra karate haiM / dvIndriyajIvoM pUrvabhAvaprajJApanA se isI prakAra aura vartamAnabhAvaprajJApanA se ve niyama se dvIndriyazarIroM kA AhAra karate haiM / isI prakAra yAvat caturindriyaparyanta pUrvabhAvaprajJApanA se pUrvavat aura vartamAnabhAvaprajJApanA se jisake jitanI indriyAM haiM, utanI hI indriyoM vAle zarIra kA AhAra karate haiM / vaimAnikoM taka zeSa jIvoM kA kathana nairayikoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! nAraka jIva lomAhArI haiM yA prakSepAhArI ? gautama ! ve lomAhArI haiM, isI prakAra ekendriya jIvoM aura sabhI devoM ke viSaya meM kahanA / dvIndriyoM se lekara manuSyoM taka lomAhArI bhI haiM, prakSepAhArI bhI haiM / [557] bhagavan ! nairayika jIva oja-AhArI hote haiM, athavA manobhakSI ? gautama ! ve oja - AhArI hote haiM / isI prakAra sabhI audArikazarIradhArI bhI oja- AhArI haiM / vaimAnikoM taka sabhI deva oja - AhArI bhI hote haiM aura manobhakSI bhI / jo manobhakSI deva hote haiM, unako icchAmana utpanna hotI hai / jaise ki ve cAhate haiM ki hama mAno - bhakSaNa kareM ! una devoM ke dvArA mana meM isa prakAra kI icchA kiye jAne para zIghra hI jo pudgala iSTa, kAnta, yAvat manojJa, nAma hote haiM, ve unake manobhakSyarUpa meM pariNata ho jAte haiM / tadanantara jisa kisI nAma vAle zIta pudgala, zItasvabhAva ko prApta hokara rahate haiM athavA uSNa pudgala, uSNasvabhAva ko pAkara rahate haiM / he gautama ! isI prakAra una devoM dvArA manobhakSaNa kiye jAne para, unakA icchApradhAna mana zIghra hI santuSTa - tRpta ho jAtA hai / pada - 28 - uddezaka - 2 [558] dvitIya uddezaka meM teraha dvAra haiM- AhAra, bhavya, saMjJI, lezyA, dRSTi, saMyata, kaSAya, jJAna, yoga, upayoga, veda, zarIra aura paryAptidvAra / [559] bhagavan ! jIva AhAraka hai yA anAhAraka ? gautama ! kathaMcit AhAraka hai, kathaMcit anAhAraka / nairayika yAvat asurakumAra aura vaimAnika taka isI prakAra jAnanA / bhagavan ! eka siddha AhAraka hotA hai yA anAhAraka hotA ? gautama ! anAhAraka hotA hai / bhagavan ! (bahuta) jIva AhAraka hote haiM, yA anAhAraka ? gautama ! dono / bhagavan ! (bahuta) nairayika AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? gautama ! ve sabhI AhAraka hote haiM, athavA bahuta AhAraka aura koI eka anAhAraka hotA hai, yA bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| isI taraha vaimAnika - paryanta jAnanA / vizeSa yaha ki ekendriya jIvoM kA kathana bahuta jIvoM ke samAna samajhanA / (bahuta) siddhoM ke viSaya meM prazna / gautama ! ve anAhAraka hI hote haiM /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [560] bhagavan ! bhavasiddhika jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka hotA hai, kadAcit anAhAraka / isI prakAra vaimAnika taka jAnanA / bhagavan ! (bahuta) bhavasiddhika jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? gautama ! samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara tIna bhaMga kahanA / abhavasiddhika meM bhI isI prakAra kahanA / nobhavasiddhika-noabhavasiddhika anAhAraka hotA hai / isI prakAra siddha meM kahanA / ( bahuta-se ) no-bhavasiddhika-noabhavasiddhika jIva anAhAraka hote haiM / isI prakAra bahuta se siddhoM meM 124 samajhanA / [ 561] bhagavan ! saMjJI jIva AhAraka hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai / isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA / kintu ekendriya aura vikalendriya jIvoM ke viSaya meM prazna nahIM karanA / bahuta-se saMjJI jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? gautama ! jIvAdi se lekara vaimAnika taka tIna bhaMga hote haiN| asaMjJI jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai / isI prakAra nAraka se vANavyantara paryanta kahanA / jyotiSka aura vaimAnika ke viSaya meM prazna nahIM karanA / (bahuta) asaMjJI jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI / inameM kevala eka hI bhaMga hai / (bahuta) asaMjJI nairayika AhAraka hote haiM yA anAhAraka hote haiM ? gautama - ( 1 ) sabhI AhAraka hote haiM, (2) sabhI anAhAraka hote haiM / (3) eka AhAraka aura eka anAhAraka, (4) eka AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiM, (5) bahuta AhAraka aura eka anAhAraka hotA hai tathA (6) bahuta AhAraka aura bahuta anAhAraka hote haiN| isI prakAra stanitakumAra paryanta jAnanA / ekendriya jIvoM meM bhaMga nahIM hotA / dvIndriya se paMcendriyatiryaJca taka meM pUrvokta kathana ke samAna tIna bhaMga kahanA manuSyoM aura vANavyantara devoM meM (pUrvavat) chaha bhaMga kahanA / nosaMjJI - no asaMjJI jIva kadAcit AhAraka aura kadAcita anAhAraka hotA hai / isI prakAra manuSya meM bhI kahanA / siddha jIva anAhAraka hotA hai / bahutva kI apekSA se nosaMjJI - noasaMjJI jIva AhAraka bhI hote haiM aura anAhAraka bhI aura manuSyoM meM tIna bhaMga haiM / ( bahuta-se ) siddha anAhAraka hote haiM / [562 ] bhagavan ! salezya jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka hotA hai / isI prakAra vaimAnika taka jAnanA / bhagavan ! (bahuta) salezya jIva AhAraka hote haiM yA anAhAraka ? gautama ! samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3akara inake tIna bhaMga haiM / isI prakAra kRSNa, nIla aura kApotalezyI meM bhI samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga kahanA / tejolezyA kI apekSA se pRthvIkAyika, apkAyika aura vanaspatikAyikoM meM chaha bhaMga hai / zeSa jIva Adi meM, jinameM tejolezyA pAI jAtI hai, usameM tIna bhaMga kahanA / padmalezyA aura zuklalezyA vAle jIva Adi meM tIna bhaMga haiM / alezya samuccaya jIva (ayogI kevalI) manuSya aura siddha anAhAraka hI hote haiM / [563] bhagavan ! samyagdRSTi jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka / dvIndriya, trIndriya aura caturindriya meM pUrvokta chaha bhaMga hote haiM / siddha anAhAraka hote haiM / zeSa sabhI meM tIna bhaMga hote haiM / mithyAdRSTiyoM meM samuccaya jIva aura ekendriyoM ko chor3a kara tIna-tIna bhaMga pAye jAte haiM / samyagmithyAdRSTi
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-28/2/563 jIva, gautama ! AhAraka hotA hai / ekendriya aura vikalendriya ko chor3a kara vaimAnika paryanta isI prakAra kahanA / bahutva kI apekSA se bhI isI prakAra jAnanA / [564] bhagavan ! saMyata jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcita AhAraka aura kadAcita anAhAraka / isI prakAra manuSya ko bhI kahanA / bahatva kI apekSA se tIna-tIna bhaMga haiM / asaMyata jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! kadAcit AhAraka hotA hai aura kadAcit anAhAraka / bahutva kI apekSA jIva aura ekendriya ko chor3a kara inameM tIna bhaMga hote haiM / saMyatAsaMyatajIva, paMcendriyatiryaJca aura manuSya, AhAraka hote haiM / nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata jIva aura siddha, anAhAraka hote haiM / [565] bhagavan ! sakaSAya jIva AhAraka hotA hai yA anAhAraka ? gautama ! vaha kadAcit AhAraka aura kadAcit anAhAraka / isI prakAra vaimAnika paryanta jAnanA / bahutva apekSA se-jIva aura ekendriya ko chor3a kara (sakaSAya nAraka Adi meM) tIna bhaMga haiM / krodhakaSAyI jIva Adi meM bhI isI prakAra tIna bhaMga kahanA / vizeSa yaha ki devoM meM chaha bhaMga kahanA / mAnakaSAyI aura mAyAkaSAyI devoM aura nArakoM meM chaha bhaMga pAye jAte haiM / lobhakaSAyI nairayikoM meM chaha bhaMga hote haiM / jIva au ekendriyoM ko chor3a kara zeSa jIvoM meM tIna bhaMga haiN| akaSAyI ko nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna jAnanA / / [566] jJAnI ko samyagdRSTi ke samAna samajhanA / AbhinibodhikajJAnI aura zrutajJAnI dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM meM chaha bhaMga samajhanA / zeSa jIva Adi meM jinameM jJAna hotA hai, unameM tIna bhaMga haiM / avadhijJAnI paMcendriyatiryaJca AhAraka hote haiM / zeSa jIva Adi meM, jinameM avadhijJAna pAyA jAtA hai, unameM tIna bhaMga haiM / manaHparyavajJAnI samuccaya jIva aura manuSya AhAraka hote haiM / kevalajJAnI ko nosaMjJI-noasaMjJI ke samAna jAnanA / ajJAnI, mati-ajJAnI aura zruta-ajJAnI meM samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga haiM / vibhaMgajJAnI paMcendriyatiryaJca aura manuSya AhAraka hote haiM / avaziSTa jIva Adi meM tIna bhaMga pAye jAte haiM / [567] sayogiyoM meM jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga haiM / manoyogI aura vacanayogI meM samyagamithyAdRSTi ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki vacanayoga vikalendriyoM meM bhI kahanA / kAyayogI jIvoM meM jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga haiM / ayogI samuccaya jIva, manuSya aura siddha anAhAraka haiM / [568] samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3akara anya sAkAra evaM anAkAra upayogI jIvoM meM tIna bhaMga kahanA / siddha jIva anAhAraka hI hote haiM / [569] samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3a kara anya saba savedI jIvoM ke, strIvedI aura puruSavedI meM, napuMsakavedI meM samuccaya jIva aura ekendriya ko chor3a kara tIna bhaMga hote haiM / avedI jIvoM ko kevalajJAnI ke samAna kahanA / [570] samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3a kara zeSa jIvoM meM tIna bhaMga haiM / audArikazarIrI jIvoM aura manuSyoM meM tIna bhaMga haiM / zeSa jIvoM aura audArikazarIrI AhAraka hote haiM / kintu jinake audArika zarIra hotA hai, unhIM ko kahanA / vaikriyazarIrI aura AhArakazarIrI AhAraka hote haiM / kintu yaha kathana vaikriya aura AhArakazarIrI ke lie hai /
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 AgamasUtra-hindI anuvAda samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3a kara taijasa aura kArmaNazarIrI meM tIna bhaMga haiM / azarIrI jIva aura siddha anAhAraka hote haiM / [571] AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa tathA bhASA-manaHparyApti ina paryAptiyoM se paryApta jIvoM aura manuSyoM meM tIna-tIna bhaMga hote haiM / zeSa jIva AhAraka hote haiM / vizeSa yaha ki bhASA-manaHparyApti paMcendriya jIvoM meM ho pAI jAtI hai / AhAraparyApti se aparyApta jIva anAhAraka hote haiM / zarIraparyApti se aparyApta jIva kadAcit AhAraka, kadAcit anAhAraka hotA hai / Age kI cAra aparyAptiyoM vAle nArakoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMga pAye jAte haiM / zeSa meM samuccaya jIvoM aura ekendriyoM ko chor3a kara tIna bhaMga haiM / bhASA-manaHparyApti se aparyApta samuccaya jIvoM aura paMcendriyatiryaJcoM meM tIna bhaMga pAye jAte haiM / nairayikoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMga haiM / sabhI padoM meM jIvAdi daNDakoM meM jisa daNDaka meM jo pada saMbhava ho, usI kI pRcchA karanA / yAvat bhASA-manaHparyApti se aparyApta nArakoM, devoM aura manuSyoM meM chaha bhaMgoM tathA nArakoM, devoM aura manuSyoM se bhinna samuccaya jIvoM aura paMcendriyatiryaJcoM meM tIna bhaMgoM kI vaktavyatAparyanta samajhanA / pada-28-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa ( pada-29-"upayoga" ) [572] bhagavan ! upayoga kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, -sAkAropayoga aura anAkAropayoga / sAkAropayoga kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! ATha prakAra kA, Abhinibodhika-jJAnasAkAropayoga, zrutajJAna0, avadhijJAna0, manaHparyavajJAna0 aura kevalajJAna-sAkAropayoga, mati-ajJAna0, zruta-ajJAna aura vibhaMgajJAna-sAkAropayoga / anAkAropayoga kitane prakAra kA hai ? gautama ! cAra prakAra kA, -cakSudarzana-anAkAropayoga, acakSudarzana0, avadhidarzana0 aura kevaladarzana-anAkAropayoga / isI prakAra samuccaya jIvoM ko bhI jAnanA / bhagavan ! nairayikoM kA upayoga kitane prakAra kA hai ? gautama ! do prakAra kA, - sAkAropayoga aura anAkAropayoga / nairayikoM kA sAkAropayoga chaha prakAra kA hai / -matijJAnasAkAropayoga, zrutajJAna0, avadhijJAna0, mati-ajJAna0, zruta-ajJAna0 aura vibhaMgajJAnasAkAropayoga / nairayikoM kA anAkAropayoga tIna prakAra kA hai / cakSudarzanaanAkAropayoga, acakSudarzana aura avadhidarzana-anAkAropayoga / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA / pRthvIkAyika jIvoM ke upayoga-sambandhI prazna / gautama ! unakA upayoga do prakAra kA hai, -sAkAropayoga aura anAkAropayoga / pRthvIkAyika jIvoM kA sAkAropayoga do prakAra kA hai, -mati-ajJAna aura zrutaajJAna / pRthvIkAyika jIvoM kA anAkAropayoga ekamAtra acakSudarzana hai / isI prakAra yAvat vanaspatikAyika jIvoM taka jAnanA / dvIndriya jIvoM kA upayoga ? do prakAra kA hai, -sAkAropayoga aura anAkAropayoga / dvIndriya jIvoM kA sAkAropayoga cAra prakAra kA hai / -AbhinibodhikajJAna-sAkAropayoga, zrutajJAna0, mati-ajJAna0 aura zrutaajJAna-sAkAropayoga / dvIndriya jIvoM kA anAkAropayoga eka acakSudarzana hI hai / isI prakAra trIndriya ko kahanA / caturindriya meM bhI isI prakAra kahanA / kintu unakA anAkAropayoga do
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-29/-/572 127 prakAra kA hai, cakSudarzana0 aura acakSudarzanaanAkAropayoga | paMcendriyatiryagyonika jIvoM ko nairayikoM ke samAna kahanA / manuSyoM ke upayoga samuccaya upayoga ke samAna kahanA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ko nairayikoM ke samAna kahanA / / bhagavan ! jIva sAkAropayukta hote haiM yA anAkAropayukta ? gautama ! dono hote hai / kyoMkI-gautama ! jo jIva AbhinibodhikajJAna yAvat kevalajJAna tathA mati-ajJAna, zrutaajJAna evaM vibhaMgajJAna upayogavAle hote haiM, ve sAkAropayukta kahe jAte haiM aura jo jIva cakSudarzana yAvat kevaladarzana ke upayoga se yukta hote haiM, ve anAkAropayukta kahe jAte haiM / bhagavan ! nairayika sAkAropayukta hote haiM yA anAkAropayukta ? gautama ! dono hote hai, kyoMkIgautama ! jo nairayika AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, avadhijJAna tathA mati-ajJAna, zrutaajJAna aura vibhaMgajJAna ke upayoga se yukta hote haiM, ve sAkAropayukta hote haiM aura jo nairayika cakSudarzana, acakSudarzana aura avadhidarzana ke upayoga se yukta hote haiM, ve anAkAropayukta hote haiM / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA / / pRthvIkAyikoM ke viSaya meM pRcchA / gautama ! pUrvavat, jo pRthvIkAyika jIva matyajJAna aura zruta-ajJAna ke upayogavAle haiM, ve sAkAropayukta hote haiM tathA jo pRthvIkAyika jIva acakSudarzana ke upayogavAle hote haiM, ve anAkAropayukta hote haiM / isI prakAra apkAyika yAvat vanaspatikAyika sAkAropayukta bhI hote haiM aura anAkAropayukta bhI / jo dvIndriya AbhinibodhikajJAna, zrutajJAna, matyajJAna aura zruta-ajJAna ke upayogavAle hote haiM, ve sAkAropayukta hote haiM aura jo dvIndriya acakSudarzana ke upayoga se yukta hote haiM, ve anAkAropayukta hote haiM / isI prakAra yAvat caturindriya jIvoM meM samajhanA, vizeSa yaha ki caturindriya jIvoM meM cakSudarzana adhika kahanA / paMcendriyatiryagyonikoM ko nairayikoM ke samAna jAnanA / manuSyoM meM samuccaya jIvoM ke samAna jAnanA cAhie / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM meM nairayikoM ke samAna kahanA / ( pada-30-"pazyattA" ) [573] bhagavan ! pazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI, -sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA / sAkArapazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama ! chaha prakAra kI, - zrutajJAnasAkArapazyattA, avadhijJAna0, manaHparyavajJAna0, kevalajJAna0, zruta-ajJAna0 aura vibhaMgajJAnasAkArapazyattA / anAkArapazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI, -cakSudarzanaanAkArapazyattA, avadhidarzanaanAkArapazyattA aura kevaladarzanaanAkArapazyattA / isI prakAra samuccaya jIvoM meM bhI kahanA / nairayika jIvoM kI pazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI, -sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA / nairayikoM kI sAkArapazyattA cAra prakAra kI hai, -zrutajJAnasAkArapazyattA, avadhijJAna0, zruta-ajJAna0 aura vibhaMgajJAnasAkArapazyattA / nairayikoM kI anAkArapazyattA do prakAra kI hai, -cakSudarzana-anAkArapazyattA aura avadhidarzana-anAkArapazyattA / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kI pazyattA kitane prakAra kI hai ? gautama ! eka
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 AgamasUtra-hindI anuvAda sAkArapazyattA / pRthvIkAyikoM kI sAkArapazyattA ekamAtra zruta-ajJAna0 hai / isI prakAra vanaspatikAyikoM taka jAnanA / dvIndriya jIvoM meM ekamAtra sAkArapazyattA hai / gautama ! vaha do prakAra kI hai, -zrutajJAnasAkArapazyattA aura zruta-ajJAnasAkArapazyattA / isI prakAra trIndriya jIvoM ko bhI jAnanA / caturindriya jIvoM kI pazyattA do prakAra kI hai, -sAkArapazyattA aura anAkArapazyattA / inakI sAkArapazyattA dvIndriyoM ke samAna jAnanA / caturindriya jIvoM kI anAkArapazyattA ekamAtra cakSudarzana0 hai / manuSyoM samuccaya jIvoM ke samAna hai / vaimAnika paryanta zeSa samasta daNDakoM kI pazyattA nairayikoM ke samAna kahanA / bhagavan ! jIva sAkArapazyattAvAle hote haiM yA anAkArapazyattAvAle ? gautama ! dono hote hai / kyoMkI-gautama ! jo jIva zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI, kevalajJAnI, zruta-ajJAnI aura vibhaMgajJAnI hote haiM, ve sAkArapazyattA vAle hote haiM aura jo jIva cakSudarzanI, avadhidarzanI aura kevaladarzanI hote haiM, ve anAkArapazyattA vAle hote haiM / nairayika jIva sAkArapazyattA vAle haiM yA anagArapazyattA vAle ? gautama ! pUrvavata, parantu inameM sAkArapazyattA ke rUpa meM manaHparyAyajJAnI aura kevalajJAnI tathA anAkArapazyattA meM kevaladarzana nahIM hai / isI prakAra stanitakumAroM taka kahanA / pRthvIkAyika jIvoM meM pUrvavat prazna / gautama ! pRthvIkAyika jIva sAkArapazyattA vAle haiM, kyoMkI-gautama ! pRthvIkAyikoM meM ekamAtra zruta-ajJAna hone se sAkArapazyattA kahI hai / isI prakAra vanaspatikAyikoM taka kahanA / bhagavan ! dvIndriya jIva sAkArapazyattAvAle haiM yA anAkArapazyattAvAle ? gautama ! ve sAkArapazyattA vAle haiM / kyoMkI-gautama ! dvIndriya jIvoM kI do prakAra kI pazyattA hai / - zrutajJAnasAkArapazyattA aura zruta-ajJAnasAkArapazyattA / isI prakAra trIndriya jIvoM meM smjhnaa| bhagavan ! caturindriya jIva sAkArapazyattA vAle haiM yA anAkArapazyattA vAle haiM ? gautama ! dono hai / kyoMkI-gautama ! jo caturindriya jIva zruta-jJAnI aura zruta-ajJAnI haiM, ve sAkArapazyattA vAle haiM aura caturindriya cakSudarzanI haiM, ataH anAkArapazyattA vAle haiM / manuSyoM, samuccaya jIvoM ke samAna hai | avaziSTa sabhI vaimAnika taka nairayikoM ke samAna jAnanA / [574] bhagavan ! kyA kevalajJAnI isa ratnaprabhApRthvI ko AkAroM se, hetuoM se, upamAoM se, dRSTAntoM se, varNoM se, saMsthAnoM se, pramANoM se aura pratyavatAroM se jisa samaya jAnate haiM, usa samaya dekhate haiM tathA jisa samaya dekhate haiM, usa samaya jAnate haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kyoMkI-gautama ! jo sAkAra hotA hai, vaha jJAna hotA hai aura jo anAkAra hotA hai, vaha darzana hotA hai, isalie jisa samaya sAkArajJAna hogA, usa samaya anAkArajJAna (darzana) nahIM rahegA, isI prakAra jisa samaya anAkArajJAna (darzana) hogA, usa samaya sAkArajJAna nahIM hogA / isI prakAra zarkarAprabhApRthvI se yAvat adhaHsaptamanarakapRthvI taka jAnanA aura isI prakAra saudharmakalpa se lekara acyutakalpa, graiveyakavimAna, anuttaravimAna, ISatprAgbhArApRthvI, paramANupudgala, dvipradezika skandha yAvat anantapradezI skandha taka ke jAnane aura dekhane meM samajhanA / bhagavan ! kyA kevalajJAnI isa ratnaprabhApRthvI ko anAkAroM se ahetuoM se, anupamAoM se, adRSTAntoM se, avarNoM se. asaMsthAnoM se, apramANoM se aura apratyavatAroM se dekhate haiM, jAnate nahIM haiM ? hA~, gautama ! dekhate hai kintu jAnate nahIM / kyoMkI-gautama ! jo anAkAra hotA, vaha darzana hotA hai aura sAkAra hotA hai, vaha jJAna hotA
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA- 30/-/574 129 hai / isa abhiprAya se he gautama! aisA kahA jAtA hai ki kevalI isa ratnaprabhA pRthvI ko anAkArA se... yAvat dekhate hai, jAnate nahIM hai / isI prakAra yAvat ISat prAgbhArA pRthvI, paramANu pudgala tathA anantapradezI skandha ko kevalI dekhate hai kintu jAnate nahIM / pada - 30 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa pada - 31 - " saMjJI " [575] bhagavan ! jIva saMjJI haiM, asaMjJI haiM, athavA nosaMjJI - noasaMjJI haiM ? gautama ! tIno hai / bhagavan ! nairayika saMjJI haiM, asaMjJI haiM athavA nosaMjJI - noasaMjJI haiM ? gautama ! nairayika saMjJI bhI haiM, asaMjJI bhI haiM / isI prakAra asurakumAroM se lekara stanitakumAroM taka kahanA / pRthvIkAyika jIva saMjJI haiM ? ityAdi pUrvavat prazna / gautama ! pRthvIkAyika jIva asaMjJI haiM / isI prakAra dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ko bhI jAnanA / manuSyoM ko samuccaya jIvoM ke samAna jAnanA / paMcendriyatiryaJcoM aura vANavyantaroM, nArakoM ke samAna hai / jyotiSka aura vaimAnika sIrpha saMjJI hote haiM / siddha sIrpha nosaMjJI - noasaMjJI haiM / [576] 'nAraka tiryaJca, manuSya vANavyantara aura asurakumArAdi bhavanavAsI saMjJI hote haiM, asaMjJI bhI hote haiM / vikalendriya asaMjJI hote haiM tathA jyotiSka aura vaimAnika deva saMjJI hI hote haiM / pada - 31 - jakA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa pada - 32- "saMyata" [577] bhagavan ! jIva kyA saMyata hote haiM, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM, athavA nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiM ? gautama ! cAro hI hote haiM / bhagavan ! nairayika saMyata hote haiM, asaMyata hote haiM, saMyatAsaMyata hote haiM yA nosaMyata-noasaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiM ? gautama ! nairayika asaMyata hote haiM / isI prakAra caturindriyoM taka jAnanA / paMcendriyatiryagyonika kyA saMyata hote haiM ? ityAdi prazna hai / gautama ! paMcendriyatiryaJca asaMyata yA saMyatAsaMyata hote haiM / manuSya saMyata hote haiM ? ityAdi prazna / gautama ! manuSya saMyata bhI hote haiM, asaMyata bhI hote haiM, saMyatAsaMyata bhI hote haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM kA kathana nairayikoM ke samAna samajhanA / siddhoM ke viSaya meM pUrvavat prazna / gautama ! siddha nosaMyata-no asaMyata-nosaMyatAsaMyata hote haiM / [ 578] jIva aura manuSya saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata hote haiM / tiryaJca saMyata nahIM hote / zeSa ekendriya, vikalendriya aura deva tathA nAraka asaMyata hote haiM / pada - 33 - " avadhi" [579] tetIsaveM pada meM sAta adhikAra hai-bheda, viSaya, saMsthAna, Abhyantara - bAhya, dezAvadhi, avadhi kA kSaya aura vRddhi, pratipAtI aura apratipAtI / [580 ] bhagavan ! avadhi kitane prakAra kA hai ? gautama ! avadhi do prakAra kA hai, -bhavapratyayika aura kSAyopazamika / do ko bhava- pratyayika avadhi hotA hai, devoM aura nArakoM ko / do ko kSAyopazamika hotA hai, manuSyoM aura paMcendriyatiryagyoM ko / 8 9
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 AgamasUtra-hindI anuvAda 581] bhagavan ! nairayika avadhi dvArA kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM ? gautama ! jaghanyataH AdhA gAU aura uSkRSTataH cAra gAU / stnaprabhApRthvI ke nairayika avadhi se kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM ? gautama ! jaghanya sAr3he tIna gAU aura utkRSTa cAra gAU / zarkarAprabhApRthvI ke nAraka jaghanya tIna aura utkRSTa sAr3he tIna gAU ko, avadhi-(jJAna) se jAnate-dekhate haiM / vAlukAprabhApRthvI ke nAraka jaghanya DhAI aura utkRSTa tIna gAU ko, paMkaprabhApRthvI ke nAraka jaghanya do aura utkRSTa DhAI gAU ko, dhUmaprabhApRthvI ke nAraka avadhi jaghanya Der3ha aura utkRSTa do gAU ko, tamaHprabhApRthvI ke nAraka jaghanya eka aura utkRSTa Der3ha gAU ko, tathA adhaHsaptama pRthvI ke nairayika jaghanya AdhA gAU aura utkRSTa eka gAU ko avadhi se jAnate-dekhate haiM / bhagavan ! asurakumAradeva avadhi se kitane kSetra ko jAnate-dekhate haiM ? gautama ! jaghanya paccIsa yojana aura utkRSTa asaMkhyAta dvIpa-samudroM, ko / nAgakumAradeva jaghanya paccIsa yojana aura utkRSTa saMkhyAta dvIpa-samudroM ko, jAnate aura dekhate hai / isI prakAra stanitakumAra paryanta kahanA / paMcendriyatiryaJcayonika jIva ? gautama ! ve jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ko aura utkRSTa asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko jAnate-dekhate haiM / manuSya jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga kSetra ko aura utkRSTa aloka meM loka pramANa asaMkhyAta khaNDoM ko avadhi dvArA jAnatedekhate haiM / vANavyantara devoM kI jAnane-dekhane kI kSetra-sImA nAgakumAra ke samAna jAnanA / jyotiSkadeva jaghanya tathA utkRSTa bhI saMkhyAta dvIpa-samudroM ko avadhijJAna se jAnate-dekhate haiN| bhagavan ! saudharmadeva kitane kSetra ko avadhi dvArA jAnate-dekhate haiM ? gautama ! jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAgakSetra ko aura utkRSTataH nIce isa ratnaprabhApRthvI ke nicale caramAnta taka, tirache asaMkhyAta dvIpa-samudroM aura Upara apane-apane vimAnoM taka avadhi dvArA jAnatedekhate haiM / isI prakAra IzAnakadevoM meM bhI kahanA / sanatkumAra devoM ko bhI isI prakAra smjhnaa| kintu vizeSa yaha ki ye nIce zarkarAprabhA pRthvI ke nicale caramAnta taka jAnatedekhate haiM | mAhendradevoM meM bhI isI prakAra samajhanA / brahmaloka aura lAntakadeva nIce vAlukA prabhA ke nicale caramAnta taka, mahAzukra aura sahasrAradeva nIce cauthI paMkaprabhApRthvI ke nicale caramAnta taka, Anata, prANata, AraNa acyuta deva nIce pA~cavIM dhUmaprabhApRthvI ke nicale caramAnta taka, nicale aura madhyama graiveyakadeva nIce chaThI tamaHprabhApRthvI ke nicale caramAnta taka, uparima graiveyakadeva jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa nIce adhaHsaptamapRthvI ke nicale caramAnta paryanta, tirache yAvata asaMkhyAta dvIpa-samudroM ko tathA Upara apane vimAnoM taka avadhi se jAnate dekhate haiM / bhagavan ! anuttaraupapAtikadeva avadhi dvArA kitane kSetra ko jAnate dekhate haiM ? gautama ! sampUrNa lokanADI ko jAnate-dekhate haiM / [582] bhagavan ! nArakoM kA avadhi kisa AkAra vAlA hai ? gautama ! tapra ke AkAra kA / asurakumAroM kA avadhi kisa prakAra kA hai ? gautama ! pallaka ke AkAra hai / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / paMcendriyatiryaJcoM kA avadhi nAnA AkAroM vAlA hai / isI prakAra manuSyoM meM bhI jAnanA / vANavyantara devoM kA avadhijJAna paTaha AkAra kA hai / jyotiSkadevoM kA avadhisaMsthAna jhAlara AkAra kA hai / saudharmadevoM kA avadhi-saMsthAna Urdhva-mRdaMga AkAra kA hai / isI prakAra acyutadevoM taka samajhanA / graiveyakadevoM ke avadhijJAna phUloM kI caMgerI
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA- 33/-/582 131 ke AkAra kA hai / bhagavan ! anuttaraupapAtikadevoM ke avadhijJAna kA AkAra kaisA hai ? gautama ! yavanAlikA ke AkAra kA hai / [583] bhagavan ! kyA nAraka avadhi ke andara hote haiM, athavA bAhara ? gautama ! ve andara hote haiM, bAhara nahIM / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / paMcendriyatiryaJca avadhi ke bAhara hote haiM / manuSya avadhijJAna ke andara bhI hote haiM aura bAhara bhI hote haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM, nairayikoM ke samAna hai / bhagavan ! nAskoM kA avadhijJAna dezAvadhi hotA hai athavA sarvAvadhi ? gautama ! unakA avadhijJAna dezAvadhi hotA hai / isI prakAra stanitakumAroM taka samajhanA / paMcendriyatiryaJcoM kA avadhi bhI dezAvadhi hotA hai, sarvAvadhi nahIM / manuSyoM kA avadhijJAna dezAvadhi bhI hotA hai, sarvAvadhi bhI hotA hai / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM, nArakoM ke samAna jAnanA / bhagavan ! nArakoM kA avadhi kyA AnugAmika hotA hai, anAnugAmika hotA hai, varddhamAna hotA hai, hIyamAna hotA hai, pratipAtI hotA hai, apratipAtI hotA hai, avasthita hotA hai, athavA anavasthita hotA hai ? gautama ! vaha anugAmika, apratipAtI aura avasthita hotA hai / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / paMcendriyatiryaJcoM kA avadhi AnugAmika bhI hotA hai, yAvat anavasthita bhI hotA hai / isI prakAra manuSyoM ke avadhijJAna meM samajhalenA / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM ko, nArakoM ke samAna jAnanA / pada- 34- " pravicAraNA" [584] isa padameM sAta adhikAra hai / anantarAgata AhAra, AhArAbhogatA Adi, pudgaloM ko nahIM jAnate, adhyavasAna / tathA [ 585 ] samyaktva kA abhigama, kAya, sparza, rUpa, zabda aura mana se sambandhita paricAraNA aura anta meM inakA alpabahutva / [586] bhagavan ! kyA nAraka anantarAhAraka hote haiM ?, usake pazcAt zarIra kI niSpatti hotI hai ? phira paryAdAnatA, tadanantara pariNAmanA hotI hai ? tatpazcAt paricAraNA karate haiM ? aura taba vikurvaNA karate haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / bhagavan ! kyA asurakumAra bhI anantasahAraka hote haiM ? yAvat paricAraNA karate haiM ? hA~, gautama ! aisA hI hai / isI prakAra stanitakumAraparyanta kahanA / bhagavan ! kyA pRthvIkAyika anantarAhAraka yAvat vikurvaNA karate hai ? hA~, gautama ! aisA hI hai / vizeSa yaha kI ve vikurvaNA nahIM karate / isI prakAra caturindriyaparyanta kahanA / vizeSa yaha ki vAyukAyika jIva, paMcendriyatiryaJca aura manuSyoM ko nairayikoM samAna hai / vANavyantara jyotiSka aura vaimAnikoM, asurakumAroM ke samAna jAnanA / [587] bhagavan ! nairayikoM kA AhAra Abhoga- nirvartita hotA hai yA anAbhoga - nirvartita ? gautama ! dono hotA hai / isI prakAra asurakumAroM se vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki ekendriya jIvoM kA AhAra anAbhoganivartita hI hotA hai / bhagavan ! nairayika jina pudgaloM ko AhAra ke rUpa meM grahaNa karate haiM, kyA ve unheM jAnate haiM, dekhate haiM aura unakA AhAra karate haiM, athavA nahIM jAnate, nahIM dekhate haiM kiMtu AhAra karate haiM ? gautama ! ve na jAnate haiM aura na dekhate haiM, kintu unakA AhAra karate haiM / isI prakAra trIndriya taka kahanA / caturindriyajIva ?
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 AgamasUtra-hindI anuvAda gautama ! kaI caturindriya AhAryamANa pudgaloM ko nahIM jAnate, kintu dekhate haiM aura AhAra karate haiM, kaI caturindriya na to jAnate haiM, na dekhate haiM, kintu AhAra karate haiM / paMcendriyatiryaMcoM meM pUrvavat prazna / gautama ! katipaya paMcendriyatiryaJca jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM, katipaya jAnate haiM, dekhate nahIM aura AhAra karate haiM, katipaya jAnate nahIM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM, kaI paMcendriyatiryazca na to jAnate haiM aura na hI dekhate haiM, kintu AhAra karate haiM / isI prakAra manuSyoM meM bhI jAnanA / vANavyantaroM aura jyotiSkoM ko nairayikoM ke samAna samajhanA | vaimAnika deva meM pUrvavat prazna-gautama ! kaI vaimAnika jAnate haiM, dekhate haiM aura AhAra karate haiM aura kaI na to jAnate haiM, na dekhate haiM, kintu AhAra karate haiN| kyoMkI-gautama ! vaimAnika deva do prakAra ke haiM / -mAyImithyAdRSTi-upapannaka aura amAyIsamyagdRSTi-upapannaka / isa prakAra prathama indriya-uddezaka ke samAna kahanA / ___ bhagavan ! nArakoM ke kitane adhyavasAna haiM ? gautama ! asaMkhyeya / bhagavan ! ve adhyavasAnaM prazasta hote haiM yA aprazasta ? gautama ! dono hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / bhagavan ! nAraka samyaktvAbhigamI hote haiM, athavA mithyAtvAbhigamI hote haiM, yA samyagmithyAtvAbhigamI hote haiM ? gautama ! tIno hote hai / isI prakAra yAvat vaimAnika paryanta jAnanA / vizeSa yaha ki ekendriya aura vikalendriya kevala mithyAtvAbhigamI hote haiM / [588] bhagavan ! kyA deva deviyoM sahita aura saparicAra hote haiM ?, athavA ve deviyoMsahita evaM aparicAra hote haiM ?, athavA ve devIrahita evaM paricArayukta hote haiM ? yA devIrahita evaM paricArahita hote haiM ? gautama ! (1) kaI deva deviyoMsahita saparicAra hote haiM, (2) kaI deva deviyoM ke binA saparicAra hote haiM aura (3) kaI deva devIrahita aura paricArarahita hote haiM, kintu koI bhI deva deviyoM sahita aparicAra nahIM hote / kyoMkI-gautama ! bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma tathA IzAnakalpa ke deva deviyoM sahita aura paricArasahita hote haiM / sanatkumAra, yAvat acyutakalpoM meM deva, devIrahita kintu paricArasahita hote haiM / nau graiveyaka aura paMca anuttarIMpapAtika deva devIrahita aura paricArahita hote haiM / kintu aisA kadApi nahIM hotA ki deva devIsahita hoM, sAtha hI paricAra-rahita hoM / [589] bhagavan ! paricAraNA kitane prakAra kI hai ? gautama ! pAMca prakAra kI, kAyaparicAraNA, sparzaparicAraNA, rUpaparicAraNA, zabdaparicAraNA aura manaHparicAraNA / gautama ! bhavanapati, vANavyantara, jyotiSka aura saudharma-IzAnakalpa ke deva kAyaparicAraka hote haiM / sanatkumAra aura mAhendrakalpa meM deva sparzaparicAraka hote haiM / brahmaloka aura lAntakakalpa meM deva rUpaparicAraka hote haiM / mahAzukra aura sahasrArakalpa meM deva zabda-paricAraka hote haiM / Anata se acyuta kalpa meM deva manaHparicAraka hote haiM / nau graiveyakoM ke aura pAMca anuttaraupapAtika deva aparicAraka hote haiM / jo kAyaparicAraka deva haiM, unake mana meM icchA samutpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke zarIra se paricAra karanA cAhate haiM / una devoM dvArA isa prakAra mana se socane para ve apsarAe~ udAra AbhUSaNAdiyukta, manojJa, manohara evaM manorama uttaravaikriya rUpa vikriyA se banAtI haiM / isa prakAra vikriyA karake ve una devoM ke pAsa AtI haiM / taba ve deva una apsarAoM ke sAtha kAyaparicAraNA karate haiM / [190] jaise zIta pudgala zItayonivAle prANI ko prApta hokara atyanta zIta
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA - 34 /-/ 590 133 avasthA ko prApta karake rahate haiM, athavA uSNa pudgala jaise uSNayoni vAle prANI ko pAkara atyanta uSNa avasthA ko prApta karake rahate haiM, usI prakAra una devoM dvArA apsarAoM ke sAtha kAyA se paricAraNA karane para unakA icchAmana zIghra hI tRpta ho jAtA hai / [591] bhagavan ! kyA una devoM ke zukra- pudgala hote haiM ? hA~ hote haiM / una apsarAoM ke lie ve kisa rUpa meM bAra-bAra pariNata hote haiM ? gautama ! zrotrendriyarUpa se yAvat sparzendriyarUpa se, iSTa rUpa se, kamanIyarUpa se, manojJarUpa se, atizaya manojJa rUpa se, subhagarUpa se, saubhAgyarUpa-yauvana-guNa-lAvaNyarUpa se ve unake lie bAra-bAra pariNata hote haiM / [592] jo sparzaparicArakadeva haiM, unake mana meM icchA utpanna hotI hai, kAyA se paricAraNA karanevAle devoM ke samAna samagra vaktavyatA kahanA / jo rUpaparicAraka deva haiM, unake mana meM icchA samutpanna hotI hai ki hama apsarAoM ke sAtha rUpaparicAraNA karanA cAhate haiM / una devoM dvArA aisA vicAra kiye jAne para (ve deviyA~) usI prakAra yAvat uttarakhaikriya rUpa kI vikriyA karatI hai / ve deva ke pAsa jAtI haiM, una devoM ke na bahuta dUra aura na bahuta pAsa sthita hokara una udAra yAvat manorama uttarakhaikriya-kRta rUpoM ko dikhalAtI dikhalAtI khar3I rahatI haiM / tatpazcAt ve deva una apsarAoM ke sAtha rUpaparicAraNA karate haiM / zeSa pUrvavat / jo zabdaparicAraka deva haiM, unake mana meM icchA hotI hai ki hama apsarAoM ke sAtha zabdaparicAraNA karanA cAhate haiM / una devoM ke dvArA isa prakAra vicAra karane para usI prakAra yAvat uttarakriya rUpoM ko prakriyA karake jahA~ ve deva ke pAsa deviyAM jAtI haiM / phira ve una devoM ke na ati dUra na ati nikaTa rukakara sarvotkRSTa ucca-nIca zabdoM kA bAra-bAra uccAraNa karatI haiM / isa prakAra ve deva una apsarAoM ke sAtha zabdaparicAraNA karate haiM / zeSa pUrvavat / jo manaH paricAraka deva hote haiM, unake mana meM icchA utpanna hotI hai hama apsarAoM ke sAtha mana se paricAraNA karanA cAhate haiM / una devoM ke dvArA isa prakAra abhilASA karane para ve apsarAe~ zIghra hI, vahIM rahI huI utkRSTa ucca-nIca mana ko dhAraNa karatI huI rahatI haiM / ve deva una apsarAoM ke sAtha mana se paricAraNA karate haiM / zeSa pUrvavat / [593] bhagavan ! ina kAyaparicAraka yAvat manaH paricAraka aura aparicAraka devoM meM se kauna kisase alpa, bahuta, tulya yA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama aparicAraka deva haiM, unase saMkhyAtaguNe manaH paricAraka deva haiM, unase asaMkhyAtaguNe zabdaparicArakadeva haiM, unase rUpapAricAraka deva asaMkhyAtaguNe haiM, unase sparzaparicAraka deva asaMkhyAtaguNe haiM aura unase kAyaparicAraka deva asaMkhyAtaguNe haiM / pada- 35 - "vedanA" [594] vedanApada ke sAta dvAra hai / zIta, dravya, zarIra, sAtA, duHkharUpa vedanA, AbhyupagamikI aura aupakramikI vedanA tathA nidA aura anidA vedanA / [595] sAtA aura asAtA vedanA sabhI jIva vedate haiM / isI prakAra sukha, duHkha aura aduHkha - asukha vedanA bhI vedate haiM / vikalendriya mAnasa vedanA se rahita haiN| zeSa sabhI jIva donoM prakAra kI vedanA vedate haiM / [596 ] bhagavan ! vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI,
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 AgamasUtra - hindI anuvAda zItavedanA, uSNavedanA aura zItoSNavedanA / bhagavan ! nairayika zItavedanA vedate haiM, uSNavedanA vedate haiM, yA zItoSNavedanA vedate haiM ? gautama ! zItavedanA bhI vedate haiM aura uSNavedanA bhI / koI-koI pratyeka (naraka) pRthvI meM vedanAoM ke viSaya meM kahate haiM - ratnaprabhApRthvI ke nairayika uSNavedanA vedate haiM / isI prakAra vAlukAprabhA ke nairayikoM taka kahanA | paMkaprabhA pRthvI ke nairayika zItavedanA aura uSNavedanA vedate haiM, ve nAraka bahuta haiM jo uSNavedanA vedate haiM aura ve nAraka alpa haiM jo zItavedanA vedate haiM / dhUmaprabhApRthvI meM bhI donoM prakAra kI vedanA hai / vizeSa yaha ki inameM ve nAraka bahuta haiM, jo zItavedanA vedate haiM tathA ve nAraka alpa haiM, jo uSNavedanA vedate haiM / tamA aura tamastamA pRthvI ke nAska kevala zItavedanA vedate haiM / bhagavan ! asurakumAra ? gautama ! ve zItavedanA bhI vedate haiM, uSNavedanA bhI vedate haiM aura zItoSNavedanA bhI vedate haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! cAra prakAra kI, dravyataH, kSetrataH, kAlataH aura bhAvataH / bhagavan ! nairayika kyA dravyataH yAvat bhAvataH vedanA vedate haiM ? gautama ! ve dravya se bhI vedanA vedate haiM, yAvat bhAva se bhI vedanA vedate haiM / isI prakAra vaimAnikoM paryanta hai| vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI, zArIrika, mAnasika aura zArIrikamAnasika / bhagavan ! nairayika zArIrika vedanA vedate haiM, mAnasikavedanA vedate haiM athavA zArIrikamAnasika vedanA vedate haiM ? gautama ! ve tIno vedanA vedate hai / isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA / vizeSa--- ekendriya aura vikalendriya kevala zArIrika vedanA hI vedate haiM / vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI, sAtA, asAtA aura sAtA-asAtA / nairayika sAtAvedanA vedate haiM, asAtAvedanA vedate haiM, athavA sAtA-asAtAvedanA vedate haiM ? gautama ! tInoM vedanA vedate haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! tIna prakAra kI, sukhA, duHkhA aura aduHkha-sukhA / nairayika jIva duHkhavedanA vedate haiM, sukhavedanA vedate haiM athavA aduHkha-sukhAvedanA vedate haiM ? gautama ! tIno vedanA vedate hai / isI prakAra vaimAnikoM paryanta kahanA / [597] vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI, AbhyupagamikI aura aupakramikI | nairayika AbhyupagamikI vedanA vedate haiM yA aupakramikI ? gautama ! ve aupakramikI vedanA hI vedate haiM / isI prakAra caturindriyoM taka kahanA | paMcendriyatiryaJca aura manuSya donoM prakAra kI vedanA kA anubhava karate haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM meM nairayikoM ke samAna kahanA / " [598] vedanA kitane prakAra kI hai ? gautama ! do prakAra kI, -nidA aura anidA / nAraka nidAvedanA vedate haiM, yA anidAvedanA ? gautama! nAraka dono vedanA vedatA hai / kyoMkIgautama ! nAraka do prakAra ke haiM, saMjJIbhUta aura asaMjJIbhUta / jo saMjJIbhUta hote haiM, ve nidAvedanA vedate haiM aura jo asaMjJIbhUta hote haiM, ve anidAvedanA vedate haiM / isI prakAra stanitakumAroM paryanta kahanA / pRthvIkAyika jIva nidAvedanA vedate haiM yA anidAvedanA ? gautama ! ve anidAvedanA vedate haiM / kyoMkI - gautama ! sabhI pRthvIkAyika asaMjJI aura asaMjJIbhUta hote haiM, isalie anidAvedanA vedate haiM / isI prakAra caturindriya paryanta kahanA / paMcendriyatiryaJca, manuSya aura
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-35/-/598 135 J yANavyantara devoM ko nairayikoM ke samAna jAnanA / jyotiSkadeva nidAvedanA vedate haiM yA anidAvedanA ? gautama ! ve dono vedanA vedatA hai / kyoMkI-gautama ! jyotiSka deva do prakAra ke haiM, -mAyimithyAdRSTiupapannaka aura amAyisamyagdRSTiupapannaka / jo mAyimithyAdRSTiupapatraka haiM, ve anidAvedanA vedate haiM aura jo amAyisamyagdRSTiupapatraka haiM, ve nidAvedanA vedate haiM / vaimAnika devoM ke sambandha meM bhI isI prakAra kahanA / / pada-35-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (pada-36- "samudghAta") [599] jIvoM aura manuSyoM ke ye sAta hI samudghAta hote haiM-vedanA, kaSAya, maraNa, vaikriya, taijasa, AhAra aura kaivalika / - [600] bhagavan ! samudghAta kitane haiM ? gautama ! sAta, vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, vaikriyasamudghAta, taijasasamudghAta, AhArakasamudghAta aura kevlismudghaat| bhagavan ! vedanAsamudghAta kitane samaya kA hai ? gautama ! asaMkhyAta samayoMvAle antarmuharta kaa| isI prakAra AhArakasamudghAta paryata kahanA / kevalisamudghAta ATha samaya kA hai| bhagavan ! nairayikoM ke kitane samudghAta haiM ? gautama ! cAra, -vedanA, kaSAya, mAraNAntika evaM vaikriyasamudghAta / bhagavan ! asurakumAroM ke kitane samudghAta haiM ? gautama ! pAMca, -vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vaikriya aura taijasasamudghAta / isI prakAra stanitakumAroM paryanta kahanA / pRthvIkAyika jIvoM ke tIna samudghAta haiM / vedanA, kaSAya aura mAraNAntikasamudghAta / isI prakAra caturindriyoM paryanta jAnanA / vizeSa yaha ki vAyukAyika jIvoM ke cAra samudghAta haiM, vedanA, kaSAya, mAraNAntika aura vaikriyasamudghAta / paMcendriyatiryaJcoM se lekara vaimAnikoM paryanta pAMca samudghAta haiM, yathA-vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vaikriya aura taijasasamudghAta / vizeSa yaha ki manuSyoM ke sAta samudghAta haiM, yathA-vedanA, yAvat kevalisamudghAta / [601] bhagavan ! eka-eka nAraka ke kitane vedanAsamuddhAta atIta hue haiM ? he gautama ! ananta / bhagavan ! bhaviSya meM kitane hone vAle haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta hote haiM / isI prakAra asurakumAra se vaimAnika taka jAnanA / isI prakAra taijasasamudghAta taka jAnanA / isI prakAra ye pAMcoM samudghAta bhI samajhanA / bhagavan ! eka-eka nAraka ke atIta AhArakasamudghAta kitane haiM ? gautama ! ve kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake bhI jaghanya eka yA do hote haiM aura utkRSTa tIna hote haiM / eka-eka nAraka ke bhAvI samudghAta kitane haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra samudghAta hote haiM / isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA / vizeSa yaha ki manuSya ke atIta aura anAgata nAraka ke AhArakasamudghAta ke samAna haiM / eka-eka nAraka ke atIta kevalisamudghAta kitane hue haiM ? gautama ! nahIM haiM / bhagavan ! bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA / jisake hotA hai, usake eka hI hotA hai / isI prakAra vaimAnika paryanta kahanA / vizeSa yaha ki kisI manuSya ke atIta kevalisamudghAta kisI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 AgamasUtra-hindI anuvAda ko hotA hai, kisI ke nahIM hotA / jisake hotA hai, usake eka hI hotA hai / isI prakAra bhAvI (kevalisamudghAta) ko bhI jAnanA / / [602] nArakoM ke kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI vedanAsamudghAta kitane hote haiM ? gautama ! ananta / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / isI prakAra taijasasamudghAta paryanta samajhanA / isa prakAra ina pAMcoM samudghAtoM ko cauvIsoM daNDakoM meM bahuvacana ke rUpa meM samajha lenA / nArakoM ke kitane AhArakasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! asaMkhyAta / AgAmI AhArakasamudghAta kitane hote haiM ? gautama ! asaMkhyAta / isI prakAra vaimAnikoM taka smjhlenaa| vizeSatA yaha ki vanaspatikAyikoM aura manuSyoM kI vaktavyatA meM bhinnatA hai, vanaspatikAyika jIvoM ke AhArakasamudghAta ananta atIta hue haiM ? manuSyoM ke AhArakasamuddhAta kathaMcit saMkhyAta aura kathaMcit asaMkhyAta hue haiM / isI prakAra unake bhAvI AhArakasamudghAta bhI samajha lenA / nairayikoM ke kitane kevalisamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! eka bhI nahIM hai | kitane kevalisamudghAta AgAmI haiM ? gautama ! asaMkhyAta haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka smjhnaa| vizeSa yaha ki vanaspatikAyikoM aura manuSyoM meM bhinnatA hai, vanaspatikAyikoM ke kevalisamudghAta atIta meM nahIM haiM ? inake bhAvI kevalisamudghAta ananta haiM / manuSyoM ke kevalisamudghAta atIta meM kathaJcit haiM aura kathaJcit nahIM haiM / yadi haiM to jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zatapRthaktva haiM / unake bhAvI kevalisamudghAta kathaJcit saMkhyAta haiM aura kathaJcit asaMkhyAta haiM / [603] eka-eka nairayika ke nArakatva meM kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM / gautama ! ananta / kitane bhAvI hote haiM ? gautama ! ve kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote| jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiM / isI prakAra eka-eka nAraka ke asurakumAratva yAvat vaimAnikatva meM samajhanA / eka-eka asurakumAra ke nArakatva meM kitane vedanAsamuddhAta atIta hue haiM ? gautama! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote haiM, jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / ekaeka asurakumAra ke asurakumAraparyAya meM kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote haiM, jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna hote haiM aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiM / isI prakAra nAgakumAra yAvat vaimAnikaparyAya meM rahate hue atIta aura anAgata vedanAsamudghAta samajhanA / asurakumAra ke vedanAsamudghAta ke samAna nAgakumAra Adi se lekara zeSa saba svasthAnoM aura parasthAnoM meM vedanAsamudghAta yAvat vaimAnika ke vaimAnikaparyAya paryanta kahanA / isI prakAra cauvIsa daNDakoM meM se pratyeka ke cauvIsa daNDaka hote haiM / [604] bhagavan ! eka-eka nAraka ke nArakaparyAya meM kitane kapAyasamudghAta atIta hae haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake eka se lekara yAvat ananta haiM / eka-eka nAraka ke asurakumAraparyAya meM kitane kaSAyasamudghAta atIta hote haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-36/-/604 137 hote haiM ? gautama ! ve kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM | jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / isI prakAra nAraka kA yAvat stanitakumAraparyAya meM samajhanA / nAraka kA pRthvIkAyikaparyAya meM eka se lekara jAnanA / isI prakAra yAvat manuSyaparyAya meM samajhanA / vANavyantaraparyAya meM nAraka ke asurakumAratva meM ke samAna jAnanA / jyotiSkadevaparyAya meM atIta kaSAyasamudghAta ananta haiM tathA bhAvI kaSAyasamudghAta kisI kA hotA hai, kisI kA nahIM hotA / jisakA hotA, usakA kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hotA hai / isI prakAra vaimAnikaparyAya meM bhI jAnanA / asurakumAra ke nairayikaparyAya meM atIta kaSAyasamudghAta ananta hote haiM / bhAvI kapAyasamudghAta kisI ke hote haiM aura kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta hote haiM / asurakumAra ke asurakumAraparyAya meM atIta (kaSAyasamudghAta) ananta haiM aura bhAvI eka se lekara kahanA / isI prakAra nAgakumAratva se vaimAnikatva taka nairayika ke samAna kahanA / isI prakAra yAvat stanitakumAra taka bhI yAvat vaimAnikatva meM pUrvavat kathana samajhanA / vizeSa yaha ki ina sabake svasthAna meM bhAvI kaSAyasamudghAta eka se lagA kara haiM aura parasthAna meM asurakumAra ke samAna haiM / pRthvIkAyika jIva ke nAraka yAvat stanitakumAraparyAya meM ananta (kaSAyasamudghAta) atIta hue haiM, usake bhAvI paryAya kIsI ko hote hai hai kIsI ko nahIM jisake hote haiM, usake kadAcit saMkhyAta kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / pRthvIkAyika ke pRthvIkAyika yAvat manuSya-avasthA meM (kaSAyasamudghAta) atIta ananta haiM / bhAvI kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake eka se ananta hote haiM / vANavyantara-avasthA meM nArakaavasthA ke samAna jAnanA / jyotiSka aura vaimAnika-avasthA meM ananta atIta hue haiM / bhAvI kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote / jisake hote haiM, usake kadAcit asaMkhyAta aura kadAcit ananta hote haiM / isI prakAra manuSyatva taka meM bhI jAnanA / vANavyantaroM, jyotiSkoM aura vaimAnikoM ko asurakumAroM ke samAna samajhanA / vizeSa yaha hai ki svasthAna meM eka se lekara samajhanA tathA vaimAnika ke vaimAnikatva paryanta kahanA / / [605] mAraNAntikasamuddhAta svasthAna meM bhI aura parasthAna meM bhI pUrvokta ekottarikA se samajha lenA, yAvat vaimAnika kA vaimAnikaparyAya meM kahanA / isI prakAra ye caubIsa daNDaka cauvIsoM daNDakoM meM kahanA / vaikriyasamudghAta kI samagra vaktavyatA kapAyasamudghAta ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki jisake (vaikriyasamudghAta) nahIM hotA, usake viSaya meM nahIM khnaa| yahA~ bhI caubIsa daNDaka caubIsa daNDakoM meM kahanA / taijasasamudghAta kA kathana mAraNAntikasamudghAta ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki jisake vaha hotA hai, usI ke khnaa| isa prakAra ye bhI caubIsoM daNDakoM meM kahanA / eka-eka nAraka ke nAraka-avasthA meM kitane AhArakasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! nahIM hote / bhAvI AhArakasamudghAta bhI nahIM hote / isI prakAra yAvat vaimAnikaavasthA meM samajhanA / vizeSa yaha ki manuSyaparyAya meM atIta (AhArakasamudghAta) kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA / jisake hotA hai, usake jaghanya eka athavA do aura utkRSTa tIna hote haiM / bhAvI AhArakasamudghAta kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM hote / jisake hote
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 AgamasUtra - hindI anuvAda haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra hote haiM / isI prakAra samasta jIvoM aura manuSyoM meM jAnanA / manuSya ke manuSyaparyAya meM atIta AhArakasamudghAta kisI ke hue haiM, kisI ke nahIM hue / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa cAra hote haiM / isI prakAra bhAvI bhI jAnanA / isa prakAra ye caubIsa daNDaka caubIsoM daNDakoM meM yAvat vaimAnikaparyAya meM kahanA / eka-eka nairayika ke nArakatvaparyAya meM kitane kevalisamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! nahIM hue haiN| aura bhAvi meM bhI nahIM hote / isI prakAra vaimAnikaparyAya taka kahanA / vizeSa yaha ki manuSyaparyAya meM atIta kevalisamudghAta nahIM hotA / bhAvI kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA hai / jisake hotA hai, usake eka hotA hai / manuSya ke manuSyaparyAya meM atIta kevalisamudghAta kisI ke hotA hai, kisI ke nahIM hotA / jisake hotA hai, usake eka hotA hai / isI prakAra bhAvI meM bhI kahanA / isa prakAra ye caubIsoM daNDaka caubIsoM daNDakoM meM jAnanA / [606] bhagavan ! (bahuta-se) nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hue kitane vedanAsamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! ananta / isI prakAra vaimAnikaparyAya taka jAnanA / isI prakAra sarva jIvoM ke yAvat vaimAnikoM ke vaimAnikaparyAya meM samajhanA / isI prakAra taijasasamudghAta paryanta kahanA / vizeSa yaha ki jisake vaikriya aura taijasasamudghAta sambhava hoM, usI ke kahanA / bhagavan ! (bahuta) nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hue kitane AhArakasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! eka bhI nahIM / bhAvI (AhArakasamudghAta) kitane hote haiM ? gautama ! nahIM hote / isI prakAra yAvat vaimAnikaparyAya meM kahanA vizeSa yaha ki manuSyaparyAya meM asaMkhyAta atIta aura asaMkhyAta bhAvI AhArakasamudghAta hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka kahanA / vizeSa yaha ki vanaspatikAyikoM ke manuSyaparyAya meM ananta atIta aura ananta bhAvI hote haiN| manuSyoM ke manuSyaparyAya meM kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta atIta evaM bhAvi bhI jAnanA / zeSa saba nArakoM ke samAna samajhanA / isa prakAra ina caubIsoM ke caubIsa daNDaka hote haiM / bhagavan ! nArakoM ke nArakaparyAya meM rahate hue kitane kevalisamudghAta atIta hue haiM / gautama ! nahIM hue aura bhAvi meM bhI nahIM hote / isI prakAra vaimAnikaparyAya paryanta kahanA / vizeSa yaha ki manuSyaparyAya meM atIta nahIM hote, kintu bhAvI asaMkhyAta hote haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka samajhanA / vizeSa yaha ki vanaspatikAyikoM ke manuSyaparyAya meM atIta nahIM hote / bhAvI ananta hote haiM / manuSyoM ke manuSyaparyAya meM atIta kevalisamudghAta kadAcit hote haiM, kadAcita nahIM hote / jisake hotA hai, usake jaghanya eka, do yA tIna aura utkRSTa zata- pRthaktva hote haiM / manuSyoM ke bhAvI kevalisamudghAta kadAcit saMkhyAta aura kadAcit asaMkhyAta hote haiM / isa prakAra ina cauvIsa daNDakoM meM caubIsa daNDaka ghaTita karake pRcchA ke anusAra vaimAnikoM ke vaimAnikaparyAya taka kahanA / [607 ] bhagavan ! ina vedanA, kapAya, mAraNAntika, vaikriya, taijasa, AhAraka aura kevalisamudghAta se samavahata evaM asamavahata jIvoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika ? gautama ! sabase kama AhArakasamudghAta se samavahata jIva haiM, ( unase ) kevalisamudghAta se samavahata jIva saMkhyAtaguNA haiM, unase taijasasamudghAta se samavahata jIva
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA- 36/-/607 139 asaMkhyAtaguNA haiM, unase vaikriyasamudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNA haiM, unase mAraNAntikasamudghAta se samavahata jIva anantaguNA haiM, unase kaSAyasamudghAta se samavahata jIva asaMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta se samavahata jIva vizeSAdhika haiM aura ( ina sabase ) asamavahata jIva asaMkhyAtaguNA haiM / [608] bhagavan ! ina vedanA, kaSAya, mAraNAntika evaM vaikriyasamudghAta se samavahata aura asamavahata nairayikoM meM alpabahutva - gautama ! sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata nairayika haiM, unase vaikriyasamudghAtavAle asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaMSAyasamudghAtavAle nairayika saMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta se samavahata nAraka saMkhyAtaguNA haiM aura ( ina sabase) asamavahata nAraka saMkhyAtaguNA haiM / bhagavan ! ina vedanAsamudghAta se, kaMpAyasamudghAta se, mAraNAntikasamudghAta se, vaikriyasamudghAta se tathA taijasasamudghAta se samavahata evaM asamavahata asukumAroM meM alpabahutva 0 ? gautama ! sabase kama taijasasamudghAta se samavahata asurakumAra haiM, (unase) mAraNAntikasamudghAta se samavahata asurakumAra asaMkhyAtaguNA haiM, ( unase) vedanAsamudghAla se samavahata asurakumAra asaMkhyAtaguNA haiM, ( unase) kaSAyasamudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM, ( unase) vaikriyasamudghAta se samavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM aura (ina sabase) asaMkhyAtaguNA adhika haiM- asamavahata asukumAra / isI prakAra stanitakumAroM taka jAnanA / bhagavan ! ina vedanA, kapAya evaM mAraNAntikasamudghAta se samavahata tathA asamavahata pRthvIkAyikoM meM alpabahutva ? gautama ! sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika haiM, unase kaSAyasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika saMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta se samavahata pRthvIkAyika vizeSAdhika haiM aura ina sabase asamavahala pRthvIkAyika asaMkhyAtaguNA haiM / isI prakAra vanaspatikAyika taka samajhanA / vizeSa yaha ki vAyukAyika jIvoM meM sabase kama vaikriyasamudghAta se samavahata vAyukAyika haiM, unase mAraNAntikasamudghAta se samavahala vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAyasamudghAta se samavahata vAyukAyika asaMkhyAtaguNA haiM aura unase vedanAsamudghAta se samavahata vAyukAyika vizeSAdhika haiM tathA ( ina savase) asaMkhyAtaguNA adhika haiM asamavahata vAyukAyika jIva / ina vedanA, kaSAya tathA mAraNAntikasamudghAta se samavahata evaM asamavahata dvIndriya jIvoM meM alpabahutva - gautama ! sabase kama mAraNAntikasamudghAta se samavahata dvIndriya haiN| unase vedanAsamudghAta se samavahata dvIndriya asaMkhyAtaguNA haiM, unase kaSAyasamudghAta se samavahata dvIndriya saMkhyAtaguNA aura ina sabase asamavahata dvIndriya saMkhyAtaguNA adhika haiM / isI prakAra caturindriya taka jAnanA / vedanA, kapAya, mAraNAntika, vaikriya tathA taijasasamudghAta samavahata paMcendriyatiryaJcoM meM kauna kisase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika hote haiM ? gautama ! sabase kama taijasasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaJca haiM, unase vaikriyasamudghAtavAle asaMkhyAtaguNA haiM, unase mAraNAntikasamudghAta vAle asaMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAtavAle asaMkhyAtaguNA haiM tathA unase kaSAyasamudghAta se samavahata paMcendriyatiryaJca saMkhyAtaguNA haiM aura ina sabase saMkhyAtaguNA adhika haiM asamavahata paMcendriyatiryaJca / bhagavan ! vedanA yAvat kevalisamudghAta se samavahata evaM asamavahata manuSyoM meM alpabahutva - gautama ! sabase kama AhArakasamudghAta se samavahata manuSya haiM, unase kevalisamudghAtavAle saMkhyAtaguNA haiM, unase
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda taijasasamudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiM, unase vaikriyasamudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiM, unase mAraNAntikasamudghAta vAle asaMkhyAtaguNA haiM, unase vedanAsamudghAta vAle asaMkhyAtaguNA hai tathA unase kaSAyasamudghAta vAle saMkhyAtaguNA haiM aura ina sabase asamavahata manuSya asaMkhyAtaguNA haiM / vANavyantara, jyotiSka aura vaimAnikoM ke ( samudghAta viSayaka alpabahutva kI vaktavyatA) asurakumAroM ke samAna ( samajhanI cAhie / ) [609] bhagavan ! kaSAyasamudghAta kitane haiM ? gautama ! cAra, krodhasamudghAta, mAnasasamudghAta, mAyAsamudghAta aura lobhasamudghAta ! nArakoM ke kitane kaSAyasamudghAta haiM ? gautama ! cAroM haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / eka-eka nAraka ke kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI kitane hote haiM ? gautama ! kisI ke hote haiM, kisI ke nahIM / jisake hote haiM, usake jaghanya eka, do athavA tIna aura utkRSTa saMkhyAta, asaMkhyAta athavA ananta hote haiM / isa prakAra vaimAnika taka samajhanA / isI prakAra lobhasamuddhAta taka samajhanA / ye cAra daNDaka hue / 140 (bahuta) nairayikoM ke kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta / bhAvI krodhasamudghAta kitane hote haiM ? ve bhI ananta / isI prakAra vaimAnikoM taka jAnanA / isI prakAra lobhasamudghAta taka samajhanA / bhagavan ! eka-eka nairayika ke nArakaparyAya meM kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ve ananta hue haiM / vedanAsamudghAta ke samAna krodhasamudghAta kA bhI vaimAnikaparyAya taka kahanA / isI prakAra mAnasamudghAta evaM mAyAsamudghAta meM mAraNAntikasamudghAta samAna kahanA / lobhasamudghAta kaSAyasamudghAta ke samAna kahanA / vizeSa yaha ki asurakumAraAdi kA nArakaparyAya meM lobhakaSAyasamudghAta kI prarUpaNA eka se lekara karanA / nArakoM ke nArakaparyAya meM kitane krodhasamudghAta atIta hue haiM ? gautama ! ananta, bhAvi bhI ananta hote hai / isI prakAra vaimAnikaparyAya taka kahanA isI prakAra svasthAna - parasthAnoM meM sarvatra lobhasamudghAta taka yAvat vaimAnikoM ke vaimAnikaparyAya taka kahanA / [ 610 ] bhagavan ! krodha, mAna, mAyA aura lobhasamudghAta se tathA akaSAyasamudghAta se samavahata aura asamavahata jIvoM se kauna kinase alpa, bahuta, tulya athavA vizeSAdhika haiM ? gautama ! sabase kama akaSAyasamudghAta se samavahata jIva haiM, unase mAnakaSAyavAle anantaguNe haiM, unase krodhasamudghAta vAle vizeSAdhika haiM, unase mAyAsamudghAta vAle vizeSAdhika haiM, unase lobhasamudghAtavAle vizeSAdhika haiM aura ( ina sabase) asamavahata jIva saMkhyAtaguNA haiM / ina krodha, mAna, mAyA aura lobhasamudghAta se samavahata aura asamavahata nArakoM meM alpabahutvagautama ! sabase kama lobhasamudghAta se samavahata nAraka haiM, unase saMkhyAtaguNA mAyAsamudghAtavAle haiM, unase saMkhyAtaguNA mAnasamudghAtavAle haiM, unase saMkhyAtaguNA krodhasamudghAta vAle aura ina sabase saMkhyAtaguNA asamavahata nAraka haiM / krodhAdisamudghAta se samavahata aura asamavahata asurakumAroM meM ? gautama ! sabase thor3e krodhasamudghAta se samavahata asurakumAra haiM, unase mAnasamudghAtI saMkhyAtaguNA haiM, unase mAyAsamudghAtI saMkhyAtaguNA haiM aura unase lobhasamudghAtI saMkhyAtaguNA haiM tathA ina sabase asamavahata asurakumAra saMkhyAtaguNA haiM / isI prakAra vaimAnikoM taka sarvadevoM ko jAnanA / krodhAdisamudghAta se samavahata aura asamavahata pRthvIkAyikoM meM ? gautama ! sabase kama mAnasamudghAta se samavahata pRthvIkAyika haiM, unase krodhasamudghAtI vizeSAdhika
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-36/-/610 141 haiM, unase mAyAsamudghAtI vizeSAdhika haiM aura unase lobhasamudghAtI vizeSAdhika haiM tathA ina sabase asamavahata pRthvIkAyika saMkhyAtaguNA haiM / isI prakAra paMcendriyatiryaJca meM jAnanA / manuSyoM samuccaya jIvoM ke samAna hai / vizeSa yaha ki mAnasamudghAta se samavahata manuSya asaMkhyAta-guNA haiM / [611] bhagavan ! chAnasthikamasamudghAta kitane haiM ? gautama ! chaha, -vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, vaikriyasamudghAta, taijasasamudghAta aura aahaarksmudghaat| nArakoM meM kitane chAdyasthikasamudghAta haiM ? gautama ! cAra, -vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAgNAntikasamudghAta aura vaikriyasamudghAta / asurakumAroM meM pAMca chAnasthikasamudghAta haiM yathAvadanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, vaikriyasamudghAta aura taijasasamudghAta / ekendriya aura vikalendriya meM gautama ! tIna samuddhAta haiM, -vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta / kintu vAyukAyika jIvoM meM cAra haiM, -vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta aura vaikriyasamudghAta / paMcendriyatiryaJcoM meM pAMca chAdyasthikasamudghAta haiM, -vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, vaikriyasamudghAta aura taijssmudghaat| bhagavan ! manuSyoM meM kitane chAdmasthikasamuddhAta kahe haiM ? gautama ! chaha, vedanA-yAvat AhArakasamudghAta / [612] bhagavan ! vedanAsamuddhAta se samavahata huA jIva samavahata hokara jina pudgaloM ko nikAlatA hai, bhaMte ! una pudgaloM se kitanA kSetra paripUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! vistAra aura sthUlatA kI apekSA zarIrapramANa kSetra ko niyama se chahoM dizAoM meM vyApta karatA hai / itanA kSetra ApUrNa aura itanA hI kSetra spRSTa hotA hai / vaha kSetra kitane kAla meM ApUrNa aura spRSTa huA ? gautama ! eka samaya, do samaya athavA tIna samaya ke vigraha meM ApUrNa huA aura spRSTa hotA hai / una pudgaloM ko kitane kAla meM nikAlatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa bhI antarmuharta meM / ve bAhara nikale hue pudgala vahA~ (sthita) jina prANa, bhUta, jIva aura sattvoM kA abhighAta karate haiM, Avartapatita karate haiM, thor3A-sA chUte haiM, saMghAta karate haiM, saMghaTTita karate haiM, paritApa pahu~cAte haiM, mUrcchita karate haiM aura ghAta karate haiM, he bhagavan ! inase vaha jIva kitanI kriyAvAlA hotA hai ? gautama ! vaha kadAcit tIna, cAra aura kadAcit pAMca / ve jIva usa jIva se kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! ve kadAcit tIna, cAra aura kadAcit pAMca kriyA vAle / bhagavan ! vaha jIva aura ve jIva anya jIvoM kA paramparA se dhAta karane se kitanI kriyA vAle hote haiM ? gautama ! tIna kriyA, cAra kriyA athavA pAMca kriyA vAle bhI hote haiM / . bhagavan ! vedanAsamudghAta se samavahata huA nAraka samavahata hokara jina pudgaloM ko nikAlatA hai, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! samuccaya jIva ke samAna kahanA / samuccaya jIva ke samAna hI vaimAnika paryanta kahanA / isI prakAra kaSAyasamudghAta ko bhI kahanA / [613] bhagavan ! mAraNAntikasamudghAta ke dvArA samavahata huA jIva, samavahata hokara jina pudgaloM ko AtmapradezoM se pRthak karatA hai, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! vistAra aura bAhalya kI apekSA se zarIrapramANa kSetra tathA lambAI meM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 AgamasUtra - hindI anuvAda jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga tathA utkRSTa asaMkhyAta yojana kSetra ApUrNa aura vyApta hotA hai / itanA kSetra ApUrNa tathA vyApta hotA hai / vaha kSetra kitane kAla meM pudgaloM se ApUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! eka samaya, do samaya tIna samaya aura cAra samaya ke vigraha se itane kAla meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai / tatpazcAt zeSa vahI kathana kadAcit pAMca kriyAe~ lagatI haiM; ( taka karanA) / samuccaya jIva ke samAna nairayika ko bhI samajhanA / vizeSa yaha ki lambAI meM jaghanya kucha adhika hajAra yojana aura utkRSTa asaMkhyAta yojana eka hI dizA meM ukta pudgaloM se ApUrNa tathA spRSTa hotA hai tathA eka samaya, do samaya yA tIna samaya ke vigraha se kahanA, cAra samaya ke vigraha se nahIM kahanA / asurakumAra ko jIvapada ke mAraNAntikasamudghAta ke anusAra samajhanA / vizeSa yaha ki asurakumAra kA vigraha nAraka ke vigraha ke samAna tIna samaya kA samajha lenA / zeSa pUrvavat / asuskumAra ke samAna vaimAnika deva taka kahanA / vizeSa yaha ki ekendriya ko samuccaya jIva ke samAna kahanA / vaikriyasamudghAta se samavahata huA jIva, samavahata hokara jina pudgaloM ko bAhara nikAlatA hai, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! jitanA zarIra kA vistAra aura bAhalya hai, utanA tathA lambAI meM jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa saMkhyAta yojana jitanA kSetra eka dizA yA vidizA meM ApUrNa aura vyApta hotA hai / vaha kSetra kitane kAla meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai ? gautama ! eka samaya, do samaya yA tIna samaya ke vigraha se hotA hai / zeSa pUrvavat / isI prakAra nairayikoM ko bhI kahanA / vizeSa yaha ki lambAI meM jaghanya aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga tathA utkRSTa saMkhyAtayojana jitanA kSetra eka dizA meM ApUrNa aura spRSTa hotA hai / isakA ApUrNa evaM spRSTa kAla jIvapada ke samAna hai / nAraka ke vaikriyasamudghAta samAna asurakumAra ko samajhanA / vizeSa yaha ki eka dizA yA vidizA meM utanA kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai / isI prakAra stanitakumAra paryanta samajhanA / vAyukAyika ko samuccaya jIvapada ke samAna samajhanA / vizeSa yaha ki eka hI dizA meM ukta kSetra pUrNa evaM spRSTa hotA hai / nairayika ke samAna hI paMcendriyatiryaJca ko jAnanA / manuSya, vANavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika ko asurakumAra ke samAna kahanA / taijasamudghAta se samavahata jIva samavahata hokara jina pudgaloM ko nikAlatA hai, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa aura spRSTa hotA hai / gautama ! vaikriyasamudghAta ke samAna taijasasamudghAta meM kahanA / vizeSa yaha ki taijasasamudghAta nirgata pudgaloM se lambAI meM jaghanyataH aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga kSetra ApUrNa evaM spRSTa hotA hai / isa prakAra vaimAnika paryanta samajhanA / vizeSa yaha ki paMcendriyatiryaJca eka hI dizA meM pUrvokta kSetra ko ApUrNa evaM vyApta karate haiM / AhArasamudghAta se samavahata jIva jina pudgaloM ko bAhara nikAlatA haiM, una pudgaloM se kitanA kSetra ApUrNa tathA spRSTa hotA hai ? gautama ! viSkambha aura bAhalya se zarIrapramANa mAtra tathA lambAI meM jaghanya aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga aura utkRSTa saMkhyAta yojana kSetra eka dizA meM hotA hai / una pudgaloM ko kitane samaya meM bAhara nikAlatA hai ? gautama ! jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta meM / bhagavan ! bAhara nikAle hue ve pudgala vahA~ jina prANoM, bhUtoM, jIvoM aura sattvoM kA abhighAta karate haiM, yAvat unheM prANarahita kara dete haiM, bhagavan ! unase
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-36/-/613 143 usa jIva ko kitanI kriyAe~ lagatI haiM ? vaha kadAcit tIna, cAra aura pAMca kriyAoMvAlA hotA hai / AhArakasamudghAta dvArA bAhara nikAle hue pudgaloM se spRSTa hue jIva AhArakasamudghAta karanevAle jIva ke nimitta se bhI itanI hI kriyAvAlA hotA hai / (AhArakasamudghAtakartA) tathA AhArakasamudghAtagata pudgaloM se spRSTa jIva, anya jIvoM kA paramparA se ghAta karane ke kAraNa kitanI kriyAoM vAle hote haiM ? gautama ! tIna, cAra athavA pAMca kriyAvAle bhI hote haiM / isI prakAra manuSya ke AhArakasamudghAta kI vaktavyatA samajha lenI cAhie / [614] bhagavan ! kevalisamudghAta se samavahata bhAvitAtmA anagAra ke jo carama nirjarA-pudgala haiM, ve pudgala sUkSma haiM ? ve samasta loka ko sparza karake rahate haiM ? hA~, gautama! aisA hI hai / bhagavan ! kyA chadmastha manuSya una nirjarA-pudgaloM ke cakSu-indriya se varNa ko, ghrANendriya se gandhako, rasanendriya se rasa ko, athavA sparzendriya se sparza ko jAnatA-dekhatA hai ? gautama ! yaha artha zakya nahIM hai / kyoMkI-gautama ! yaha jambUdvIpa samasta dvIpa-samudroM ke bIca meM hai, sabase choTA hai, vRttAkAra hai, tela ke pUe ke AkAra kA hai, ratha ke pahiye ke AkArasA gola hai, kamala kI karNikA ke AkAra-sA gola hai, paripUrNa candramA ke AkAra sA gola hai, lambAI aura caur3AI meM eka lAkha yojana hai / 316227 yojana, tIna kosa, 128 dhanuSa sAr3he teraha aMgula se kucha vizeSAdhika paridhi se yukta hai / eka maharddhika yAvat mahAsaukhyasampanna deva vilepana sahita sugandha kI eka bar3I DibiyA ko use kholatA hai / phira vilepanayukta sugandha kI khulI huI usa bar3I DibiyA ko, isa prakAra hAtha meM le karake sampUrNa jambUdvIpa ko tIna cuTakiyoM meM ikkIsa bAra ghUma kara vApasa zIghra A jAya, to he gautama ! kyA vAstava meM una gandha ke pudgaloM se sampUrNa jambUdvIpa spRSTa ho jAtA hai ? hA~, bhaMte ! ho jAtA hai bhagavan ! kyA chadmastha manuSya una ghrANa-pudgaloM ke varNa ko cakSu se, yAvat sparza ko sparzendriya se kiMcit jAna dekha pAtA hai ? he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / isI kAraNa se he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki chadmastha manuSya una nirjarA-pudgaloM ke varNa ko netra se, yAvat sparza ko sparzendriya se kiMcit bhI nahIM jAna-dekha pAtA / ve (nirjarA-) pudgala sUkSma haiM tathA ve samagra loka ko sparza karake rahe haiM / [615] bhagavan ! kisa prayojana se kevalI samudghAta karate haiM ? gautamaH ! kevalI ke cAra karmAMza kSINa nahIM hue haiM, vedana nahIM kiye haiM, nirjarA ko prApta nahIM hue haiM, vedanIya, Ayu, nAma aura gotra / unakA vedanIyakarma sabase adhika pradezI hotA hai / Ayukarma sabase kamapradezI hotA hai / ve bandhanoM aura sthitiyoM se viSama ko sama karate haiM / bandhanoM aura sthitiyoM ke viSama karmoM kA samIkaraNa karane ke lie kevalI kevalisamudghAta karate haiM / bhagavan ! kyA sabhI keklI bhagavAn samudghAta karate haiM ? tathA kyA saba kevalI samudghAta ko prApta hote haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / [616] jisake bhavopagrAhI karma bandhana evaM sthiti se AyuSyakarma ke tulya hote haiM, vaha kevalI kevalisamudghAta nahIM karatA / / [617] samudghAta kiye binA hI ananta kevalajJAnI jinendra jarA aura maraNa se sarvathA rahita hue haiM tathA zreSTha siddhigati ko prApta hue haiM / [618] bhagavan ! AvarjIkaraNa kitane samaya kA hai ? gautama ! asaMkhyAta samaya ke
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 AgamasUtra-hindI anuvAda antarmuhUrta kA hai| [619] bhagavan ! kevalisamudghAta kitane samaya kA hai ? gautama ! ATha samaya kA, -prathama samaya meM daNDa karatA hai, dvitIya samaya meM kapATa, tRtIya samaya meM manthAna, cauthe samaya meM loka ko vyApta karatA hai, paMcama samaya meM loka-pUraNa ko sikor3atA hai, chaThe samaya meM manthAna ko, sAtaveM samaya meM kapATa ko aura AThaveM samaya meM daNaaDa ko sikor3atA hai aura daNDa kA saMkoca karate hI zarIrastha ho jAtA hai / bhagavan ! tathArUpa se samuddhAta prApta kevalI kyA manoyoga kA, vacanayoga kA athavA kAyayoga kA prayoga karatA hai ? gautama ! vaha kevala kAyayoga kA prayoga karatA hai / bhagavan ! kAyayoga kA prayoga karatA huA kevalI kyA audArikazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai, audArikamizra0, vaikriya0, vaikriyamizra0, AhArAkazarIra0, AhArakamizra0 athavA kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai ? gautama ! vaha audArikazarIrakAyayoga kA, audArikamizrazarIrakAyayoga kA aura kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai / prathama aura aSTama samaya meM audArikazarIrakAyayoga kA, dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM audArikamizrazarIrakAyayoga kA tathA tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM kArmaNazarIrakAyayoga kA prayoga karatA hai / [620] bhagavan ! tathArUpa samuddhAta ko prApta kevalI kyA siddha, buddha, mukta aura parinirvANa ko prApta ho jAte haiM, kyA vaha sabhI duHkhoM kA anta kara dete haiM ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / pahale ve usase pratinivRtta hote haiM / tatpazcAt ve manoyoga, vacanayoga aura kAyayoga kA bhI upayoga karate haiM / bhagavan ! manoyoga kA upayoga karatA huA kevalisamudghAta karanevAlA kevalI kyA satyamanoyoga kA, mRSAmanoyoga kA, satyAmRSAmanoyoga athavA asatyAmRSAmanoyoga kA upayoga karatA hai ? gautama ! vaha satyamanoyoga aura asatyAmRSAmanoyoga kA upayoga karatA hai, mRSAmanoyoga aura satyAmRSAmanoyoga kA nahIM / vacanayoga kA upayoga karatA huA kevalI0 ? gautama ! vaha satyavacanayoga aura asatyAmRSAvacanayoga kA upayoga karatA hai, mRSAvacanayoga aura satyamRSAvacanayoga kA nahIM / kAyayoga kA upayoga karatA huA AtA hai, jAtA hai, ThaharatA hai, baiThatA hai, karavaTa badalatA hai, lAMghatA hai, yA vApasa lauTAye jAne vAle pITha, paTTA, zayyA Adi vApasa lauTAtA hai / [621] bhagavan ! vaha tathArUpa sayogI siddha hote haiM, buddha hote haiM, yAvat sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiM ? gautama ! vaha vaisA karane meM samartha nahIM hote / vaha sarvaprathama saMjJIpaMcendriyaparyAptaka jaghanyayoga vAle se asaMkhyAtaguNahIna manoyoga kA pahale nirodha karate haiM, tadanantara dvIndriyaparyAptaka jaghanyayoga vAle se asaMkhyAtaguNahIna vacanayoga kA nirodha karate haiN| tatpazcAt aparyAptaka sUkSmapanakajIva, jo jaghanyayoga vAlA ho, usa se asaMkhyAtaguNahIna kAyayoga kA nirodha karate haiM / kAyayoganirodha karake ve yoganirodha karate haiM / ayogatva prApta karate haiM / dhIre-se pAMca hrasva akSaroM ke uccAraNa jitane kAla meM asaMkhyAtasAmayika antarmuharta taka hone vAle zailezIkaraNa ko aMgIkAra karate haiM / asaMkhyAta karmaskandhoM kA kSaya kara DAlate haiM / vedanIya, AyuSya, nAma aura gotra karmoM kA eka sAtha kSaya karate haiM / audArika, taijasa aura kANa zarIra kA pUrNatayA sadA ke lie tyAga karate haiM / RjuzreNI ko prApta hokara aspRzat gati se eka samaya meM avigraha se Urdhvagamana kara sAkAropayoga se upayukta hokara ve
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJApanA-36/-/621 145 siddha, buddha, mukta aura parinirvRtta ho jAte haiM tathA sarvaduHkhoM kA anta kara dete haiM / ve siddha vahA~ azarIrI saghanaAtmapradezoM vAle darzana aura jJAna meM upayukta, kRtArtha, nIraja, niSkampa, ajJAnatimira se rahita aura pUrNa zuddha hote haiM tathA zAzvata bhaviSyakAla meM rahate haiM / bhagavan ! kisa kAraNa se aisA kahate haiM ? gautama ! jaise agni meM jale hue bIjoM se phira aMkura kI utpatti nahIM hotI, isI prakAra siddhoM ke bhI karmabIjoM ke jala jAne para punaH janma se utpatti nahIM hotI / [622] siddha bhagavAn saba duHkhoM se pAra ho cuke haiM, ve janma, jarA, mRtyu aura bandhana se vimukta ho cuke haiM / sukha ko prApta atyanta sukhI ve siddha zAzvata aura bAdhArahita hokara rahate haiM / pada-36-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa 15 prajJApanA-upAMgasUtra-4-samApta
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 AgamasUtra-hindI anuvAda _ namo namo nimmaladasaNassa 16 | sUryaprajJapti upAGgasUtra-5-hindIanuvAda (prAbhRta-1) [1] arihaMto ko namaskAra ho / usa kAla usa samaya meM mithilA nAmaka nagarI thii| Rddhi sampanna aura samRddha aise pramuditajana vahAM rahate the / yAvat vaha prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa evaM pratirUpa thI / usa mithilA nagarI ke IzAnakoNa meM mANibhadra nAmaka eka caitya thA / vahAM jitazatru rAjA evaM dhAriNI rANI thI / usa kAla aura usa samaya meM bhagavAna mahAvIra vahAM padhAre / parSadA nIkalI / dharmopadeza huA yAvat rAjA jisa dizAse AyA usI dizAmeM vApisa lauTA / [2] usa kAla - usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha ziSya indrabhUti the, jinakA gautama gotra thA, ve sAta hAtha uMce aura samacaturasra saMsthAnavAle the yAvat usane khaa| [3-7] sUrya eka varSameM kitane maNDaloM meM jAtA hai ? kaisI tiryag gati karatA hai ? kitane kSetra ko prakAzIta karate hai ? prakAza kI maryAdA kyA hai ? saMsthiti kaisI hai ? usakI lezyA kahAM pratihata hotI hai ? prakAza saMsthiti kisa taraha hotI hai ? varaNa kauna karatA hai ? udayAvasthA kaise hotI hai ? pauruSIchAyA kA pramANa kyA hai ? yoga kisako kahate hai ? saMvatsara kitane hai ? usakA kAla kyA hai ? candramA kI vRddhi kaise hotI hai ? usakA prakAza kaba baDhatA hai ? zIghragativAle kauna hai ? prakAza kA lakSaNa kyA hai ? cyavana aura upapAta kathana, uccatva, sUrya kI saMkhyA aura anubhAva yaha bIsa prAbhRta hai / [8-9] muhUrto kI vRddhi-hAni, arddhamaMDala saMsthiti, anya vyApta kSetra meM saMcaraNa aura saMcaraNa kA antara pramANa-avagAhana aura gati kaisI hai ? maMDalo kA saMsthAna aura usakA viSkambha kaisA hai ? yaha ATha prAbhRtaprAbhRta pahale prAbhRta meM hai / [10-11] prathama prAbhRta meM ye unatIsa paramatarupa pratipattiyAM hai / jaise kI - cauthe prAbhRtaprAbhRta meM chaha, pAMcave meM pAMca, chaThe meM sAta, sAtave meM ATha aura AThaveM meM tIna pratipattiyAM hai / dusare prAbhRta ke pahale prAbhRtaprAbhRta meM udayakAla aura astakAla Azrita ghAtarupa arthAt paramata kI do pratipattiyAM hai / tIsare prAbhRtaprAbhRta meM muhartagati sambandhI cAra prati-pattiyAM hai / [12] sarvAbhyantara maMDala se bahAra gamana karate hue sUrya kI gati zIghratara hotI hai / aura sarvabAhya maMDala se abhyantara maMDala meM gamana karate hue sUrya kI gati manda hotI hai / sUrya ke 184 maMDala hai / usake sambandha meM 184 puruSa pratipatti arthAt matAntararUpa bheda hai / [13] pahele prAbhRtaprAbhRta meM sUryodayakAla meM ATha pratipattiyAM kahI hai / dusare prAbhRtaprAbhRta meM bhedaghAta sambandhI do aura tIsare prAbhRtaprAbhRta meM muhUrtagati sambandhI cAra pratipattiyAM hai /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-1/-/14 se 17 147 [14-17] dasaveM prAbhRta ke pahale prAbhRtaprAbhRta meM nakSatro kI AvalikA, dusare meM muhUrtAgra, tIsare meM pUrva pazcimAdi vibhAga, cauthe meM yoga, pAMcave meM kula, chaThe meM pUrNamAsI, sAtaveM meM sannipAta aura AThave meM saMsthiti, navameM prAbhRta-prAbhRta meM tArAo kA parimANa, dasave meM nakSatra netA, gyArahave meM candramArga, bArahave meM adhipati devatA aura terahave meM muhUrta, caudahave meM dina aura rAtri, pandarahave meM tithiyAM, solahave meM nakSatro ke gotra, sattarahave meM nakSatra kA bhojana, aTThArahave meM sUrya kI cAra-gati, unnIsave meM mAsa aura bIsave meM saMvatsara, ekavIsa meM prAbhRtaprAbhRta meM nakSatradvAra tathA bAIsave meM nakSatravicaya isa taraha dasaveM prAbhRta meM bAIsa adhikAra hai / - prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-1 | [18] Apake abhiprAya se muharta kI kSaya-vRddhi kaise hotI hai ? yaha 819 muharta evaM eka muhUrta kA 27/67 bhAga se hotI hai / [19] jisa samaya meM sUrya sarvAbhyantara muhurta se nikalakara pratidina eka maMDalAcAra se yAvat sarvabAhya maMDala meM tathA sarvabAhya maMDala se apasaraNa karatA huA sarvAbhyantara maMDala ko prApta karatA hai, yaha samaya kitane rAtri-dina kA kahA hai ? yaha 366 rAtridina kA hai / [20] pUrvokta kAlamAna meM sUrya kitane maMDalo meM gati karatA hai ? vaha 184 maMDalo meM gati karatA hai / 182 maMDalo meM do vAra gamana karatA hai / sarva abhyantara maMDala se nikalakara sarva bAhya maMDala meM praviSTa hotA huA sUrya sarva abhyantara tathA sarva bAhya maMDala meM do bAra gamana karatA hai / [21] sUrya ke ukta gamanAgamana ke daurAna eka saMvatsara meM aTThAraha muhUrta pramANavAlA eka dina aura aThArahamuhUrta pramANa kI eka rAtri hotI hai / tathA bAraha muhUrta kA eka dina aura bAraha muharttavAlI eka rAtri hotI hai / pahale cha mAsa meM aThThAramuhurta kI eka rAtri aura bArahamuhUrta kA eka dina hotA hai / tathA dusare cha mAsa meM aTThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI eka rAtri hotI hai / lekina pahale yA dusare cha mAsa meM pandraha muhUrta kA divasa yA rAtri nahIM hotI isakA kyA hetu hai ? vaha mujhe batAIe / yaha jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa hai / sarva dvIpa samudro se ghIrA huA hai / jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko prApta karake gati karatA hai, taba paramaprakarSa ko prApta utkRSTa sarvAdhika aThAraha muhUrta kA dina hotA hai aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba vahIM sUrya sarvAbhyantara maMDala se nIkalakara nayeM sUryasaMvatsara ko AraMbha karake pahale ahorAtra meM sarvAbhyantara maMDala ke anantara maMDala meM saMkramaNa karake gati karatA hai taba aTThArahamuhUrta ke dina meM do eka saTThAMza bhAga nyUna hote hai aura bArahamuhurta kI rAtri meM do ekasaThThAMza bhAga kI vRddhi hotI hai / isI taraha aura eka maMDala meM saMkramaNa karatA hai taba cAra ekasaThThAMza muhUrta kA dina ghaTatA hai aura rAtri baDhatI hai / isI taraha eka-eka maMDala meM Age-Age sUrya kA saMkramaNa hotA hai aura aTThArasamuhUrta ke dina meM do ekasaThThAMza do ekasaThThAMza muhUrta kI hAnI hotI hai aura utanI hI rAtri meM vRddhi hotI hai / isI taraha sarvAbhyantara maMDala se nikalakara sarva bAhya maMDala meM jaba sUrya saMkramaNa karatA hai taba 183 rAtridina pUrNa hote hai aura tInaso chAsaTha muhUrta ke ekasaThTha bhAga muhUrta pramANa
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 AgamasUtra-hindI anuvAda dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai, usa samaya utkRSTa aThAraha muhUrta kI rAtri aura bAraha muhUrta kA dina hotA hai / isa taraha yaha pahale cha mAsa pUrNa hote hai / pahale cha mAsa pUrNa hote hI sUrya sarva bAhyamaMDala se sarvAbhyantara maMDala kI ora gamana karatA hai / jaba vaha anantara pahale abhyantara maMDala meM saMkramaNa karatA hai, taba do ekasaThThAMza muhUrta rAtri kI hAni hotI hai aura dina meM vRddhi hotI hai / isI taraha isI anukrama se do ekasaThThAMsa muhUrta rAtri kI hAni aura dina kI vRddhi hote hote jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala meM praviSTa karake saMkramaNa karatA hai, taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha sUrya pUrvokta rItise 183 dina taka abhyantaramaMDala kI tarapha gamana karatA hai, isa taraha dusare cha mAsa pUrNa hote hai / isI taraha do cha mAsa kA eka Aditya saMvatsara hotA hai / usameM eka hI bAra aThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai tathA eka hI bAra aThThAraha muharta kI rAtri aura bAraha muharta kA dina hotA hai / pandraha muhUrta kA dina aura pandraha muhUrta kI rAtri nahIM hotI / anupAta gati se yaha ho zakatA hai / prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-2 [22] arddhamaMDala saMsthiti-vyavasthA kaise hotI hai ? do prakAra se arddha maMDala saMsthiti maine kahI hai - dakSiNa digbhAvi aura uttaradigbhAvi / he bhagavan ! yaha dakSiNa digbhAvi ardhamaMDala saMsthiti kyA hai ? jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se saMkramaNa karake dakSiNa arddhamaMDala saMsthiti meM gati karatA hai, taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramaNa karatA huA vaha sUrya, nae saMvatsara ko prApta karake prathama ahorAtra meM dakSiNa ke anantara pazcAt bhAga se usake Adi pradeza meM arddhamaMDala saMsthiti prApta karake gati karatA hai| taba do ekasaThThAMza muhUrta pramANa dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / jaba vaha dusare maMDala se nikalakara dakSiNa dizA ke tIsare maMDala meM gati karatA hai taba cAra ekasaThThAMza muhUrta kI dina meM hAnI aura rAtri meM vRddhi hotI hai / nizcaya se isa anukrama se isI taraha dakSiNa kI tarapha eka eka anantara abhyantara maMDala meM saMkramaNa karatA haA sUrya sarva bAhyamaMDala saMsthiti ko prApta karatA hai / usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / isa taraha pahale cha mAsa meM dakSiNa digbhAvavartI ardhamaMDala saMsthitI hotI hai| jaba dusare cha mAsa kA AraMbha hotA hai taba vahIM sUrya sarva bAhyauttarArdha maMDala ke Adi pradeza se kramazaH sarva bAhya anantara dusare dakSiNArddha maMDalAbhimukha saMkramaNa karake jaba vaha ahorAtra samApta hotA hai taba vaha dakSiNa arddhamaMDala saMsthiti kA saMkramaNa karake gati karatA hai| usa samaya rAtri meM do ekasaThThAMza bhAga kI hAni aura dina meM utanI hI vRddhi hotI hai| isI krama se pUrvokta paddhati se saMkramaNa karatA huA sUrya uttara kI tarapha saMkramaNa karate hue sarvAbhyantara maMDala meM gati karatA hai taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhurta kI rAtri hotI hai / isa taraha dusare cha mAsa pUrNa hote hai / yahIM Aditya saMvatsara hai aura yahIM Aditya saMvatsara kA paryavasAna hai / [23] he bhagavan ! uttaradigvartI arddhamaMDala saMsthiti kaisI hai ? yaha batAIe /
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-1/2/23 149 dakSiNArddhamaMDala kI saMsthiti ke samAna hI uttarArddhamaMDala kI saMsthiti samajhanA / jaba sUrya sarvAbhyantara uttara arddhamaMDala saMsthiti kA saMkramaNa karake gati karatA hai taba utkRSTa aTThArasa muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / uttarasthita abhyantara se dakSiNa kI tarapha saMkramaNa hotA hai aura dakSiNa se uttara kI tarapha upasaMkramaNa hotA hai / isI taraha isI upAya se yAvat sarvabAhya dakSiNArdha maMDala kI saMsthiti prApta karake yAvat dakSiNadizA sambandhI sarvabAhyamaMDala ke anantara uttarArdhamaMDala kI saMsthiti ko prApta karate hai / uttara se sarvabAhya tIsarI dakSiNArdhamaMDala saMsthiti meM gamana karatA hai / isI taraha yAvat sarvAbhyantara maMDala ko prApta karate hai taba dusare chaha mAsa hote hai / aise dusare cha mAsa paripUrNa hote hai / yahIM Aditya saMvatsara hai aura yahIM Aditya saMvatsara kA paryavasAna hai / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-3 | [24] kaunasA sUrya, dusare sUrya dvArA cIrNa-mukta kSetra kA praticaraNa karatA hai ? nizcaya se do sUrya kahe hai bhAratIya sUrya aura airavatIya sUrya / yaha dono sUrya trIza-trIza muhurta pramANa se eka arddhamaMDala meM saMcaraNa karate hai / sATha-sATha muhUrtoM se eka-eka maMDala meM saMghAta karate hai / niSkramaNa karate hue ye dono sUrya eka dusare se cIrNa kSetra meM saMcaraNa nahIM karate kintu praveza karate hue saMcaraNa karate hai / yaha jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa sarva dvIpa samudra se ghIrA huA hai| usameM yaha bhAratIya sUrya, madhya jaMbUdvIpa ke pUrvapazcima dizA se vistArayukta aura uttaradakSiNa dizA meM lambI jIvA ke 124 vibhAga karake, dakSiNapUrva ke maMDala ke caturtha bhAga meM 92 saMkhyAvAle maMDalo meM saMcAra karate hai / uttarapazcima meM maMDala ke caturtha bhAga meM 91 maMDalo ko bhAratIya sUrya cIrNa karatA hai / yaha bhAratIya sUrya, aivatIya sUrya ke maMDalo ko madhya jaMbUdvIpa ke pUrvapazcima lambe kSetra ko cheda karake uttarapUrva digbhAga ke madhya meM cartubhAga maMDala ke 92 maMDala ko vyApta karake usameM praticaraNa karatA hai / isI prakAra dakSiNapUrva dizA meM cartubhAga meM 91 maMDalo ko praticarita karatA hai / usa samaya yaha airAvatIya sUrya bhAratIya sUrya se praticarita dakSiNapazcima madhya meM caturbhAga meM 92 maMDalo ko praticarita karatA hai / aura uttara pUrva meM 91 maMDalo ko praticarita karatA hai / isa taraha niSkramaNa karate hue yaha dono sUrya paraspara eka dusare ke cIrNa kSetra ko praticarita nahIM karate, kintu praveza karate hue ye dono eka dusare ke cIrNa kSetra ko praticarita karate hai / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-4 | [25] bhAratIya evaM aivatIya sUrya paraspara kitane antara se gati karatA hai ? antara sambandhi yaha chaha pratipattiyA hai / koI eka paramatavAdI kahatA hai ki ye dono sUrya paraspara eka hajAra yojana ke evaM dusare ekaso taitIsa yojana ke antara se gati karate hai / koI eka kahate hai ki ye eka hajAra yojana evaM dusare 134 yojana aMtara se gati karate hai / koI eka aisA kahate hai ki yaha aMtara eka hajAra yojana evaM dusarA 135 yojana kA hai / cauthA anya tIrtha kA kathana hai ki dono sUrya eka dvIpa-samudra ke paraspara aMtara se gati karate hai / koI yaha antara do-do dvIpa samudro kA batalAte hai aura chaThThA paratIrthika dono sUryo kA paraspara antara tIna-tIna dvIpa samudro kA batalAte hai / bhagavaMta kahate hai ki yaha dono sUrya kI gati kA antara niyata
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 AgamasUtra-hindI anuvAda nahIM hai, ve jaba sarvAbhyantara maMDala se niSkramaNa karatA hai taba pAMca-pAMca yojana aura eka yojana ke paiMtIsa ekasaThThAMza bhAga ke antara se pratyeka maMDala meM abhivRddhi karate hue aura bAhya maMDala se abhyantara maMDala kI tarapha praveza karate hue kama karate-karate gati karate hai / / yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa samudro se parikSepa se ghIrA huA hai / jaba ye dono sUrya sarvAbhyantara maMDala kA saMkramaNa karake gati karate hai taba eka prakAra se 99000 yojana kA aura dusarA 640 yojana kA paraspara antara hotA hai / usa samaya utkRSTa aThThArasa muhUrta kA dina aura jaghanya bArahamuhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramyamAna ve sUryo nUtana saMvatsara ke pahale ahorAtra meM abhyantara maMDala ke prathama maMDala kA upasaMkramaNa karake jaba dusare maMDala meM gati karatA hai, taba 99645 yojana evaM eka yojana ke paitIsa ekasaThThAMza bhAga jitanA paraspara antara rakhake yaha dono sUrya gati karate hai / usa samaya do ekasaThThAMza muhUrta dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / jaba yaha dono sUrya sarvAbhyantara niSkramaNa karake dusare maMDala se tIsare maMDala meM gati karate hai, taba 99651 yojana evaM eka yojana ke nava ekasaTThAMza bhAga kA paraspara antara hotA hai| usa samaya cAra ekasaThThAMza muhUrta kI dina meM hAni aura rAtri meM vRddhi hotI hai / isI anukrama se niSkramyamANa dono sUrya anantara-anantara maMDala meM gati karate hai taba pAMca-pAMca yojana aura eka yojana ke paiMtIza ekasaThThAMza bhAga paraspara antara meM vRddhi hotI hai aura 100660 yojana kA paraspara antara ho jAtA hai, taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yahAM cha mAsa pUrNa hote hai / dusare cha mAsa kA AraMbha hotA hai taba dono sUrya sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala kI tarapha saMkramaNa karate hue gati karate hai / usa samaya dono sUrya kA paraspara antara 100654 yojana evaM eka yojana ke chabbIza ekasaThThAMza bhAga kA hotA hai aura aThArasa muhUrta kI rAtri ke do ekasaThThAMza muharta kI hAni tathA bAraha muhUrta ke dina meM do ekasaThThAMza muhUrta kI vRddhi hotI hai / isI anukrama se saMkramaNa karate hue dono sUrya abhyantara maMDala kI tarapha praviSTa hote hai taba dono sUryo kA paraspara antara pAMca-pAMca yojana evaM eka yojana ke paiMtIza ekasaThThAMza bhAga pratyeka maMDala meM kama hotA rahatA hai / jaba vaha dono sUrya sarvAbhyantara maMDala meM praviSTa kara jAte hai usa samaya donA ke bica 99640 yojana kA antara rahetA hai aura paramaprakarSa prApta utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha hue dusare chaha mAsa aura dusare cha mAsa kA paryavasAna / yahIM hai Aditya saMvatsara / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-5 | [26] vahAM kitane dvIpa aura samudra ke antara se sUrya gati karatA hai ? yaha btaaiie| isa viSaya meM pAMca pratipattiyAM hai / koi eka kahatA hai kI sUrya eka hajAra yojana evaM 133 yojana dvIpa samudra ko avagAhana karake sUrya gati karatA hai / koi phira aisA pratipAdana karatA hai kI ekahajAra yojana evaM 134 yojana parimita dvIpa samudra ko avagAhIta karake sUrya gati karatA hai / koI eka batAtA hai kI yaha antara eka hajAra yojana evaM 135 yojana kA hai| cauthA paramatavAdI kA mata hai kI ardhadvIpa samudra ko avagAhana karatA hai / pAMcamA kahatA hai
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-1/5/26 151 kI koi bhI dvIpa samudra ko avagAhIta karake sUrya gati nahIM karatA / ina pAMca mato meM jo yaha kahatA hai kI 1133 yojana parimita dvIpa samudro ko vyApta karake sUrya gati karatA hai, unake kathana kA hetu yaha hai kI jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramIta karake gati karatA hai taba 1133 yojana avagAhIta karake gati karane ke samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bArahamuhUrta pramANa rAtri hotI hai / jaba sUrya sarvabAhya maMDala ke upasaMkramaNa karake gati karatA hai, taba lavaNa samudra ko 1133 yojana kA avagAhana karake gati karatA hai / usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bArahamuhUrta kA dina hotA hai / isI prakAra 134 evaM 135 yojana pramANa kSetra ke viSaya meM bhI samajha lenA / __ jo ardha dvIpa-samudra ke avagAhana karake sUrya kI gati batalAtA hai, unakA abhiprAya yaha hai kI sUrya sarvAbhyantara maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba arddha jambUdvIpa kI avagAhanA karake gati karatA hai, usa samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI prakAra sarvabAhyamaMDala meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki lavaNasamudra ke arddha bhAga ko chor3akara jaba sUrya avagAhana karatA hai taba rAtri dina kI vyavasthA usI prakAra hotI hai / jina matavAdI kA kathana yaha hai ki sUrya kIsI bhI dvIpa samudra ko avagAhIta karake gati nahIM karatA unake matAnusAra taba hI utkRSTa aThThAraha muhurta pramANa dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / sarva bAhyamaMDala ke sambandha meM bhI isI prakAra se samajhanA, vizeSa yaha ki lavaNasamudra ko avagAhIta karake bhI sUrya gati nahIM karatA / rAtridina usI prakAra hote hai / [27] he gautama ! meM isa viSaya meM yaha kahatA hUM ki jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramIta karake gati karatA hai taba vaha jaMbUdvIpa ko 180 yojana se avagAhIta karatA hai, usa samaya prakarSa prApta utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI taraha sarvabAhya maMDala meM bhI jAnanA / vizeSa yaha kI lavaNa samudra meM 133 yojana kSetra ko avagAhIta karatA hai / utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-6 [28] he bhagavan ! kyA sUrya eka-eka rAtridina meM praviSTa hokara gati karatA hai ? isa vipaya meM sAta pratipattiyAM hai / jaise kI koi eka paramatavAdI batAtA hai ki-do yojana evaM bayAlIsa kA arddhabhAga tathA eka yojana ke 183 bhAga kSetra ko eka-eka rAtri meM vikampIta karake sUrya gati karatA hai / anya eka mata meM yaha pramANa arddhatRtIya yojana kahA hai / tIsarA koI tina bhAga kama tina yojana parimita kSetra meM eka-eka rAtri meM sUrya kI gati batAtA hai| cauthA koI yaha pramANa tIna yojana aura eka yojane ke saiMtAlIsa kA arddhabhAga tathA eka yojanakA 183 bhAga kSetra kA eka eka rAtridina meM vikampana karake sUrya gati batAtA hai / pAMcavA isa gati kA pramANa arddha yojanA kA batAtA hai / chaThThA matavAdI cAra bhAga kama cAra yojana pramANa kahatA hai aura sAtavAM matavAdI kahatA hai kI cAra yojana tathA pAMcavAM arddha
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 AgamasUtra-hindI anuvAda yojana evaM eka yojana kA 187vAM bhAga kSetra ko eka eka ahorAtra meM vikampana karake sUrya gati karatA hai / bhagavaMta pharamAte hai ki do yojana tathA eka yojana ke aDacattAlIsa ekasaThThAMza bhAga eka eka maMDala kSetra kA eka eka ahosatra meM vikampana karake sUrya gati karatA hai / yaha jambUdvIpa sarvadvIpa samudro se ghIrA huA hai, usameM jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramaNa karake gati karatA hai usa samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtrI hotI hai / niSkramaNa karatA huA sUrya nae saMvatsara kA AraMbha karate hue sarvAbhyantara maMDala ke anantara aise pahele bAhya maMDala meM upasaMkramaNa se gati karatA hai, taba do yojana aura eka yojana ke aDacattAlIsa ekasaThThAMza bhAga ko eka ahorAtra meM vikampana karake gati karatA haiM, usa samaya do ekasaThThAMza muhUrta kI dina meM vRddhi aura rAtri meM hAni hotI hai| vaha sUrya dusarI ahorAtri meM tIsare maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba do ahorAtra meM pAMca yojana ke paiMtIza ekasaThThAMza bhAga se vikampana karake gamana karatA hai, usa samaya cAra ekasaThThAMza bhAga muhUrta kI dina meM hAni aura rAtri meM vRddhi hotI hai / isa prakAra se niSkramIta sUrya anantara-anantara maMDala meM gati karatA huA saMkramaNa karatA hai, taba eka ahorAtra meM do yojana evaM eka yojana ke aDacatAlIza ekasaTThAMza bhAga vikampana karatA huA sarvabAhya maMDala meM pahuMcatA hai | 183 ahorAtra meM vaha sUrya 115 yojana vikampana karake gati karatA hai / sarva bAhya maMDala meM pahuMcatA hai taba paramaprakarSa prApta utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yaha hue prathama cha mAsa aura cha mAsa kA paryavasAna / dusare chaha mAsa meM vaha sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza karatA hai | prathama ahorAtra meM anantara prathama maMDala meM praviSTa hote hue vaha do yojana aura eka yojana kA aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga kSetra ko vikampana karake gati karatA hai taba do ekasaThThAMza muhUrta kI dina meM vRddhi aura rAtri meM hAni hotI hai / isI prakAra se pUrvokta kathanAnusAra sarvabAhya maMDala kI avadhi karake 183 rAtridina meM vaha sarvAbhyantara maMDala meM saMkramaNa karake pahuMcatA hai, taba utkRSTa aThAraha muharta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha dusare cha mAsa hue aura ye huA dusare cha mAsa kA paryavasAna / yaha hai Aditya saMvatsara / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-7 | [29] he bhagavan ! maMDalo kI saMsthiti kyA hai ? maMDala saMsthiti sambandha meM ATha pratipattiyAM hai / koI eka kahatA hai ki sarva maMDala kI saMsthiti samacaturasra hai / koi ise viSama caturasra saMsthAnavAlI batAte hai / koi samacatuSkoNa kI to koi cauthA use viSama catuSkoNa kI kahate hai / koI pAMcavA use samacakravAla batAtA hai to koi vipamacakravAla saMsthita kahate hai / sAtavAM ardhacakravAla saMsthita kahatA hai to AThavAM matavAdI use chatrAkAra batAte hai / ina saba meM jo maMDala kI saMsthiti ko chatrAkAra batAte hai vaha mere mata se tulya hai / yaha kathana pUrvokta nayarUpa upAya se ThIka taraha samajha lenA / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-8 [30] he bhagavan sarva maMDalapada kitane bAhalya se, kitane AyAma viSkaMbha se tathA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti - 1/8/30 153 kitane parikSepase yukta hai ? isa viSaya meM tIna pratipattiyAM hai / pahalA paramatavAdI kahatA hai ki sabhI maMDala bAhalya se eka yojana, AyAmaviSkambha se 1133 yojana aura parikSepa se 3399 yojana hai / dusarA batAtA hai ki sarvamaMDala bAhalya se eka yojana, AyAmaviSkambha se 1134 yojana aura parikSepa se 3402 yojana hai / tIsarA matavAdI isakA AyAmaviSkambha 1135 yojana aura parikSepa 3405 yojana kahatA hai / bhagavaMta prarUpaNA karate hai ki yaha sarva maMDalapada eka yojana ke aDatAlIza ekasaThThAMza bhAga bAlya se aniyata AyAmaviSkambha aura parikSepavAle kahe gae hai / kyoMkI - yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa samudro se ghIrA huA hai / jaba ye sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramIta karake gati karatA hai taba ve sabhI maMDalapada eka yojana ke aDatAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se, 99640 yojana viSkambha se aura 315089 yojana se kiMcit adhika parikSepavAle hote hai, usa samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramaNa karatA huA sUrya nae saMvatsara ko prApta karake prathama ahorAtra meM jaba abhyantara anantara maMDala se upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba vaha maMDalapada ke eka yojana ke aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se, 99645 yojana tathA eka yojana ke paiMtIza ekasaThThAMza bhAga AyAma viSkambha se aura 315107 yojana se kiMcit hIna parIkSepavAlA hotA hai / dina aura rAtri pramANa pUrvavat jAnanA / vahI sUrya dusare ahorAtra meM tIsare maMDala meM niSkramaNa karake gati karatA hai taba eka yojana ke aDatAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se, 99651 yojana evaM eka yojana ke nava ekasaThThAMza bhAga AyAmaviSkambha se tathA 315125 yojana parikSepa se kahe hue hai / dina aura rAtri pUrvavat / isa prakAra se isI upAya se niSkramIta sUrya anantara - anantara maMDala meM gati karatA hai / usa samaya pAMca yojana aura eka yojana ke paiMtIza ekasaThThAMza bhAga viSkambhakI vRddhi karate karate aThThAraha - aThThAraha yojana vRddhi karate sarvabAhya maMDala meM pahuMcate hai / jaba vaha sUrya sarva bAhya maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba vaha maMDalapada eka yojana ke aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se, 100660 yojana AyAmaviSkambha se tathA 318315 yojana parikSepa se yukta hotA hai / usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yaha hue cha mAsa / isI prakAra se vaha sUrya dusare cha mAsa meM sarva bAhyamaMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza karatA hai / prathama ahorAtra meM jaba vaha sUrya upasaMkramaNa karake anantara maMDala padameM praviSTa hotA hai taba maMDala pada meM eka yojana ke aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se hAni hotI hai, 100654 yojana evaM eka yojana kA chabbIza ekasaThThAMza bhAga AyAmaviSkambha se tathA 318257 yojane parikSepase yukta hotA hai / rAtri-dina kA pramANa pUrvavat jAnanA / pravizyamANa vaha sUrya anantara - anantara eka eka maMDala meM eka eka ahorAtra meM saMkramaNa karatA huA pUrva gaNita se sarvAbhyantara maMDala meM pahuMcatA hai taba vaha maMDala pada eka yojana ke aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se, 99640 yojana AyAmaviSkaMbha se tathA 315079 parikSepa se hotA hai / zeSa pUrvavat yAvat yaha huA Aditya saMvatsara / yaha sarva maMDalavRtta eka yojana ke aDacattAlIza ekasaTThAMza bhAga bAhalya se hote hai /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 AgamasUtra-hindI anuvAda sabhI maMDala ke antara do yojana viSkambhavAle hai / yaha purA mArga 183 se guNita karane se 510 yojana kA hotA hai / yaha abhyantara maMDalavRtta se bAhyamaMDalavRtta aura bAhya se abhyantara maMDalavRtta mArga kitanA hai ? yaha mArga 115 yojana aura eka yojana kA aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga jitanA hai / prAbhRta-1-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa / (prAbhRta-2) prAbhUta-prAbhRta-1 [31] he bhagavan ! sUrya kI tirthI gati kaisI hai ? isa viSaya meM ATha pratipattiyAM hai / (1) pUrvadizA ke lokAnta se prabhAtakAla kA sUrya AkAza meM udita hotA hai vaha isa samagra jagat ko tirchA karatA hai aura pazcima lokAnta meM sandhyA samaya meM AkAza meM asta hotA hai / (2) pUrvadizA ke lokAnta se pAtaH kAla meM sUrya AkAza meM udita hotA hai, tiryakloka ko tirchA yA prakAzIta karake pazcimalokAnta meM zAma ko asta ho jAtA hai / (3) pUrvadizA ke lokAnta se prabhAta samaye AkAza meM jAkara tiryakaloka ko tiryak karatA hai phira pazcima lokAnta meM zAmako nIce kI ora parAvartIta karatA hai, nIce Akara pRthvI ke dusare bhAga meM pUrva dizAke lokAnta se prAtaHkAla meM phira udita hotA hai / (4) pUrvadizA ke lokAnta se prAtaHkAla meM sUrya pRthvIkAya meM udita hotA hai, isa tiryakloka ko tiryak karake pazcima lokAnta meM zAmako pRthvIkAya meM asta hotA hai / (5) pUrva bhAga ke lokAnta se prAtaHkAla meM sUrya pRthvIkAya meM udita hotA hai, vaha sUrya isa manuSyaloka ko tiryak karake pazcima dizA ke lokAnta meM zAmako astAcala meM praveza karake adholoka meM jAtA hai, phira vahAM se Akara pUrvalokAnta meM prAtaHkAla meM sUrya pRthvIkAya meM udita hotA hai / (6) pUrva dizAvartI lokAnta se sUrya apkAya meM udita hotA hai, vaha sUrya isa manuSyaloka ko tiryak karake pazcima lokAnta meM apkAya meM adRzya ho jAtA hai / (7) pUrvadig lokAnta se sUrya prAtaHkAla meM samudra meM udita hotA hai, vaha sUrya isa tiryakloka ko tiryak karake pazcima lokAnta meM zAmako apakAya meM praveza karatA hai, vahAM se adholoka meM jAkara pRthvI ke dusare bhAga meM pUrvadig lokAnta meM prabhAtakAla meM apkAya meM udita hotA hai / (8) pUrvadizA ke lokAnta se bahuta yojana-seMkaDo-hajAro yojana atyanta dUra taka uMce jAkara prabhAta kA sUrya AkAza meM udita hotA hai, vaha sUrya isa dakSiNArddha ko prakAzita karatA hai, phira dakSiNArdha meM rAtri hotI hai, pUrvadig lokAnta se bahuta yojana-seMkaDo-hajAro yojana uMce jAkara prAtaHkAla meM AkAza meM udita hotA hai| bhagavaMta kahate hai ki isa jaMbUdvIpa meM pUrva-pazcima aura uttaradakSiNa lambI jIvA se 124 maMDala ke vibhAga karake dakSiNapUrva tathA uttarapazcima dizA meM maMDala ke caturtha bhAga meM ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaramaNIya bhU bhAga se 800 yojana upara jAkara isa avakAza pradeza meM do sUrya udita hote hai / taba dakSiNottara meM jambUdvIpa ke bhAga ko tiryak-prakAzIta karake pUrvapazcima jaMbUdvIpa ke do bhAgo meM rAtri karatA hai, aura jaba pUrvapazcima ke bhAgo ko tiryaka karate hai taba dakSiNa-uttara meM rAtri hotI hai / isa taraha isa jambUdvIpa ke dakSiNa-uttara evaM pUrva
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti - 2/1/31 155 pazcima dono bhAgo ko prakAzita karatA hai, jaMbUdvIpa meM pUrva-pazcima tathA uttara-dakSiNa meM 124 vibhAga karake dakSiNa-pUrva aura uttara-pazcima ke caturtha bhAga maMDala meM isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaramaNIya bhU bhAga se 800 yojana upara jAkara prabhAtakAla meM do sUrya udita hote hai / prAbhRta- 2 - prAbhRtaprAbhRta- 2 [32] he bhagavan ! eka maMDala se dusare maMDala meM saMkramaNa karatA sUrya kaise gati karatA hai ? isa viSaya meM do pratipattiyAM hai - ( 9 ) vaha sUrya bhedaghAta se saMkramaNa karatA hai / (2) vaha karNakalA se gamana karatA hai / bhagavaMta kahate hai ki jo bhedaghAta se saMkramaNa batAte hai usameM yaha doSa hai ki bhedaghAta se saMkramaNa karatA sUrya jisa antara se eka maMDala se dusare maMDala meM gamana karatA hai vaha mArga meM Age nahIM jA zakatA, dusare maMDala meM pahuMcane se pahale hI unakA bhogakAla nyUna ho jAtA hai / jo yaha kahate hai ki sUrya karNakalA se saMkramaNa karatA hai vaha jisa antara se eka maMDala se dusare maMDala meM gati karatA hai taba jitanI karNakAla ko choDatA hai utanA mArga meM Age jAtA hai, isa matameM yaha vizeSatA hai ki Age jAtA huA sUrya maMDalakA ko nyUna nahIM karatA / eka maMDala se dusare maMDala meM saMkramaNa karatA sUrya karNakalA se gati karatA hai yaha bAta naya gati se jAnanA / prAbhRta- 2 - prAbhRtaprAbhRta- 3 [33] he bhagavan ! kitane kSetra meM sUrya ekaeka muhUrta meM gamana karatA hai ? isa viSaya meM cAra pratipattiyAM hai / (1) sUrya eka-eka muhUrta meM cha-cha hajAra yojana gamana karatA hai / (2) pAMca-pAMca hajAra yojana batAtA hai / (3) cAra-cAra hajAra yojana kahatA hai / (4) sUrya eka-eka muhUrta meM chaha yA pAMca yA cAra hajAra yojana gamana karatA hai / jo yaha kahate hai ki eka-eka muhUrta meM sUrya cha cha hajAra yojana gati karate hai unake matAnusAra jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se gamana karatA hai taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bArahamuhUrta kI rAtri hotI hai, una dino meM 108000 yojana pramANa tApakSetra hotA hai, jaba vaha sUrya sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai aura 72000 yojana kA tApakSetra hotA hai / jo sUrya kA gamana pAMca-pAMca hajAra yojana kA ekamuhUrta meM batalAte hai vaha yaha kahate hai ki sUrya sarvAbhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba rAtridina kA pramANa pUrvavat hai, lekina tApakSetra 90000 yojana hotA hai / jaba sarvabAhya maMDala meM gati karatA hai taba tApakSetra 60,000 yojana ho jAtA hai / jo matavAdI cAra-cAra hajAra yojana kA gamanakSetra kahate hai, vaha sarvAbhyantara maMDala meM sUrya kA tApakSetra 72,000 yojana kA kahate hai aura sarvabAhya maMDala meM 48,000 yojana kA tApakSetra batAte hai, lekina rAtridina kA pramANa pUrvavat hI hai jo eka muhUrta meM sUrya kA gamana chaha-pAMca yA cAra hajAra yojana batAte hai, vaha yaha kahate hai ki sUrya udaya aura asta kAla meM zIghragativAlA hotA hai, taba vaha chaha-chaha hajAra yojana ekamuhUrta meM gati karatA hai; phira vaha madhyama tApakSetra ko prApta karate karate madhyamagativAlA hotA jAtA hai, taba vaha pAMca-pAMca hajAra yojana eka muhUrta meM gati karatA hai, jaba pUrNatayA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 AgamasUtra-hindI anuvAda madhyama tApakSetra ko prApta ho jAtA hai taba vaha maMdagativAlA hokara ekamuhUrta meM cAra-cAra hajAra yojana gati karatA hai / aisA kahane kA hetu yaha hai ki yaha jaMbUdvIpa cAro ora se sabhI dvIpasamudro se ghIrA huA hai, jaba sarvAbhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake sUrya gamana karatA hai, una dinoM meM tApakSetra 91000 yojana kA hotA hai aura sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai taba tApakSetra 61000 yojana kA hotA hai, rAtri dina kA pramANa pUrvavat hI hotA hai / bhagavaMta pharamAte hai ki sUrya eka muhUrta meM sAtireka pAMca-pAMca hajAra yojana kI gati karatA hai / jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se saMkramaNa karake gati karatA hai taba pAMca-pAMca hajAra yojana evaM 251 yojana tathA eka yojana kA unatIsa SaSThyaMza bhAga pramANa se ekaeka muhUrta meM gati karate hai / usa samaya meM yahAM rahe hue manuSyo ko 47263 evaM eka yojana ke ekavIza ekasaThThAMza bhAga pramANa se sUrya dRSTigocara hotA hai / rAtridina pUrvavat jAnanA / niSkramaNa karatA huA sUrya nae saMvatsara meM prathama ahorAtra meM abhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake anantara dusare maMDala meM gati karatA hai, taba 5251 yojana evaM eka yojana ke sattacattAlIza SaSThyaMza bhAga ekaeka muhUrta meM gamana karatA hai, usa samaya yahAM rahe hue manuSyoM ko 47179 yojana evaM eka yojana ke sattAvanaSaSThayaMza bhAga tathA sATha bhAga ko ekasaTha se chedakara unnIsa cUrNikA bhAga se sUrya dRSTigocara hotA hai / rAtridina kA pramANa pUrvavat jAnanA / niSkramaNa karatA huA vahI sUrya dusare ahorAtra meM tIsare maMDala meM upasaMkramaNa karake bhramaNa karatA hai taba 5252 yojana evaM eka yojana ke pAMca SaSThyaMza bhAga eka eka muhUrta meM jAtA hai, usa samaya yahAM rahe hue manuSyo ko 47096 yojana evaM eka yojana ke teIsa SaSThyaMza bhAga tathA sATha ke eka bhAga ko ekasaTha se chedakara do cUrNikA bhAga se sUrya dRSTigocara hotA hai / isI prakAra se niSkramaNa karatA huA sUrya tadanantara-anantara maMDalo meM gati karatA hai, taba eka yojana ke aTThAraha-aThThAraha sATha bhAga se ekaeka maMDala meM muhUrta gati ko baDhAte baDhAte 84 yojano meM kiMcit nyUna puruSachAyA kI hAni karate-karate sarvabAhya maMDala meM gati karatA hai / jaba vaha sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai, taba 5305 yojana evaM eka yojana ke pandraha SaSThyaMza bhAga eka eka muhUrta meM gamana karatA hai, usa samaya yahAM rahe hue manuSyo ko 31831 yojana evaM eka yojana ke tIsa SaSThyaMza bhAga pramANa se sUrya dRSTigocara hotA hai usa samaya utkRSTa aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / isa prakAra pahale cha mAsa hote hai, cha mAsa kA paryavasAna hotA hai / dusare cha mAsa meM sUrya sarvabAhya maMDala se sarva abhyantara maMDala kI tarapha praveza karane kA AraMbha karatA hai / prathama ahorAtra meM jaba anantara maMDala meM praveza karatA hai, taba 5304 yojana evaM eka yojana ke sattAvana paSThyaMza bhAga se ekaeka muharta meM gamana karatA hai / usa samaya yahAM rahe hue manuSya ko 31916 yojana tathA eka yojana ke unacAlIza SaSThyaMza bhAga ko tathA sATha ko ekasaTha bhAga se chedakara sATha cUrNikA bhAgose sUrya dRSTigocara hotA hai / rAtridina pUrvavat jAnanA / isI kramase praveza karatA huA sUrya anantara-anantara maMDala meM upasaMkramaNa karake praveza karatA hai, taba eka yojana ke aThThAraha-aThThAraha SaSThyaMza bhAga eka maMDala meM muhUrta gati se nyUna karate hue aura kiMcit vizeSa 85-85 yojana kI puruSachAyA ko bar3hAte hue sarvAbhyantara maMDala ko prApta karate hai / taba 5251 yojana evaM eka yojana ke unatIsaSaSThyaMza
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti - 2/3/33 157 bhAga se ekaeka muhUrta meM gati karatA hai; usa samaya yahAM rahe hue manuSyo ko 47262 evaM eka yojana ke IkkIsa paSThyaMza bhAga se sUrya dRSTigocara hotA hai / taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bArahamuhUrta kI rAtri hotI hai / yaha hue dusare chaha mAsa / yaha huA chaha mAsa kA paryavasAna aura yaha huA Aditya saMvatsara / prAbhRta- 2 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa prAbhRta- 3 [34] caMdra-sUrya kitane kSetra ko avabhAsita- udyotita- tApita evaM prakAzIta karatA hai ? isa viSaya meM bAraha pratipattiyAM hai / vaha isa prakAra - (1) gamana karate hue caMdra-sUrya eka dvIpa aura eka samudra ko avabhAsita yAvat prakAzita karate hai / (2) tIna dvIpa - tIna samudra ko avabhAsita yAvat prakAzIta karate hai / (3) arddha caturthadvIpa- arddha caturtha samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (4) sAta dvIpa- sAta samudro ko avabhAsita Adi karate hai / (5) daza dvIpa aura daza samudra ko avabhAsita Adi karate hai (6) bAraha dvIpa - bAraha samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (7) bayAMlIsa dvIpa-bayAMlIsa samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (8) bahattara dvIpa bahattara samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (9) 142 - 142 dvIpa samudro ko avabhAsita Adi karate hai / (10) 172 - 172 dvIpa samudro ko avabhAsita Adi karate hai / (11) 1042 - 1042 dvIpa samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (12) caMdra-sUrya 10721072 dvIpa - samudro ko avabhAsita yAvat prakAzIta karate hai / bhagavaMta pharamAte hai ki yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa samudro se ghIrA huA hai / eka jagati se cAro tarapha se parikSipta hai / ityAdi kathana " jambUdvIpa prajJapti" sUtrAnusAra yAvat 156000 nadIyAM se yukta hai, yahAM taka kahanA / yaha jaMbUdvIpa pAMca cakra bhAgo se saMsthita hai / he bhagavan jaMbUdvIpa pAMca cakra bhAgo se kisa prakAra saMsthita hai ? jaba dono sUrya sarvAbhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake gati karate hai, taba jaMbUdvIpa ke tInapaMcamAMza cakra bhAgo ko avabhAsita yAvat prakAzita karate hai, eka sUrya dvyarddha paMca cakravAla bhAga ko aura dUsarA anya dvayarddha cakravAla bhAga ko avabhAsIta yAvat prakAzIta karatA hai / usa samaya parama utkarSa prApta aThThAraha utkRSTa muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba dono sUrya sarvabAhya maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karate hai, taba jaMbUdvIpa ke do cakravAla bhAga ko avabhAsIta yAvat prakAzIta karate hai, arthAt eka sUrya eka paMcama bhAga ko aura dUsarA sUrya dusare ekapaMcama cakravAla bhAga ko avabhAsita yAvat prakAzIta karatA hai, usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / prAbhRta- 3 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa prAbhRta-4 [35] zveta kI saMsthiti kisa prakAra kI hai ? zveta saMsthiti do prakAra kI hai--caMdrasUrya kI saMsthiti aura tApakSetra kI saMsthiti / candra sUrya kI saMsthiti ke viSaya meM yaha solaha pratipattiyAM (paramatavAdI mata) hai / koi kahatA hai ki (1) candra-sUrya kI saMsthiti samacaturasra hai / (2) viSama caturasra hai / ( 3 ) samacatuSkoNa hai / (4) viSama catuSkoNa hai / ( 5 )
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda samacakravAla hai / (6) viSama cakravAla hai / (7) arddhacakravAla hai / (8) chatrAkAra hai / (9) hAkAra hai / (10) gRhApaNa saMsthita hai / ( 11 ) prAsAda AkAra hai / (12) gopurAkAra hai| (13) prekSAgRhAkAra hai / (14) vallabhI saMsthita hai / (15) harmyatala saMsthita hai / (16) solahavAM matavAdI candrasUrya kI saMsthiti vAlAgrapotikA AkAra kI batAte hai / isameM jo saMsthiti ko samacaturasrAkAra kI batAte hai vaha kathana naya dvArA jJAtavya hai, anya se nahIM / tApakSetra kI saMsthiti ke sambandha meM bhI solaha pratipattiyAM hai / anya matavAdI apanA apanA kathana isa prakAra se batAte hai - (1 se 8) tApakSetra saMsthiti gehAkAra yAvat vAlAgrapotikA AkAra kI hai / (9) jaMbUdvIpa kI saMsthiti ke samAna hai / (10) bhArata varSa kI saMsthiti ke samAna hai / (99) udyAna AkAra hai / (12) niryANa AkAra hai / (13) ekataH niSadha saMsthAna saMsthita hai / (14) ubhayataH niSadha saMsthAna saMsthita hai / (15) zveka pakSi ke AkAra kI hai / (16) zvenaka pakSI ke pITha ke AkAra kI hai / bhagavaMta pharamAte hai ki yaha tApakSetra saMsthiti urdhvamukha kalaMba ke puSpa ke samAna AkAravAlI hai / aMdara se saMkucita-gola evaM aMka ke mukha ke samAna hai aura bAhara se vistRta - pRthula evaM svasti ke mukha ke samAna hai / usake dono tarapha do bAhAe avasthita hai / vaha bahAe AyAma se 45-45 hajAra yojana hai / vaha bAhAe sarvAbhyantara aura sarvabAhya hai / ina dono bAhA kA mApa batAte hai - jo sarvAbhyantara bAhA hai vaha meru parvata ke samIpa meM 9486 yojana evaM eka yojana ke nava yA dasa bhAga yojana parikSepa se kahI hai / maMdaraparvata ke parikSepa ko tIna gunA karake daza se bhAga karanA, vaha bhAga parikSepa vizeSa kA pramANa hai / jo sarvabAhya bAhA hai vaha lavaNa samudra ke anta meM 94868 yojana evaM eka yojana ke cAra dazAMza bhAga se parikSipta hai / jaMbUdvIpa ke parikSepa ko tIna gunA karake daza se cheda karake daza bhAga ghaTAne se yaha parikSepa vizeSa kahA jAtA hai / 158 he bhagavan ! yaha tApakSetra AyAma se kitanA hai ? yaha tApakSetra AyAma se 78323 yojana evaM eka yojana ke ekatRtIyAMza AyAma se kahA hai / taba aMdhakAra saMsthiti kaise kahI hai ? yaha saMsthiti tApakSetra ke samAna hI jAnanA / usakI sarvAbhyantara bAhA maMdara parvata ke nikaTa 6324 yojana evaM eka yojana ke cha dazAMza bhAga pramANa parikSepa se jAnanA, yAvat sarvabAhya bAhA lavaNa samudra ke anta meM 63245 yojana evaM eka yojana ke cha dazAMza bhAga parikSepa se haiM / jo jaMbUdvIpa kA parikSepa hai, usako dugunA karake daza se cheda karanA phira daza bhAga kama karake yaha parikSepa hotA hai / AyAma se 78323 yojana evaM eka yojana kA eka tRtIyAMza bhAga hotA hai taba paramaprakarSa prApta utkRSTa aThThAraha muhUrta pramANa dina aura jaghanyA bAhamuhUrta kI rAtri hotI hai / jo abhyantara maMDala kI andhakAra saMsthiti kA pramANa hai, vahI bAhya maMDala kI tApakSetra saMsthiti kA pramANa hai aura jo abhyantara maMDala kI tApakSetra saMsthiti kA pramANa hai vahI bAhyamaMDala kI andhakAra saMsthiti kA pramANa hai yAvat paramaprakarSa prApta utkRSTA aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bArahamuhUrta kA dina hotA hai / usa samaya jaMbUdvIpa meM sUrya 100 yojana urdhva prakAzIta karatA hai, 1800 yojana nIce kI tarapha tathA 47263 yojana evaM eka yojana ke ikkisa SaSThyaMza tIche bhAga ko prakAzIta karatA hai / prAbhRta- 6 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-5/-/36 159 (prAbhRta-5) [36] sUrya kI lezyA kahAM pratihata hotI hai ? isa viSaya meM bIsa pratipattiyAM hai / -(1) mandara parvata meM, (2) meru parvata meM, (3) manorama parvata meM, (4) sudarzana parvata meM, (5) svaMprabha parvata meM, (6) girirAja parvata meM, (7) ratnoccaya parvata meM, (8) ziloccaya parvata meM, (9) lokamadhya parvata meM, (10) lokanAbhI parvata meM, (11) accha parvata meM, (12) sUryAvarta parvata meM, (13) sUryAvaraNa parvata meM, (14) uttama parvata meM, (15) digAdi parvata meM, (16) avataMsa parvata meM, (17) dharaNIkhIla parvata meM, (18) dharaNIzrRMga parvata meM, (19) parvatendra parvata meM, (20) parvatarAja parvata meM sUrya lezyA pratihata hotI hai / bhagavaMta pharamAte hai ki yaha lezyA maMdara parvata yAvat parvatarAja parvata meM pratihata hotI hai / jo pudgala sUrya kI lezyA ko sparza karate hai, vahIM pudgala sUryalezyA ko pratihata karate hai / caramalezyA antargat pudgala bhI sUrya lezyA ko pratihata karate hai / (prAbhRta-6) [37] sUrya kI prakAza saMsthiti kisa prakAra kI hai ? isa viSaya meM anya matavAdI paccIza pratipattiyAM hai, vaha isa prakAra hai-(1) anu samaya meM sUrya kA prakAza anyatra utpanna hotA hai, bhinnatA se vinaSTa hotA hai, (2) anumuhUrta meM anyatra utpanna hotA hai, anyatra nAza hotA hai; (3) rAtridina meM anyatra utpanna hokara anyatra vinAza hotA hai; (4) anya pakSa meM, (5) anya mAsa meM, (6) anuRtu meM, (7) anuayana meM, (8) anusaMvatsara meM, (9) anuyuga meM, (10) anuzatavarSa meM, (11) anusahasra varSa meM, (12) anulakSa varSa meM, (13) anupUrva meM, (14) anuzatapUrva meM, (15) anusahasrapUrva meM, (16) anulakSapUrva meM, (17) anupalyopama meM, (18) anuzatapalyopama meM, (19) anusahasrapalyopama meM, (20) anulakSapalvopama meM, (21) anusAgaropama meM, (22) anuzata sAgaropama meM, (23) anusahasrasAgaropama meM, (24) anulakSasAgaropama meM, (25) anuutsarpiNI avasarpiNI meM sUrya kA prakAza anyatra utpanna hotA hai, anyatra vinaSTa hotA hai / bhagavaMta pharamAte hai ki-trIza-trIza muharta paryanta sUrya kA prakAza avasthita rahatA hai, isake bAda vaha anavasthita ho jAtA hai / chaha mAsa paryanta sUrya kA prakAza nyUna hotA hai aura chaha mAsa paryanta baDhatA rahatA hai / kyoMkI jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se niSkramaNa karake gamana karatA hai, usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramyamAna sUrya nae saMvatsara ko prApta karake prathama ahorAtri meM abhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake jaba gamana karatA hai taba eka ahorAtra meM divasa kSetra ke prakAza ko eka bhAga nyUna karatA hai aura rAtri meM eka bhAga kI vRddhi hotI hai, maMDala kA 1830 bhAga se cheda karatA hai / usa samaya do-ekasaThThAMza bhAga dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / vahI sUrya jaba dUsare ahorAtra meM niSkramaNa karake tIsare maMDala meM gati karatA hai / taba do ahorAtra meM do bhAga pramANa divasa kSetra kI hAni aura rAtri kSetra kI vRddhi hotI hai / maMDala kA 1830 bhAga se cheda hotA hai / cAra ekasaThThAMza muhUrta pramANa dinakI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / nizcaya se isI abhilApa se niSkramyamAna sUrya anantara anantara maMDalo meM gamana karatA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 AgamasUtra - hindI anuvAda huA, eka eka ahorAtra meM eka eka bhAga pramANa divasa kSetra ko nyUna karatA aura rAtrikSetra ko baDhAtA huA sarvabAhya maMDala meM upasaMkramaNa karake gamana karatA hai / 183 ahorAtra meM 183 bhAga pramANa divasa kSetra ko kama karatA hai aura utanA hI rAtri kSetra meM vRddhi karatA hai / usa samaya paramaprakarSa prApta aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai| yaha hue prathama cha mAsa / dusare cha mAsakA AraMbha hotA hai taba sUrya sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza karane kA AraMbha karate hai / praveza karatA huA sUrya jaba anantara maMDala meM upasaMkramaNa karake gamana karatA hai taba eka ahorAtra meM apane prakAza se rAtri kSetra kA eka bhAga kama karatA hai aura divasa kSetra ke eka bhAga kI vRddhi karatA hai / 1830 bhAga se cheda karatA hai / do ekasaThThAMza muhUrta se rAtri kI hAni aura dina kI vRddhi hotI hai / isI prakAra se pUrvokta paddhati se upasaMkramaNa karatA huA sarvAbhyantara maMDala meM pahuMcatA hai taba 1830 bhAga se cheda kara aura eka eka mahorAtra meM divasa kSetra kI vRddhi aura rAtrikSetra kI hAni karatA huA 183 ahorAtra hote hai / sarvAbhyantara maMDala meM gamana karatA hai taba utkRSTa muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha hue dusare cha mAsa yAvat AdityasaMvatsara kA paryavasAna / prAbhRta-7 [38] sUrya kA varaNa kauna karatA hai ? isa viSaya meM bIsa pratipattiyA hai / eka kahatA hai maMdara parvata sUrya kA varaNa karatA hai, dusarA kahatA hai ki meru parvata varaNa karatA hai yAvat bIsavAM kahatA hai ki parvatarAja parvata sUrya kA varaNa karatA hai / ( prAbhRta- 5 - ke samAna samasta kathana samajha lenA / ) bhagavaMta pharamAte hai ki maMdara parvata se lekara parvatarAja parvata sUrya kA varaNa karatA hai, jo pudgala sUrya kI lezyA ko sparza karate hai ve sabhI sUrya kA varaNa karate hai / adRSTa evaM caramalezyAntargat pudgala bhI sUrya kA varaNa karate hai / prAbhRta- 7 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa prAbhRta-8 [39] sUrya kI udaya saMsthiti kaisI hai ? isa viSaya meM tIna pratipattiyAM hai / eka paramatavAdI kahatA hai ki jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM aThThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI aTThAraha muhUrtta pramANa dina hotA hai / jaba uttarArddha meM aThThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI aThThAraha muhUrta kA dina hotA hai / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM sattaraha muhUrtta pramANa dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI sattaraha muhUrta kA dina hotA hai isI taraha uttarArddha meM sattaraha muhUrtta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI samajhanA / isI prakAra se ekaeka muhUrta kI hAni karate-karate solaha-pandraha yAvat bAraha muhUrtta pramANa jAnanA / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI bAraha muhUrta kA dina hotA hai aura uttarArddha meM bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI bAraha muhUrta kA dina hotA hai / usa samaya jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pUrva aura pazcima meM hamezA pandraha muhUrta kA dina aura pandraha muhUrta kI rAtri avasthita rahatI hai / koi dusarA kahatA hai ki jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM jaba aThThAraha muhUrttAntara dina hotA
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-8/-/39 161 hai taba uttarArddha meM bhI aTThAraharmuhUrttAntara dina hotA hai aura uttarArddha meM aThThAraha muhUrttAntara dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI aThThAraha muhUrttAntara kA dina hotA hai / isI krama se isI abhilA se sattaraha-solaha yAvat bAraha muhUrttAntara pramANa ko pUrvavat samajhalenA / ina saba muhUrtta pramANa kAla meM jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pUrva aura pazcima meM sadA pandraha muhUrta kA dina nahIM hotA aura sadA pandraha muhUrta kI rAtri bhI nahIM hotI, lekina vahAM rAtridina kA pramANa anavasthita rahatA hai / koi matavAdI yaha bhI kahatA hai ki jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM aThThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai aura uttarArddha aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba dakSiNArddha meM aThThAraha muhUrtAntara kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bAraha muhUrtta pramANa rAtri hotI hai, uttarArddha meM aThThAraha muhUrtAntara dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bAraha muhUrtta pramANa rAtri hotI hai / isI prakAra isI abhilApa se bAraha muhUrta taka kA kathana kara lenA yAvat jaba dakSiNArddha meM bAraha muhUrttAntara pramANa dina hotA hai taba uttarArddha meM bAra muhUrtta pramANa kI rAtri hotI hai evaM meruparvata ke pUrva-pazcima meM pandraha muhUrta kI rAtri yA dina kabhI nahIM hotA, vahAM rAtridina avasthita hai / bhagavaMta pharamAte hai ki jaMbUdvIpa meM izAnakone meM sUrya udita hotA hai vahAM se agnikone meM jAtA hai, agnikone meM udita hokara naiRtya kone meM jAtA hai, naiRtya kone meM udita hokara vAyavya kone meM jAtA hai aura vAyavya kone meM udita hokara izAna kone meM jAtA hai / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI dina hotA hai aura jaba uttarArddha meM dina hotA hai taba meruparvata ke pUrva-pazcimameM rAtri hotI hai / jaba dakSiNArddha meM aThThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI aThThAraha muhUrta kA dina hotA hai aura uttarArddha meM aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba meru parvata ke pUrva-pazcima meM jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI taraha jaba meru parvata ke pUrva-pazcima meM utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina hotA hai, taba meruparvata ke uttara-dakSiNa meM jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI krama se isI prakAra AlApakase samajhalenA cAhie ki jaba aTThAraha muhUttAntara divasa hotA hai taba sAtireka bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai, sattaraha muhUrta kA divasa hotA hai taba teraha muhUrta kI rAtri hotI hai...yAvat...jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba isa jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM varSAkAla kA prathama samaya hotA hai taba uttarArddha meM bhI varSAkAla kA prathama samaya hotA hai, jaba uttarArddha meM varSAkAla kA prathama samaya hotA hai taba meruparvata ke pUrva-pazcima meM anantara puraskRtakAla meM varSAkAla kA Arambha hotA hai; jaba meruparvata ke pUrva-pazcima meM varSAkAla kA prathama samaya hotA hai taba meruparvata ke dakSiNa-uttara meM anantara pazcAtakRt kAla meM varSAkAla kA prathama samaya samApta hotA hai / samaya ke kathanAnusAra AvalikA, AnaprANa, stoka yAvat Rtu ke daza AlApaka samajhalenA / varSARtu ke kathanAnusAra hemanta aura grISmaRtu kA kathana bhI samajhalenA / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM prathama ayana hotA hai taba uttarArddha meM bhI prathama ayana hotA hai aura uttarArddha meM prathama ayana hotA hai taba meruparvata ke pUrva-pazcima meM anantara puraskRt kAla meM pahalA ayana prApta hotA hai / jaba meruparvata ke pUrva-pazcima meM prathama ayana hotA hai taba uttara-dakSiNa meM anantara pazcAtkRt 8 11
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 AgamasUtra-hindI anuvAda kAlasamaya meM prathama ayana samApta hotA hai / ayana ke kathanAnusAra saMvatsara, yuga, zatavarSa yAvat sAgaropama kAla meM bhI smjhlenaa| jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM utsarpiNI hotI hai taba uttarArddha meM bhI utsarpiNI hotI hai, jaba uttarArddha meM utsarpiNI hotI hai taba meruparvata ke pUrva-pazcima meM utsarpiNI yA avasarpiNI nahIM hotI hai kyoMki-vahAM avasthita kAla hotA hai / isI taraha avasarpiNI bhI jAna lenA / lavaNasamudra - dhAtakIkhaNDadvIpa-kAlodasamudra evaM abhyantara puSkaravarArddhadvIpa ina sabakA samasta kathana jaMbUdvIpa ke samAna hI samajha lenA, vizeSa yaha ki jaMbUdvIpa ke sthAna para sva-sva dvIpa samudra ko kahanA / (prAbhRta-9) [40] kitane pramANayukta puruSachAyA se sUrya paribhramaNa karatA hai ? isa viSaya meM tIna pratipattiyAM hai / eka matavAdI yaha kahatA hai ki jo pudgala sUrya kI lezyA kA sparza karatA hai vahI pudgala usase saMtApita hote hai / saMtapyamAna pudgala tadanantara bAhya pudgalo ko saMtApita karatA hai / yahI vaha samita tApakSetra hai / dusarA koi kahatA hai ki-jo pudgala sUrya kI lezyA kA sparza karatA hai, vaha pudgala saMtApita nahIM hote, vaha asaMtapyamAna pudgala se anantara pudgala bhI saMtApita nahIM hote, yahIM hai vaha samita tApakSetra / tIsarA koi yaha kahatA hai ki jo pudgala sUrya kI lezyA kA sparza karatA hai, unameM se kitaneka pudgala saMtapta hote hai aura kitaneka nahIM hote / jo saMtapta hue hai ve pudgala anantara bAhya pudgalo meM se kisIko saMtApita karate hai aura kisIko nahIM karate, yahIM hai vo samita tApakSetra / bhagavaMta pharamAte hai ki-jo ye candra-sUrya ke vimAno se lezyA nikalatI hai vaha bahAra ke yathocita AkAzakSetra ko prakAzIta karatI hai, una lezyA ke pIche anya chinna lezyAe hotI hai, vaha chinnalezyAe bAhya pudgalo ko saMtApita karatI hai, yahIM hai usakA samita arthAt utpanna huA tApakSetra / [41] kitane pramANavAlI pauruSI chAyA ko sUrya nivartita karatA hai ? isa viSaya meM paccIza pratipattiyAM hai-jo chaThe prAbhRta ke samAna samajhalenA / jaise ki koI kahatA hai ki anusamaya meM sUrya pauruSi chAyA ko utpanna karatA hai, ityAdi / bhagavaMta pharamAte hai ki sUrya se utpanna lezyA ke sambdha meM yathArthatayA jAnakara maiM chAyoddeza kahatA huM / isa viSaya meM do pratipattiyAM hai / eka kahatA hai ki-aisA bhI dina hotA hai jisameM sUrya cAra puruSa pramANa chAyA ko utpanna karatA hai aura aisA bhI dina hotA hai jisameM do puruSa pramANa chAyA ko utpanna karatA hai / dusarA kahatA hai ki do prakAra dina hote hai - eka jisameM sUrya do puruSa pramANa chAyA utpanna karatA hai, dusarA-jisameM pauruSIchAyA utpanna hI nahIM hotI / jo yaha kahate hai ki sUrya cAra puruSachAyA bhI utpanna karatA hai aura do puruSa chAyA bhIusa matAnusAra. - sUrya jaba sarvAbhyantara maMDala ko saMkramaNa karake gamana karatA hai taba utkRSTa aTThAraha muhUrta pramANa dina aura jaghanyA bAraha muhUrta pramANa rAtri hotI hai, usa dina sUrya cAra pauruSIchAyA utpanna karatA hai / udaya aura astakAla meM lezyA kI vRddhi karake vahIM sUrya jaba sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai, utkRSTA aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-9/-/41 163 dina hotA hai taba do pauruSIchAyA ko sUrya utpanna karatA hai / jo yaha kahate hai ki sUrya cAra pauruSI chAyA utpanna karatA hai aura kiMcit bhI nahIM utpanna karatA - usa matAnusAra - sarvAbhyantara maMDala ko saMkramaNa karake sUrya gamana karatA hai taba rAtri-dina pUrvavat hI hote hai, lekina udaya aura astakAla meM lezyA kI abhivRddhi karake do paurupIchAyA ko utpanna karate hai, jaba vaha sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai taba lezyA kI abhivRddhi kie binA, udaya aura astakAla meM kiMcit bhI pauruSI chAyA ko utpanna nahIM karatA / he bhagavan ! phira sUrya kitane pramANa kI pauruSIchAyA ko nivartita karatA hai ? isa viSaya meM 96 pratipattiyAM hai / eka kahatA hai ki aisA deza hai jahAM sUrya eka pauruSI chAyA ko nivartita karatA hai / dusarA kahatA hai ki sUrya do pauruSIchAyA ko nivartita karatA hai|...yaavt...96 pauruSIchAyA ko nivartita karatA hai / inameM jo eka pauruSIchAyA ke nivartana kA kathana karate hai, usa matAnusAra-sUrya ke sabase nIce ke sthAna se sUrya ke pratighAta se bahAra nikalI huI lezyA se tADita hui lezyA, isa ratnaprabhApRthvI ke samabhUtala bhUbhAga se jitane pramANavAle pradeza meM sUrya urdhva vyavasthita hotA hai, itane pramANa se sama mArga se eka saMkhyA pramANavAle chAyAnumAna se eka pauruSIchAyA ko nivartita karatA hai / isI prakAra se isI abhilApase 96 pratipattiyAM samajha lenA / / . bhagavan phira pharamAte hai ki-vaha sUrya unasATha pauruSIchAyA ko utpanna karatA hai / ardha pauruSIchAyA divasakA kitanA bhAga vyatIta hone ke bAda utpanna hotI hai ? dina kA tIsarA bhAga vyatIta hone ke bAda utpanna hotI hai / puruSa pramANachAyA dina ke caturtha bhAga vyatIta hone ke bAda utpanna hotI hai, yarddhapuruSa pramANachAyA dina kA paMcamAMza bhAga vyatIta hote utpanna hotI hai isa prakAra yAvat paccIza prakAra kI chAyA kA varNana hai / vaha isa prakAra hai-khaMbhachAyA, rajjuchAyA, prAkArachAyA, prAsAdachAyA, udgamachAyA, uccatvachAyA, anulomachAyA, pratilomachAyA, AraMbhitA, uvahitA, samA, pratihatA, khIlacchAyA, pakSacchAyA, pUrvaudagrA, pRSThaudagrA, pUrvakaMThabhAgopagatA, pazcimakaMThabhAgopagatA, chAyAnuvAdinI, kaMThAnuvAdinI, chAyA chAyacchAyA, chAyAvikaMpA, vehAsakaDacchAyA aura golacchAyA / golacchAyA ke ATha bheda hai-golacchAyA, apArdhagolacchAyA, golagolachAyA, apArdhagolachAyA, golAvalichAyA, apArdhagolAvalichAyA, golapuMjachAyA aura apArdhagolapuMja chAyA / prAbhRta-9-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (prAbhRta-10) prAbhUta-prAbhUta-1 [42] yoga arthAt nakSatro kI yuti ke sambandha meM vastu kA AvalikAnipAta kaise hotA hai ? isa viSaya meM pAMca pratipattiyAM hai - eka kahatA hai-nakSatra kRtikA se bharaNI taka hai / dusarA kahatA hai-maghA se azleSA paryanta nakSatra hai / tIsarA kahatA hai-dhaniSThA se zravaNa taka saba nakSatra hai / cauthA - azvinI se rekhatI taka nakSatra AvalikA hai / pAMcavA~ - nakSatra bharaNI se azvinI taka hai / bhagavaMta pharamAte hai ki yaha AvalikA abhijIta se uttarASADhA paryanta hai /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 AgamasUtra - hindI anuvAda prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 2 [43] nakSatra kA muhUrtta pramANa kisa taraha hai ? bhagavaMta kahate hai ki ina aThThAisa nakSatroM meM aise bhI nakSatra hai, jo navamuhUrta evaM eka muhUrta ke sattAisa saDasaThThAMza bhAga paryanta candramA ke sAtha yoga karate hai / phira pandraha muhUrtta se tIza muhUrta se 45 muhUrta se candramAM se yoga karanevAle vibhinna nakSatra bhI hai, vaha isa prakAra hai-navamuhUrta evaM eka muhUrta ke sattAisa saDasaThThAMza bhAga se candramAM ke sAtha yoga karanevAlA eka abhijita nakSatra hai; pandraha muhUrta se candramAM ke sAtha yoga karanevAle nakSatra chaha hai- zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, AzleSA, svAtI aura jyeSThA; tIsa muhUrta se candramA ke sAtha yoga karanevAle pandraha nakSatra hai - zravaNa, dhaniSThA, pUrvAbhAdrapadA, revatI, azvinI, kRtikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA 45 muhUrta se candramAM ke sAtha yoga karanevAle nakSatra chaha haiuttarAbhAdrapadA, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASADhA / [44] ina aThThAvIza nakSatro meM sUrya ke sAtha yoga karanevAle nakSatra bhI hai / eka nakSatra aisA hai jo sUrya ke sAtha cAra ahorAtra evaM cha muhUrtta taka yoga karatA hai - abhijita; chaha nakSatra aise hai jo sUrya ke sAtha chaha ahorAtra evaM ikkisa muhUrta paryanta yoga karate hai - zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti aura jyeSThA, pandraha nakSatra aise hai jo sUrya ke sAtha teraha ahorAtra evaM bAraha muhUrtta paryanta yoga karate hai -zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapadA, revatI, azvinI, kRtikA, mRgasirA, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA; chaha nakSatra aise hai jo sUrya ke sAtha bIsa ahorAtra evaM tina muhUrtta taka yoga karate hai - uttarAbhAdrapada, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASADhA | prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 3 [45] he bhagavaMt! ahorAtra ke bhAga sambandhI nakSatra kitane hai ? ina aThThAisa nakSatro meM chaha nakSatra aise hai jo pUrvabhAgA tathA samakSetra kahalAte hai, ve tIza muhUrtta vAle hote hai - pUrvAproSThapadA, kRtikA, maghA, pUrvAphAlgunI, mUla aura pUrvASADhA, daza nakSatra aise hai jo pazcAta bhAgA tathA samakSetra kahalAte hai, ve bhI tIza muhUrttavAle hai- abhijit, zravaNa, ghaniSTA, revatI, azvinI, mRgazira, puSya, hasta, citrA aura anurAdhA, chaha nakSatra naktaMbhAgA arthAt rAtrigata tathA arddhakSetra vAle hai, ve pandraha muhUrta vAle hote hai- zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAtI aura jyeSThA, chaha nakSatra ubhayaMbhAgA arthAt doDha kSetra kahalAte hai, ve 45 muhUrtavAle hote hai - uttarAbhAdrapadA, rohiNI, punarvasU, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASADhA / prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta-4 [46] nakSatro ke caMdra ke sAtha yogakA Adi kaise pratipAdita kiyA hai ? abhijIt aura zravaNa ye do nakSatra pazcAt bhAgA samakSetrA hai, ve candramA ke sAtha sAtireka UnacAlIza muhUrta yoga karake rahate hai arthAt eka rAtri aura sAtireka eka dina taka candra ke sAtha vyApta raha kara anuparivartana karate hai aura zAmako caMdra dhaniSThA ke sAtha yoga karatA hai / ghaniSThA nakSatra pazcAt bhAga meM caMdra ke sAtha yoga karatA hai vaha tIza muhUrta paryanta arthAt ekarAtri aura bAda
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-10/4/46 165 meM eka dina taka candramA ke sAtha yoga karake anuparivartita hotA hai tathA zAmako zatabhiSA ke sAtha candra ko samarpita karatA hai / zatabhipAnakSatra rAtrigata tathA arddhakSetra hotA hai vaha pandraha muhUrta taka arthAt eka rAtri candra ke sAtha yoga karake rahatA hai aura subaha meM pUrva prauSThapadA ko caMdra se samarpita karake anuparivartana karatA hai / pUrvaprauSThapadA nakSatra pUrvabhAga-samakSetra aura tIza muhUrta kA hotA hai, vaha eka dina aura ekarAtri candra ke sAtha yoga karake prAtaH uttarAprauSThapadA ko candra se samarpita karake anuparivartana karatA hai / uttarAprauSThapadA nakSatra ubhayabhAgA-deDha kSetra aura paMcacattAlIza muhUrta kA hotA hai, prAtaHkAla meM vaha candramAM ke sAtha yoga karatA hai, eka dina-eka rAta aura dusarA dina candramAM ke sAtha vyApta rahakara zAmako revatI nakSatra ke sAtha candra ko samarpita karake anuparivartita hotA hai / revatInakSatra pazcAtbhAgA-samakSetra aura tIza muhartapramANa hotA hai, zAmako candra ke sAtha yoga karake ekarAta aura ekadina taka sAtha rahakara, zAma ko azvinI nakSatra ke sAtha candra ko samarpaNa karake anuparivartita hotA hai / azvinI nakSatra bhI pazcAtbhAgA-samakSetra aura tIza muhUrttavAlA hai, zAma ko candramAM ke sAtha yoga karake eka rAtri aura dusare dina taka vyApta rahakara, candra ko bharaNI nakSatra se samarpita karake anuparivartana karatA hai / bharaNI nakSatra rAtribhAgA-arddhakSetra aura pandraha muhUrta kA hai, vaha zAmako candramA se yoga karake eka rAtri taka sAtha rahatA hai, kRtikA nakSatra pUrvabhAgA-samakSetra aura tIza muhUrta kA hai, vaha prAtaHkAla meM candra ke sAtha yoga karake eka dina aura eka rAtri taka sAtha rahatA hai, prAtaHkAla meM rohiNI nakSatra ko caMdra se samarpita karatA hai / rohiNI ko uttarAbhAdrapada ke samAna, mRgazira ko ghaniSThA ke samAna, ArdrA ko zatabhiSA ke samAna, pUnarvasU ko uttarAbhAdrapada ke samAna, puSya ko ghaniSThA ke samAna, azleSA ko zatabhiSA ke samAna, maghA ko pUrvA phAlgunI ke samAna, uttarA phAlgunI ko uttarAbhAdrapada ke samAna, anurAdhA ko jyeSThA ke samAna, mUla aura pUrvASADhA ko pUrvAbhAdrapada samAna, uttarASADhA ko uttarAbhAdrapada ke samAna ityAdi smjhlenaa| | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-5 | [47] kula Adi nakSatra kisa prakAra kahe hai .? bAraha nakSatra kula saMjJaka hai-ghaniSThA, uttarAbhAdrapadA, azvinI, kRtikA, mRgazIrSa, puSya, maghA, uttarA phAlgunI, citrA, vizAkhA, mUla aura uttarASADhA / bAraha nakSatra upakula saMjJaka kahe hai-phAlgunI, zravaNa, pUrvAbhAdrapada, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasU, azlepA, pUrvAphAlgunI, hasta, svAti, jyeSThA aura pUrvASADhA / cAra nakSatra kulopakula saMjJaka hai-abhijIta, zatabhiSA, ArdrA aura anurAdhA / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-6 | [48] he bhagavat ! pUrNimA kauna sI hai ? bAraha pUrNimA aura bAraha amAvAsyA kahI hai / bAraha pUrNimA isa prakAra hai-zrAviThI, prauSThapadI, AsojI, kArtikI, mRgazirSI, pauSI, mAghI, phAlgunI, caitrI, vaizAkhI, jyeSThAmUlI aura ASADhI / aba kaunasI pUnama kina nakSatro se yoga karatI hai yaha batAte hai-zrAviSThI pUrNimA-abhijIt, zravaNa aura ghaniSThA se, prauSThapadI pUrNimA-zatabhiSA, pUrvAprauSThapadA aura uttarAproSThapadA se, AsoyujIpUrNimA-revatI aura azvinI se, kArtikIpUrNimA-bharaNI aura kRtikA se, mRgazirSIpUrNimA-rohiNI aura mRgazirSa se, pauSIpUrNimA
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 AgamasUtra - hindI anuvAda ArdrA, punarvasU aura puSya se, mAghIpUrNimA - azleSA aura maghA se, phAlgunI pUrNimA - pUrvA aura uttarAphAlgunI se caitrI pUrNimA - hasta aura citrA se, vaizAkhIpUrNimA - svAti aura vizAkhA se, jyeSThAmUlI pUrNimA - anurAdhA, jyeSThA aura mUla se aura aSADhI pUrNimA - pUrvA tathA uttarASADhA nakSatra se yoga karatI hai / [49] zrAviSThA pUrNimA kyA kula-upakula yA kulopakula nakSatra se yoga karatI hai ? vaha tIno kA yoga karatI hai - kula kA yoga karate hue vaha ghaniSThA nakSatra kA yoga karatI hai, upakula se zravaNanakSatra kA aura kulopakula se abhijita nakSatra kA yoga karatI hai / isI taraha se Age-Age kI pUrNimA ke sambandha meM samajhanA cAhie- jaise ki prauSThapadI pUrNimA yoga karate hue kula se uttarAprauSThapadA se, upakula se pUrvA prauSThapadA se aura kulopakula se zatabhiSA nakSatra yoga karatI hai / AsoyujI pUrNimA yoga karate hue kula se azvinI nakSatra se aura upakula se revatI nakSatra se yoga karatI hai, lekina unako kulopakula kA yoga nahIM hotA / pauSI aura jyeSThAmUlI pUrNimA meM kulopakula yoga hotA hai, zeSa sabhI pUrNimAo meM kulopakula nakSatra kA yoga nahIM banatA / zrAviSThI amAvAsyA kitane nakSatra se yoga karatI hai ? vaha azleSA aura maghA do nakSatro se yoga karatI hai / isI taraha prauSTapadI - pUrvA tathA uttarA phAlgunI se, AsoyujI - hasta tathA citrA se, kArtikI - svAti tathA vizAkhA se, mRgazirA-anurAdhA, jyeSThA aura mUla se, pauSI - pUrvA aura uttarASADhA se, mAghI- abhijIt, zravaNa aura ghaniSThA se, phAlgunI - zatabhiSA aura pUrvaproSThapadA se, caitrI uttarAproSThapadA, revatI aura azvinI se, vaizAkhI - bharaNI aura kRtikA se, jyeSThAmUlI - mRgazira aura rohiNI se, ASADhA amAvAsyA ArdrA, punarvasu aura puSya se yoga karatI hai / zrAviSThI amAvAsyA kula evaM upakula nakSatro se yoga karatI hai, kulopakula se nahIM, kula meM maghA nakSatra se aura upakula meM azleSA nakSatra se yoga karatI hai / mRgazirI, mAghI, phAlgunI aura ASADhI amAvAsyA ko kulAdi tIno nakSatro kA yoga hotA hai, zeSa amAvAsyA ko kulopakula nakSatro kA yoga nahIM hotA / prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta-7 [50 ] he bhagavaMt ! pUrNimA amAvAsyA kA sannipAta kisa prakAra kahA hai ? jaba zrAviSThApUrNimA hotI hai taba amAvAsyA maghAnakSatra yukta hotI hai, jaba maghAyukta pUrNimA hotI hai taba amAvAsyA ghaniSThAyukta hotI hai isI taraha proSThapadAyukta pUrNimA ke bAda amAvAsyA phAlgunI, phAlgunayukta pUrNimA ke bAda prauSThapadA amAvAsyA; azvinIyukta pUnama ke bAda citrAyukta amAvAsyA; kRtikAyukta pUrNimA ke vAda vizAkhAyukta amAvAsyA; mRgazirSayukta pUnama ke bAda jyeSThAmUlI amAvAsyA, puSyayukta pUrNimA ke bAda ApADhA amAvAsyA ityAdi paraspara samajhalenA / - prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta-8 [51] he bhagavaMt ! nakSatra saMsthiti kisa prakAra kI hai ? ina aThThAisa nakSatro meM abhijIta nakSatra kA AkAra gozIrSa kI paMkti samAna hai; zravaNa kAhAra AkAra kA, ghaniSThAzakunIpalInaka AkAra kA, zatabhipA- puSpopacAra AkAra kA, pUrvA aura uttarA proSThapadA - arddhavApI AkAra kA, revatI - naukA AkAra kA, azvinI azva ke skandha AkAra kA, bharaNI bhagaAkAra
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti - 10/8/51 167 kA, kRtikA - astrekI dhAra ke AkAra kA, rohiNI - gADA kI uMdhake AkAra kA, mRgazIrSamastaka kI paMkti AkAra kA, ArdrA rudhirabindu AkAra kA, punarvasU - trAjavA AkAra kA, puSya- vardhamAnaka AkAra kA, azleSA - patAkA AkAra kA, maghA prAkAra ke AkAra kA, pUrvA aura uttarA phAlgunI - arddhapalaMga AkAra kA, hasta- hAtha ke AkAra kA, citrA - prasanna mukha svAti khIlA samAna, vizAkhA-dAmanI AkAra kA, anurAdhA - ekAvali hAra samAna, jyeSThA - gajadanta AkAra kA, mUla-vIMchI kI puMcha ke samAna, pUrvASADhA - hastivikrama AkAra kA aura uttarASADhA nakSatra sahaniSadyA AkAra se saMsthita hotA hai / samAna, prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta - 9 [52] tArAo kA pramANa kisa taraha kA hai ? isa aTThAisa nakSatro meM abhijIta nakSatra tIna tAre hai / zravaNanakSatra ke tIna, ghaniSThA ke pAMca, zatabhiSA ke sau, pUrvA - uttarA bhAdrapada ke do, revatI ke batrIza, azvinI ke tIna, bharaNI ke tIna, kRtikA ke cha, rohiNI ke pAMca, mRgazirSa ke tIna, ArdrA kA eka punarvasu ke pAMca, puSya ke tIna, azleSA ke chaha, maghA ke sAta, pUrvA-uttarA phAlgunI ke do, hasta ke pAMca, citrA kA eka svAti kA eka, vizAkhA ke pAMca, anurAdhA ke cAra, jyeSThA ke tIna, mUla kA eka aura pUrvA tathA uttarASADhA nakSatra ke cAra-cAra tArAe hote hai / prAbhRta-10- - prAbhRtaprAbhRta- 10 [ 53 ] nakSatrarUpa netA kisa prakAra se kahe hai ? varSA ke prathama yAne zrAvaNa mAsa ko kitane nakSatra pUrNa karate hai ? cAra, uttarASADhA, abhijIta, zravaNa aura ghaniSThA / uttarASADhA caudaha ahorAtra se, abhijIta sAta ahorAtra se, zravaNa ATha aura ghaniSThA eka ahorAtra se svayaM asta hokara zrAvaNa mAsa ko pUrNa karate hai / zrAvaNa mAsa meM cAra aMgula paurupIchAyA se sUrya vApisa lauTatA hai, usake antimadino meM do pAda aura cAra aMgula pauruSI hotI hai / isI prakAra bhAdrapada mAsa ko ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvA tathA uttarAbhAdrapada samApta karate hai, ina nakSatra ke kramazaH ahorAtra cauda, sAta, ATha aura eka hai, bhAdrapada mAsa kI pauruSIchAyA ATha aMgula aura carimadina kI do pAda aura ATha aMgula / Aso mAsa ko uttarAbhAdrapada, revatI aura azvinI nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSI chAyA pramANa bAraha aMgula aura antimadina kA tIna pAda / kArtika mAsa ko azvinI, bharaNI aura kRtikA kramazaH cauda, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, paurupI chAyA pramANa solaha aMgula aura antimadina kA tInapAda cAra aMgula / hemanta ke prathama yAne mAgazirSa mAsa ko kRtikA, rohiNI aura saMsthAna (mRgazipa) nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se svayaM asta hokara pUrNa karate hai, mAgazirSa mAsa kI pauruSIchAyA kA pramANa hai bIsa aMgula aura usake antima dina kA pauruSIchAyA pramANa tripAda evaM ATha aMgula hai / pauSa mAsa ko mRgazirSa, ArdrA, punarvasu aura puSya kramazaH cauda, sAta, ATha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, paurupI chAyA pramANa cauvIsa aMgula aura antima dina kA cArapAdA mAgha mAsa ko puSya, AzleSA aura maghA nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSIchAyA pramANa bIsa aMgula aura antima dina kA tripAda - ATha aMgula / phAlguna mAsa ko maghA, pUrvA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 AgamasUtra-hindI anuvAda aura uttarA phAlgunI nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSIchAyA pramANa sola aMgula aura antima dina kA tripAda evaM cAra aMgula / grISma ke prathama yAne caitra mAsa ko uttarAphAlgunI, hasta aura citrA nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se svayaM asta hokara pUrNa karate hai, caitra mAsa kI pauruSI chAyA kA pramANa bAraha aMgula kA hai aura usake antima dina meM tripAda pramANa pauruSI hotI hai / vaizAkha mAsa ko citrA, svAti aura vizAkhA nakSatra caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSI chAyA pramANa ATha aMgula aura antimadina kA do pAda evaM ATha aMgula / jyeSTha mAsa ko vizAkhA, anurAdhA jyeSThA aura mUla nakSatra kramazaH caudaha, sAta, ATha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSI chAyA pramANa cAra aMgula aura antima dine dvipAda cAra aMgula pauruSI / aSADha mAsa ko mUla, pUrvA aura uttarASADhA nakSatra caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSIchAyA pramANa vRttAkAra, samacaturastra, nyagrodha parimaMDalAkAra hai aura antimadina ko dvipAda pauruSI hotI hai / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-11 [54] candra kA gamana mArga kisa prakAra se hai ? ina aThThAisa nakSatro meM caMdra ko dakSiNa Adi dizA se yoga karanevAle bhinnabhinna nakSatra isa prakAra hai-jo sadA candra kI dakSiNadizA se vyavasthita hokara yoga karate hai aise chaha nakSatra hai-mRgazirSa, ArdrA, puSya, azleSA, hasta aura mUla / abhijIta, zravaNa, ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvA-uttarAbhAdrapadA, revatI, azvinI, bharaNI, pUrvA-uttarAphAlgunI aura svAti yaha bAraha nakSatra sadA caMdra kI uttara dizA se yoga karate hai / kRtikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA aura anurAdhA ye sAta nakSatra candra ke sAtha dakSiNa aura uttara dizA se evaM pramardarUpa yoga karate hai / pUrvA aura uttarASADhA caMdra ko dakSiNa se evaM pramardarUpa yoga karate hai / yaha saba sarvabAhya maMDala meM yoga karate the, karate hai, kareMge / candra ke sAtha sadA pramarda yoga karatA huA eka hI nakSatra hai-jyeSThA / [55] candramaMDala kitane hai ? pandraha / ina candramaMDalo meM aise ATha candramaMDala hai jo sadA nakSatra se avirahita hote hai-pahalA, tIsarA, chaThThA, sAtavAM, AThavAM, dasavAM, gyArahavAM aura pandrahavAM / aise sAta candramaMDala hai jo sadA nakSatra se virahita hote hai-dusarA, cauthA, pAMcavAM, navavAM, bArahavAM, terahavAM aura caudahavAM / jo candramaMDala sUrya-candra nakSatro meM sAdhAraNa ho aise cAra maMDala hai-pahalAM, dusarA, gyArahavAM aura pandrahavAM / aise pAMca candramaMDala hai, jo sadA sUrya se virahita hote hai-chaThe se lekara dasavAM / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-12 | [56] he bhagavan ! ina nakSatro ke devatA ke nAma kisa prakAra hai ? ina aThThAvIsa nakSatro meM abhijIta nakSatra ke brahma nAmaka devatA hai, isI prakAra zravaNa ke viSNu, ghaniSThA ke vasudeva, zatabhipA ke varuNa, pUrvAbhAdrapadA ke aja, uttarAbhAdrapadA ke abhivRddhi, revatI ke pUSa, azvinI ke azva, bharaNI ke yama, kRtikA ke agni, rohiNI ke prajApati, mRgazirA ke soma, ArdrA ke rudradeva, punarvasU ke aditi, puSya ke bRhaspati, azleSA ke sarpa, maghA ke pitRdeva, pUrvA phAlgunI ke bhaga, uttarAphAlgunI ke aryamA, hasta ke saviSTa, citrA ke takSa, svAtI ke vAyu,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti - 10/12/56 169 vizAkhA ke indra evaM agni, anurAdhA ke mitra, jyeSThA ke indra, mUla ke naiRrti, pUrvASADhA ke ap aura uttarASADhA nakSatra ke vizva nAmaka devatA kahe hai / hue prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 13 [57] he bhagavan ! muhUrta ke nAma kisa prakAra hai ? eka ahorAtra ke tIza muhUrtta batAyeM hai - yathAnukramase - isa prakAra hai / [58] raudra, zreyAn, mitrA, vAyu, sugrIva, abhicandra, mAhendra, balavAn, brahmA, bahusatya, izAna-tathA [59] tvaSTrA, bhAvitAtmA, vaizravaNa, varuNa, AnaMda, vijayA, vizvasena, prajApati, upazama [60] gaMdharva, agniveza, zatavRSabha, AtapavAn, amama, RNavAn, bhauma, RSabha, aura rAkSasa / sarvArtha tathA prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 14 [61] he bhagavan kisa krama se dina kA krama kahA hai ? eka-eka pakSa ke pandraha divasa hai - pratipadA, dvitIyA yAvat pUrNimA / yaha pandraha divasa ke pandraha nAma isa prakAra hai[62] pUrvAMga, siddhamanorama, manohara, yazobhadra, yazodhara, sarvakAmasamRddha; tathA [ 63 ] indramUddhAbhiSikta, saumanasa, dhanaMjaya, arthasiddha, abhijAta, atyAzana, zataMjaya; [ 64 ] agnivezma aura upazama / ye divasa ke nAma hai / he bhagavan ! rAtri kA krama kisa taraha pratipAdita kiyA hai ? eka-eka pakSa meM pandraha rAtriyAM hai - pratipadArAtri, dvitIyArAtrI... yAvat...pandrahavIM rAtri / ina rAtriyoM ke pandraha nAma isa prakAra hai [ 65 ] uttamA, sunakSatrA, elApatyA, yazodharA, saumanasA, zrIsaMbhUtA; tathA[ 66 ] vijayA, vaijayaMtI, jayaMtI, aparAjitA, icchA, samAhArA, tejA, atitejA; [ 67 ] pandrahavI devAnandA / ye rAtriyoM ke nAma hai / prAbhRta- -10- prAbhRtaprAbhRta- 15 [ 68 ] he bhagavan ! yaha tithi kisa prakAra se kahI hai ? tithi do prakAra kI haidivasatithi aura rAtritithi / vaha divasa tithi eka-eka pakSa meM pandraha - pandraha hotI hai - naMdA, bhadrA, jayA, tucchA, pUrNA yaha pAMca ko tInagunA karanA, nAma kA krama yahIM hai / vaha rAtri tithi bhI eka eka pakSa meM pandraha hotI hai - ugravatI, bhogavatI, yazasvatI, savvasiddhA, zubhanAmA isI pAMca ko pUrvavat tIna gunA kara denA / prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 16 [ 69 ] he bhagavan ! nakSatra ke gotra kisa prakAra se kahe hai ? ina aThThAvIsa nakSatro meM abhijIta nakSatra kA gotra mudgalAyana hai, isI taraha zravaNa kA zaMkhAyana, ghaniSThA kA agratApasa, zatabhiSA kA karNalocana, pUrvAbhAdrapada kA jAtukarNiya, uttarAbhAdrapada kA dhanaMjaya, revatI kA pauSyAyana, azvinI kA AzvAyana, bharaNI kA bhArgaveza, kRtikA kA agniveza, rohiNI kA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 AgamasUtra-hindI anuvAda gautama, mRgazirSa kA bhAradvAja, ArdrA kA lauhityAyana, pUnarvasU kA vAziSTha, puSya kA kRSyAyana, AzleSA kA mAMDavyAyana, maghA kA piMgalAyana, pUrvAphAlgunIkA millAyana, uttarAphAlgunI kA kAtyAyana, hasta kA kauzika, citrA kA darbhiyAyana, svAti kA cAmaracchAyaNa, vizAkhA kA zrRMgAyana, anurAdhA kA golavvAyaNa, jyeSThA kA tiSyAyana, mUla kA kAtyAyana, pUrvASADhA kA vAtsyAyana aura uttarASADhA nakSatra kA vyAghrAyana gotra kahA gayA hai / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-17 | [70] he bhagavan ! nakSatra kA bhojanA kisa prakAra kA hai ? ina aThThAisa nakSatro meM kRtikA nakSatra dahiM aura bhAta khAkara, rohiNI-dhature kA cUrNa khAke, mRgazirA-indrAvAruNi cUrNa khAke, ArdrA-makkhana-khAke, punarvasU-ghI khAke, puSya-khIra khAke, azleSA-ajamA kA cUrNa khAke, maghA-kasturI khAke, pUrvAphAlgunI-maMDukaparNIkA cUrNa khAke, uttarAphAlgunI-vAghanakhI kA cUrNa khAke, hasta-cAvalakI kAMjI khAke, citrA-magakI dAla khAke, svAti-phala khAke, vizAkhAagasti khAke, anurAdhA-mizrikRta kura khAke, jyeSThA-bora kA cUrNa khAke, mUla (mUlApanna) zAka khAke, pUrvASADhA-Amale kA cUrNa khAke, uttarASADhA-bilvaphala khAke, abhijIta-puSpa khAke, zravaNa khIra khAke, ghaniSThA-phala khAke, zatabhiSA-tuvera khAke, pUrvAprauSThapadA karelA khAke, uttarAprauSThapadA-varAhakaMda khAke, khatI-jalacara vanaspati khAke, azvinI-vRttaka vanaspati cUrNa khAke aura bharaNI nakSatra meM tilatanduka khAkara kArya ko siddha karanA / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-18 | [71] he bhagavan ! gati bheda kisa prakAra se hai ? gatibheda (cAra) do prakAra se haisUryacAra aura candracAra / caMdra cAra-paMca saMvatsarAtmaka yuga kAla meM abhijIta nakSatra 67 cAra se caMdra kA yoga karatA hai, zravaNa nakSatra 67 cAra se candra kA yoga karatA hai yAvat uttarASADhA bhI 67 cAra se candra ke sAtha yoga karatA hai / AdityacAra-bhI isI prakAra samajhanA, vizeSa yaha kI unameM pAMca cAra (gatibheda) kahanA / / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-19| [72] he bhagavan ! mAsa ke nAma kisa prakAra se hai ? eka-eka saMvatsara meM bAraha mAsa hote hai; usake laukika aura lokottara do prakAra ke nAma hai / laukika nAma-zrAvaNa, bhAdrapada, Asoja, kArtika, mRgazirSa, pauSa, mahA, phAlguna, caitra, vaizAkha, jyeSTha aura aSADha / lokottara nAma isa prakAra hai [73] abhinanda, supratiSTha, vijaya, prItivarddhana, zreyAMsa, ziva, zizira, aura haimavAn tathA[74] vasanta, kusumasaMbhava, nidAgha aura bArahaveM vanavirodhi / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-20 [75] he bhagavan ! saMvatsara kitane hai ? pAMca, -nakSatrasaMvatsara, yugasaMvatsara, pramANasaMvatsara, lakSaNasaMvatsara, zanaizvarasaMvatsara /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti - 10/20/76 [ 76 ] nakSatrasaMvatsara bAraha prakAraka kA hai - zrAvaNa, bhAdrapada se lekara ASADha taka / bRhaspati mahAgraha bAraha saMvatsara meM sarva nakSatra maMDala pUrNa karatA hai / [77] yuga saMvatsara pAMca prakAra kA hai| cAMdra, cAMdra, abhivardhita, cAMdra aura abhivardhita / pratyeka cAndra saMvatsara caubIsa - caubIsa parva (pakSa) ke aura abhivardhita saMvatsara chabbIsa-chabbIsa parva ke hote hai / isa prakAra saba milAkara paMca saMvatsara kA eka yuga 124 parvo (pakSI) kA hotA hai / 171 [78] pramANa saMvatsara pAMca prakAra kA hai / nakSatra, candra, Rtu, Aditya aura abhivardhita / [79] lakSaNa saMvatsara pAMca prakAra kA hai / nakSatra yAvat abhivarddhita / usakA varNana isa prakAra se hai [ 80 ] samagra nakSatra yoga karate hai, samagra Rtu kA parivartana hotA hai, atizIta yA atiuSNa nahIM aise bahuudaka nakSatra hote hai / [81] caMdra sarva pUrNamAsI meM viSamacArI nakSatra se yoga karatA hai / kaTuka - bahuudaka vAlo ko cAMdra saMvatsara kahate hai / [82] viSama pravAla kA pariNamana, Rtu rahita puSpa phala kI prApti, varSA kA viSama barasanA, vaha Rtu saMvatsara kA karma hai / [83] Aditya saMvatsara meM pRthvI aura pAnI ko rasa tathA puSpa phala detA hai, alpa varSA se bhI sarasa aisI samyak niSpatti hotI hai / [84] abhivarddhita saMvatsara meM sUrya kA tApa teja hotA hai, kSaNalava divasa meM Rtu parivartita hotI hai, nimnasthala kI pUrti hotI hai [85] zanizcara saMvatsara aThThAisa prakAra kA hotA hai- abhijIta, zravaNa yAvat uttarASADhA athavA tIsa saMvatsara meM zanizcara mahAgraha sarva nakSatra maMDalo meM paribhramaNa karatA hai / prAbhRta-10- -prAbhRtaprAbhRta- 21 [86] he bhagavan ! nakSatra jyotiSka dvAra kisa prakAra se hai ? isa viSaya meM yaha pAMca pratipattiyAM hai / eka kahatA hai ki kRttikAdi sAta nakSatra paMca dvAravAle hai, dusarA maghAdi sAta ko pUrvadvArIya kahatA hai, tIsarA ghaniSThAdi sAtako cauthA azvinI Adi sAta ko aura pAMcavAM bharaNI Adi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya kahatA hai / jo kRtikAdi sAta ko pUrvadvArIya kahate hai unake mata se - maghAdi sAta dakSiNa dvArIya hai, anurAdhAdi sAta pazcimadvArIya hai aura ghaniSThAdi sAta uttaradvArIya hai / jo maghAdi sAta ko pUrvadvArIya batAte hai, unake matAnusAra - anurAdhAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai, ghaniSThAdi sAta nakSatra pazcimadvArIya hai tathA kRtikAdi sAta nakSatra uttaradvArIya hai / jo ghaniSThAdi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya batAte hai, unake matase - kRtikAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai, maghAdi sAta nakSatra pazcimadvArIya hai aura anurAdhAdi sAta nakSatra uttaradvArIya hai| jo azvinI Adi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya batAte hai, unake matase- puSyAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai, svAti Adi sAta nakSatra pazcimadvArIya hai aura abhijIta Adi sAta nakSatra uttaradvArIya hai / jo bharaNI Adi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya batAte hai, unake matase - AzleSAdi
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 AgamasUtra-hindI anuvAda sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai, vizAkhAdi sAta nakSatra pazcimadvArIya hai aura zravaNAdi sAta nakSatra uttaradvArIya hai / bhagavaMta pharamAte hai ki abhijIta, zravaNa, ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA aura revatI ye sAta pUrvadvArIya hai; azvinI, bharaNI, kRtikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA aura punarvasU ye sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai; puSya, AzleSA, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta aura citrA ye sAta nakSatra, pazcimadvArIya hai; svAtI, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASADhA aura uttarASADhA ye sAta nakSatra uttaradvArIya hai / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-22] [87] he bhagavan ! nakSatravicaya kisa prakAra se kahA hai ? yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa-samudro ke ThIka bIca meM yAvat ghIrA huA hai / isa jaMbUdvIpa meM do candra prakAzita hue the, hote hai aura hoMge; do sUrya tape the, tapate hai aura tapeMge; chappana nakSatrone yoga kiyA thA, karate hai aura kareMge-vaha nakSatra isa prakAra hai-do abhijIt, do zravaNa, do ghaniSThA...yAvat...do uttarASADhA / ina chappana nakSatro meM do abhijIt nakSatra aise hai jo candra ke sAtha navamuhUrta evaM eka muhUrtameM sattAIsa saDasaThThAMza bhAga se yoga karate hai, candra ke sAtha pandraha muhUrta se yoga karanevAle nakSatra bAraha hai-do uttarAbhAdrapadA, do rohiNI, do punarvasU, do uttarAphAlgunI, do vizAkhA aura do uttarASADhA / tIsamuhUrta se candra ke sAtha yoga karanevAle tIsa nakSatra hai / zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapada, revatI, azvinI, kRtikA, mRgazirSa, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA ye saba do-do / pIstAlIza muhUrta se candra ke sAtha yoga karanevAle nakSatra bAraha hai / do uttarAbhAdrapada, do rohiNI, do punarvasU, do uttarAphAlgunI, do vizAkhA aura do uttraassaaddhaa| sUrya ke sAtha cAra ahorAtra evaM cha muhartta se yoga karanevAle nakSatra do abhijIta hai; bAraha nakSatra sUrya ke sAtha cha ahorAtra evaM ikkIza muhUrta se yoga karate hai-do zatabhiSA, do bharaNI, do ArdrA, do azlepA, do svAti aura do jyeSThA / tIza nakSatra sUrya ke sAtha teraha ahorAtra evaM bAraha muhUrta se yoga karate hai-do zravaNa yAvat do pUrvASADhA; bAraha nakSatra sUrya se bIsa ahorAtra evaM tIna muhUrta se yoga karate hai / do uttarA bhAdrapada yAvat do uttarASADhA / [88] he bhagavan ! sImAviSkaMbha kisa prakAra se hai ? ina chappana nakSatro meM do abhijIta nakSatra aise hai jisakA sImAviSkambha 630 bhAga evaM trIza saDasaThThAMza bhAga hai; bAraha nakSatra kA 1005 evaM trIza saDasaThThAMza bhAga sImA viSkambha hai-do zatabhiSA yAvat do jyeSThA; tIsa nakSatra kA sImAviSkaMbha 2010 evaM tIza saDasaTThAMza bhAga hai-do zravaNa yAvat do pUrvASADhA, bArahanakSatra 3015 evaM tIza saDasaTThAMza bhAga sImA viSkambha se hai-do uttarA bhAdrapadA yAvat do uttarASADhA / [89] ina chappana nakSatro meM aise koi nakSatra nahIM hai jo sadA prAtaHkAla meM candra se yoga karake rahate hai / sadA sAyaMkAla aura sadA ubhayakAla candra se yoga karake rahanevAlA bhI koi nakSatra nahIM hai / kevala do abhijIta nakSatra aise hai jo cuMvAlIsamI-cuMvAlIsamI amAvAsyA meM nizcitarUpa se prAtaHkAla meM candra se yoga karate hai, pUrNimA meM nahIM karate /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-10/22/90 173 [10] nizcitarUpa se bAsaTha pUrNimA evaM bAsaTha amAvAsyAe ina pAMca saMvatsaravAle yuga meM hotI hai / jisa desameM arthAt maMDala meM candra sarvAntima bAMsaTavI pUrNimA kA yoga karatA hai, usa pUrNimA sthAna se anantara maMDala kA 124 bhAga karake usake batrIzaveM bhAga meM vaha candra pahalI pUrNimA kA yoga karatA hai, vaha pUrNimAvAle caMdramaMDala kA 124 bhAga karake usake veM bhAga pradeza meM yaha dusarI pUrNimA kA candra yoga karatI hai, isI abhilApa se isa saMvatsara kI tIsarI pUrNimA ko bhI jAnanA / jisa pradeza caMdra tIsarI pUrNimA kA yoga samApta karatA hai, usa pUrNimA sthAna se usa maMDala ko 124 bhAga karake 228veM bhAga meM yaha candra bArahavIM pUrNimA kA yoga karatA hai / isI abhilApa se una una pUrNimA sthAna se eka-eka maMDala ke 124 - 124 bhAga karake battIsaveM - battIsaveM bhAga meM isa saMvatsara kI Age-Age kI pUrNimA ke sAtha candra yoga karatA hai / isI jaMbUdvIpa meM pUrva-pazcima lambI aura uttara-dakSiNa vistAravAlI jIvArUpa maMDala kA 124 bhAga karake dakSiNa vibhAga ke caturthAMza maMDala ke sattAisa bhAga grahaNa karake, aThThAisave bhAga ko bIsase vibhakta karake aThThArahave bhAga ko grahaNa karake tIna bhAga evaM do kalA se pazcAtsthita caubbhAga maMDala ko prApta kie binA yaha candra antima bAvanavI pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai / [11] isa paMcasaMvatsarAtmaka yuga meM prathama pUrNimA ke sAtha sUrya kisa maMDalapradeza meM rahakara yoga karatA hai ? jisa deza meM sUrya sarvAntima bAsaThavIM pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai| usa maMDala ke 124 bhAga karake corAnaveM bhAga ko grahaNa karake yaha sUrya prathama pUrNimA se yoga karatA hai / isI abhilApa se pUrvavat - isa saMvatsara kI dusarI aura tIsarI pUrNimA se bhI yoga karatA hai / isI taraha jisa maMDala pradeza meM yaha sUrya tIsarI pUrNimA ko pUrNa karatA hai usa pUrNimA sthAna ke maMDala ko 124 bhAga karake 846vAM bhAga grahaNa karake yaha sUrya bArahavIM pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai / isI abhilApase vaha sUrya una una maMDala ke 124 bhAga karake 94 - 94veM bhAga ko grahaNa karake una una pradeza meM Age-Age kI pUrNimA se yoga karatA hai / candra ke samAna abhilApa se bAvanavIM pUrNimA ke gaNita ko samajha lenA / [12] isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM candra kA prathama amAvasyA ke sAtha yoga batAte hai - jisa deza meM antima bAvanavIM amAvAsyA ke sAtha candra yoga karake pUrNa karatA hai, usa deza - maMDala ke 124 bhAga karake usake batrIzaveM bhAga meM prathama amAvAsyA ke sAtha caMdra yoga karatA hai, candra kA pUrNimA ke sAtha yoga jisa abhilApase batAe hai usI abhilApa se amAvAsyA ke yoga ko samajhalenA... yAvat... jisa desameM caMdra antima pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai usI desa meM vaha vaha pUrNimA sthAnarUpa maMDala ke 124 bhAga karake solaha bhAga ko chor3akara yaha candra bAsaThavIM amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai / [13] aba sUrya kA amAvAsyA ke sAtha yoga batAte hai-jisa maMDala pradeza meM sUrya antima bAsaThavIM amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai, usa amAvAsyAsthAna rUpa maMDala ko 124 bhAga karake 94veM bhAga grahaNa karake yaha sUrya isa saMvatsara kI prathama amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai, isa prakAra jaise sUrya kA pUrNimA ke sAtha yoga batAyA thA, usIke samAna amAvAsyA ko bhI samajha lenA... yAvat... antima bAvanavIM amAvasAya ke bAre meM kahate hai kijisa maMDalapradeza meM sUrya antima bAsaThavIM pUrNimA ko pUrNa karatA hai, usa pUrNimAsthAna maMDala
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 AgamasUtra-hindI anuvAda ke 124 bhAga karake 47 bhAga chor3akara yaha sUrya antima bAsaThavIM amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai / [94] isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama pUrNimA meM caMdra kisa nakSatra se yoga karatA hai ? ghaniSThA nakSatra se yoga karatA hai, ghaniSThA nakSatra ke tIna muhUrta pUrNa evaM eka muhUrta ke unnIsa vAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThThaveM bhAgako saDasaTha se vibhakta karake jo paiMsaTha cUrNikA bhAga zeSa rahate hai, usa samaya meM caMdra prathama pUrNimA ko samApta karatA hai / sUrya pUrvAphAlgunI nakSatra ke aThThAisa muhurta evaM eka muhUrta ke aDatIsa bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ke saDasaTha bhAga karake battIsa cUrNikA bhAga zeSa rahane para sUrya prathama pUrNimA ko samApta karatA hai / dusarI pUrNimA-uttarA prauSThapadA ke sattAIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke cauda bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake jo bAsaTha cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba caMdra dusarI pUrNimAko samApta karatA hai aura citrA nakSatra ke ekamuharta ke aThThAisa bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake tIza cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba sUrya dusarI pUrNimA ko samApta karatA hai / tIsarIpUrNimA-uttarASADhA nakSatra ke chabbIza muhUrta evaM ekamuhUrta ke chabbIza bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaTha bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake jo coppana cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba caMdra tIsarI pUrNimA ko samApta karatA hai / punarvasU nakSatra ke solaha muhUrta aura eka muhUrta ke ATha bAsaThAMza bhAga tathA bAsaTha bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bIsa cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba sUrya tIsarI pUrNimA ko pUrNa karatA hai / caMdra uttarASADhA ke carama samaya meM bAsaThavIM pUrNimA ko samApta karatA hai aura sUrya puSya nakSatra ke unnIsa muhUrta aura eka muhUrta ke teyAlIza vAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake tetIza cUrNikA bhAga zeSa rahane para bAsaThavIM pUrNimA ko samApta karatA hai / [95] isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama amAvAsyA meM caMdra azleSA nakSatra se yoga karatA hai / AzlepA nakSatra kA eka muhUrta evaM eka muhUrta ke cAlIza bAsaThThAMza bhAga muhUrta tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bAsaTha cUrNikA bhAga zeSa rahane para candra prathama amAvAsyA ko samApta karatA hai, azleSA nakSatra ke hI sAtha candra ke samAna gaNita se sUrya prathama amAvAsyA ko samApta karatA hai / antima amAvAsyA ko caMdra aura sUrya pUnarvasU nakSatra se yoga karake samApta karate hai / usa samaya punarvasU nakSatra ke bAisa muhUrta evaM eka muhUrta ke bayAlIza bAsaThThAMza bhAga zeSa rahatA hai / [96] jisa nakSatra ke sAtha candra jisa dezameM yoga karatA hai vahI 819 muhUrta tathA eka muhUrta ke caubIsa bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bAsaTha cUrNikA bhAga ko grahaNa karake punaH vahI caMdra anya jisa pradeza meM sadRza nakSatra ke sAtha yoga karatA hai, vivakSita dina meM candra jisa nakSatra se jisa pradeza meM yoga karatA hai vaha 1638 muhUrta evaM eka muhUrta ke unacAsa bAsaThAMza bhAga tathA bAMzaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake paiMsaTha cUrNikA bhAga grahaNa karake punaH vahI caMdra usI nakSatra se yoga karatA hai / jisa maMDala pradeza meM jisa nakSatra ke sAtha caMdra yoga karatA hai, usI maMDala meM 54900 muhUrta grahaNa karake punaH vahI caMdra anya sadRza nakSatra ke sAtha yoga karatA hai / vivakSita divasa meM candra jisa nakSatra
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-10/22/96 175 se yoga karatA hai, vahI caMdra 109800 muhUrta grahaNa karake punaH vahI candra usI nakSatra se yoga karatA hai / vivakSita divasa meM sUrya jisa maMDalapradeza meM jisa nakSatra se yoga karatA hai, vahI sUrya 366 ahorAtra grahaNa karake punaH vahI sUrya anya sadRza nakSatra se usI pradeza meM yoga karatA hai / vivakSita divasa meM jisa nakSatra ke sAtha jisa maMDala pradeza meM yoga karatA hai, vahI sUrya 732 rAtridino ko grahaNa karake punaH usI nakSatra se yoga karatA hai / isI prakAra 1830 ahorAtra meM vahI sUrya usI pradezamaMDala meM anya sadRza nakSatra se yoga karatA hai aura 3660 ahorAtra vahIM sUrya punaH usI pUrvanakSatra se yoga karatA hai / [97] jisa samaya yaha caMdra gati samApanna hotA hai, usa samaya anya caMdra bhI gati samApanna hotA hai; jaba anya caMdra gati samApanna hotA hai usa samaya yaha caMdra bhI gati samApanna hotA hai / isI taraha sUrya ke graha ke aura nakSatra ke sambandha meM bhI jAnanA / jisa samaya yaha caMdra yogayukta hotA hai, usa samaya anya caMdra bhI yogayukta hotA hai aura jisa samaya anya caMdra yogayukta hotA hai usa samaya yaha caMdra bhI yogayukta hotA hai / isa taraha sUrya ke, grahake aura nakSatra ke viSaya meM bhI samajhalenA / candra, sUrya, graha aura nakSatra sadA yogayukta hI hote hai / prAbhRta-10-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (prAbhRta-11) [98] he bhagavan ! saMvatsarakA prAraMbha kisa prakAra se kahA hai ? nizcaya se pAMca saMvatsara kahe hai-cAMdra, cAMdra, abhivardhita, cAMdra aura abhivardhita / isameM jo pAMcaveM saMvatsara kA paryavasAna hai vaha anantara puraskRta samaya yaha prathama saMvatsara kI Adi hai, dvitIya saMvatsara kI jo Adi hai vahIM anantara pazcAtkRt prathama saMvatsara kA samApti kAla hai / usa samaya caMdra uttarASADhA nakSatra ke chabbIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke chabbIsa bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake coppana cUrNikA bhAga zeSa rahane para yoga karake parisamApta karatA hai / aura sUrya punarvasU nakSatra se solaha muhUrta evaM eka muhUrta ke ATha bAsaThThAMza bhAga tathA bAMsaThave bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bIsa cUrNikA bhAga zeSa rahane para yoga karake prathama saMvatsara ko samApta karate hai / isI taraha prathama saMvatsara kA paryavasAna hai vaha dusare saMvatsara kI Adi hai, dusare kA paryavasAna vaha tIsare saMvatsara kI Adi hai, tIsare kA paryavasAna vaha cauthe saMvatsara kI Adi hai, cauthe kA paryavasAna, vaha pAMcave saMvatsara kI Adi hai / tIsare saMvatsara ke prAraMbha kA anantara pazcAtkRt samaya dusare saMvatsara kI samApti hai...yAvat...prathama saMvatsara kI Adi kA anantara pazcAtkRt samaya pAMcave saMvatsara kI samApti hai / dusare saMvatsara kI parisamApti meM candra pUrvASADhA nakSatra se yoga karatA hai, tIsare meM uttarASADhA se, cauthe meM uttarASADhA aura pAMcave saMvatsara kI samApti meM bhI candra uttarASADhA nakSatra se yoga karatA hai aura sUrya dusare se cauthe saMvatsara kI samApti meM punarvasU se tathA pAMcave saMvatsara kI samApti meM puSya nakSatra se yoga karatA hai
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 AgamasUtra-hindI anuvAda nakSatra ke muharta Adi gaNita prathama saMvatsara kI samApti meM die hai, bAda meM dUsare se pAMcave kI samApti meM chora die hai / akSarazaH anuvAda meM gaNitIka kliSTatA ke kAraNa aisA kiyA hai / jijJAsao ko bindrApti kI vaha mUla pATha kA anusaraNa kare / (prAbhRta-12) [99] he bhagavan ! kitane saMvatsara kahe hai ? nizcayase yaha pAMca saMvatsara kahe hai-nakSatra, caMdra, Rtu, Aditya aura abhivardhita / prathama nakSatra saMvatsara kA nakSatra mAsa tIsa muhUrta ahorAtra pramANa se sattAIsa rAtridina evaM eka rAtridina ke ikkIsa saDasaThAMza bhAga se rAtridina kahe hai / vaha nakSatra mAsa 819 muharta evaM eka muMhata ke sattAisa saDasaThThAMza bhAga muhUrta parimANa se kahA gayA hai / isa muharta parimANa rUpa antara ko bAraha gunA karake nakSatra saMvatsara parimANa prApta hotA hai, usake 327 ahorAtra evaM eka ahorAtra ke ikAvana vAsaThAMza bhAga pramANa kahA hai aura usake muhUrta 9832 evaM eka muhUrta ke chappana saDasaThAMza bhAga pramANa hote hai / caMdra saMvatsara kA candramAsa tIza muhUrta ahorAtra se gInate hue unatIsa rAtridina evaM eka rAtridina ke battIsa vAsaTAMza bhAga pramANa hai / usakA muhUrtapramANa 850 muhUrta evaM eka muhUrta ke tettIza chAsaThAMza bhAga pramANa kahA hai, isako bAraha gunA karane se candra saMvatsara prApta hotA hai, jinakA rAtridina pramANa 354 ahorAtra evaM eka rAtri ke bAraha bAsaThAMza bhAga pramANa hai, isI taraha muhUrta pramANa bhI kaha lenA / tRtIya Rtu saMvatsara kA RtumAsa trIsa muhUrta pramANa ahorAtra se gInate hue trIsa ahorAtra pramANa kahA hai, usakA muhUrta pramANa 900 hai, isa muhUrta ko bAraha gunA karake Rtu saMvatsara prApta hotA hai, jinake rAtridina 360 hai aura muhUrta 10800 hai / / cauthe Aditya saMvatsara kA Aditya mAsa trIsa muhUrta pramANa se gInate hue tIsa ahorAtra evaM ardha ahorAtra pramANa hai, unakA muhUrta pramANa 916 hai, isako bAraha gunA karake Aditya saMvatsara prApta hotA hai, jinake dina 366 aura muhUrta 10980 hote hai / pAMcavAM abhivardhita saMvatsara kA abhivardhita mAsa trIza muharta ahorAtra se gInate hue ikatIsa rAtridina evaM UnatIsa muhUrta tathA eka muhUrta ke sattaraha bAsaThAMza bhAga pramANa kahA hai, muhUrta pramANa 959 muhUrta evaM eka muhUrta ke sattaraha bAsaThAMza bhAga hai, inako bAraha gunA karane se abhivardhita saMvatsara prApta hotA hai, unake rAtridina 383 evaM ikkIsa muhUrta tathA eka muhurta ke aThAraha bAsaThAMza bhAga pramANa hai, isI taraha muhUrta bhI kaha lenA / [100] samasta paMca saMvatsaro kA eka yuga 1791 ahorAtra evaM unnIsa muhUrta tathA eka muhurta kA sattAvana bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake pacapana cUrNikA bhAga ahorAtra pramANa hai / usake muhUrta 53749 evaM eka muhUrta ke sattAvana bAsaThAMza bhAga tathA bAMsaThave bhAga ke pacapana saDasaTAMza bhAga pramANa hai / ahorAtra yuga pramANa aDatIsa ahorAtra evaM daza muhUrta tathA eka muhUrta ke cAra bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ke bAraha saDasaThAMza bhAga hai / isakA muhUrta pramANa 1150 muhUrta evaM eka muhUrta ke.cAra bAsaThAMza bhAga
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-12/-/100 177 tathA vAsaThaveM bhAga ko saDasaTa se vibhakta karake vAraha cUrNikA bhAga hai / rAtridina kA pramANa 1830 hai, tathA 54900 muharta pramANa | [101) eka yuga meM sATha sauramAsa aura bAsaTha cAMdramAsa hote hai / isa samaya ko chaha gunA karake bAraha se vibhakta karane se trIsa Aditya saMvatsara aura ikatIsa cAMdra saMvatsara hote hai| eka yuga meM sATha Aditya mAsa, ekasaTha Rtu mAsa, bAsaTha cAMdramAsa aura saDasaTha nakSatra mAsa hote hai aura isI prakAra se sATha Aditya saMvatsara yAvat saDasaTha nakSatra saMvatsara hote hai / abhivardhita saMvatsara sattAvana mAsa, sAta ahorAtra gyAraha muhUrta evaM eka muhUrta ke teisa bAsaThAMza bhAga pramANa hai, Aditya saMvatsara sATha mAsa pramANa hai, Rtu saMvatsara ekasaTha mAsa pramANa hai, cAMdra saMvatsara bAsaTha-mAsa pramANa hai aura nakSatra saMvatsara saDasaTha mAsa pramANa haiM | isa samaya ko 156 se guNita karake tathA bAra se vibhAjita karake abhivardhita Adi saMvatsara kA pramANa prApta hotA hai / [102] nizcaya se Rtu chaha prakAra kI hai-prAvRT, varSA rAtra, zarada, hemaMta, vasaMta aura grISma / yaha saba agara caMdraRtu hotI hai to do-do mAsa pramANa hotI hai, 354 ahorAtra se gInate hue sAtireka unasATha-unasATha rAtri pramANa hotI hai / isameM chaha avamarAtra-kSayadivasa kahe hai-tIsare, sAtaveM gyArahaveM, pandrahaveM-unnIsaveM aura teisa meM parva meM avamarAtri hotI hai / chaha atirAtra-vRddhidivasa kahe hai jo cauthe-AThaveM-bArahaveM-solahave-bIsaveM aura caubIsaveM parva meM hotA hai| [103] sUryamAsa kI apekSA se chaha atirAtra aura cAMdramAsa kI apekSA se chaha avamarAtra pratyeka varSa meM Ate hai / [104) eka yuga meM pAMca varSAkAlika aura pAMca haimantika aisI daza AvRtti hotI hai / isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama varSAkAlika AvRtti meM caMdra abhijIta nakSatra se yoga karatA hai, usa samaya meM sUrya puSya nakSatra se yoga karatA hai, puSya nakSatra se unatIsa muhurta evaM eka muhurta ke teyAlIsa bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake tetIsa cUrNikA bhAga pramANa zeSa rahatA hai taba sUrya pahalI varSAkAlika AvRtti ko pUrNa karatA hai / dusarI varSAkAlikI AvRtti meM caMdra mRgazirA nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yoga karatA hai, tIsarI varSAkAlikI AvRtti meM caMdra vizAkhA nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yoga karatA hai, cauthI meM caMdra revatI ke sAtha aura sUrya puSya ke sAtha hI yoga karatA hai, pAMcavI meM caMdra pUrvAphAlgunI ke sAtha aura puSya ke sAtha hI yoga karatA hai / puSya nakSatra gaNita prathama AvRtti ke samAna hI hai, candra ke sAtha yoga karanevAle nakSatra gaNita meM bhinnatA hai vaha mUlapATha se jAna lenA caahie| 105] isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama haimantakAlikI AvRtti meM caMdra hastanakSatra se aura sUrya uttarApADhA nakSatra se yoga karatA hai, dusarI hemantakAlikI AvRtti meM caMdra zatabhiSA nakSatra se yoga karatA hai, isI taraha tIsarI meM candra kA yoga puSya ke sAtha, cauthI meM candra kA yoga mUla ke sAtha aura pAMcavI hemantakAlikI AvRtti meM candra kA yogakRtikA ke sAtha hotA hai aura ina sabameM sUrya kA yoga uttarASADhA ke sAtha hI rahatA hai / __prathama haimantakAlikI AvRtti meM candra jaba hasta nakSatra se yoga karatA hai to hastanakSatra 8/12
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 AgamasUtra-hindI anuvAda pAMca muhUrta evaM eka muhUrta ke pacAsa bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ke saDasaTha bhAga se vibhakta karake sATha cUrNikA bhAga zeSa rahate hai aura sUrya kA uttarASADhA nakSatra se yoga hotA hai taba uttarASADhA kA carama samaya hotA hai, pAMco AvRtti meM uttarASADhA kA gaNita isI prakAra kA hai, lekina caMdra ke sAtha yoga karanevAle nakSatro meM bhinnatA hai, vaha mUla pATha se jaanlenaa| [106] nizcaya se yoga daza prakAra ke hai-vRSabhAnujAta, veNukAnujAta, maMca, maMcAtimaMca, chatra, chatrAtichatra, yuganaddha, dhanasaMmarda, prINita aura maMDukapluta, isameM chatrAtichatra nAmaka yoga caMdra kisa deza meM karatA hai ? jaMbUdvIpa kI pUrva-pazcima tathA uttara-dakSiNa lambI jIvA ke 124 bhAga karake naiRtya kone ke caturthAMza pradeza meM sattAisa aMzo ko bhogakara aThThAisaveM ko bIsa se vibhakta karake aThAraha bhAga grahaNa karake tIna aMza aura do kalA se naiRtya koNa ke samIpa candra rahatA hai / usameM candra upara, madhya meM nakSatra aura nIce sUrya hone se chatrAtichatra yoga hote hai aura candra citrAnakSatra ke anta bhAga meM rahatA hai / (prAbhRta-13) [107] he bhagavan ! caMdramA kI kSayavRddhi kaise hotI hai ? 885 muharta evaM eka muhUrta ke tIsa bAsaThAMza bhAga se zuklapakSa se kRSNapakSa meM gamana karake caMdra 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke chayAlIsa bAsaThAMza bhAga yAvat itane muhUrta meM caMdra rAhuvimAna prabhA se raMjita hotA hai, taba prathama dina kA eka bhAga yAvat paMdrahave dina kA pandrahaveM bhAga meM caMdra rakta hotA hai, zeSa samaya meM caMdra rakta yA virakta hotA hai / yaha pandrahavA dina amAvAsyA hotA hai, yaha he prathama pakSa / isa kRSNapakSa se zukla pakSa meM gamana karatA huA caMdra 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke chayAlIsa bAsaThAMza bhAga se caMdra virakta hotA jAtA hai, ekama meM eka bhAga se yAvat pUrNimA ko pandraha bhAga se virakta hotA hai, yaha hai pUrNimA aura dusarA pakSa / [108] nizcaya se eka yuga meM bAsaTha pUrNimA aura bAsaTha amAvAsyA hotI hai, bAsaThavIM pUrNimA sampUrNa virakta aura bAsaThavIM amAvAsyA sampUrNa rakta hotI hai / yaha 124 pakSa hue | pAMca saMvatsara kAla se yAvat kiMcit nyUna 124 pramANa samaya asaMkhyAta samaya dezarakta aura virakta hotA hai / amAvAsyA aura pUrNimAkA antara 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke chayAlIsa vAsaTThAMza bhAga pramANa hotA hai / amAvAsyA se amAvAsyA kA antara 885 muhUrta evaM eka muhUrta ke battIsa bAsaThAMza bhAga pramANa hotA hai, pUrNimA se pUrNimA kA antara isI taraha samajhanA / yahI caMdra mAsa hai / / [109] caMdra ardhacAndra mAsa meM kitane maMDala meM gamana karatA hai ? vaha caudaha maMDala evaM pandrahavA maMDala kA caturthAMza bhAga gamana karatA hai / sUrya ke arddhamAsa meM caMdra solaha maMDala meM gamana karatA hai / solaha maMDala cArI vahI caMdra kA udaya hotA hai aura dusare do aSTaka meM niSkramyamAna caMdra pUrNimA meM praveza karatA huA gamana karatA hai / prathama ayana se dakSiNa bhAga kI tarapha se praveza karatA huA caMdra sAta ardhamaMDala meM gamana karatA hai, vaha sAta arddhamaMDala hai-dusarA, cauthA, chaThThA, AThavAM, dasavAM, bArahavAM aura caudahavAM / prathama ayana meM gamana karatA huA caMdra pUrvokta maMDalo meM uttara bhAga se AraMbha karake antarAbhimuka praveza karake chaha maMDala aura sAtaveM maMDala kA teraha saDasaThAMza bhAga meM praveza karake gamana karatA hai, yaha chaha maMDala hai
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-13/-/109 179 tIsarA, pAMcavAM, sAtavAM, navavAM, gyArahavA aura terahavAM evaM pandrahaveM ardhamaMDala meM vaha teraha saDasaThAMza bhAga gamana karatA hai / caMdra kA yaha pahalA ayana pUrNa haA / jo nakSatra ardhamAsa hai vaha caMdra ardhamAsa nahIM hai aura jo caMdra ardhamAsa hai vaha nakSatra ardhamAsa nahIM hai phira nAkSatra ardhamAsa kA caMdra caMdra ardhamAsa meM tulya samaya meM kaise gamana karatA hai ? eka ardhamaMDala meM gamana karake cArasaThyaMza bhAga evaM ekatIza saDasaThAMza bhAga se cheda karake nava bhAga se gamana karatA hai / dusare ayana meM gamana karatA caMdra pUrva bhAga se nikalakara sAta copanna jAkara anya dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai, sAta teraha jAkara phira apane dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai, pazcima bhAga se nikalakara cha-cauppana jAkara dusare dvArA cIrNa mArga meM aura phira cha teraha jAkara svayaMcirNa mArga meM gamana karatA hai, do teraha jAkara koI asAmAnya mArga meM gamana karatA hai / usa samaya sarva abhyaMtara maMDala se nikalakara sarva bAhya maMDala meM gamana karatA hai taba do teraha jAkara caMdra kisI asAmAnya mArga meM svayameva praveza karake gamana karatA hai isa taraha dusarA ayana pUrNa hotA hai / . ____ caMdra aura nakSatra mAsa eka nahIM hote phirabhI tulya samaya meM caMdra kaise gamana karatA hai ? vaha do arddhamaMDala meM gamana karate hue ATha saDasaThAMza bhAga arddha maMDala ko ikatIsa saDasaThAMza bhAga se chedakara aThArahave bhAga meM dvitIya ayana meM praveza karatA huA caMdra pazcima bhAga se praveza karatA huA anantara bAhya pazcima ke arddhamaMDala ke ekacAlIsa saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM athavA dusare dvArA cirNa mArga meM gamana karake teraha saDasaThAMza bhAga jAkara dusare dvArA cIrNa mArga meM gamana karatA hai phira teraha saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM yA paracirNa mArga meM gamana karatA hai, isa taraha anaMtara aise bAhya pazcima maMDala ko samApta karatA hai / tIsare ayana meM gayA huA caMdra pUrva bhAga se praveza karate hue bAhya tRtIya pUrva dizA ke ardhamaMDala ko ekacAlIza sar3asaThAMza bhAga jAkara svayaM yA dusare dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai phira teraha saDasaThAMza bhAga jAkara dusare dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai, phira teraha saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM yA dusare dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai itane meM bAhya tRtIyapUrvIya maMDala samApta ho jAtA hai / vaha tIsare ayana ko pUrNa karake caMdra pazcima bhAga se bAhya ke cauthe pazcimI arddhamaMDala meM ATha saDasaThAMza bhAga ke ikatIsa saDasaThAMza bhAga se chedakara aThAraha bhAga jAkara svayaM yA dusare dvArA cIrNa maMDala meM gamana karatA hai yAvat pUrvokta gaNita se bAhya cauthA pazcimI ardhamaMDala ko samApta karatA hai / isa prakAra caMdramAsa meM caMdra coppana bhAga ke teraha bhAga meM do teraha bhAga jAkara paracIrNa maMDala meM gamana karake, teraha teraha bhAga jAkara svayaM cIrNa maMDala meM gamana karake yAvat isI taraha praticIrNa karatA hai, yaha huA candra kA abhigamana-niSkramaNa-vRddhi-nirvRddhi ityAdi / prAbhRta-13-kA muni dIparatnasAgara kRt anuvAda pUrNa (prAbhRta-14) [110] he bhagavan ! caMdra kA prakAza kaba jyAdA hotA hai ? zukla pakSa meM jyAdA hotA hai / kRSNapakSa se zuklapakSa meM jyAdA prakAza hotA hai / kRSNapakSa se zuklapakSa meM AtA huA
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 AgamasUtra-hindI anuvAda candra 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke cheyAlIza bAsaThAMza bhAga prakAza kI kramazaH vRddhi karatA hai / zuklapakSa kI ekama meM eka bhAga kI, dujako do bhAgakI...yAvat...pUrNimA ko pandraha bhAga kI prakAza meM vRddhi karatA hai, pUrNimA ko pUrNa prakAzita hotA hai / jyotsanA kA yaha pramANa parita saMkhyAtIta batAyA hai / zukla pakSa kI apekSA se kRSNa pakSa meM jyAdA andhakAra hotA hai, zuklapakSa ke sambandha meM jo kahA hai vahIM gaNita yahAM bhI samajha lenA / vizeSa yaha ki yahAM kramazaH andhakAra kI vRddhi hotI haiM aura pandrahaveM dina meM amAvAsyA ke dina saMpUrNa andhakAra ho jAtA hai / (prAbhRta-15) [111) he bhagavan ! ina jyotiSko meM zIghragati kauna hai ? caMdra se sUrya zIghragati hai, sUrya se graha, graha se nakSatra aura nakSatra se tArA zIghragati hote hai / sabase alpagatika caMdra hai aura sabase zIghragati tArAe hai / eka-eka muhUrta meM gamana karatA huA caMdra, una-una maMDala sambandhI paridhi ke 1768 bhAga gamana karatA huA maMDala ke 109800 bhAga karake gamana karatA hai / eka muhUrta meM sUrya una-una maMDala kI paridhi ke 1830 bhAgo meM gamana karatA huA una maMDala ke 109800 bhAga cheda karake gati karatA hai / nakSatra 1835 bhAga karate hue maMDala ke 109800 bhAga cheda karake gati karatA hai / [112] jaba caMdra gati samApanaka hotA hai, taba sUrya bhI gati samApanaka hotA hai, usa samaya sUrya bAsaTha bhAga adhikatA se gati karatA hai / isI prakAra se caMdra se nakSatra kI gati saDasaTha bhAga adhika hotI hai, sUrya se nakSatra kI gati pAMca bhAga adhika hotI hai / jaba caMdra gati samApatraka hotA hai usa samaya abhijIta nakSatra jaba gati karatA hai to pUrvadizA se candra ko nava muhUrta evaM dazaveM muhUrta ke sattAisa saDasaThThAMza bhAga muhUrta se yoga karatA hai, phira yoga parivartana karake usako choDatA hai / usake bAda zravaNanakSatra tIsa muhUrta paryanta caMdra se yoga karake anuparivartita hotA hai, isa prakAra isI abhilApa se pandraha muhurta-tIsa muharta-pIstAlIza muharta ko samajha lenA yAvat uttarASADhA / jaba caMdra gati samApanna hotA hai taba graha bhI gati samApanaka hokara pUrva dizA se yathA sambhava caMdra se yoga karake anuparivartita hote hai yAvat joga rahita hote hai / isI prakAra sUrya ke sAtha pUrvadizA se abhijita nakSatra yoga karake cAra ahorAtra evaM chaha muhUrta sAtha rahakara anuparivartIta hotA hai, isI prakAra cha ahorAtra evaM ikkIsa muhUrta, teraha ahorAtra evaM bAraha muhUrta, bIsa ahorAtra evaM tIna muhurta ko samajha lenA yAvat uttarASADhA nakSatra sUrya ke sAtha bIsa ahorAtra evaM tIna muhUrta taka yoga kare anuparivartita hotA hai / sUrya kA graha ke sAtha yoga caMdra ke samAna samajha lenA / [1137 nakSatra mAsa meM caMdra kitane maMDala meM gati karatA hai ? vaha teraha maMDala evaM caudahaveM maMDala meM cavAlIsa saDasaTThAMza bhAga paryanta gati karatA hai, sUrya teraha maMDala aura caudahaveM maMDala meM chayAlIsa saDasaThAMza bhAga paryanta gati karatA hai, nakSatra teraha maMDala evaM caudaha maMDala ke arddha saDatAlIza SaDapaThAMza bhAga paryanta gati karatA hai / candra mAsa meM ina saba kI maMDalagati isa prakAra hai-caMdra kI savA caudaha maMDala, sUrya
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti - 15/-/113 kI pandraha maMDala aura nakSatra kI caturbhAga nyUna pandraha maMDala / Rtu mAse meM ina savakI maMDala gati-caMdra kI caudahamaMDala evaM pandrahave maMDala meM tIsa ekasaThAMza bhAga, sUrya kI pandraha maMDala aura nakSatra kI pandraha maMDala evaM solahave maMDala meM pAMca eka so bAvIzAMza bhAga hai / Aditya mAsa meM ina kI maMDalagati-candra kI caudaha maMDala evaM pandrahaveM maMDala meM gyAraha pandrahAMza, sUrya kI savA pandraha maMDala aura nakSatra kI pandrahamaMDala evaM solahave maMDala kA paitIsa ekasovIzAMza bhAga hai / abhivardhita mAsa meM inakI gati-caMdra kI pandraha maMDala evaM solahave maMDala meM terAzI ekaso chayAsIaMza, sUrya kI tribhAganyUna solahave maMDala meM aura nakSatro kI solaha maMDala evaM satraha maMDala meM saDatAlIza caudahasoaThThAsIaMza hotI hai / 181 [114] he bhagavan ! eka-eka ahorAtra meM caMdra kitane maMDalo meM gamana karatA hai ? 915 se ardhamaMDala ko vibhakta karake ikatIsa bhAga nyUna aise maMDala meM gati karatA hai, sUrya eka arddha maMDala meM gati karatA hai aura nakSatra eka arddhamaMDala evaM arddhamaMDala ko 732 se chedakara do bhAga adhika maMDala meM gati karatA hai / eka eka maMDala meM caMdra do ahorAtra evaM eka ahorAtra ko 442 se cheda karake ikatIsa bhAga adhikase gamana karatA hai, sUrya do ahorAtra se aura nakSatra do ahorAtra evaM eka ahorAtra ko 367 se cheda karake do bhAga nyUna samaya se gamana karatA hai| eka yuga meM caMdra 884 maMDalo meM, sUrya 915 maMDala meM aura nakSatra 1835 ardhamaMDalo meM gati karatA hai / isa taraha gati kA varNana huA / prAbhRta- 16 [115] he bhagavan ! jyotsanA svarupa kaise kahA hai ? caMdralezyA aura jyotsanA dono ekArthaka zabda hai, eka lakSaNavAle hai / sUryalezyA aura Atapa bhI ekArthaka aura eka lakSaNavAle hai / andhakAra aura chAyA bhI ekArthaka aura eka lakSaNavAle hai / prAbhRta- 17 [116] he bhagavan inakA cyavana aura upapAta kaise kahA hai ? isa viSaya meM paccIza pratipattiyAM haiM - eka kahatA hai ki anusamaya meM caMdra aura sUrya anyatra cyavate hai, anyatra utpanna hote hai... yAvat... anuutsarpiNI aura avasarpiNI meM anyatra cyavate haiM- anyatra utpanna hote hai / samasta pATha prAbhRta-chaha ke anusAra samajha lenA / bhagavaMta pharamAte hai ki ve caMdra-sUrya deva mahARddhi-mahAyukti-mahAbala- mahAyaza mahAnubhAva-mahAsaukhyavAle tathA uttamavastra uttamamAlya uttama AbharaNa ke dhAraka aura avyavacchitta nayAnusAra sva-sva AyuSya kAla kI samApti hone para hI pUrvotpanna kA cyavana hotA hai aura nae utpanna hote hai / prAbhRta- 17- kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa prAbhRta- 18 [117] he bhagavan ! ina jyotiSko kI uMcAI kisa prakAra kahI hai ? isa viSaya meM paccIsa pratipattiyAM hai-eka kahatA hai-bhUmi se upara eka hajAra yojana meM sUrya sthita hai, caMdra
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 AgamasUtra-hindI anuvAda 1500 yojana urdhvasthita hai / dusarA kahatA hai ki sUrya 2000 yojana urdhvasthita hai, caMdra 2500 yojana urdhvasthita hai / isI taraha dusare matavAdIyoM kA kathana bhI samajha lenA-sabhI mata meM eka-eka hajAra yojana kI vRddhi kara lenA yAvat paccIsavAM matavAdI kahatA hai ki-bhUmi se sUrya 25000 yojana urdhvasthita hai aura caMdra 25500 yojana urdhvasthita hai / bhagavaMta isa viSaya meM pharamAte hai ki isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama bhUmi bhAga se uMce 790 yojana para tArA vimAna, 800 yojana para sUryavimAna, 880 yojana uMce caMdravimAna, 900 yojana para sarvoparI tArAvimAna bhramaNa karate hai / sarvAdhastana tArA vimAna se upara 110 yojana jAkara sarvoparI tArAvimAna bhramaNa karatA hai, sUrya vimAna se 80 yojana uMcAi para caMdravimAna bhramaNa karatA hai, isakA pUrva-pazcima vyAsa vistAra 110 yojana bhramaNa kSetra hai, tircha asaMkhyAta yojana kA bhramaNakSetra hai / [118] he bhagavan ! caMdra-sUrya devo ke adhobhAga yA urdhvabhAga ke tArArupa deva laghu yA tulya hote hai ? ve tArArupa devo kA jisa prakAra kA tapa-niyama-brahmacarya Adi pUrvabhava meM hote hai, usa-usa prakAra se ve tArAvimAna ke deva laghu athavA tulya hote hai / caMdra-sUryadevo ke adhobhAga yA urdhvabhAga sthita tArA devo ke viSaya meM bhI isI prakAra se laghutva yA tulyatva samajha lenA / [119] eka-eka caMdrarUpa devo kA graha-nakSatra evaM tArArUpa parivAra kitanA hai ? ekaeka caMdra deva kA graha parivAra 88 kA aura nakSatra parivAra-28 kA hotA hai / [120] eka-eka caMdra kA tArArupa parivAra 66905 hai / / [121] meru parvata kI cAro tarapha 1121 yojana ko chor3a kara jyotiSka deva bhramaNa karate hai, lokAnta se jyotiSka deva kA paribhramaNa 1111 yojana hai / [122] jaMbUdvIpa ke maMDala meM nakSatra ke sambandha meM prazna-abhijIta nakSatra jaMbUdvIpa ke sarvAbhyantara maMDala meM gamana karatA hai, mUla nakSatra sarvabAhya maMDala meM, svAti nakSatra sarvoparI maMDala meM aura bharaNI nakSatra sarvAdhastana maMDala meM gamana karate hai / [123] caMdravimAna kisa prakAra ke saMsthAnavAlA hai ? ardhakapiThTha saMsthAnavAlA hai, vAtodhdhUta dhajAvAlA, vividha maNiratno se AzcaryakArI, yAvat pratirUpa hai, isI prakAra sUrya yAvat tArAvimAna kA varNana samajhanA / __ vaha caMdra vimAna AyAmaviSkambha se chappana yojana evaM ekasaThAMza yojana bhAga pramANa hai, vyAsa ko tInagunA karane se isakI paridhi hotI hai aura bAhalya aThThAisa yojana evaM ekasaThAMza yojana bhAga pramANa hai, sUrya vimAna kA AyAmaviSkambha aDatAlIza yojana evaM ekasaThAMza yojana bhAga pramANa, paridhi AyAmaviSkambha se tIna gunI, bAhalya se caubIsa yojana evaM eka yojana ke ekasaThAMza bhAga pramANa hai / nakSatra vimAna kA AyAma viSkambha eka kosa, paridhi usase tInagunI aura bAhalya deDha kosa pramANa hai / tArA vimAna kA AyAmaviSkambha ardhakosa, paridhi unase tInagunI aura bAhalya 500 dhanuSa pramANa hai / caMdra vimAna ko 16000 deva vahana karate hai, yathA-pUrva dizA meM siMha rupadhArI 4000 deva, dakSiNa meM gajarUpadhArI 4000 deva, pazcima meM vRSabharUpadhArI 4000 deva aura uttara meM azvarUpadhArI 4000 deva vahana karate hai / sUrya vimAna ke viSaya meM bhI yahIM samajhanA,
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti - 18/-/123 183 graha vimAna ko 8000 deva vahana karate hai - pUrva se uttara taka do-do hajAra, pUrvavat rUpase; nakSatra vimAna ko 4000 deva vahana karate hai - pUrva se uttara taka eka-eka hajAra, pUrvavat rupa se / [124] jyotiSaka devo kI gati kA alpavahutva - caMdra se sUrya zIghrati hotA hai, sUrya se graha, graha se nakSatra aura nakSatra se tArA zIghragati hota hai sarva maMdagati caMdra hai aura sarva zIghragati tArA hai / tArArUpa se nakSatra maharddhika hote hai; nakSatra se graha, graha se sUrya aura sUrya se caMdra maharddhika hai / sarva alparddhika tArA hai aura sabase maharddhika caMdra hote hai / [125] isa jaMbUdvIpa meM tArA se tArA kA antara do prakAra kA hai- vyAghAta yukta antara jaghanya se 266 yojana aura utkRSTa se 12242 yojana hai; nirvyAghAta se yaha antara jaghanya se 500 dhanuSa aura utkRSTa se ardhayojana hai / [126] jyotiSkendra caMdra kI cAra agramahiSIyAM hai--caMdraprabhA, jyotsanAbhA, arcimAlinI evaM prabhaMkarA; eka eka paTTarANI kA cAra-cAra hajAra devI kA parivAra hai, vaha eka-eka devI apane apane cAra hajAra rUpo kI vikurvaNA karatI hai isa taraha 16000 deviyoM kI eka truTIka hotI hai / vaha caMdra caMdrAvataMsaka vimAna meM sudharmAsabhA meM una devIyoM ke sAtha bhoga bhogate hue vicaraNa nahIM kara zakatA, kyoMkI sudharmAsabhA meM mANavaka caityastambha meM vajramaya zike meM golAkAra Dabbe meM bahuta se jinasakthI hote hai, vaha jyotiSkendra jyotiSarAja caMdra evaM unake bahuta se deva-deviyAMo ke lie arcanIya, pUjanIya, vaMdanIya, satkAraNIya, sammAnanIya, kalyANamaMgala- daivata - caityabhUta aura paryupAsanIya hai / jyotiSkendra jyotiSarAja caMdra caMdrAvataMsaka vimAna meM sudharmasabhA meM 4000 sAmAnika deva, saparivAra cAra agramahiSIyAM, tInaparSadA, sAta senA, sAta senAdhipati, 16000 AtmarakSaka deva evaM anya bhI bahuta se deva-devIo ke sAtha mahat nATya gIta - vAjiMtra-taMtrI- tala-tAlatuti dhana mRdaMga ke dhvani se yukta hokara divya bhoga bhogate hue vicaraNa karatA hai, maithuna nahIM karatA hai / jyotiSakendra jyotiSa rAja sUrya kI cAra agramahiSIyAM hai-sUraprabhA, AtapA, arcimAlI aura prabhaMkarA, zeSa kathana caMdra ke samAna hai | [127] jyotiSka devo kI sthiti jaghanya se palyopamakA AThavAM bhAga, utkRSTa se eka lAkha varSa adhika eka palyopama hai / jyotiSka devI kI jaghanya sthiti vahIM hai, utkRSTa 50000 varSasAdhika ardha palyopama hai / caMdravimAna deva kI jaghanya sthiti eka palyopama kA cauthA bhAga aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI hai / caMdravimAna devI kI jaghanya sthiti audhika ke samAna hai / sUrya vimAna ke devo kI sthiti caMdra devo ke samAna hai, sUryavimAna ke devI kI jaghanya sthiti audhika ke samAna aura utkRSTa sthiti 500 varSa adhika ardhapalyopama hai / grahavimAna ke devo kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa palyopama kI hai; grahavimAna ke devI kI jaghanya vahI hai, utkRSTa ardhapalyopama kI hai / nakSatra vimAna ke devo kI sthiti grahavimAna kI devI ke samAna hai aura nakSatra devI kI sthiti jaghanya se palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa se palyopama kA cauthA bhAga hai / tArAvimAna ke devo kI sthiti nakSatra devI ke samAna hai aura unakI devI kI sthiti jaghanya se palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa se sAdhika palyopama kA AThavAM bhAga pramANa hai /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [128] jyotiSka devo kA alpabahutva - caMdra aura sUrya dono tulya hai aura sabase alpa hai, unase nakSatra saMkhyAtaguNe hai, unase graha saMkhyAta guNe hai, unase tArA saMkhyAta guNe hai / prAbhRta- 18 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa 184 prAbhRta- 19 [129] kitane caMdra-sUrya sarvaloka ko prakAzita udyotIta tApIta aura prabhAsIta karate hai / isa viSaya meM bAraha pratipattiyAM hai - sarvaloka ko prakAzIta yAvat prabhAsIta karanevAle caMdra aura sUrya - ( 1 ) eka-eka hai, (2) tIna-tIna hai, (3) sADetIna-sADetIna hai, (4) sAta-sAta hai, (5) daza - daza hai, (6) bAraha - bAraha hai, (7) 42-42 hai, (8) 72-72 hai, (9) 142142 hai, (10) 172 172 hai, (11) 1042-1042 hai, (12) 1072- 1072 hai / bhagavaMta pharamAte hai ki isa jaMbUdvIpa meM do caMdra prabhAsIta hote the- hue hai aura hoMge, do sUrya tApita karate the- karate hai aura kareMge, 56 nakSatra yoga karate the- karate hai aura kareMge, 176 graha bhramaNa karate the- karate hai aura kareMge, 133950 koDAkoDI tArAgaNa zobhate the zobhate hai aura zobhIta hoMge / [130] jaMbUdvIpa meM bhramaNa karanevAle do caMdra, do sUrya, chappana nakSatra aura 176 graha hai / tathA [131] 133950 koDAkoDi tArAgaNa hai / [132] isa jaMbUdvIpa ko lavaNa nAmaka samudra ghIre hue hai, vRtta evaM valayAkAra hai, samacakravAla saMsthita hai usakA cakravAla viSkambha do lAkha yojana hai, paridhi 1581139 yojana se kiMcit nyUna hai / isa lavaNa samudra meM cAra caMdra prabhAsita hue the hote hai aura hoMge, cAra sUrya tApita karate the- karate hai aura kareMge, 112 nakSatra yoga karate the-karate hai aura kareMge, 352 mahAgraha bhramaNa karate the-karate hai aura kareMge, 267900 koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the-hote hai aura hoMge / [133]1581139 yojana se kiMcit nyUna lavaNa samudra kA parikSepa hai / [ 134] lavaNasamudra meM cAra caMdra, cAra sUrya, 112 nakSatra aura 352 mahAgraha hai / [135] 267900 koDAkoDI tArAgaNa lavaNa samudra meM hai / [136] usa lavaNasamudra ko dhAtakIkhaNDa nAmaka vRta-valayAkAra yAvat samacakravAla saMsthita dvIpa cAro aura se ghera kara rahA huA hai / yaha dhAtakI khaNDa kA cAra lAkha yojana cakravAla viSkambha aura 4110961 paridhi hai / dhAtakI khaNDa meM bAraha caMdra prabhAsIta hote the hote hai aura hoMge, bAraha sUrya isako tApita karate the- karate hai aura kareMge, 336 nakSatra yoga karate the- karate hai aura kareMge, 1056 mahAgraha bhramaNa karate the- karate hai aura kareMge / [137] dhAtakI khaNDa meM 8,30,700 koDAkoDI tArAgaNa eka caMdra kA parivAra hai| [138] dhAtakIkhaNDa parikSepa se kiMcitnyUna 4110961 yojana kA hai / [139] 12 caMdra, 12 - sUrya, 336 nakSatra evaM 1056 nakSatra dhAtakIkhaNDa meM hai / [140] 830700 koDAkoDI tArAgaNa dhAtakIkhaNDa meM hai / [141] kAloda nAmaka samudra jo vRtta, valayAkAra evaM samacakraviSkambhavAlA hai vaha
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-19/-/141 185 cAro ora se dhAtakIkhaNDa ko dhIre hue rahA hai / usakA cakravAla viSkambha ATha lAkha yojana aura paridhi 9170605 joyaNa se kicit adhika hai / kAloda samudra meM 42 caMdra prabhAsita hote the-hote hai aura hoMge, 42-sUrya tApita karate the- karate hai aura kareMge, 1176 nakSatrone yoga kiyA thA - karate hai aura kareMge, 3696 mahAgraha bhramaNa karate the-karate hai aura kareMge, 2812950 kAkaDI tArAgaNa zobhita hote the-hote hai aura hoMge / [142] kAloda samudra kI paridhi sAdhika 9170605 yojana hai / [143] kAloda samudra meM 42 - caMdra, 42- sUrya dipta hai, vaha sambadhdhalezyA se bhramaNa karate hai / [144] kAloda samudra meM 1176 nakSatra evaM 3696 mahAgraha hai / [145] usameM 28,12950 koDAkoDI tArAgaNa hai / [146 ] puSkaravara nAmakA vRtta-valayAkAra yAvat samacakravAla saMsthita dvIpa hai kAloda samudra ko cAro ora se ghIre hue hai / puSkaravara dvIpa kA cakravAla viSkambha solaha lAkha yojana hai aura usakI paridhi 1, 92,49,849 yojana hai / puSkaravaradvIpa meM 144 caMdra prabhAsita hue the hote hai aura hoMge, 144 sUrya tApita karate the-karate hai aura kareMge, 4032 nakSatrone yoga kiyA thA - karate hai aura kareMge, 12672 mahAgraha bhramaNa karate the-karate hai aura kareMge, 9644400 koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the-hote hai aura hoMge / [147] puSkaravara dvIpa kA parikSepa 19249849 yojana hai / [ 148] puSkaravara dvIpa meM 144 caMdra aura 144 sUrya bhramaNa karate hai evaM prakAza karate hai / [149] usameM 4032 nakSatra evaM 12672 mahAgraha hai / [150] 9644400 koDAkoDI tArAgaNa puSkaravara dvIpa meM hai / [151] isa puSkaravara dvIpa ke bahumadhya deza bhAga meM mAnuSottara nAmaka parvata hai, vRtta evaM valayAkAra hai, jisake dvArA puSkaravara dvIpa ke eka samAna do vibhAga hote hai - abhyantara puSkarArdha aura bAhya puSkarAvardha abhyantara puSkarArdha dvIpa samacakravAla saMsthita hai, usakA cakravAla viSkambha ATha lAkha yaujana hai, paridhi 14230249 pramANa hai, usameM 72 caMdra prabhAsita hue the-hote hai aura hoMge, 72- sUrya tape the - tapate hai aura tapeMge, 2016 nakSatrone yoga kiyA thA - karate hai aura kareMge, 6336 mahAgraha bhramaNa karate the-karate hai aura kareMge, 482200 koDA koDi tArAgaNa zobhita hue the-hote hai aura hoMge / [152] abhyaMtara puSkarArdha kA viSkambha ATha lAkha yojana hai aura pure manuSya kSetra kA viSkambha 45 lAkha yojana hai / [153] manuSya kSetra kA parikSepa 10042249 yojana hai / [154] ardha puSkaravaradvIpa meM 72 caMdra, 72 - sUrya dipta hai, vicaraNa karate hai aura isa dvIpa ko prakAzIta karate hai / [155] isa meM 6336 mahAgraha aura 2016 nakSatra hai / [156 ] puSkaravarArdha meM 4822200 koDAkoDI tArAgaNa hai / [157 ] sakala manuSyaloka ko 132 - caMdra aura 132- sUrya prakAzIta karake bhramaNa
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 AgamasUtra-hindI anuvAda karate hai / tathA [158] isameM 11616 mahAgraha tathA 3696 nakSatra hai / [159] isameM 8840700 koDAkoDI tArAgaNa hai / [160] manuSyaloka meM pUrvokta tArAgaNa hai aura manuSyaloka ke bAhara asaMkhyAta tArAgaNa jinezvara bhagavaMtane pratipAdita kiye hai| [161] manuSyaloka meM sthita tArAgaNa kA saMsthAna kalaMbapuSpa ke samAna batAyA hai / 162] sUrya, caMdra, graha, nakSatra aura tArAgaNa manuSyaloka meM prarUpita kiye hai, usake nAmagotra prAkRta purupone batAe nahIM hai / [163] do caMdra aura do sUrya kI eka piTaka hotI hai, aisI chAsaTha piTaka manuSyaloka meM kahI gaI hai / [164] eka eka piTaka meM chappanna nakSatra hote hai, aisI chAsaTha piTaka manuSyaloka meM batAi gaI hai| 165] eka eka piTaka meM 176 graha hote hai, aisI chAsaTha piTaka manuSya loka meM pharamAte hai / 166] do sUrya aura do caMdra kI aisI cAra paMktiyAM hotI hai, manuSya loka meM aisI chAsaTha-chAsaTha paMktiyAM hotI hai / [167] chappana nakSatra kI eka paMkti, aisI chAsaTha-chAsaTha paMkti manuSyaloka meM hotI hai| [168] 176 graha kI eka paMkti aisI chAsaTha-chAsaTha paMkti manuSyaloka meM hotI hai / [169] caMdra, sUrya, grahagaNa anavasthita yogavAle hai aura ye saba meruparvata ko pradakSiNAvarta se bhramaNa karate hai / 170] nakSatra aura tArAgaNa avasthita maMDalavAle hai, ve bhI pradakSiNAvarta se meruparvata kA bhramaNa karate hai / [171] sUrya aura caMdra kA urdhva yA adho meM saMkramaNa nahIM hotA, ve maMDala meM sarvAbhyantara-sarvabAhya aura tIrcha saMkramaNa karate hai / [172] sUrya, caMdra, nakSatra aura mahAgraha ke bhramaNa vizeSa se manuSya ke sukha-duHkha hote hai| [173] sUrya-caMdra ke sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza ke samaya nitya tApakSetra kI vRddhi hotI hai aura unake niSkramaNa se kramazaH tApakSetra meM hAni hotI hai / [174] sUrya-caMdra kA tApakSetra mArga kalaMbapuSpa ke samAna hai, aMdara se saMkucita aura bAhara se vistRta hotA hai / [175] caMdra kI vRddhi aura hAni kaise hotI hai ? caMdra kisa anubhAva se kRSNa yA prakAzavAlA hotA hai| [176] kRSNarAhu kA vimAna avirahita-nitya caMdra ke sAtha hotA hai, vaha caMdra vimAna se cAra aMgula nIce vicaraNa karatA hai / (177] zuklapakSa meM jaba caMdra kI vRddhi hotI hai, taba.eka eka divasa meM bAsaTha-bAsaTha
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti - 19/-/177 bhAga pramANa se caMdra usakA kSaya karatA hai / [178] pandraha bhAga se pandrahave dina meM caMdra usakA varaNa karatA hai aura pandraha bhAga se punaH usakA avakrama hotA hai / 187 [ 179] isa taraha caMdra kI vRddhi evaM hAni hotI hai, isI anubhAva se caMdra kAlA yA prakAzavAn hotA hai / [180 ] manuSyakSetra ke andara utpanna hue caMdra-sUrya grahagaNAdi paMcavidha jyotiSka bhramaNazIla hote hai | [181] manuSya kSetra ke bAhira ke caMdra-sUrya graha-nakSatra tArAgaNa bhramaNazIla nahIM hote, ve avasthita hote hai / [182] isa prakAra jaMbUdvIpa meM do caMdra, do sUrya unase dugune cAra-cAra caMdra-sUrya lavaNa samudra meM, unase tIgune caMdra-sUrya ghAtakIkhaNDa meM hai / [183] jaMbUdvIpa meM do, lavaNasamudra meM cAra aura ghAtakIkhaMDa meM bAraha caMdra hote hai / [184] ghAtakI khaNDa se Age-Age caMdra kA pramANa tInagunA evaM pUrva ke caMdra ko milAkara hotA hai / (jaise ki - kAlosamudra hai, ghAtakI khaNDa ke bAraha caMdra ko tInagunA karane se chattIsa hue unameM pUrva ke lavaNa samudra ke cAra aura jaMbUdvIpa ke do caMdra milAkara bayAlIsa hue) 1 [185] yadi nakSatra, graha aura tArAgaNa kA pramANa jAnanA hai to usa caMdra se guNita karane se ve bhI prApta ho zakate hai / [186] manuSya kSetra ke bAhira caMdra-sUrya avasthita prakAzavAle hote hai, caMdra abhijIta nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yukta rahatA hai / [187 ] caMdra se sUrya aura sUrya se caMdra kA antara 50000 yojana hai / [188] sUrya se sUrya aura caMdra se caMdra kA antara manuSya kSetra ke bahAra eka lAkha yojana kA hotA hai / [189] manuSyaloka ke bahAra caMdra-sUrya se evaM sUrya-caMdra se antarita hotA hai, unakI lezyA AzcaryakArI- zubha aura manda hotI hai / [190] eka caMdra ke parivAra meM aThThAsI graha aura aThThAisa nakSatra hote haiM, aba maiM tArAgaNa kA pramANa kahatA hUM [191] eka caMdra ke parivAra meM 66905 koDAkoDI tArAgaNa hote hai / [192] manuSya kSetra ke antargat jo caMdra-sUrya-graha-nakSatra aura tArAgaNa hai, vaha kyA urdhvopapanna hai ? kalpopapatra ? vimAnopapanna hai ? athavA cAropapatra hai ? ve deva vimAnopapanna evaM cAropapatra hai, ve cArasthitika nahIM hote kintu gatiratika-gatisamApannaka- urdhvamukhIkalaMbapuSpa saMsthAnavAle hajAro yojana tApakSetravAle, bAhya parpadA se vikurvita hajAro saMkhyA ke vAdya -taMtrItAla - truTita ityAdi dhvani se yukta, utkRSTa siMhanAda-madhurakalarava, svaccha yAvat parvatarAja meruparvata ko pradakSiNAvartta se bhramaNa karate hue vicaraNa karate hai / indra ke viraha meM cAra-pAMca sAmAnika deva indrasthAna ko prApta karake vicarate hai, vaha indra sthAna jaghanya se eka samaya aura utkRSTa cha mAsa taka virahita rahatA hai /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 AgamasUtra-hindI anuvAda manuSyakSetra kI bAhira jo caMdra-sUrya-graha-nakSatra aura tArArUpa jyotiSka deva hai, ve bhI vimAnopapannaka evaM cAra sthitika hote hai, kintu ve gatiratika yA gatisamApanaka nahIM hote, pakka iMTa ke AkAra ke samAna saMsthita, lAkho yojana ke tApakSetravAle, lAkho saMkhyA meM bAhira vikurvita parSadA yAvat divyadhvani se yukta bhoga bhogate hue vicaraNa karate hai / ve zulalezyAmandalezyA-AzcaryakArI lezyA Adi se anyonya samavagADha hokara, kUDa kI taraha sthAnasthita hokara usa pradeza ko sarva tarapha se prakAzIta, udyotIta, tApIta evaM avabhAsita karate hai / indra ke viraha meM pUrvavat kathana samajha lenA / [193] puSkaroda nAmaka samudra vRtta evaM valayAkAra hai, vaha cAro tarapha se puSkaravara dvIpa ko dhIre hue sthita hai / samacakravAla saMsthita hai, usakA cakravAla viSkambha saMkhyAta hajAra yojana kA hai, paridhi bhI saMkhyAta hajAra yojana kI hai / usa puSkaroda samudra meM saMkhyAta caMdra yAvat saMkhyAta tArAgaNa koDAkoDI zobhita hue the-hote hai aura hoMge / isI abhilApa se varuNavaradvIpa, varuNavarasamudra, khIkharadvIpa, khIkharasamudra, ghRtavaradvIpa, ghRtavarasamudra, khodavaradvIpa, khododasamudra, naMdIzvaradvIpa, naMdIzvarasamudra, aruNadvIpa, aruNodasamudra yAvat kuMNDalavarAvabhAsa samudra samajha lenA / kuMDalavarAvabhAsa samudra ko dhIrakara rucaka nAmaka vRtta-valayAkAra evaM samacakravAla dvIpa hai, usakA AyAmaviSkaMbha aura paridhi dono asaMkhya hajAra yojana ke hai / usameM asaMkhya caMdra yAvat asaMkhya tArAgaNa koDAkoDI samAviSTa hai / isI prakAra rucakasamudra, rucakavaradvIpa, rucakavarasamudra, rucakavarAvabhAsa dvIpa, rucakavarAvabhAsa samudra yAvat sUkharAvabhAsa dvIpa tathA sUravarAva bhAsa samudra ko samajha lenA / sUravarAvabhAsa samudra, deva nAmaka dvIpa se cAro tarapha se ghIrA huA hai, yaha devadvIpa vRtta-valayAkAra evaM samacakravAla saMsthita hai, cakravAla viSkambha se evaM paridhi se asaMkhya hajAra yojana pramANa hai / isa devadvIpa meM asaMkhyeya caMdra yAvat asaMkhyeya tArAgaNa sthita hai / isI prakAra se devodasamudra yAvat svayaMbhUramaNa samudra ko samajhalenA / prAbhRta-19-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (prAbhRta-20) [194] he bhagavaMta ! caMdrAdi kA anubhAva kisa prakAra se hai ? isa viSaya meM do pratipattiyAM hai / eka kahatA hai ki caMdra-sUrya jIvarUpa nahIM hai, ajIvarUpa hai; ghanarUpa nahIM hai, suSirarUpa hai, zreSTha zarIradhArI nahIM, kintu kalevararUpa hai, unako utthAna-karma-bala-vIrya yA puriSakAra parAkrama nahIM hai, unameM vidyuta, azanipAta dhvani nahIM hai, lekina unake nIce bAdara vAyukAya saMmUrchita hotA hai aura vahIM vidyut yAvat dhvani utpanna karatA hai / koi dusarA isa se saMpUrNa viparIta matavAlA hai-vaha kahatA hai caMdra-sUrya jIvarUpa yAvat puruSa parAkrama se yukta hai, vaha vidyut yAvat dhvani utpanna karatA hai / bhagavaMta pharamAte hai ki caMdra-sUrya ke deva mahARddhika yAvat mahAnubhAga hai, uttama vastramAlya-AbharaNa ke dhAraka hai, avyavacchitta naya se apanI svAbhAvika Ayu pUrNa karake pUrvotpanna devakA cyavana hotA hai aura anya utpanna hotA hai / [195] he bhagavan ! rAhu kI kriyA kaise pratipAdita kI hai ? isa viSaya meM do
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-20/-/195 189 pratipattiyAM hai-eka kahatA hai ki-rAhu nAmaka deva caMdra-sUrya ko grasita karatA hai, dusarA kahatA hai ki rAhunAmaka koi deva vizeSa hai hI nahIM jo caMdra-sUrya ko grasita karatA hai / pahale matavAlA kA kathana yaha hai ki-caMdra yA sUrya ko grahaNa karatA huA rAhu kabhI adhobhAga ko grahaNa karake adhobhAga se hI chor3a detA hai, upara se grahaNa karake adho bhAga se choDatA hai, kabhI upara se grahaNa karake upara se hI chor3a detA hai, dAyinI ora se grahaNa karake dAyinI ora se choDatA hai to kabhI bAyIM tarapha se grahaNa karake bAMyI tarapha se choDa detA hai ityAdi / jo matavAdI yaha kahatA hai ki rAhu dvArA caMdra-sUrya grasita hote hI nahIM, unake matAnusArapandraha prakAra ke kRSNavarNavAle pudgala hai-zrRgAMTaka, jaTilaka, kSAraka, kSata, aMjana, khaMjana, zItala, himazItala, kailAsa, aruNAbha, parijaya, nabhasUrya, kapila aura piMgala rAhu / jaba yaha pandraha samasta pudgala sadA caMdra yA sUrya kI lezyA ko anubaddha karake bhramaNa karate hai taba manuSya yaha kahate hai ki rAhu ne caMdra yA sUrya ko grasita kiyA hai / jaba yaha pudgala sUrya yA caMdra kI lezyA ko grasita nahIM karate hue bhramaNa karate hai taba manuSya kahate hai ki sUrya yA caMdra dvArA rAhu grasita huA hai / bhagavaMta pharamAte hai ki rAhudeva mahARddhivAlA yAvat uttama AbharaNadhArI hai, rAhudeva ke nava nAma hai-zrRMgATaka, jaTilaka, kSataka, kSaraka, dardara, magara, matsya, kasyapa aura kRSNasarpa / rAhudeva kA vimAna pAMca varNavAlA hai-kRSNa, nIla, rakta, pIlA aura zveta / kAlA rAhuvimAna khaMjana varNa kI AbhAvAlA hai, nIlA rAhuvimAna lIle tuMbaDe ke varNa kA, rakta rAhuvimAna maMjITha varNa kI AbhAvAlA, pIlA vimAna haladara kI AbhAvAlA aura zveta rAhuvimAna tejapuMja sadRza hotA hai / jisa vakta rAhudeva vimAna Ate-jAte-vikurvaNA karate-paricAraNA karate caMdra yA sUrya kI lezyA ko pUrva se Avarita karake pazcima meM choDatA hai, taba pUrva se caMdra yA sUrya dikhate hai aura pazcima meM rAhu dikhAI detA hai, jaba dakSiNa se Avarita karake uttara meM choDatA hai, taba dakSiNa se caMdra-sUrya dikhAi dete hai aura uttara meM rAhu dikhAI detA hai / isI abhilApa se isI prakAra pazcima, uttara, izAna, agni, naiRtya aura vAyavya meM bhI samajhalenA cAhie / isa taraha jaba rAhu caMdra yA sUrya kI lezyA ko AvarIta karatA hai, taba manuSya kahate hai ki rAhune caMdra yA sUrya kA grahaNa kiyA-grahaNa kiyA / jaba isa taraha rAhu eka pArzva se caMdra yA sUrya kI lezyA ko AvarIta karatA hai taba loga kahate hai ki rAhune caMdra yA sUrya kI kukSikA vidAraNa kiyA-vidAraNa kiyA / jaba rAhu isa taraha caMdra yA sUrya kI lezyA ko AvarIta karake choDa detA hai, taba loga kahate hai ki rAhune caMdra yA sUrya kA vamana kiyA-vamana kiyA / isa taraha jaba rAhu caMdra yA sUrya lezyA ko AvarIta karake bIcobIca se nikalatA hai taba loga kahate hai ki rAhune caMdra yA sUrya ko madhya se vidArIta kiyA hai / isI taraha jaba rAhu cAro ora se caMdra yA sUrya ko AvarIta karatA hai taba loga kahate hai ki rAhune caMdra-sUrya ko grasita kiyA / rAhu do prakAra ke hai-dhruvarAhu aura parvarAhu / jo dhruvarAhu hai, vaha kRSNa pakSa kI pratipadA se AraMbha karake apane pandrahave bhAga se caMdra kI pandrahavA bhAga kI lezyA ko eka eka dina ke kramase AcchAdita karatA hai aura pUrNimA evaM amAvAsyA ke parvakAla meM kramAnusAra caMdra yA sUrya ko grasita karatA hai; jo parvarAhu hai vaha jaghanya se chaha mAsa meM aura utkRSTa se bayAlIsa
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda 190 mAsa meM caMdra ko aura aDatAlIza mAsa meM sUrya ko grasita karatA hai / [196] he bhagavan ! caMdra ko zazI kyuM kahate hai ? jyotiSendra jyotiSarAja caMdra ke mRga cinhavAle vimAna meM kAntadeva, kAntadevIyAM, kAnta Asana, zayana, stambha, upakaraNa Adi hote hai, caMdra svayaM surUpa AkRtivAlA, kAMtivAn, lAvaNyayukta aura saubhAgya pUrNa hotA hai isalie 'caMdra- zazI' caMdra-zazI aisA kahA jAtA hai / he bhagavan ! sUrya ko Aditya kyuM kahA jAtA hai ? sUrya kI Adi ke kAla se samaya, AvalikA, AnAprANa, stoka yAvat utsarpiNI avasarpiNI kI gaNanA hotI hai isalie sUryaAditya kahalAtA hai / [197] jyotiSendra jyotiSa rAja caMdra kI kitanI agramahiSiyAM hai ? cAra - caMdraprabhA, jyotsnAbhA, arcimAlI, prabhaMkarA ityAdi kathana pUrvavat jAna lenA / sUrya kA kathana bhI pUrvavat / vaha caMdra-sUrya kaise kAmabhoga ko anubhavate hue vicaraNa karate hai ? koI puruSa yauvana ke ArambhakAlavAle bala se yukta, sadRza patnI ke sAtha turta meM vivAhIta huA ho, dhana kA arthI vaha puruSa solaha sAla paradeza gamana karake dhana prApta karake apane ghara meM lauTA ho, usake bAda balikarma-kautuka -maMgala-prAyazcita Adi karake zuddha vastra, alpa lekina mUlyavAn AbharaNa hue, aTThAraha prakAra ke vyaMjana se yukta, sthAlIpAka zuddha bhojana karake, uttama aise mUlyavAn vAsagRha meM praveza karatA hai; vahAM uttamottama dhUpa-sugaMdha maghamaghAyamAna ho, zayyA bhI komala aura dono tarapha se unnata ho ityAdi, apanI sundara patnI ke sAtha zrRMgAra Adi se yukta hokara hAsya-vilAsa - ceSTAAlApa-saMlApa - vilAsa ityAdi sahita anurakta hokara, avirata manonukUla hokara, anyatra kahIM para mana na lagAte hue, kevala iSTa zabdAdi paMcavidha aise manuSya sambandhI kAmabhogo kA anubhava karatA huA vicaratA hai, usa samaya jo sukhazAtA kA anubhava karatA hai, unase anaMtaguNa viziSTatara vyaMtara devo ke kAmabhoga hote hai / vyaMtara devo ke kAmabhoga se anaMtaguNa viziSTatara asurendra ko chor3akara zeSa bhavanapati devo ke kAmabhoga hote hai, bhavanavAsI devo se anaMtaguNa viziSTatara asurakumAra indrarUpa devI ke kAmabhoga hote hai, unase anaMtaguNa viziSTatara grahagaNa-nakSatra aura tArArUpa devo ke kAmabhoga hote hai, unase viziSTatara caMdra-sUrya devo ke kAmabhoga hote hai / isa prakAra ke kAmabhogo kA caMdra-sUrya jyotiSendra anubhava karake vicaraNa karate hai / [198] nizcaya se yaha aThThAsI mahAgraha kahe hai- aMgAraka, vikAlaka, lohitAkSa, zanaizcara, Adhunika, prAdhUNika, kaNa, kaNaka, kaNakaNaka, kaNavitAnaka, kaNasaMtANaka, soma, sahita, AzvAsana, kAyopaga, karbaTaka, ajakaraka, dundubhaka, zaMkha, zaMkhanAbha, zaMkhavarNAbha, kaMsa, kaMsanAbha, kaMsavarNAbha, nIla, nIlAvabhAsa, rUpya, rUpyabhAsa, bhasma, bhasmarAzI, tila, tilapuSpavarNa, daka, dakavarNa, kAka, kAkandha, indrAgni, dhumaketu, hari, piMgalaka, budha, zukra, bRhaspati, rAhu, agastI, mANavaka, kAza, sparza, dhUra, pramukha, vikaTa, visandhikalpa, nijalla, prajalla, jaTitAyala, aruNa, agnila, kAla, mahAkAla, svastika, sauvastika, vardhamAnaka, pralamba, nityAloka, nityudyota, svayaMprabha, avabhAsa, zreyaskara, kSemaMkara, AbhaMkara, prabhaMkara, araja, viraja, azoka, vitazoka, vimala, vitapta, vivastra, vizAla, zAla, suvrata, anivartti, ekajaTI, dujaTI, karakarika, rAjargala,
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUryaprajJapti-20/-/198 puSpaketu aura bhAvake / [199 se 207] yaha saMgrahaNI gAthAeM hai / ina gAthAo meM pUrvokta aThThAsI mahAgraho ke nAma - aMgAraka yAvat puSpaketu taka batAye hai / isIlie ina gAthAo ke artha pragaTa na karake hamane punaruktikA tyAga kiyA hai / 191 prAbhRta- 20 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa [208] yaha pUrvakathita prakAra se prakRtArtha aise evaM abhavyajano ke hRdaya se durlabha aisI bhagavatI jyotiSarAja prajJapti kA kirtana kiyA hai / [209] isako grahaNa karake jaDa-gauravayukta mAnI - pratyanIka - abahuzruta ko yaha prajJapti kA jJAna denA nahIM cAhie, isase viparItajano ko yathA-sarala yAvat zrutavAn ko denA caahie| [210] zradhdhA dhRti-dhairya - utsAha - utthAna -bala-vIrya-parAkrama se yukta hokara isakI zIkSA prApta karanevAle bhI ayogya ho to unako isa prajJapti kI prarUpaNA nahIM karanI cAhie / yathA[211] jo pravacana, kula, gaNa yA saMgha se bAhara nikAle gae ho, jJAna-vinaya se hIna ho, arihaMta - gaNadhara aura sthavIra kI maryAdA se rahita ho- (aise ko yaha prajJapti nahIM denA 1) [212] dhairya - utthAna utsAha - karma-bala-vIrya se jJAna prApta karanA cAhie / inako niyama se AtmA meM dhAraNa karanA / avinIta ko kabhI ye jJAna mata denA / [213] janma-mRtyu- kleza doSa se rahita bhagavaMta mahAvIra ke sukha denevAle caraNa kamala meM vinaya se namra huA maiM vandanA karatA huM / [214] ye saMgrahaNI gAthAe~ hai / 16 sUryaprajJapti - upAMgasUtra- 5 hindI anuvAda pUrNa
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 AgamasUtra-hindI anuvAda namo namo nimmaladasaNassa - | 17 | candra-prajJapti upAMgasUtra-6-hindI anuvAda arihaMto ko namaskAra ho / yaha candraprajJapti nAmaka upAMgasUtra vartamAna meM jisa prakAra se prApta hotA hai, usameM aura sUrya prApti upAMga sUtra meM koi bhinnatA dRSTigocara nahIM hotI hai| dono upAMga meM bIsabIsa prAbhRta hI hai / kevala caMdraprajJapti meM AraMbhika gAthAe atirikta hai, vizeSa koi bheda nahIM hai / ( prAbhRta-1 [1] navanalina-kuvalaya-vikasita zatapatrakamala jaise jisake do netra hai, manohara gati se yukta aise gajendra samAna gativAle aise vIra bhagavaMta ! Apa jaya ko prApta kare / [2] asura-sura-garuDa-bhujaga Adi devo se vandita, kleza rahita aise arihaMta-siddhaAcArya-upAdhyAya aura sarva sAdhu ko namaskAra karake [3] sphuTa, gaMbhIra, prakaTArtha, pUrvarUpa zruta ke sArabhUta, sUkSmabuddhi AcAryo ke dvArA upadiSTa jyotiS-gaNarAja prajJapti ko maiM kahuMgA / / [4] indrabhUti gautama mana-vacana-kAyA se vandana karake zreSTha jinavara aise zrI varddhamAna svAmI ko joisagaNarAja prajJapti ke viSaya meM pUchate hai [5-9] sUrya eka varSameM kitane maNDaloM meM jAtA hai ? kaisI tiryag gati karatA hai ? kitane kSetra ko prakAzIta karate hai ? prakAza kI maryAdA kyA hai ? saMsthiti kaisI hai ? usakI lezyA kahAM pratihata hotI hai ? prakAza saMsthiti kisa taraha hotI hai ? varaNa kauna karatA hai ? udayAvasthA kaise hotI hai ? paurupIchAyA kA pramANa kyA hai ? yoga kisako kahate hai ? saMvatsara kitane hai ? usakA kAla kyA hai ? candramA kI vRddhi kaise hotI hai ? usakA prakAza kaba baDhatA hai ? zIghragativAle kauna hai ? prakAza kA lakSaNa kyA hai ? cyavana aura upapAta kathana, uccatva, sUrya kI saMkhyA aura anubhAva yaha bIsa prAbhRta hai / [10-11] muhUrtoM kI vRddhi-hAni, arddhamaMDala saMsthiti, anya vyApta kSetra meM saMcaraNa aura saMcaraNa kA antara pramANa-avagAhana aura gati kaisI hai ? maMDalo kA saMsthAna aura usakA viSkambha kaisA hai ? yaha ATha prAbhRtaprAbhRta pahale prAbhRta meM hai / / [12-13] prathama prAbhRta meM ye unatIsa paramatarupa pratipattiyAM hai / jaise kI - cauthe prAbhRtaprAbhRta meM chaha, pAMcave meM pAMca, chaThe meM sAta, sAtave meM ATha aura AThaveM meM tIna pratipattiyAM hai / dusare prAbhRta ke pahale prAbhRtaprAbhRta meM udayakAla aura astakAla Azrita ghAtarupa arthAt paramata kI do pratipattiyAM hai / tIsare prAbhRtaprAbhRta meM muhUrtagati sambandhI cAra prati-pattiyAM hai / [14] sarvAbhyantara maMDala se bahAra gamana karate hue sUrya kI gati zIghratara hotI hai /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti - 1/1/14 193 aura sarvabAhya maMDala se abhyantara maMDala meM gamana karate hue sUrya kI gati manda hotI hai / sUrya ke 184 maMDala hai / usake sambandha meM 184 puruSa pratipatti arthAt matAntararUpa bheda hai [15] pahele prAbhRtaprAbhRta meM sUryodayakAla meM ATha pratipattiyAM kahI hai / dusare prAbhRtaprAbhRta meM bhedaghAta sambandhI do aura tIsare prAbhRtaprAbhRta meM muhUrttagati samvandhI cAra pratipattiyAM hai / [16-19] dasaveM prAbhRta ke pahale prAbhRtaprAbhRta meM nakSatro kI AvalikA, dusare meM muhUrtAgra, tIsare meM pUrva pazcimAdi vibhAga, cauthe meM yoga, pAMcave meM kula, chaThThe meM pUrNamAsI, sAtaveM meM sannipAta aura AThave meM saMsthiti, navameM prAbhRta- prAbhRta meM tArAo kA parimANa, dasave meM nakSatra netA, gyArahave meM candramArga, bArahave meM adhipati devatA aura terahave meM muhUrta, caudahave meM dina aura rAtri, pandarahave meM tithiyAM, solahave meM nakSatro ke gotra, sattarahave meM nakSatra kA bhojana, aTThArahave meM sUrya kI cAra- gati, unnIsave meM mAsa aura bIsave meM saMvatsara, ekavIsa meM prAbhRtaprAbhRta meM nakSatradvAra tathA bAIsave meM nakSatravicaya isa taraha dasaveM prAbhRta meM bAIsa adhikAra hai / * [20] usa kAla usa samaya meM mithilA nAmaka nagarI thii| Rddhi sampanna aura samRddha aise pramuditajana vahAM rahate the / yAvat vaha prAsAdIya, darzanIya, abhirUpa evaM pratirUpa thI / usa mithilA nagarI ke IzAnakoNa meM mANibhadra nAmaka eka caitya thA / vahAM jitazatru rAjA evaM dhAriNI rANI thI / usa kAla aura usa samaya meM bhagavAna mahAvIra vahAM padhAre / parSadA nIkalI / dharmopadeza huA yAvat rAjA jisa dizAse AyA usI dizAmeM vApisa lauTA | [21] usa kAla jinakA gautama gotra thA, ve usa samaya meM zramaNa bhagavAna mahAvIra ke jyeSTha ziSya indrabhUti the, sAta hAtha uMce aura samacaturasra saMsthAnavAle the yAvat usane kahA / prAbhRta- 1 - prAbhRtaprAbhRta- 1 [22] Apake abhiprAya se muhUrta kI kSaya vRddhi kaise hotI hai ? yaha 819 muhUrta evaM eka muhUrta kA 27/67 bhAga se hotI hai / [23] jisa samaya meM sUrya sarvAbhyantara muhUrta se nikalakara pratidina eka maMDalAcAra se yAvat sarvabAhya maMDala meM tathA sarvabAhya maMDala se apasaraNa karatA huA sarvAbhyantara maMDala ko prApta karatA hai, yaha samaya kitane rAtri-dina kA kahA hai ? yaha 366 rAtridina kA hai / [24] pUrvokta kAlamAna meM sUrya kitane maMDalo meM gati karatA hai ? vaha 184 maMDalo gata karatA hai / 182 maMDalo meM do bAra gamana karatA hai / sarva abhyantara maMDala se nikalakara sarva bAhya maMDala meM praviSTa hotA huA sUrya sarva abhyantara tathA sarva bAhya maMDala meM do bAra gamana karatA hai / [25] sUrya ke ukta gamanAgamana ke daurAna eka saMvatsara meM aTThAraha muhUrta pramANavAlA eka dina aura aThThArahamuhUrtta pramANa kI eka rAtri hotI hai / tathA bAraha muhUrta kA eka dina aura bAraha muhUrttavAlI eka rAtri hotI hai / pahale cha mAsa meM aThThAramuhUrta kI eka rAtri aura bArahamuhUrta kA eka dina hotA hai / tathA dusare cha mAsa meM aTThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI eka rAtri hotI hai / lekina pahale yA dusare cha mAsa meM pandraha muhUrtta kA divasa yA 8 13
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 AgamasUtra-hindI anuvAda rAtri nahIM hotI isakA kyA hetu hai ? vaha mujhe batAIe / yaha jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa hai / sarva dvIpa samudro se ghIrA huA hai / jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko prApta karake gati karatA hai, taba paramaprakarSa ko prApta utkRSTa sarvAdhika aThAraha muhUrta kA dina hotA hai aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba vahIM sUrya sarvAbhyantara maMDala se nIkalakara nayeM sUryasaMvatsara ko AraMbha karake pahale ahorAtra meM sarvAbhyantara maMDala ke anantara maMDala meM saMkramaNa karake gati karatA hai taba aThArahamuhUrta ke dina meM do eka saTThAMza bhAga nyUna hote hai aura bArahamuhUrta kI rAtri meM do ekasaThThAMza bhAga kI vRddhi hotI hai / isI taraha aura eka maMDala meM saMkramaNa karatA hai taba cAra ekasaThThAMza muhUrta kA dina ghaTatA hai aura rAtri baDhatI hai / isI taraha eka-eka maMDala meM Age-Age sUrya kA saMkramaNa hotA hai aura aTThArasamuhUrta ke dina meM do ekasaThThAMza do ekasaThThAMza muhUrta kI hAnI hotI hai aura utanI hI rAtri meM vRddhi hotI hai / isI taraha sarvAbhyantara maMDala se nikalakara sarva bAhya maMDala meM jaba sUrya saMkramaNa karatA hai taba 183 rAtridina pUrNa hote hai aura tInaso chAsaTha muhUrta ke ekasaThTha bhAga muhUrta pramANa dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai, usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura bAraha muharta kA dina hotA hai / isa taraha yaha pahale cha mAsa pUrNa hote hai / pahale cha mAsa pUrNa hote hI sUrya sarva bAhyamaMDala se sarvAbhyantara maMDala kI ora gamana karatA hai / jaba vaha anantara pahale abhyantara maMDala meM saMkramaNa karatA hai, taba do ekasaThThAMza muhUrta rAtri kI hAni hotI hai aura dina meM vRddhi hotI hai / isI taraha isI anukrama se do ekasaThThAMsa muhUrta rAtri kI hAni aura dina kI vRddhi hote hote jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala meM praviSTa karake saMkramaNa karatA hai, taba utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha sUrya pUrvokta rItise 183 dina taka abhyantaramaMDala kI tarapha gamana karatA hai, isa taraha dusare cha mAsa pUrNa hote hai / isI taraha do cha mAsa kA eka Aditya saMvatsara hotA hai / usameM eka hI bAra aThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai tathA eka hI bAra aTThAraha muhUrta kI rAtri aura bAraha muhUrta kA dina hotA hai / pandraha muhUrta kA dina aura pandraha muhUrta kI rAtri nahIM hotI / anupAta gati se yaha ho zakatA hai / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-2 | [26] arddhamaMDala saMsthiti-vyavasthA kaise hotI hai ? do prakAra se arddha maMDala saMsthiti maine kahI hai - dakSiNa digbhAvi aura uttaradigbhAvi / he bhagavan ! yaha dakSiNa digbhAvi ardhamaMDala saMsthiti kyA hai ? jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se saMkramaNa karake dakSiNa arddhamaMDala saMsthiti meM gati karatA hai, taba utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramaNa karatA huA vaha sUrya, nae saMvatsara ko prApta karake prathama ahorAtra meM dakSiNa ke anantara pazcAt bhAga se usake Adi pradeza meM arddhamaMDala saMsthiti prApta karake gati karatA hai| taba do ekasaThThAMza muhUrta pramANa dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / jaba vaha dusare maMDala se nikalakara dakSiNa dizA ke tIsare maMDala meM gati karatA hai taba cAra ekasaThThAMza muhUrta kI dina meM hAnI aura rAtri meM vRddhi hotI hai / nizcaya se isa anukrama se isI taraha dakSiNa kI tarapha eka eka anantara abhyantara maMDala meM saMkramaNa karatA huA sUrya sarva bAhyamaMDala
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti - 1/2/26 195 saMsthiti ko prApta karatA hai / usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / isa taraha pahale cha mAsa meM dakSiNa digbhAvavartI ardhamaMDala saMsthitI hotI hai / jaba dusare cha mAsa kA AraMbha hotA hai taba vahIM sUrya sarva bAhyauttarArdha maMDala ke Adi pradeza se kramazaH sarva bAhya anantara dusare dakSiNArddha maMDalAbhimukha saMkramaNa karake jaba vaha ahorAtra samApta hotA hai taba vaha dakSiNa arddhamaMDala saMsthiti kA saMkramaNa karake gati karatA hai| usa samaya rAtri meM do ekasaThThAMza bhAga kI hAni aura dina meM utanI hI vRddhi hotI hai| isI krama se pUrvokta paddhati se saMkramaNa karatA huA sUrya uttara kI tarapha saMkramaNa karate hue sarvAbhyantara maMDala meM gati karatA hai taba utkRSTa aThThAraha muhUrtta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isa taraha dusare cha mAsa pUrNa hote hai / yahIM Aditya saMvatsara hai aura yahIM Aditya saMvatsara kA paryavasAna hai / [27] he bhagavan ! uttaradigvartI arddhamaMDala saMsthiti kaisI hai ? yaha batAIe / dakSiNArddhamaMDala kI saMsthiti ke samAna hI uttarArddhamaMDala kI saMsthiti samajhanA / jaba sUrya sarvAbhyantara uttara arddhamaMDala saMsthiti kA saMkramaNa karake gati karatA hai taba utkRSTa aThThArasa muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / uttarasthita abhyantara se dakSiNa kI tarapha saMkramaNa hotA hai aura dakSiNa se uttara kI tarapha upasaMkramaNa hotA hai / isI taraha isI upAya se yAvat sarvabAhya dakSiNArdha maMDala kI saMsthiti prApta karake yAvat dakSiNadizA sambandhI sarvabAhyamaMDala ke anantara uttarArdhamaMDala kI saMsthiti ko prApta karate hai / uttara se sarvabAhya tIsarI dakSiNArdhamaMDala saMsthiti meM gamana karatA / isI taraha yAvat sarvAbhyantara maMDala ko prApta karate hai taba dusare chaha mAsa hote hai / aise dusare cha mAsa paripUrNa hote hai / yahIM Aditya saMvatsara hai aura yahIM Aditya saMvatsara kA paryavasAna hai / prAbhRta- 1 - prAbhRtaprAbhRta- 3 1 [28] kaunasA sUrya, dusare sUrya dvArA cIrNa- mukta kSetra kA praticaraNa karatA hai ? nizcaya se do sUrya kahe hai - bhAratIya sUrya aura aivatIya sUrya / yaha dono sUrya trIza trIza muhUrtta pramANa se eka arddhamaMDala meM saMcaraNa karate hai / sATha-sATha muhUrto se eka-eka maMDala meM saMghAta karate hai / niSkramaNa karate hue ye dono sUrya eka dusare se cIrNa kSetra meM saMcaraNa nahIM karate kintu praveza karate hue saMcaraNa karate hai / yaha jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa sarva dvIpa samudra se ghIrA huA hai| usameM yaha bhAratIya sUrya, madhya jaMbUdvIpa ke pUrvapazcima dizA se vistArayukta aura uttaradakSiNa dizA meM lambI jIvA ke 124 vibhAga karake, dakSiNapUrva ke maMDala ke caturtha bhAga meM 92 saMkhyAvAle maMDalo meM saMcAra karate hai / uttarapazcima meM maMDala ke caturtha bhAga meM 91 maMDalo ko bhAratIya sUrya cIrNa karatA hai / yaha bhAratIya sUrya, aivatIya sUrya ke maMDalo ko madhya jaMbUdvIpa ke pUrvapazcima lambe kSetra ko cheda karake uttarapUrva digbhAga ke madhya meM cartubhAga maMDala ke 92 maMDala ko vyApta karake usameM praticaraNa karatA hai / isI prakAra dakSiNapUrva dizA meM cartubhAga meM 91 maMDalo ko praticarita karatA / usa samaya yaha airAvatIya sUrya bhAratIya sUrya se praticarita dakSiNapazcima madhya meM caturbhAga meM 92 maMDalo ko praticarita karatA hai / aura uttara pUrva meM 91
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 AgamasUtra-hindI anuvAda maMDalo ko praticarita karatA hai / isa taraha niSkramaNa karate hue yaha dono sUrya paraspara eka dusare ke cIrNa kSetra ko praticarita nahIM karate, kintu praveza karate hue ye dono eka dusare ke cIrNa kSetra ko praticarita karate hai / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-4 | [29] bhAratIya evaM aivatIya sUrya paraspara kitane antara se gati karatA hai ? antara sambandhi yaha chaha pratipattiyA hai / koI eka paramatavAdI kahatA hai ki ye dono sUrya paraspara eka hajAra yojana ke evaM dusare ekaso taitIsa yojana ke antara se gati karate hai / koI eka kahate hai ki ye eka hajAra yojana evaM dusare 134 yojana aMtara se gati karate hai | koI eka aisA kahate hai ki yaha aMtara eka hajAra yojana evaM dusarA 135 yojana kA hai / cauthA anya tIrtha kA kathana hai ki dono sUrya eka dvIpa-samudra ke paraspara aMtara se gati karate hai / koI yaha antara do-do dvIpa samudro kA batalAte hai aura chaThThA paratIrthika dono sUryo kA paraspara antara tIna-tIna dvIpa samudro kA batalAte hai / bhagavaMta kahate hai ki yaha dono sUrya kI gati kA antara niyata nahIM hai, ve jaba sarvAbhyantara maMDala se niSkramaNa karatA hai taba pAMca-pAMca yojana aura eka yojana ke paiMtIsa ekasaThThAMza bhAga ke antara se pratyeka maMDala meM abhivRddhi karate hue aura bAhya maMDala se abhyantara maMDala kI tarapha praveza karate hue kama karate-karate gati karate hai / yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa samudro se parikSepa se ghIrA huA hai / jaba ye dono sUrya sarvAbhyantara maMDala kA saMkramaNa karake gati karate hai taba eka prakAra se 99000 yojana kA aura dusarA 640 yojana kA paraspara antara hotA hai / usa samaya utkRSTa aThThArasa muhUrta kA dina aura jaghanya bArahamuhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramyamAna ve sUryo nUtana saMvatsara ke pahale ahorAtra meM abhyantara maMDala ke prathama maMDala kA upasaMkramaNa karake jaba dusare maMDala meM gati karatA hai, taba 99645 yojana evaM eka yojana ke paitIsa ekasaThThAMza bhAga jitanA paraspara antara rakhake yaha dono sUrya gati karate hai / usa samaya do ekasaTThAMza muhurta dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / jaba yaha dono sUrya sarvAbhyantara niSkramaNa karake dusare maMDala se tIsare maMDala meM gati karate hai, taba 99651 yojana evaM eka yojana ke nava ekasaTThAMza bhAga kA paraspara antara hotA hai| usa samaya cAra ekasaThThAMza muhUrta kI dina meM hAni aura rAtri meM vRddhi hotI hai / isI anukrama se niSkramyamANa dono sUrya anantara-anantara maMDala meM gati karate hai taba pAMca-pAMca yojana aura eka yojana ke paiMtIza ekasaThThAMza bhAga paraspara antara meM vRddhi hotI hai aura 100660 yojana kA paraspara antara ho jAtA hai, taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yahAM cha mAsa pUrNa hote hai / dusare cha mAsa kA AraMbha hotA hai taba dono sUrya sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala kI tarapha saMkramaNa karate hue gati karate hai / usa samaya dono sUrya kA paraspara antara 100654 yojana evaM eka yojana ke chabbIza ekasaThThAMza bhAga kA hotA hai aura aThThArasa muhUrta kI rAtri ke do ekasaThThAMza muhUrta kI hAni tathA bAraha muhUrta ke dina meM do ekasaThThAMza muhUrta kI vRddhi hotI hai / isI anukrama se saMkramaNa karate hue dono sUrya abhyantara maMDala kI tarapha praviSTa hote hai taba dono sUryo kA paraspara
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-1/4/29 197 antara pAMca-pAMca yojana evaM eka yojana ke paiMtIza ekasaThThAMza bhAga pratyeka maMDala meM kama hotA rahatA hai / jaba vaha dono sUrya sarvAbhyantara maMDala meM praviSTa kara jAte hai usa samaya donA ke bica 99640 yojana kA antara rahetA hai aura paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha hue dusare chaha mAsa aura dusare cha mAsa kA paryavasAna / yahIM hai Aditya saMvatsara / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-5 [30] vahAM kitane dvIpa aura samudra ke antara se sUrya gati karatA hai ? yaha btaaiie| isa viSaya meM pAMca pratipattiyAM hai / koi eka kahatA hai kI sUrya eka hajAra yojana evaM 133 yojana dvIpa samudra ko avagAhana karake sUrya gati karatA hai / koi phira aisA pratipAdana karatA hai kI ekahajAra yojana evaM 134 yojana parimita dvIpa samudra ko avagAhIta karake sUrya gati karatA hai / koI eka batAtA hai kI yaha antara eka hajAra yojana evaM 135 yojana kA hai| cauthA paramatavAdI kA mata hai kI ardhadvIpa samudra ko avagAhana karatA hai / pAMcamA kahatA hai kI koI bhI dvIpa samudra ko avagAhIta karake sUrya gati nahIM karatA / ina pAMca mato meM jo yaha kahatA hai kI 1133 yojana parimita dvIpa samudro ko vyApta karake sUrya gati karatA hai, unake kathana kA hetu yaha hai kI jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramIta karake gati karatA hai taba 1133 yojana avagAhIta karake gati karane ke samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bArahamuhUrta pramANa rAtri hotI hai / jaba sUrya sarvabAhya maMDala ke upasaMkramaNa karake gati karatA hai, taba lavaNa samudra ko 1133 yojana kA avagAhana karake gati karatA hai / usa samaya utkRSTa aThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bArahamuhUrta kA dina hotA hai / isI prakAra 134 evaM 135 yojana pramANa kSetra ke viSaya meM bhI samajha lenA / . jo ardha dvIpa-samudra ke avagAhana karake sUrya kI gati batalAtA hai, unakA abhiprAya yaha hai kI sUrya sarvAbhyantara maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba arddha jambUdvIpa kI avagAhanA karake gati karatA hai, usa samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina aura jaghanya bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / isI prakAra sarvabAhyamaMDala meM bhI samajhanA / vizeSa yaha ki lavaNasamudra ke arddha bhAga ko chor3akara jaba sUrya avagAhana karatA hai taba rAtri dina kI vyavasthA usI prakAra hotI hai / jina matavAdI kA kathana yaha hai ki sUrya kIsI bhI dvIpa samudra ko avagAhIta karake gati nahIM karatA unake matAnusAra taba hI utkRSTa aThThAraha muhUrta pramANa dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / sarva bAhyamaMDala ke sambandha meM bhI isI prakAra se samajhanA, vizeSa yaha ki lavaNasamudra ko avagAhIta karake bhI sUrya gati nahIM karatA / rAtridina usI prakAra hote hai / [31] he gautama ! meM isa viSaya meM yaha kahatA hUM ki jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramIta karake gati karatA hai taba vaha jaMbUdvIpa ko 180 yojana se avagAhIta karatA hai, usa samaya prakarSa prApta utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muharta kI rAtri hotI hai / isI taraha sarvabAhya maMDala meM bhI jAnanA / vizeSa yaha kI lavaNa samudra meM 133 yojana
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 AgamasUtra-hindI anuvAda kSetra ko avagAhIta karatA hai / utkRSTa aThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-6 [32] he bhagavan ! kyA sUrya eka-eka rAtridina meM praviSTa hokara gati karatA hai ? isa viSaya meM sAta pratipattiyAM hai / jaise kI koi eka paramatavAdI batAtA hai ki do yojana evaM bayAlIsa kA arddhabhAga tathA eka yojana ke 183 bhAga kSetra ko eka-eka rAtri meM vikampIta karake sUrya gati karatA hai / anya eka mata meM yaha pramANa arddhatRtIya yojana kahA hai / tIsarA koI tina bhAga kama tina yojana parimita kSetra meM eka-eka rAtri meM sUrya kI gati batAtA hai| cauthA koI yaha pramANa tIna yojana aura eka yojane ke saiMtAlIsa kA arddhabhAga tathA eka yojanakA 183 bhAga kSetra kA eka eka rAtridina meM vikampana karake sUrya gati batAtA hai / pAMcavA isa gati kA pramANa arddha yojanA kA batAtA hai / chaThThA matavAdI cAra bhAga kama cAra yojana pramANa kahatA hai aura sAtavAM matavAdI kahatA hai kI cAra yojana tathA pAMcavAM arddha yojana evaM eka yojana kA 187vAM bhAga kSetra ko eka eka ahorAtra meM vikampana karake sUrya gati karatA hai / bhagavaMta pharamAte hai ki do yojana tathA eka yojana ke aDacattAlIsa ekasaThThAMza bhAga eka eka maMDala kSetra kA eka eka ahorAtra meM vikampana karake sUrya gati karatA hai / yaha jambUdvIpa sarvadvIpa samudro se ghIrA huA hai, usameM jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramaNa karake gati karatA hai usa samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtrI hotI hai / niSkramaNa karatA huA sUrya nae saMvatsara kA AraMbha karate hue sarvAbhyantara maMDala ke anantara aise pahele bAhya maMDala meM upasaMkramaNa se gati karatA hai, taba do yojana aura eka yojana ke aDacattAlIsa ekasaTThAMza bhAga ko eka ahorAtra meM vikampana karake gati karatA haiM, usa samaya do ekasaThThAMza muhUrta kI dina meM vRddhi aura rAtri meM hAni hotI hai| vaha sUrya dusarI ahorAtri meM tIsare maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba do ahorAtra meM pAMca yojana ke paiMtIza ekasaTThAMza bhAga se vikampana karake gamana karatA hai, usa samaya cAra ekasaThThAMza bhAga muhUrta kI dina meM hAni aura rAtri meM vRddhi hotI hai / isa prakAra se niSkramIta sUrya anantara-anantara maMDala meM gati karatA huA saMkramaNa karatA hai, taba eka ahorAtra meM do yojana evaM eka yojana ke aDacatAlIza ekasaTThAMza bhAga vikampana karatA huA sarvabAhya maMDala meM pahuMcatA hai / 183 ahorAtra meM vaha sUrya 115 yojana vikampana karake gati karatA hai / sarva vAhya maMDala meM pahuMcatA hai taba paramaprakarSa prApta utkRSTa aThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yaha hue prathama cha mAsa aura cha mAsa kA paryavasAna / / dusare chaha mAsa meM vaha sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza karatA hai / prathama ahorAtra meM anantara prathama maMDala meM praviSTa hote hue vaha do yojana aura eka yojana kA aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga kSetra ko vikampana karake gati karatA hai taba do ekasaThThAMza muhUrta kI dina meM vRddhi aura rAtri meM hAni hotI hai / isI prakAra se pUrvokta kathanAnusAra sarvabAhya maMDala kI avadhi karake 183 rAtridina meM vaha sarvAbhyantara maMDala meM saMkramaNa karake pahuMcatA hai,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-1/6/32 199 taba utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha dusare cha mAsa hue aura ye huA dusare cha mAsa kA paryavasAna / yaha hai Aditya saMvatsara / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-7 | [33] he bhagavan ! maMDalo kI saMsthiti kyA hai ? maMDala saMsthiti sambandha meM ATha pratipattiyAM hai / koI eka kahatA hai ki sarva maMDala kI saMsthiti samacaturasra hai / koi ise viSama caturasra saMsthAnavAlI batAte hai / koi samacatuSkoNa kI to koi cauthA use viSama catuSkoNa kI kahate hai / koI pAMcavA use samacakravAla batAtA hai to koi viSamacakravAla saMsthita kahate hai / sAtavAM ardhacakravAla saMsthita kahatA hai to AThavAM matavAdI use chatrAkAra batAte hai / ina saba meM jo maMDala kI saMsthiti ko chatrAkAra batAte hai vaha mere mata se tulya hai / yaha kathana pUrvokta nayarUpa upAya se ThIka taraha samajha lenA / | prAbhRta-1-prAbhRtaprAbhRta-8 | [34] he bhagavan sarva maMDalapada kitane bAhalya se, kitane AyAma viSkaMbha se tathA kitane parikSepase yukta hai ? isa viSaya meM tIna pratipattiyAM hai / pahalA paramatavAdI kahatA hai ki sabhI maMDala bAhalya se eka yojana, AyAmaviSkambha se 1133 yojana aura parikSepa se 3399 yojana hai / dusarA batAtA hai ki sarvamaMDala bAhalya se eka yojana, AyAmaviSkambha se 1134 yojana aura parikSepa se 3402 yojana hai / tIsarA matavAdI isakA AyAmaviSkambha 1135 yojana aura parikSepa 3405 yojana kahatA hai / bhagavaMta prarUpaNA karate hai ki yaha sarva maMDalapada eka yojana ke aDatAlIza ekasaThThAMza bhAga vAhalya se aniyata AyAmaviSkambha aura parikSepavAle kahe gae hai / kyoMkI-yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa samudro se ghIrA huA hai / jaba ye sUrya sarvAbhyantara maMDala ko upasaMkramIta karake gati karatA hai taba ve sabhI maMDalapada eka yojana ke aDatAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se, 99640 yojana viSkambha se aura 315089 yojana se kiMcit adhika parikSepavAle hote hai, usa samaya paramaprakarSa prApta utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai| niSkramaNa karatA haA sUrya nae saMvatsara ko prApta karake prathama ahorAtra meM jaba abhyantara anantara maMDala se upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba vaha maMDalapada ke eka yojana ke aDacattAlIza ekasaTThAMza bhAga bAhalya se, 99645 yojana tathA eka yojana ke paiMtIza ekasaThThAMza bhAga AyAma viSkambha se aura 315107 yojana se kiMcit hIna parIkSepavAlA hotA hai / dina aura rAtri pramANa pUrvavat jAnanA / vahI sUrya dusare ahorAtra meM tIsare maMDala meM niSkramaNa karake gati karatA hai taba eka yojana ke aDatAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se, 99651 yojana evaM eka yojana ke nava ekasaThThAMza bhAga AyAmaviSkambha se tathA 315125 yojana parikSepa se kahe hae hai / dina aura rAtri pUrvavat / isa prakAra se isI upAya se niSkramIta sUrya anantara-anantara maMDala meM gati karatA hai / usa samaya pAMca yojana aura eka yojana ke paiMtIza ekasaThThAMza bhAga viSkambhakI vRddhi karate karate aTThAraha-aTThAraha yojana vRddhi karate sarvabAhya maMDala meM pahuMcate hai / java vaha
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda sUrya sarva bAhya maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba vaha maMDalapada eka yojana ke aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se, 100660 yojana AyAmaviSkambha se tathA 318315 yojana parikSepa se yukta hotA hai / usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / yaha hue cha mAsa / isI prakAra se vaha sUrya dusare cha mAsa meM sarva bAhyamaMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza karatA hai / prathama ahorAtra meM jaba vaha sUrya upasaMkramaNa karake anantara maMDala padameM praviSTa hotA hai taba maMDala pada meM eka yojana ke aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se hAni hotI hai, 100654 yojana evaM eka yojana kA chabbIza ekasaThThAMza bhAga AyAmaviSkambha se tathA 318257 yojane parikSepase yukta hotA hai / rAtri - dina kA pramANa pUrvavat jAnanA / pravizyamANa vaha sUrya anantara - anantara eka eka maMDala meM eka eka ahorAtra meM saMkramaNa karatA huA pUrva gaNita se sarvAbhyantara maMDala meM pahuMcatA hai taba vaha maMDala pada eka yojana ke aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se, 99640 yojana AyAmaviSkaMbha se tathA 315079 parikSepa se hotA hai / zeSa pUrvavat yAvat yaha huA Aditya saMvatsara / yaha sarva maMDalavRtta eka yojana ke aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga bAhalya se hote hai / sabhI maMDala ke antara do yojana viSkambhavAle hai / yaha purA mArga 183 se guNita karane se 510 yojana kA hotA hai / yaha abhyantara maMDalavRtta se bAhyamaMDalavRtta aura bAhya se abhyantara maMDalavRtta mArga kitanA hai ? yaha mArga 115 yojana aura eka yojana kA aDacattAlIza ekasaThThAMza bhAga jitanA hai / prAbhRta- 1 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa / 200 prAbhRta-2 prAbhRta-prAbhRta- 1 [35] he bhagavan ! sUrya kI tirchA gati kaisI hai ? isa viSaya meM ATha pratipattiyAM hai / (1) pUrvadizA ke lokAnta se prabhAtakAla kA sUrya AkAza meM udita hotA hai vaha isa samagra jagat ko tirchA karatA hai aura pazcima lokAnta meM sandhayA samaya meM AkAza meM asta hotA hai / (2) pUrvadizA ke lokAnta se pAtaH kAla meM sUrya AkAza meM udita hotA hai, tiryakloka ko tirchA yA prakAzIta karake pazcimalokAnta meM zAma ko asta ho jAtA hai / (3) pUrvadizA ke lokAnta se prabhAta samaye AkAza meM jAkara tiryakaloka ko tiryak karatA hai phira pazcima lokAnta meM zAmako nIce kI ora parAvartIta karatA hai, nIce Akara pRthvI ke dusare bhAga meM pUrva dizAke lokAnta se prAtaH kAla meM phira udita hotA hai / (4) pUrvadizA ke tase prAtaH kAla meM sUrya pRthvIkAya meM udita hotA hai, isa tiryakloka ko tiryak karake pazcima lokAnta meM zAmako pRthvIkAya meM asta hotA hai / (5) pUrva bhAga ke lokAnta se prAtaH kAla meM sUrya pRthvIkAya meM udita hotA hai, vaha sUrya isa manuSyaloka ko tiryak karake pazcima dizA ke lokAnta meM zAmako astAcala meM praveza karake adholoka meM jAtA hai, phira vahAM se Akara pUrvalokAnta meM prAtaHkAla meM sUrya pRthvIkAya meM udita hotA hai / (6) pUrva dizAvartI lokAnta se sUrya apkAya meM udita hotA hai, vaha sUrya isa manuSyaloka
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti - 2/1/35 201 ko tiryak karake pazcima lokAnta meM apkAya meM adRzya ho jAtA hai / (7) pUrvadig lokAnta se sUrya prAtaHkAla meM samudra meM udita hotA hai, vaha sUrya isa tiryakloka ko tiryak karake pazcima lokAnta meM zAmako apakAya meM praveza karatA hai, vahAM se adholoka meM jAkara pRthvI ke dusare bhAga meM pUrvadig lokAnta meM prabhAtakAla meM apkAya meM udita hotA hai / (8) pUrvadizA ke lokAnta se bahuta yojana- seMkaDo-hajAro yojana atyanta dUra taka uMce jAkara prabhAta kA sUrya AkAza meM udita hotA hai, vaha sUrya isa dakSiNArddha ko prakAzita karatA hai, phira dakSiNArdha meM rAtri hotI hai, pUrvadig lokAnta se bahuta yojana- seMkaDo-hajAro yojana uMce jAkara prAtaH kAla meM AkAza meM udita hotA hai / bhagavaMta kahate hai ki isa jaMbUdvIpa meM pUrva-pazcima aura uttaradakSiNa lambI jIvA se 124 maMDala ke vibhAga karake dakSiNapUrva tathA uttarapazcima dizA meM maMDala ke caturtha bhAga meM ratnaprabhA pRthvI ke bahusamaramaNIya bhU bhAga se 800 yojana upara jAkara isa avakAza pradeza meM do sUrya udita hote hai / taba dakSiNottara meM jambUdvIpa ke bhAga ko tiryak - prakAzIta karake pUrvapazcima jaMbUdvIpa ke do bhAgo meM rAtri karatA hai, aura jaba pUrvapazcima ke bhAgo ko tiryak karate hai taba dakSiNa-uttara meM rAtri hotI hai / isa taraha isa jambUdvIpa ke dakSiNa-uttara evaM pUrvapazcima dono bhAgo ko prakAzita karatA hai, jaMbUdvIpa meM pUrva-pazcima tathA uttara-dakSiNa meM 124 vibhAga karake dakSiNa - pUrva aura uttara-pazcima ke caturtha bhAga maMDala meM isa ratnaprabhA pRthvI ke bhUbhAga se 800 yojana upara jAkara prabhAtakAla meM do sUrya udita hote hai / prAbhRta- 2 - prAbhRtaprAbhRta- 2 [36] he bhagavan ! eka maMDala se dusare maMDala meM saMkramaNa karatA sUrya kaise gati karatA hai ? isa viSaya meM do pratipattiyAM hai - ( 9 ) vaha sUrya bhedaghAta se saMkramaNa karatA hai / (2) vaha karNakalA se gamana karatA hai / bhagavaMta kahate hai ki jo bhedaghAta se saMkramaNa batAte hai usameM yaha doSa hai ki bhedaghAta se saMkramaNa karatA sUrya jisa antara se eka maMDala se dusare maMDala meM gamana karatA hai vaha mArga meM Age nahIM jA zakatA, dusare maMDala meM pahuMcane se pahale hI unakA bhogakAla nyUna ho jAtA hai / jo yaha kahate hai ki sUrya karNakalA se saMkramaNa karatA hai vaha jisa antara se eka maMDala se dusare maMDala meM gati karatA hai taba jitanI karNakAla ko choDatA hai utanA mArga meM Age jAtA hai, isa matameM yaha vizeSatA hai ki Age jAtA huA sUrya maMDalakAla ko nyUna nahIM karatA / eka maMDala se dusare maMDala meM saMkramaNa karatA sUrya karNakalA se gati karatA hai yaha bAta naya gati se jAnanA / prAbhRta- 2 - prAbhRtaprAbhRta- 3 [37] he bhagavan ! kitane kSetra meM sUrya ekaeka muhUrta meM gamana karatA hai ? isa viSaya meM cAra pratipattiyAM hai / (1) sUrya eka-eka muhUrta meM cha-cha hajAra yojana gamana karatA hai / (2) pAMca-pAMca hajAra yojana batAtA hai / (3) cAra-cAra hajAra yojana kahatA hai / ( 4 ) sUrya eka-eka muhUrta meM chaha yA pAMca yA cAra hajAra yojana gamana karatA hai / jo yaha kahate hai ki eka-eka muhUrta meM sUrya cha cha hajAra yojana gati karate hai unake
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda matAnusAra jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se gamana karatA hai taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bArahamuhUrta kI rAtri hotI hai, una dino meM 108000 yojana pramANa tApakSetra hotA hai, jaba vaha sUrya sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai aura 72000 yojana kA tApakSetra hotA hai / jo sUrya kA gamana pAMca-pAMca hajAra yojana kA ekamuhUrta meM batalAte hai vaha yaha kahate hai ki sUrya sarvAbhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake gati karatA hai taba rAtridina kA pramANa pUrvavat hai, lekina tApakSetra 90000 yojana hotA hai / jaba sarvabAhya maMDala meM gati karatA hai taba tApakSetra 60,000 yojana ho jAtA hai / jo matavAdI cAra-cAra hajAra yojana kA gamanakSetra kahate hai, vaha sarvAbhyantara maMDala meM sUrya kA tApakSetra 72,000 yojana kA kahate hai aura sarvabAhya maMDala meM 48,000 yojana kA tApakSetra batAte hai, lekina rAtridina kA pramANa pUrvavat hI hai / jo eka muhUrta meM sUrya kA gamana chaha pAMca yA cAra hajAra yojana batAte hai, vaha yaha kahate hai ki sUrya udaya aura asta kAla meM zIghraMgativAlA hotA hai, taba vaha chaha-chaha hajAra yojana ekamuhUrta meM gati karatA hai; phira vaha madhyama tApakSetra ko prApta karate karate madhyamagativAlA hotA jAtA hai, taba vaha pAMca-pAMca hajAra yojana eka muhUrta meM gati karatA hai, jaba pUrNatayA madhyama tApakSetra ko prApta ho jAtA hai taba vaha maMdagativAlA hokara ekamuhUrta meM cAra-cAra hajAra yojana gati karatA hai / aisA kahane kA hetu yaha hai ki yaha jaMbUdvIpa cAro ora se sabhI dvIpasamudroM se ghIrA huA hai, jaba sarvAbhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake sUrya gamana karatA hai, una dinoM meM tApakSetra 91000 yojana kA hotA hai aura sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai taba tApakSetra 61000 yojana kA hotA hai, rAtri dina kA pramANa pUrvavat hI hotA hai / 202 bhagavaMta pharamAte hai ki sUrya eka muhUrta meM sAtireka pAMca-pAMca hajAra yojana kI gati karatA hai / jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se saMkramaNa karake gati karatA hai taba pAMca-pAMca hajAra yojana evaM 251 yojana tathA eka yojana kA unatIsa SaSThyaMza bhAga pramANa se ekaeka muhUrta meM gati karate hai / usa samaya meM yahAM rahe hue manuSyo ko 47263 evaM eka yojana ke ekavIza ekasaThThAMza bhAga pramANa se sUrya dRSTigocara hotA hai / rAtridina pUrvavat jAnanA / niSkramaNa karatA huA sUrya nae saMvatsara meM prathama ahorAtra meM abhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake anantara dusare maMDala meM gati karatA hai, taba 5251 yojana evaM eka yojana ke sattacattAlIza paThyaMza, bhAga ekaeka muhUrta meM gamana karatA hai, usa samaya yahAM rahe hue manuSyo ko 47179 yojana evaM eka yojana ke sattAvanapaSThyaMza bhAga tathA sATha bhAga ko ekasaTha se chedakara unnIsa cUrNikA bhAga se sUrya dRSTigocara hotA hai / rAtridina kA pramANa pUrvavat jAnanA / niSkramaNa karatA huA vahI sUrya dusare ahorAtra meM tIsare maMDala meM upasaMkramaNa karake bhramaNa karatA hai taba 5252 yojana evaM eka yojana ke pAMca SaSThyaMza bhAga eka eka muhUrta meM jAtA hai, usa samaya yahAM rahe hue manuSyo ko 47096 yojana evaM eka yojana ke teIsa paSThyaMza bhAga tathA sATha ke eka bhAga ko ekasaTha se chedakara do cUrNikA bhAga se sUrya dRSTigocara hotA hai / isI prakAra se niSkramaNa karatA huA sUrya tad anantara - anantara maMDalo meM gati karatA
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti 2/3/37 203 hai, taba eka yojana ke aThThAraha aThThAraha sATha bhAga se ekaeka maMDala meM muhUrta gati ko baDhAte baDhAte 84 yojanA meM kiMcit nyUna puruSachAyA kI hAni karate-karate sarvabAhya maMDala meM gati karatA hai / jaba vaha sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai, taba 5305 yojana evaM eka yojana ke pandraha SaSThyaMza bhAga eka eka muhUrta meM gamana karatA hai, usa samaya yahAM rahe hue manuSyo ko 31831 yojana evaM eka yojana ke tIsa SaSThyaMza bhAga pramANa se sUrya dRSTigocara hotA hai usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / isa prakAra pahale cha mAsa hote hai, cha mAsa kA paryavasAna hotA hai / dusare cha mAsa meM sUrya sarvabAhya maMDala se sarva abhyantara maMDala kI tarapha praveza karane kA AraMbha karatA hai / prathama ahorAtra meM jaba anantara maMDala meM praveza karatA hai, taba 5304 yojana evaM eka yojana ke sattAvana SaSThyaMza bhAga se ekaeka muhUrta meM gamana karatA hai / usa samaya yahAM rahe hue manuSya ko 31916 yojana tathA eka yojana ke unacAlIza SaSThyaMza bhAga ko tathA sATha ko ekasaTha bhAga se chedakara sATha cUrNikA bhAgose sUrya dRSTigocara hotA hai / rAtridina pUrvavat jAnanA / isI kramase praveza karatA huA sUrya anantara - anantara maMDala meM upasaMkramaNa karake praveza karatA hai, tava eka yojana ke aThThAraha aThThAraha paSThayaMza bhAga eka maMDala meM muhUrta gati se nyUna karate hue aura kiMcit vizeSa 85-85 yojana kI puruSachAyA ko baDhAte hue sarvAbhyantara maMDala ko prApta karate hai / taba 5251 yojana evaM eka yojana ke unatIsaSaSThyaMza bhAga se ekaeka muhUrta meM gati karatA hai; usa samaya yahAM rahe hue manuSyo ko 47262 evaM eka yojana ke IkkIsa SaSThyaMza bhAga se sUrya dRSTigocara hotA hai / taba utkRSTa aThThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bArahamuhUrta kI rAtri hotI hai / yaha hue dusare chaha mAsa / yaha huA chaha mAla kA paryavasAna aura yaha huA Aditya saMvatsara / prAbhRta- 2 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa prAbhRta- 3 [38] caMdra-sUrya kitane kSetra ko avabhAsita- udyotita- tApita evaM prakAzIta karatA hai ? isa viSaya meM bAraha pratipattiyAM hai / vaha isa prakAra - (1) gamana karate hue caMdra-sUrya eka dvIpa aura eka samudra ko avabhAsita yAvat prakAzita karate hai / (2) tIna dvIpa - tIna samudra ko avabhAsita yAvat prakAzIta karate hai / (3) arddha caturthadvIpa - arddha caturtha samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (4) sAta dvIpa - sAta samudro ko avabhAsita Adi karate hai / (5) daza dvIpa aura daza samudra ko avabhAsita Adi karate hai ( 6 ) bAraha dvIpa - bAraha samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (7) bayAMlIsa dvIpa -bayAMlIsa samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (8) bahattara dvIpa bahattara samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (9) 142-142 dvIpa samudro ko avabhAsita Adi karate hai / (10) 172 - 172 dvIpa samudro ko avabhAsita Adi karate hai / (11) 1042 - 1042 dvIpa samudra ko avabhAsita Adi karate hai / (12) caMdra-sUrya 10721072 dvIpa - samudro ko avabhAsita yAvat prakAzIta karate hai / bhagavaMta pharamAte hai ki yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa samudro se ghIrA huA hai / eka jagati se
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 AgamasUtra - hindI anuvAda cAro tarapha se parikSipta hai / ityAdi kathana "jambUdvIpa prajJapti" sUtrAnusAra yAvat 156000 nadIyAM se yukta hai, yahAM taka kahanA / yaha jaMbUdvIpa pAMca cakra bhAgo se saMsthita hai / he bhagavan jaMbUdvIpa pAMca cakra bhAgo se kisa prakAra saMsthita hai ? jaba dono sUrya sarvAbhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake gati karate hai, taba jaMbUdvIpa ke tInapaMcamAMza cakra bhAgo ko avabhAsita yAvat prakAzita karate hai, eka sUrya dvyarddha paMca cakravAla bhAga ko aura dUsarA anya dvayarddha cakravAla bhAga ko avabhAsIta yAvat prakAzIta karatA hai / usa samaya parama utkarSa prApta aThThAraha utkRSTa muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba dono sUrya sarvabAhya maMDala meM upasaMkramaNa karake gati karate hai, taba jaMbUdvIpa ke do cakravAla bhAga ko avabhAsIta yAvat prakAzIta karate hai, arthAt eka sUrya eka paMcama bhAga ko aura dUsarA sUrya dusare ekapaMcama cakravAla bhAga ko avabhAsita yAvat prakAzIta karatA hai, usa samaya utkRSTa aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai / prAbhRta- 3 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa prAbhRta-4 [39] zveta kI saMsthiti kisa prakAra kI hai ? zveta saMsthiti do prakAra kI hai-caMdrasUrya kI saMsthiti aura tApakSetra kI saMsthiti / candra sUrya kI saMsthiti ke viSaya meM yaha solaha pratipattiyAM (paramatavAdI mata ) hai / koI kahatA hai ki (1) candra-sUrya kI saMsthiti samacaturasra hai / (2) viSama caturasra hai / (3) samacatuSkoNa hai / (4) viSama catuSkoNa hai / ( 5 ) samacakravAla hai / (6) viSama cakravAla hai / (7) arddhacakravAla hai / (8) chatrAkAra hai / (9) gehAkAra hai / (10) gRhApaNa saMsthita hai / ( 11 ) prAsAda AkAra hai / (12) gopurAkAra hai| (13) prekSAgRhAkAra hai / (14) vallabhI saMsthita hai / (15) harmyatala saMsthita hai / (16) solahavAM matavAdI candrasUrya kI saMsthiti vAlAgrapotikA AkAra kI batAte hai / isameM jo saMsthiti ko samacaturastrAkAra kI batAte hai vaha kathana naya dvArA jJAtavya hai, anya se nahIM / tApakSetra kI saMsthiti ke sambandha meM bhI solaha pratipattiyAM hai / anya matavAdI apanA apanA kathana isa prakAra se batAte hai - (1 se 8) tApakSetra saMsthiti gehAkAra yAvat vAlAgrapotikA AkAra kI hai / (9) jaMbUdvIpa kI saMsthiti ke samAna hai / (10) bhArata varSa kI saMsthiti ke samAna hai / (11) udyAna AkAra hai / (12) niryANa AkAra hai / (13) ekataH nipadha saMsthAna saMsthita hai / (14) ubhayataH niSadha saMsthAna saMsthita hai / (15) zveka pakSi ke AkAra kI hai / (16) zvenaka pakSI ke pITha ke AkAra kI hai / bhagavaMta pharamAte hai ki yaha tApakSetra saMsthiti urdhvamukha kalaMba ke puSpa ke samAna AkAravAlI hai / aMdara se saMkucita-gola evaM aMka ke mukha ke samAna hai aura bAhara se vistRta - pRthula evaM svasti ke mukha ke samAna hai / usake dono tarapha do bAhAe avasthita hai / vaha bAhAe AyAma se 45-45 hajAra yojana hai / vaha bAhAe sarvAbhyantara aura sarvabAhya hai / ina dono bAhA kA mApa batAte hai- jo sarvAbhyantara bAhA hai vaha meru parvata ke samIpa meM 9486 yojana evaM eka yojana ke nava yA dasa bhAga yojana parikSepa se kahI hai / maMdaraparvata ke parikSepa
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-4/-/39 205 ko tIna gunA karake daza se bhAga karanA, vaha bhAga parikSepa vizeSa kA pramANa hai / jo sarvabAhya bAhA hai vaha lavaNa samudra ke anta meM 94868 yojana evaM eka yojana ke cAra dazAMza bhAga se parikSipta hai / jaMbUdvIpa ke parikSepa ko tIna gunA karake daza se cheda karake daza bhAga ghaTAne se yaha parikSepa vizeSa kahA jAtA hai / he bhagavan ! yaha tApakSetra AyAma se kitanA hai ? yaha tApakSetra AyAma se 78323 yojana evaM eka yojana ke ekatRtIyAMza AyAma se kahA hai / taba aMdhakAra saMsthiti kaise kahI hai ? yaha saMsthiti tApakSetra ke samAna hI jAnanA / usakI sarvAbhyantara bAhA maMdara parvata ke nikaTa 6324 yojana evaM eka yojana ke cha dazAMza bhAga pramANa parikSepa se jAnanA, yAvat sarvabAhya bAhA lavaNa samudra ke anta meM 63245 yojana evaM eka yojana ke cha dazAMza bhAga parikSepa se hai / jo jaMbUdvIpa kA parikSepa hai, usako dugunA karake daza se cheda karanA phira daza bhAga kama karake yaha parikSepa hotA hai / AyAma se 78323 yojana evaM eka yojana kA eka tRtIyAMza bhAga hotA hai taba paramaprakarSa prApta utkRSTa aThAraha muhUrta pramANa dina aura jaghanyA bAharamuharta kI rAtri hotI hai / jo abhyantara maMDala kI andhakAra saMsthiti kA pramANa hai, vahI bAhya maMDala kI tApakSetra saMsthiti kA pramANa hai aura jo abhyantara maMDala kI tApakSetra saMsthiti kA pramANa hai vahI bAhyamaMDala kI andhakAra saMsthiti kA pramANa hai yAvat paramaprakarSa prApta utkRSTA aTThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bArahamuhUrta kA dina hotA hai / usa samaya jaMbUdvIpa meM sUrya 100 yojana urdhva prakAzIta karatA hai, 1800 yojana nIce kI tarapha tathA 47263 yojana evaM eka yojana ke ikkisa SaDyaMza tIrcha bhAga ko prakAzIta karatA hai / prAbhRta-6 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (prAbhRta-5) . [40] sUrya kI lezyA kahAM pratihata hotI hai ? isa viSaya meM bIsa pratipattiyAM hai / -(1) mandara parvata meM, (2) meru parvata meM, (3) manorama parvata meM, (4) sudarzana parvata meM, (5) svaMprabha parvata meM, (6) girirAja parvata meM, (7) ratnoMccaya parvata meM, (8) ziloccaya parvata meM, (9) lokamadhya parvata meM, (10) lokanAbhI parvata meM, (11) accha parvata meM, (12) sUryAvarta parvata meM, (13) sUryAvaraNa parvata meM, (14) uttama parvata meM, (15) digAdi parvata meM, (16) avataMsa parvata meM, (17) dharaNIkhIla parvata meM, (18) dharaNIzrRMga parvata meM, (19) parvatendra parvata meM, (20) parvatarAja parvata meM sUrya lezyA pratihata hotI hai / bhagavaMta pharamAte hai ki yaha lezyA maMdara parvata yAvat parvatarAja parvata meM pratihata hotI hai / jo pudgala sUrya kI lezyA ko sparza karate hai, vahIM pudgala sUryalezyA ko pratihata karate hai / caramalezyA antargat pudgala bhI sUrya lezyA ko pratihata karate hai / ( prAbhRta-6 [41] sUrya kI prakAza saMsthiti kisa prakAra kI hai ? isa viSaya meM anya matavAdI paccIza pratipattiyAM hai, vaha isa prakAra hai-(1) anu samaya meM sUrya kA prakAza anyatra utpanna
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 AgamasUtra-hindI anuvAda hotA hai, bhinnatA se vinaSTa hotA hai, (2) anumuhUrta meM anyatra utpanna hotA hai, anyatra nAza hotA hai; (3) rAtridina meM anyatra utpanna hokara anyatra vinAza hotA hai; (4) anya pakSa meM, (5) anya mAsa meM, (6) anukratu meM, (7) anuayana meM, (8) anusaMvatsara meM, (9) anuyuga meM, (10) anuzatavarSa meM, (11) anusahasra varSa meM, (12) anulakSa varSa meM, (13) anupUrva meM, (14) anuzatapUrva meM, (15) anusahasrapUrva meM, (16) anulakSapUrva meM, (17) anupalyopama meM, (18) anuzatapalyopama meM, (19) anusahasrapalyopama meM, (20) anulakSapalyopama meM, (21) anusAgaropama meM, (22) anuzata sAgaropama meM, (23) anusahasrasAgaropama meM, (24) anulakSasAgaropama meM, (25) anuutsarpiNI avasarpiNI meM sUrya kA prakAza anyatra utpanna hotA hai, anyatra vinaSTa hotA hai / bhagavaMta pharamAte hai ki-trIza-trIza muhUrta paryanta sUrya kA prakAza avasthita rahatA hai, isake bAda vaha anavasthita ho jAtA hai / chaha mAsa paryanta sUrya kA prakAza nyUna hotA hai aura chaha mAsa paryanta baDhatA rahatA hai / kyoMkI jaba sUrya sarvAbhyantara maMDala se niSkramaNa karake gamana karatA hai, usa samaya utkRSTa aThAraha muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / niSkramyamAna sUrya nae saMvatsara ko prApta karake prathama ahorAtri meM abhyantara maMDala se upasaMkramaNa karake jaba gamana karatA hai taba eka ahorAtra meM divasa kSetra ke prakAza ko eka bhAga nyUna karatA hai aura rAtri meM eka bhAga kI vRddhi hotI hai, maMDala kA 1830 bhAga se cheda karatA hai / usa samaya do-ekasaThThAMza bhAga dina kI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / vahI sUrya jaba dUsare ahorAtra meM niSkramaNa karake tIsare maMDala meM gati karatA hai / taba do ahorAtra meM do bhAga pramANa divasa kSetra kI hAni aura rAtri kSetra kI vRddhi hotI hai | maMDala kA 1830 bhAga se cheda hotA hai / cAra ekasaThThAMza muhUrta pramANa dinakI hAni aura rAtri kI vRddhi hotI hai / nizcaya se isI abhilApa se niSkramyamAna sUrya anantara anantara maMDalo meM gamana karatA huA, eka eka ahorAtra meM eka eka bhAga pramANa divasa kSetra ko nyUna karatA aura rAtrikSetra ko baDhAtA huA sarvabAhya maMDala meM upasaMkramaNa karake gamana karatA hai / 183 ahorAtra meM 183 bhAga pramANa divasa kSetra ko kama karatA hai aura utanA hI rAtri kSetra meM vRddhi karatA hai| usa samaya paramaprakarSa prApta aThThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai| yaha hue prathama cha mAsa / dusare cha mAsakA AraMbha hotA hai taba sUrya sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza karane kA AraMbha karate hai / praveza karatA huA sUrya jaba anantara maMDala meM upasaMkramaNa karake gamana karatA hai taba eka ahorAtra meM apane prakAza se rAtri kSetra kA eka bhAga kama karatA hai aura divasa kSetra ke eka bhAga kI vRddhi karatA hai / 1830 bhAga se cheda karatA hai / do ekasaThThAMza muhUrta se rAtri kI hAni aura dina kI vRddhi hotI hai / isI prakAra se pUrvokta paddhati se upasaMkramaNa karatA huA sarvAbhyantara maMDala meM pahuMcatA hai taba 1830 bhAga se cheda kara aura eka eka mahorAtra meM divasa kSetra kI vRddhi aura rAtrikSetra kI hAni karatA huA 183 ahorAtra hote hai / sarvAbhyantara maMDala meM gamana karatA hai taba utkRSTa muhUrta kA dina aura jaghanyA bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / yaha hue dusare cha mAsa yAvat AdityasaMvatsara kA paryavasAna /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-7/-/42 207 (prAbhRta-7) [42] sUrya kA varaNa kauna karatA hai ? isa vipaya meM bIsa pratipattiyA hai / eka kahatA hai maMdara parvata sUrya kA varaNa karatA hai, dusarA kahatA hai ki meru parvata varaNa karatA hai yAvat bIsavAM kahatA hai ki parvatarAja parvata sUrya kA varaNa karatA hai / (prAbhRta-5-ke samAna samasta kathana samajha lenA / ) bhagavaMta pharamAte hai ki maMdara parvata se lekara parvatarAja parvata sUrya kA varaNa karatA hai, jo pudgala sUrya kI lezyA ko sparza karate hai ve sabhI sUrya kA varaNa karate hai / adRSTa evaM caramalezyAntargat pudgala bhI sUrya kA varaNa karate hai / prAbhRta-7-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (prAbhRta-8) [43] sUrya kI udaya saMsthiti kaisI hai ? isa viSaya meM tIna pratipattiyAM hai / eka paramatavAdI kahatA hai ki jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM aThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI aTThAraha muhUrta pramANa dina hotA hai / jaba uttarArddha meM aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM sattaraha muhUrta pramANa dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI sattaraha muhUrta kA dina hotA hai isI taraha uttarArddha meM sattaraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI samajhanA / isI prakAra se ekaeka muhUrta kI hAni karate-karate solaha-pandraha yAvat bAraha muhUrta pramANa jAnanA / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI bAraha muhUrta kA dina hotA hai aura uttarArddha meM bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI bAraha muhUrta kA dina hotA hai / usa samaya jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pUrva aura pazcima meM hamezA pandraha muhUrta kA dina aura pandraha muharta kI rAtri avasthita rahatI hai / koi dusarA kahatA hai ki jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM jaba aThThAraha muhUrtAntara dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI aTThAraharmuhUrtAntara dina hotA hai aura uttarArddha meM aTThAraha muhUrtAntara dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bhI aTThAraha muhUrtAntara kA dina hotA hai / isI krama se isI abhilApa se sattaraha-solaha yAvat bAraha muhUrtAntara pramANa ko pUrvavat samajhalenA / ina saba muhUrta pramANa kAla meM jaMbUdvIpa ke meru parvata ke pUrva aura pazcima meM sadA pandraha muhUrta kA dina nahIM hotA aura sadA pandraha muhUrta kI rAtri bhI nahIM hotI, lekina vahAM rAtridina kA pramANa anavasthita rahatA hai / koi matavAdI yaha bhI kahatA hai ki jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bAraha muharta kI rAtri hotI hai aura uttarArddha aThThAraha muhUrta kA dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba dakSiNArddha meM aTThAraha muhUrtAntara kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bAraha muhUrta pramANa rAtri hotI hai, uttarArddha meM aTThAraha muhUrtAntara dina hotA hai taba dakSiNArddha meM bAraha muhUrta pramANa rAtri hotI hai / isI prakAra isI abhilApa se bAraha muhUrta taka kA kathana kara lenA yAvat jaba dakSiNArddha meM bAraha muhUrtAntara pramANa dina hotA hai taba uttarArddha meM bAra muhUrta pramANa kI rAtri hotI hai evaM meruparvata ke pUrva-pazcima meM
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 AgamasUtra-hindI anuvAda pandraha muhUrta kI rAtri yA dina kabhI nahIM hotA, vahAM rAtridina avasthita hai / bhagavaMta pharamAte hai ki jaMbUdvIpa meM izAnakone meM sUrya udita hotA hai vahAM se agnikone meM jAtA hai, agnikone meM udita hokara naiRtya kone meM jAtA hai, naiRtya kone meM udita hokara vAyavya kone meM jAtA hai aura vAyavya kone meM udita hokara izAna kone meM jAtA hai / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI dina hotA hai aura jaba uttarArddha meM dina hotA hai taba meruparvata ke pUrva-pazcimameM rAtri hotI hai / jaba dakSiNArddha meM aThThAraha muharta kA dina hotA hai taba uttarArddha meM bhI aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai aura uttarArddha meM aTThAraha muharta kA dina hotA hai taba meru parvata ke pUrva-pazcima meM jaghanyA bAraha muharta kI rAtri hotI hai / isI taraha jaba meru parvata ke pUrva-pazcima meM utkRSTa aTThAraha muhUrta kA dina hotA hai, taba meruparvata ke uttara-dakSiNa meM jaghanyA bAraha muharta kI rAtri hotI hai / isI krama se isI prakAra AlApakase samajhalenA cAhie ki jaba aThAraha muhUttAntara divasa hotA hai taba sAtireka bAraha muhUrta kI rAtri hotI hai, sattaraha muhUrta kA divasa hotA hai taba teraha muhUrta kI rAtri hotI hai...yAvat...jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba utkRSTa aThAraha muhUrta kI rAtri hotI hai| jaba isa jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM varSAkAla kA prathama samaya hotA hai taba uttarArddha meM bhI varSAkAla kA prathama samaya hotA hai. jaba uttarArddha meM varSAkAla kA prathama samaya hota meruparvata ke pUrva-pazcima meM anantara puraskRtakAla meM varSAkAla kA Arambha hotA hai; jaba meruparvata ke pUrva-pazcima meM varSAkAla kA prathama samaya hotA hai taba meruparvata ke dakSiNa-uttara meM anantara pazcAtakRt kAla meM varSAkAla kA prathama samaya samApta hotA hai / samaya ke kathanAnusAra AvalikA, AnaprANa, stoka yAvat Rtu ke daza AlApaka samajhalenA / varSARtu ke kathanAnusAra hemanta aura grISmaRtu kA kathana bhI samajhalenA / jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM prathama ayana hotA hai taba uttarArddha meM bhI prathama ayana hotA hai aura uttarArddha meM prathama ayana hotA hai taba meruparvata ke pUrva-pazcima meM anantara puraskRt kAla meM pahalA ayana prApta hotA hai / jaba meruparvata ke pUrva-pazcima meM prathama ayana hotA hai taba uttara-dakSiNa meM anantara pazcAtkRt kAlasamaya meM prathama ayana samApta hotA hai / __ayana ke kathanAnusAra saMvatsara, yuga, zatavarSa yAvat sAgaropama kAla meM bhI smjhlenaa| jaba jaMbUdvIpa ke dakSiNArddha meM utsarpiNI hotI hai taba uttarArddha meM bhI utsarpiNI hotI hai, jaba uttarArddha meM utsarpiNI hotI hai taba meruparvata ke pUrva-pazcima meM utsarpiNI yA avasarpiNI nahIM hotI hai kyoMki-vahAM avasthita kAla hotA hai / isI taraha avasarpiNI bhI jAna lenA / lavaNasamudra - dhAtakIkhaNDadvIpa-kAlodasamudra evaM abhyantara puSkaravarArddhadvIpa ina sabakA samasta kathana jaMbUdvIpa ke samAna hI samajha lenA, vizeSa yaha ki jaMbUdvIpa ke sthAna para sva-sva dvIpa samudra ko kahanA / (prAbhRta-9) [44] kitane pramANayukta puruSachAyA se sUrya paribhramaNa karatA hai ? isa viSaya meM tIna pratipattiyAM hai / eka matavAdI yaha kahatA hai ki jo pudgala sUrya kI lezyA kA sparza karatA
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-9/-/44 209 hai vahI pudgala usase saMtApita hote hai / saMtapyamAna pudgala tadanantara bAhya pudgalo ko saMtApita karatA hai / yahI vaha samita tApakSetra hai / dusarA koi kahatA hai ki-jo pudgala sUrya kI lezyA kA sparza karatA hai, vaha pudgala saMtApita nahIM hote, vaha asaMtapyamAna pudgala se anantara pudgala bhI saMtApita nahIM hote, yahIM hai vaha samita tApakSetra / tIsarA koi yaha kahatA hai ki jo pudgala sUrya kI lezyA kA sparza karatA hai, unameM se kitaneka pudgala saMtapta hote hai aura kitaneka nahIM hote / jo saMtapta hue hai ve pudgala anantara bAhya pudgalo meM se kisIko saMtApita karate hai aura kisIko nahIM karate, yahIM hai vo samita tApakSetra / bhagavaMta pharamAte hai ki-jo ye candra-sUrya ke vimAno se lezyA nikalatI hai vaha bahAra ke yathocita AkAzakSetra ko prakAzIta karatI hai, una lezyA ke pIche anya chinna lezyAe hotI hai, vaha chinalezyAe bAhya pudgalo ko saMtApita karatI hai, yahIM hai usakA samita arthAt utpanna huA tApakSetra / [45] kitane pramANavAlI pauruSI chAyA ko sUrya nivartita karatA hai ? isa viSaya meM paccIza pratipattiyAM hai-jo chaThe prAbhRta ke samAna samajhalenA / jaise ki koi kahatA hai ki anusamaya meM sUrya pauruSi chAyA ko utpanna karatA hai, ityAdi / bhagavaMta pharamAte hai ki sUrya se utpanna lezyA ke sambdha meM yathArthatayA jAnakara maiM chAyoddeza kahatA huM / isa viSaya meM do pratipattiyAM hai / eka kahatA hai ki-aisA bhI dina hotA hai jisameM sUrya cAra puruSa pramANa chAyA ko utpanna karatA hai aura aisA bhI dina hotA hai jisameM do puruSa pramANa chAyA ko utpanna karatA hai / dusarA kahatA hai ki do prakAra dina hote hai - eka jisameM sUrya do puruSa pramANa chAyA utpanna karatA hai, dusarA-jisameM pauruSIchAyA utpanna hI nahIM hotI / jo yaha kahate hai ki sUrya cAra puruSachAyA bhI utpanna karatA hai aura do puruSa chAyA bhIusa matAnusAra - sUrya jaba sarvAbhyantara maMDala ko saMkramaNa karake gamana karatA hai taba utkRSTa aThAraha muhUrta pramANa dina aura jaghanyA bAraha muhUrta pramANa rAtri hotI hai, usa dina sUrya cAra pauruSIchAyA utpanna karatA hai / udaya aura astakAla meM lezyA kI vRddhi karake vahIM sUrya jaba sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai, utkRSTA aThAraha muhUrta kI rAtri aura jaghanya bAraha muhUrta kA dina hotA hai taba do paurupIchAyA ko sUrya utpanna karatA hai / jo yaha kahate hai ki sUrya cAra paurupI chAyA utpanna karatA hai aura kiMcit bhI nahIM utpanna karatA - usa matAnusAra - sarvAbhyantara maMDala ko saMkramaNa karake sUrya gamana karatA hai taba rAtri-dina pUrvavat hI hote hai, lekina udaya aura astakAla meM lezyA kI abhivRddhi karake do pauruSIchAyA ko utpanna karate hai, jaba vaha sarvabAhya maMDala meM gamana karatA hai taba lezyA kI abhivRddhi kie binA, udaya aura astakAla meM kiMcit bhI pauruSI chAyA ko utpanna nahIM karatA / he bhagavan ! phira sUrya kitane pramANa kI pauruSIchAyA ko nivartita karatA hai ? isa viSaya meM 96 pratipattiyAM hai / eka kahatA hai ki aisA deza hai jahAM sUrya eka pauruSI chAyA ko nivartita karatA hai / dusarA kahatA hai ki sUrya do pauruSIchAyA ko nivartita karatA hai|...yaavt...96 pauruSIchAyA ko nivartita karatA hai / inameM jo eka pauruSIchAyA ke nivartana kA kathana karate hai, usa matAnusAra-sUrya ke sabase nIce ke sthAna se sUrya ke pratighAta se bahAra
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda 210 nikalI huI lezyA se tADita hui lezyA, isa ratnaprabhApRthvI ke samabhUtala bhUbhAga se jitane pramANavAle pradeza meM sUrya urdhva vyavasthita hotA hai, itane pramANa se sama mArga se eka saMkhyA pramANavAle chAyAnumAna se eka paurupIchAyA ko nivartita karatA hai / isI prakAra se isI abhilApase 96 pratipattiyAM samajha lenA / bhagavan phira pharamAte hai ki vaha sUrya unasATha pauruSIchAyA ko utpanna karatA hai / ardha paurupIchAyA divasakA kitanA bhAga vyatIta hone ke bAda utpanna hotI hai ? dina kA tIsarA bhAga vyatIta hone ke vAda utpanna hotI hai / puruSa pramANachAyA dina ke caturtha bhAga vyatIta hone ke bAda utpanna hotI hai, dvyarddhapuruSa pramANachAyA dina kA paMcamAMza bhAga vyatIta hote utpanna hotI hai isa prakAra yAvat paccIza prakAra kI chAyA kA varNana hai / vaha isa prakAra hai - khaMbhachAyA, rajuchAyA, prAkArachAyA, prAsAdachAyA, udgamachAyA, uccatvachAyA, anulomachAyA, pratilomachAyA, AraMbhitA, uvahitA, samA, pratihatA, khIlacchAyA, pakSacchAyA, pUrvaudagrA, pRSThaudagrA, pUrvakaMThabhAgopagatA, pazcimakaMThabhAgopagatA, chAyAnuvAdinI, kaMThAnuvAdinI, chAyA chAyacchAyA, chAyAvikaMpA, vehAsakaDacchAyA aura golacchAyA / golacchAyA ke ATha bheda hai- golacchAyA, apArdhagolacchAyA, golagolachAyA, apArdhagolachAyA, golAvalichAyA, apArdhagolAvalichAyA, golapuMjachAyA aura apArdhagolapuMja chAyA / prAbhRta - 9 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa prAbhRta- 10 prAbhRta-prAbhUta- 1 [46] yoga arthAt nakSatro kI yuti ke sambandha meM vastu kA AvalikAnipAta kaise hotA hai ? isa viSaya meM pAMca pratipattiyAM hai - eka kahatA hai-nakSatra kRtikA se bharaNI taka hai / dusarA kahatA hai - maghA se azleSA paryanta nakSatra hai / tIsarA kahatA hai- dhaniSThA se zravaNa taka saba nakSatra hai / cauthA - azvinI se revatI taka nakSatra AvalikA hai / pAMcavA~ - nakSatra bharaNI se azvinI taka hai / bhagavaMta pharamAte hai ki yaha AvalikA abhijIta se uttarASADhA hai / prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 2 - [ 47 ] nakSatra kA muhUrtta pramANa kisa taraha hai ? bhagavaMta kahate hai ki ina aThThAisa nakSatroM meM aise bhI nakSatra hai, jo navamuhUrtta evaM eka muhUrta ke sattAisa saDasaThThAMza bhAga paryanta candramA ke sAtha yoga karate hai / phira pandraha muhUrtta se tIza muhUrta se 45 muhUrta se candramAM se yoga karanevAle vibhinna nakSatra bhI hai, vaha isa prakAra hai - navamuhUrta evaM eka muhUrta ke sattAisa saDasaThThAMza bhAga se candramAM ke sAtha yoga karanevAlA eka abhijita nakSatra hai; pandraha muhUrta se candramAM ke sAtha yoga karanevAle nakSatra chaha hai- zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, AzleSA, svAtI aura jyeSThA; tIsa muhUrta se candramA ke sAtha yoga karanevAle pandraha nakSatra hai- zravaNa, dhaniSThA, pUrvAbhAdrapadA, revatI, azvinI, kRtikA, mRgazirA, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA 45 mUhUrta se candramAM ke sAtha yoga karanevAle nakSatra chaha hai
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti - 10/2/47 uttarAbhAdrapadA, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASADhA / * [48] ina aThThAvIza nakSatro meM sUrya ke sAtha yoga karanevAle nakSatra bhI hai / eka nakSatra aisA hai jo sUrya ke sAtha cAra ahorAtra evaM cha muhUrta taka yoga karatA hai abhijita; chaha nakSatra aise hai jo sUrya ke sAtha chaha ahorAtra evaM ikkisa muhUrta paryanta yoga karate hai-zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAti aura jyeSThA, pandraha nakSatra aise hai jo sUrya ke sAtha teraha ahorAtra evaM bAraha muhUrta paryanta yoga karate hai -zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapadA, revatI, azvinI, kRtikA, mRgasirA, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvASADhA; chaha nakSatra aise hai jo sUrya ke sAtha bIsa ahorAtra evaM tina muhUrtta taka yoga karate hai- uttarAbhAdrapada, rohiNI, punarvasu, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASADhA / 211 prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 3 [49] he bhagavaMt! ahorAtra ke bhAga sambandhI nakSatra kitane hai ? ina aThThAisa nakSatro meM chaha nakSatra aise hai jo pUrvabhAgA tathA samakSetra kahalAte hai, ve tIza muhUrtta vAle hote hai - pUrvAproSThapadA, kRtikA, maghA, pUrvAphAlgunI, mUla aura pUrvASADhA, daza nakSatra aise hai jo pazcAtabhAgA tathA samakSetra kahalAte hai, ve bhI tIza muhUrttavAle hai- abhijit, zravaNa, ghaniSTA, revatI, azvinI, mRgazira, puSya, hasta, citrA aura anurAdhA, chaha nakSatra naktaMbhAgA arthAt rAtrigata tathA arddhakSetra vAle hai, ve pandraha muhUrta vAle hote hai - zatabhiSA, bharaNI, ArdrA, azleSA, svAtI aura jyeSThA, chaha nakSatra ubhayaMbhAgA arthAt doDha kSetra kahalAte hai, ve 45 muhUrtavAle hote hai - uttarAbhAdrapadA, rohiNI, punarvasU, uttarAphAlgunI, vizAkhA aura uttarASADhA / prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta-4 [50 ] nakSatro ke caMdra ke sAtha yogakA Adi kaise pratipAdita kiyA hai ? abhijIt aura zravaNa ye do nakSatra pazcAt bhAgA samakSetrA hai, ve candramA ke sAtha sAtireka UnacAlI muhUrta yoga karake rahate hai arthAt eka rAtri aura sAtireka eka dina taka candra ke sAtha vyApta raha kara anuparivartana karate hai aura zAmako caMdra dhaniSThA ke sAtha yoga karatA hai / ghaniSThA nakSatra pazcAt bhAga meM caMdra ke sAtha yoga karatA hai vaha tIza muhUrta paryanta arthAt ekarAtri aura bAda meM eka dina taka candramA ke sAtha yoga karake anuparivartita hotA hai tathA zAmako zatabhiSA ke sAtha candra ko samarpita karatA hai / zatabhiSAnakSatra rAtrigata tathA arddhakSetra hotA hai vaha pandraha muhUrta taka arthAt eka rAtri candra ke sAtha yoga karake rahatA hai aura subaha meM pUrva proSThapadA ko caMdra se samarpita karake anuparivartana karatA hai / pUrvaprauSThapadA nakSatra pUrvabhAga- samakSetra aura tIza muhUrtta kA hotA hai, vaha eka dina aura ekarAtricandra ke sAtha yoga karake prAtaH uttarAproSThapadA ko candra se samarpita karake anuparivartana karatA hai / uttarAproSThapadA nakSatra ubhayabhAgA- deDha kSetra aura paMcacattAlIza muhUrta kA hotA hai, prAtaH kAla meM vaha candramAM ke sAtha yoga karatA hai, eka dina eka rAta aura dusarA dina candramAM ke sAtha vyApta rahakara zAmako revatI nakSatra ke sAtha candra ko samarpita karake anuparivartita hotA hai / revatInakSatra pazcAtbhAgA- samakSetra aura tIza muhUrtapramANa hotA hai, zAmako candra ke sAtha
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 AgamasUtra-hindI anuvAda yoga karake ekarAta aura ekadina taka sAtha rahakara, zAma ko azvinI nakSatra ke sAtha candra ko samarpaNa karake anuparivartita hotA hai / azvinI nakSatra bhI pazcAtabhAgA-samakSetra aura tIza muhUrttavAlA hai, zAma ko candramA ke sAtha yoga karake eka rAtri aura dusara dina naka vyApta rahakara, candra ko bharaNI nakSatra se samarpita karake anuparivartana karatA hai / bharaNI nakSatra rAtribhAgA-arddhakSetra aura pandraha muhUrta kA hai, vaha zAmako candramA se yoga karake eka rAtri taka sAtha rahatA hai, kRtikA nakSatra pUrvabhAgA-samakSetra aura tIza muhUrta kA hai, vaha prAtaHkAla meM candra ke sAtha yoga karake eka dina aura eka rAtri taka sAtha rahatA hai, prAtaHkAla meM rohiNI nakSatra ko caMdra se samarpita karatA hai / rohiNI ko uttarAbhAdrapada ke samAna, mRgazira ko ghaniSThA ke samAna, ArdrA ko zatabhiSA ke samAna, pUnarvasU ko uttarAbhAdrapada ke samAna, puSya ko ghaniSThA ke samAna, azleSA ko zatabhiSA ke samAna, maghA ko pUrvA phAlgunI ke samAna, uttarA phAlgunI ko uttarAbhAdrapada ke samAna, anurAdhA ko jyeSThA ke samAna, mUla aura pUrvASADhA ko pUrvAbhAdrapada samAna, uttarASADhA ko uttarAbhAdrapada ke samAna ityAdi smjhlenaa| | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-5 | [51] kula Adi nakSatra kisa prakAra kahe hai ? bAraha nakSatra kula saMjJaka hai-ghaniSThA, uttarAbhAdrapadA, azvinI, kRtikA, mRgazIrSa, puSya, maghA, uttarA phAlgunI, citrA, vizAkhA, mUla aura uttarASADhA / bAraha nakSatra upakula saMjJaka kahe hai-phAlgunI, zravaNa, pUrvAbhAdrapada, revatI, bharaNI, rohiNI, punarvasU, azleSA, pUrvAphAlgunI, hasta, svAti, jyeSThA aura pUrvASADhA / cAra nakSatra kulopakula saMjJaka hai-abhijIta, zatabhiSA, ArdrA aura anurAdhA / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-6 ] [52] he bhagavaMt ! pUrNimA kauna sI hai ? bAraha pUrNimA aura bAraha amAvAsyA kahI hai / bAraha pUrNimA isa prakAra hai-zrAviSThI, prauSThapadI, AsojI, kArtikI, mRgazirSI, pauSI, mAghI, phAlgunI, caitrI, vaizAkhI, jyeSThAmUlI aura ASADhI / aba kaunasI pUnama kina nakSatro se yoga karatI hai yaha batAte hai-zrAviSThI pUrNimA-abhijIt, zravaNa aura ghaniSThA se, prauSThapadI pUrNimA-zatabhiSA, pUrvAprauSThapadA aura uttarAproSThapadA se, AsoyujIparNimA-revatI aura azvinI se, kArtikIpUrNimA-bharaNI aura kRtikA se, mRgazirSIpUrNimA-rohiNI aura mRgazirSa se, pauSIpUrNimAArdrA, punarvasU aura puSya se, mAghIpUrNimA-azleSA aura maghA se, phAlgunI pUrNimA-pUrvA aura uttarAphAlgunI se, caitrI pUrNimA-hasta aura citrA se, vaizAkhIpUrNimA-svAti aura vizAkhA se, jyeSThAmUlI pUrNimA-anurAdhA, jyeSThA aura mUla se aura aSADhI pUrNimA-pUrvA tathA uttarASADhA nakSatra se yoga karatI hai / [53] zrAviSThA pUrNimA kyA kula-upakula yA kulopakula nakSatra se yoga karatI hai ? vaha tIno kA yoga karatI hai-kula kA yoga karate hue vaha ghaniSThA nakSatra kA yoga karatI hai, upakula se zravaNanakSatra kA aura kulopakula se abhijita nakSatra kA yoga karatI hai / isI taraha se Age-Age kI pUrNimA ke sambandha meM samajhanA cAhie jaise ki prauSThapadI pUrNimA yoga karate hue kula se uttarAprauSThapadA se, upakula se pUrvA prauSThapadA se aura kulopakula se zatabhiSA nakSatra
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-10/6/53 213 se yoga karatI hai / AsoyujI pUrNimA yoga karate hue kula se adhinI nakSatra se aura upakula se revatI nakSatra se yoga karatI hai, lekina unako kulopakula kA yoga nahIM hotA / paupI aura jyeSThAmUlI pUrNimA meM kulopakula yoga hotA hai, zeSa sabhI pUrNimAo meM kulopakula nakSatra kA yoga nahIM banatA / __ zrAviSThI amAvAsyA kitane nakSatra se yoga karatI hai ? vaha azleSA aura maghA do nakSatro se yoga karatI hai / isI taraha prauSThapadI-pUrvA tathA uttarA phAlgunI se, AsoyujI-hasta tathA citrA se, kArtikI-svAti tathA vizAkhA se, mRgazirA-anurAdhA, jyeSThA aura mUla se, pauSI-pUrvA aura uttarASADhA se, mAghI-abhijIt, zravaNa aura ghaniSThA se, phAlgunI-zatabhiSA aura pUrvaproSThapadA se, caitrI-uttarAproSThapadA, revatI aura azvinI se, vaizAkhI-bharaNI aura kRtikA se, jyeSThAmUlI-mRgazira aura rohiNI se, ASADhA amAvAsyA ArdrA, punarvasu aura puSya se yoga karatI hai / zrAviSThI amAvAsyA kula evaM upakula nakSatro se yoga karatI hai, kulopakula se nahIM, kula meM maghA nakSatra se aura upakula meM azleSA nakSatra se yoga karatI hai / mRgazirI, mAghI, phAlgunI aura ASADhI amAvAsyA ko kulAdi tIno nakSatro kA yoga hotA hai, zeSa amAvAsyA ko kulopakula nakSatro kA yoga nahIM hotA / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-7 [54] he bhagavaMt ! pUrNimA - amAvAsyA kA sannipAta kisa prakAra kahA hai ? jaba zrAviSThApUrNimA hotI hai taba amAvAsyA maghAnakSatra yukta hotI hai, jaba maghAyukta pUrNimA hotI hai taba amAvAsyA ghaniSThAyukta hotI hai isI taraha prauSThapadAyukta pUrNimA ke bAda amAvAsyA phAlgunI, phAlgunayukta pUrNimA ke bAda prauSThapadA amAvAsyA; azvinIyukta pUnama ke bAda citrAyukta amAvAsyA; kRtikAyukta pUrNimA ke bAda vizAkhAyukta amAvAsyA; mRgazirSayukta pUnama ke bAda jyeSThAmUlI amAvAsyA, puSyayukta pUrNimA ke bAda ASADhA amAvAsyA ityAdi paraspara smjhlenaa| | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-8 [55] he bhagavaMt ! nakSatra saMsthiti kisa prakAra kI hai ? ina aThThAisa nakSatro meM abhijIta nakSatra kA AkAra gozIrSa kI paMkti samAna hai; zravaNa kAhAra AkAra kA, ghaniSThAzakunIpalInaka AkAra kA, zatabhiSA-puSpopacAra AkAra kA, pUrvA aura uttarA prauSThapadA-arddhavApI AkAra kA, revatI-naukA AkAra kA, azvinI azva ke skandha AkAra kA, bharaNI-bhagaAkAra kA, kRtikA-astrekI dhAra ke AkAra kA, rohiNI-gADA kI udhake AkAra kA, mRgazIrSamastaka kI paMkti AkAra kA, ArdrA-rudhirabindu AkAra kA, punarvasU-trAjavA AkAra kA, puSya-vardhamAnaka AkAra kA, azleSA-patAkA AkAra kA, maghA-prAkAra ke AkAra kA, pUrvA aura uttarA phAlgunI-arddhapalaMga AkAra kA, hasta-hAtha ke AkAra kA, citrA-prasanna mukha samAna, svAti-khIlA samAna, vizAkhA-dAmanI AkAra kA, anurAdhA-ekAvali hAra samAna, jyeSThA-gajadanta AkAra kA, mUla-vIMchI kI puMcha ke samAna, pUrvASADhA-hastivikrama AkAra kA aura uttarASADhA nakSatra sIMhaniSadyA AkAra se saMsthita hotA hai /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 AgamasUtra - hindI anuvAda prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 9 [ 56 ] tArAo kA pramANa kisa taraha kA hai ? isa aTThAisa nakSatro meM abhijIt nakSatra ke tIna tAre hai / zravaNanakSatra ke tIna, ghaniSThA ke pAMca, zatabhiSA ke sau, pUrvA-uttarA bhAdrapada ke do, revatI ke vatrIza, azvinI ke tIna, bharaNI ke tIna, kRtikA ke cha, rohiNI ke pAMca, mRgazirSa ke tIna, ArdrA kA eka punarvasu ke pAMca, puSya ke tIna, azleSA ke chaha, maghA ke sAta, pUrvA-uttarA phAlgunI ke do, hasta ke pAMca, citrA kA eka svAti kA eka, vizAkhA ke pAMca, anurAdhA ke cAra, jyeSThA ke tIna, mUla kA eka aura pUrvA tathA uttarASADhA nakSatra ke cAra-cAra tArAe hote hai / prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 10 [ 57 ] nakSatrarUpa netA kisa prakAra se kahe hai ? varSA ke prathama yAne zrAvaNa mAsa ko kitane nakSatra pUrNa karate hai ? cAra, uttarASADhA, abhijIta, zravaNa aura ghaniSThA / uttarASADhA caudaha ahorAtra se, abhijIta sAta ahorAtra se, zravaNa ATha aura ghaniSThA eka ahorAtra se svayaM asta hokara zrAvaNa mAsa ko pUrNa karate hai / zrAvaNa mAsa meM cAra aMgula pauruSIchAyA se sUrya vApisa lauTatA hai, usake antimadino meM do pAda aura cAra aMgula pauruSI hotI hai / isI prakAra bhAdrapada mAsa ko ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvA tathA uttarAbhAdrapada samApta karate hai, ina nakSatra ke kramazaH ahorAtra cauda, sAta, ATha aura eka hai, bhAdrapada mAsa kI pauruSIchAyA ATha aMgula aura carimadina kI do pAda aura ATha aMgula / Aso mAsa ko uttarAbhAdrapada, revatI aura azvinI nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, paurupI chAyA pramANa bAraha aMgula aura antimadina kA tIna pAda / kArtika mAsa ko azvinI, bharaNI aura kRtikA kramazaH cauda, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSI chAyA pramANa solaha aMgula aura antimadina kA tInapAda cAra aMgula / hemanta ke prathama yAne mAgazirSa mAsa ko kRtikA, rohiNI aura saMsthAna (mRgazirSa ) nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se svayaM asta hokara pUrNa karate hai, mAgazirSa mAsa kI pauruSIchAyA kA pramANa hai vIsa aMgula aura usake antima dina kA paurupIchAyA pramANa tripAda evaM ATha aMgula hai / pauSa mAsa ko mRgazirpa, ArdrA, punarvasu aura puSya kramazaH cauda, sAta, ATha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, paurupI chAyA pramANa caubIsa aMgula aura antima dina kA cArapAdA mAgha mAsa ko puSya, AzleSA aura maghA nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, paurupIchAyA pramANa vIsa aMgula aura antima dina kA tripAda - ATha aMgula / phAlguna mAsa ko maghA, pUrvA aura uttarA phAlgunI nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSIchAyA pramANa sola aMgula aura antima dina kA tripAda evaM aMgula / i - grISma ke prathama yAne caitra mAsa ko uttarAphAlgunI, hasta aura citrA nakSatra kramazaH caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se svayaM asta hokara pUrNa karate hai, caitra mAsa kI paurupI chAyA kA pramANa bAraha aMgula kA hai aura usake antima dina meM tripAda pramANa paurupI hotI hai /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-10/10/57 215 vaizAkha mAsa ko citrA, svAti aura vizAkhA nakSatra caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, paurupI chAyA pramANa ATha aMgula aura antimadina kA do pAda evaM ATha aMgula / jyeSTha mAsa ko vizAkhA, anurAdhA jyeSTA aura mUla nakSatra kramazaH caudaha, sAta, ATha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSI chAyA pramANa cAra aMgula aura antima dine dvipAda cAra aMgula paurupI / aSADha mAsa ko mUla, pUrvA aura uttarASADhA nakSatra caudaha, pandraha aura eka ahorAtra se pUrNa karate hai, pauruSIchAyA pramANa vRttAkAra, samacaturasra, nyagrodha parimaMDalAkAra hai aura antimadina ko dvipAda pauruSI hotI hai / prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-11] [58] candra kA gamana mArga kisa prakAra se hai ? ina aThThAisa nakSatro meM caMdra ko dakSiNa Adi dizA se yoga karanevAle bhinnabhinna nakSatra isa prakAra hai-jo sadA candra kI dakSiNadizA se vyavasthita hokara yoga karate hai aise chaha nakSatra hai-mRgazirSa, ArdrA, puSya, azleSA, hasta aura mUla / abhijIta, zravaNa, ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvA-uttarAbhAdrapadA, revatI, azvinI, bharaNI, pUrvA-uttarAphAlgunI aura svAti yaha bAraha nakSatra sadA caMdra kI uttara dizA se yoga karate hai / kRtikA, rohiNI, punarvasu, maghA, citrA, vizAkhA aura anurAdhA ye sAta nakSatra candra ke sAtha dakSiNa aura uttara dizA se evaM pramardarUpa yoga karate hai / pUrvA aura uttarASADhA caMdra ko dakSiNa se evaM pramardarUpa yoga karate hai / yaha saba sarvabAhya maMDala meM yoga karate the, karate hai, kareMge / candra ke sAtha sadA pramarda yoga karatA huA eka hI nakSatra hai-jyeSThA / [59] candramaMDala kitane hai ? pandraha / ina candramaMDalo meM aise ATha candramaMDala hai jo sadA nakSatra se avirahita hote hai-pahalA, tIsaro, chaThThA, sAtavAM, AThavAM, dasavAM, gyArahavAM aura pandrahavAM / aise sAta candramaMDala hai jo sadA nakSatra se virahita hote hai-dusarA, cauthA, pAMcavAM, navavAM, bArahavAM, terahavAM aura caudahavAM / jo candramaMDala sUrya-candra nakSatro meM sAdhAraNa ho aise cAra maMDala hai-pahalAM, dusarA, gyArahavAM aura pandrahavAM / aise pAMca candramaMDala hai, jo sadA sUrya se virahita hote hai-chaThe se lekara dasavAM / prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-12 [60] he bhagavan ! ina nakSatro ke devatA ke nAma kisa prakAra hai ? ina aThThAvIsa nakSatro meM abhijIta nakSatra ke brahma nAmaka devatA hai, isI prakAra zravaNa ke viSNu, ghaniSThA ke vasudeva, zatabhipA ke varuNa, pUrvAbhAdrapadA ke aja, uttarAbhAdrapadA ke abhivRddhi, revatI ke pUSa, azvinI ke azva, bharaNI ke yama, kRtikA ke agni, rohiNI ke prajApati, mRgazirA ke soma, ArdrA ke rudradeva, punarvasU ke aditi, puSya ke bRhaspati, azleSA ke sarpa, maghA ke pitRdeva, pUrvA phAlgunI ke bhaga, uttarAphAlgunI ke aryamA, hasta ke saviSTa, citrA ke takSa, svAtI ke vAyu, vizAkhA ke indra evaM agni, anurAdhA ke mitra, jyeSThA ke indra, mUla ke naiRrti, pUrvASADhA ke apa aura uttarApADhA nakSatra ke vizva nAmaka devatA kahe hue hai /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 AgamasUtra-hindI anuvAda prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-13] [61] he bhagavan ! muhUrta ke nAma kisa prakAra hai ? eka ahorAtra ke tIza muhUrta batAyeM hai-yathAnukramase-isa prakAra hai / [62] raudra, zreyAn, mitrA, vAyu, sugrIva, abhicandra, mAhendra, balavAn, brahmA, bahusatya, izAna-tathA [63] tvaSTrA, bhAvitAtmA, vaizravaNa, varuNa, AnaMda, vijayA, vizvasena, prajApati, upazama tathA [64] gaMdharva, agniveza, zatavRSabha, AtapavAn, amama, RNavAn, bhauma, RSabha, sarvArtha aura rAkSasa / prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-14 || [65] he bhagavan kisa krama se dina kA krama kahA hai ? eka-eka pakSa ke pandraha divasa hai-pratipadA, dvitIyA yAvat pUrNimA / yaha pandraha divasa ke pandraha nAma isa prakAra hai [66] pUrvAMga, siddhamanorama, manohara, yazobhadra, yazodhara, sarvakAmasamRddha; tathA[67] indramUddhAbhiSikta, saumanasa, dhanaMjaya, arthasiddha, abhijAta, atyAzana, zataMjaya; [68] agnivezma aura upazama / ye divasa ke nAma hai / he bhagavan ! rAtri kA krama kisa taraha pratipAdita kiyA hai ? eka-eka pakSa meM pandraha rAtriyAM hai-pratipadArAtri, dvitIyArAtrI...yAvat...pandrahavIM rAtri / ina rAtriyoM ke pandraha nAma isa prakAra hai [69] uttamA, sunakSatrA, elApatyA, yazodharA, saumanasA, zrIsaMbhUtA; tathA[70] vijayA, vaijayaMtI, jayaMtI, aparAjitA, icchA, samAhArA, tejA, atitejA; [71] pandrahavI devAnandA / ye rAtriyoM ke nAma hai / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-15 | [73] he bhagavan ! yaha tithi kisa prakAra se kahI hai ? tithi do prakAra kI haidivasatithi aura rAtritithi / vaha divasa tithi eka-eka pakSa meM pandraha-pandraha hotI hai naMdA, bhadrA, jayA, tucchA, pUrNA yaha pAMca ko tInagunA karanA, nAma kA krama yahIM hai / vaha rAtri tithi bhI eka eka pakSa meM pandraha hotI hai-ugravatI, bhogavatI, yazasvatI, savvasiddhA, zubhanAmA isI pAMca ko pUrvavat tIna gunA kara denA / |prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-16] [74] he bhagavan ! nakSatra ke gotra kisa prakAra se kahe hai ? ina aThThAvIsa nakSatro meM abhijIta nakSatra kA gotra mudgalAyana hai, isI taraha zravaNa kA zaMkhAyana, ghaniSThA kA agratApasa, zatabhiSA kA karNalocana, pUrvAbhAdrapada kA jAtukarNiya, uttarAbhAdrapada kA dhanaMjaya, revatI kA pauSyAyana, azvinI kA AzvAyana, bharaNI kA bhArgaveza, kRtikA kA agniveza, rohiNI kA gautama, mRgazirSa kA bhAradvAja, ArdrA kA lauhityAyana, pUnarvasU kA vAziSTha, puSya kA kRSyAyana, AzleSA kA mAMDavyAyana, maghA kA piMgalAyana, pUrvAphAlgunIkA millAyana, uttarAphAlgunI kA
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-10/16/74 217 kAtyAyana, hasta kA kauzika, citrA kA darbhiyAyana, svAti kA cAmaracchAyaNa, vizAkhA kA zrRMgAyana, anurAdhA kA golavvAyaNa, jyeSThA kA tiSyAyana, mUla kA kAtyAyana, pUrvASADhA kA vAtsyAyana aura uttarASADhA nakSatra kA vyAghrAyana gotra kahA gayA hai / prAbhRta- 10- prAbhRtaprAbhRta- 17 [75] he bhagavan ! nakSatra kA bhojanA kisa prakAra kA hai ? ina aThThAisa nakSatro meM kRtikA nakSatra dahiM aura bhAta khAkara, rohiNI - dhature kA cUrNa khAke, mRgazirA - indrAvAruNi cUrNa khAke, ArdrA- makkhana- khAke, punarvasU-ghI khAke, puSya - khIra khAke, azleSA - ajamA kA cUrNa khAke, maghA kasturI khAke, pUrvAphAlgunI-maMDukaparNIkA cUrNa khAke, uttarAphAlgunI - vAghanakhI kA cUrNa khAke, hasta- cAvalakI kAMjI khAke, citrA-magakI dAla khAke, svAti - phala khAke, vizAkhAagasti khAke, anurAdhA - mizrikRta kura khAke, jyeSThA-bora kA cUrNa khAke, mUla (mUlApanna) zAka khAke, pUrvASADhA - Amale kA cUrNa khAke, uttarASADhA - bilvaphala khAke, abhijIta - puSpa khAke, zravaNa khIra khAke, ghaniSThA - phala khAke, zatabhiSA - tuvera khAke, pUrvAprISThapadA karelA khAke, uttarAproSThapadA - varAhakaMda khAke, revatI jalacara vanaspati khAke, azvinI vRttaka vanaspati cUrNa khAke aura bharaNI nakSatra meM tilatanduka khAkara kArya ko siddha karanA / prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 18 [ 76 ] he bhagavan ! gati bheda kisa prakAra se hai ? gatibheda (cAra) do prakAra se hai - sUryacAra aura candracAra | caMdra cAra paMca saMvatsarAtmaka yuga kAla meM abhijIta nakSatra 67 cAra se caMdra kA yoga karatA hai, zravaNa nakSatra 67 cAra se candra kA yoga karatA hai yAvat uttarASADhA bhI 67 cAra se candra ke sAtha yoga karatA hai / AdityacAra - bhI isI prakAra samajhanA, vizeSa yaha kI unameM pAMca cAra ( gatibheda ) kahanA / prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta- 19 [77] he bhagavan ! mAsa ke nAma kisa prakAra hai ? eka-eka saMvatsara meM bAraha mAsa hote hai; usake laukika aura lokottara do prakAra ke nAma hai / laukika nAma - zrAvaNa, bhAdrapada, Asoja, kArtika, mRgazirSa, pauSa, mahA, phAlguna, caitra, vaizAkha, jyeSTha aura aSADha / lokottara nAma isa prakAra hai [78] abhinanda, supratiSTha, vijaya, prItivarddhana, zreyAMsa, ziva, zizira, aura haimavAn tathA [ 79] vasanta, kusumasaMbhava, nidAgha aura bArahaveM vanavirodhi / prAbhRta- 10 - prAbhRtaprAbhRta-20 [80] he bhagavan ! saMvatsara kitane hai ? pAMca, nakSatrasaMvatsara, yugasaMvatsara, pramANasaMvatsara, lakSaNasaMvatsara, zanaizvarasaMvatsara / [81] nakSatrasaMvatsara bAraha prakAraka kA hai - zrAvaNa, bhAdrapada se lekara ApADha taka / vRhaspati mahAgraha bAraha saMvatsara meM sarva nakSatra maMDala pUrNa karatA hai /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 AgamasUtra-hindI anuvAda [82] yuga saMvatsara pAMca prakAra kA hai / cAMdra, cAMdra, abhivardhita, cAMdra aura abhivrdhit| pratyeka cAndra saMvatsara cauvIsa-caubIsa parva (pakSa) ke aura abhivardhita saMvatsara chabbIsa-chabbIsa parva ke hote hai / isa prakAra saba milAkara paMca saMvatsara kA eka yuga 124 parvo (pakSo) kA hotA hai / [83] pramANa saMvatsara pAMca prakAra kA hai / nakSatra, candra, Rtu, Aditya aura abhivrdhit| [84] lakSaNa saMvatsara pAMca prakAra kA hai / nakSatra yAvat abhivarddhita / usakA varNana isa prakAra se hai [85] samagra nakSatra yoga karate hai, samagra Rtu kA parivartana hotA hai, atizIta yA atiuSNa nahIM aise bahuudaka nakSatra hote hai / [86] caMdra sarva pUrNamAsI meM viSamacArI nakSatra se yoga karatA hai / kaTuka-bahuudaka vAlo ko cAMdra saMvatsara kahate hai / [87] viSama pravAla kA pariNamana, Rtu rahita puSpa-phala kI prApti. varSA kA viSama barasanA, vaha Rtu saMvatsara kA karma hai / [88] Aditya saMvatsara meM pRthvI aura pAnI ko rasa tathA puSpa-phala detA hai, alpa varSA se bhI sarasa aisI samyaka niSpatti hotI hai / [89] abhivarddhita saMvatsara meM sUrya kA tApa teja hotA hai, kSaNalava divasa meM Rtu parivartita hotI hai, nimnasthala kI pUrti hotI hai / [90] zanizcara saMvatsara aThThAisa prakAra kA hotA hai-abhijIta, zravaNa yAvat uttarASADhA athavA tIsa saMvatsara meM zanizcara mahAgraha sarva nakSatra maMDalo meM paribhramaNa karatA hai / prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-21| [91] he bhagavan ! nakSatra jyotiSka dvAra kisa prakAra se hai ? isa viSaya meM yaha pAMca pratipattiyAM hai / eka kahatA hai ki kRttikAdi sAta nakSatra paMca dvAravAle hai, dusarA maghAdi sAta ko pUrvadvArIya kahatA hai, tIsarA ghaniSThAdi sAtako-cauthA azvinI Adi sAta ko aura pAMcavAM bharaNI Adi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya kahatA hai / jo kRtikAdi sAta ko pUrvadvArIya kahate hai unake mata se-maghAdi sAta dakSiNa dvArIya hai, anurAdhAdi sAta pazcimadvArIya hai aura ghaniSThAdi sAta uttaradvArIya hai / jo maghAdi sAta ko pUrvadvArIya batAte hai, unake matAnusAra anurAdhAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai, ghaniSThAdi sAta nakSatra pazcimadvArIya hai tathA kRtikAdi sAta nakSatra uttaradvArIya hai / jo ghaniSThAdi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya vatAte hai, unake matase-kRtikAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai, maghAdi sAta nakSatra pazcimadvArIya hai aura anurAdhAdi sAta nakSatra uttaradvArIya hai| jo azvinI Adi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya vatAte hai, unake matase-puSyAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai, svAti Adi sAta nakSatra pazcimadvArIya hai aura abhijIta Adi sAta nakSatra uttaradvArIya hai / jo bharaNI Adi sAta nakSatra ko pUrvadvArIya batAte hai, unake matase-AzleSAdi sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai, vizAkhAdi sAta nakSatra pazcimadvArIya hai aura zravaNAdi sAta nakSatra
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-10/21/91 219 uttaradvArIya hai / bhagavaMta pharamAte hai ki abhijIta, zravaNa, ghaniSThA, zatabhiSA, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA aura revatI ye sAta pUrvadvArIya hai; azvinI, bharaNI, kRtikA, rohiNI, mRgazirA, ArdrA aura punarvasU ye sAta nakSatra dakSiNadvArIya hai; puSya, AzleSA, maghA, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, hasta aura citrA ye sAta nakSatra, pazcimadvArIya hai; svAtI, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA, mUla, pUrvASADhA aura uttarASADhA ye sAta nakSatra uttaradvArIya hai / | prAbhRta-10-prAbhRtaprAbhRta-22| [12] he bhagavan ! nakSatravicaya kisa prakAra se kahA hai ? yaha jaMbUdvIpa sarvadvIpa-samudro ke ThIka bIca meM yAvat ghIrA huA hai / isa jaMbUdvIpa meM do candra prakAzita hue the, hote hai aura hoMge; do sUrya tape the, tapate hai aura tapeMge; chappana nakSatrone yoga kiyA thA, karate hai aura kareMge-vaha nakSatra isa prakAra hai-do abhijIt, do zravaNa, do ghaniSThA...yAvat...do uttraassaaddhaa| ina chappana nakSatro meM do abhijIt nakSatra aise hai jo candra ke sAtha navamuhUrta evaM eka muhUrtameM sattAIsa saDasaThThAMza bhAga se yoga karate hai, candra ke sAtha pandraha muhUrta se yoga karanevAle nakSatra bAraha hai-do uttarAbhAdrapadA, do rohiNI, do punarvasU, do uttarAphAlgunI, do vizAkhA aura do uttarApADhA / tIsamuhUrta se candra ke sAtha yoga karanevAle tIsa nakSatra hai / zravaNa, ghaniSThA, pUrvAbhAdrapada, khatI, azvinI, kRtikA, mRgazirSa, puSya, maghA, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, anurAdhA, mUla aura pUrvApADhA ye saba do-do / pIstAlIza muhUrta se candra ke sAtha yoga karanevAle nakSatra vAraha hai / do uttarAbhAdrapada, do rohiNI, do punarvasU, do uttarAphAlgunI, do vizAkhA aura do uttraapaaddhaa| sUrya ke sAtha cAra ahorAtra evaM cha muhUrta se yoga karanevAle nakSatra do abhijIta hai; bAraha nakSatra sUrya ke sAtha cha ahorAtra evaM ikkIza muhUrta se yoga karate hai-do zatabhiSA, do bharaNI, do ArdrA, do azleSA, do svAti aura do jyeSThA / tIza nakSatra sUrya ke sAtha teraha ahorAtra evaM bAraha muhUrta se yoga karate hai-do zravaNa yAvat do pUrvApADhA; vAraha nakSatra sUrya se vIsa ahorAtra evaM tIna muhUrta se yoga karate hai / do uttarA bhAdrapada yAvat do uttarASADhA / [93] he bhagavan ! sImAviSkaMbha kisa prakAra se hai ? ina chappana nakSatro meM do abhijIta nakSatra aise hai jisakA sImAviSkambha 630 bhAga evaM trIza saDasaThThAMza bhAga hai; vAraha nakSatra kA 1005 evaM trIza saDasaTThAMza bhAga sImA viSkambha hai-do zatabhipA yAvat do jyeSThA; tIsa nakSatra kA sImAviSkaMbha 2010 evaM tIza saDasaThThAMza bhAga hai-do zravaNa yAvat do pUrvApADhA, bArahanakSatra 3015 evaM tIza saDasaThThAMza bhAga sImA viSkambha se hai-do uttarA bhAdrapadA yAvat do uttarASADhA / _[94] ina chappana nakSatro meM aise koi nakSatra nahIM hai jo sadA prAtaHkAla meM candra se yoga karake rahate hai / sadA sAyaMkAla aura sadA ubhayakAla candra se yoga karake rahanevAlA bhI koi nakSatra nahIM hai / kevala do abhijIta nakSatra aise hai jo cuMvAlIsamI-cuMvAlIsamI amAvAsyA meM nizcitarUpa se prAtaHkAla meM candra se yoga karate hai, pUrNimA meM nahIM karate /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 AgamasUtra-hindI anuvAda [95] nizcitarUpa se bAsaTha pUrNimA evaM bAsaTha amAvAsyAe ina pAMca saMvatsaravAle yuga meM hotI hai / jisa desama arthAt maMDala meM candra sarvAntima bAMsaThavI pUrNimA kA yoga karatA hai, usa pUrNimA sthAna se anantara maMDala kA 124 bhAga karake usake batrIzaveM bhAga meM vaha candra pahalI pUrNimA kA yoga karatA hai, vaha pUrNimAvAle caMdramaMDala kA 124 bhAga karake usake vatrIzaveM bhAga pradeza meM yaha dusarI pUrNimA kA candra yoga karatI hai, isI abhilApa se isa saMvatsara kI tIsarI pUrNimA ko bhI jAnanA / jisa pradeza caMdra tIsarI pUrNimA kA yoga samApta karatA hai, usa pUrNimA sthAna se usa maMDala ko 124 bhAga karake 228veM bhAga meM yaha candra bArahavIM pUrNimA kA yoga karatA hai / isI abhilApa se una-una pUrNimA sthAna se eka-eka maMDala ke 124-124 bhAga karake battIsaveM-battIsaveM bhAga meM isa saMvatsara kI Age-Age kI pUrNimA ke sAtha candra yoga karatA hai / isI jaMbUdvIpa meM pUrva-pazcima lambI aura uttara-dakSiNa vistAravAlI jIvArUpa maMDala kA 124 bhAga karake dakSiNa vibhAga ke caturthAMza maMDala ke sattAisa bhAga grahaNa karake, aThThAisave bhAga ko bIsase vibhakta karake aTThArahave bhAga ko grahaNa karake tIna bhAga evaM do kalA se pazcAsthita caubbhAga maMDala ko prApta kie binA yaha candra antima bAvanavIM pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai / [96] isa paMcasaMvatsarAtmaka yuga meM prathama pUrNimA ke sAtha sUrya kisa maMDalapradeza meM rahakara yoga karatA hai ? jisa deza meM sUrya sarvAntima bAsaThavIM pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai usa maMDala ke 124 bhAga karake corAnaveM bhAga ko grahaNa karake yaha sUrya prathama pUrNimA se yoga karatA hai / isI abhilApa se pUrvavat-isa saMvatsara kI dusarI aura tIsarI pUrNimA se bhI yoga karatA hai / isI taraha jisa maMDala pradeza meM yaha sUrya tIsarI pUrNimA ko pUrNa karatA hai usa pUrNimA sthAna ke maMDala ko 124 bhAga karake 846vAM bhAga grahaNa karake yaha sUrya bArahavIM pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai / isI abhilApase vaha sUrya una una maMDala ke 124 bhAga karake 943-94veM bhAga ko grahaNa karake una-una pradeza meM Age-Age kI pUrNimA se yoga karatA hai| candra ke samAna abhilApa se bAvanavIM pUrNimA ke gaNita ko samajha lenA / [97] isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM candra kA prathama amAvasyA ke sAtha yoga batAte hai-jisa deza meM antima bAvanavIM amAvAsyA ke sAtha candra yoga karake pUrNa karatA hai, usa deza-maMDala ke 124 bhAga karake usake batrIzaveM bhAga meM prathama amAvAsyA ke sAtha caMdra yoga karatA hai, candra kA pUrNimA ke sAtha yoga jisa abhilApase batAe hai usI abhilApa se amAvAsyA ke yoga ko samajhalenA...yAvat...jisa desameM caMdra antima pUrNimA ke sAtha yoga karatA hai usI desa meM vaha-vaha pUrNimA sthAnarUpa maMDala ke 124 bhAga karake solaha bhAga ko choDakara yaha candra bAsaThavIM amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai / [98] aba sUrya kA amAvAsyA ke sAtha yoga batAte hai jisa maMDala pradeza meM sUrya antima bAsaThavIM amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai, usa amAvAsyAsthAna rUpa maMDala ko 124 bhAga karake 94veM bhAga grahaNa karake yaha sUrya isa saMvatsara kI prathama amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai, isa prakAra jaise sUrya kA pUrNimA ke sAtha yoga batAyA thA, usIke samAna amAvAsyA ko bhI samajha lenA...yAvat...antima bAvanavIM amAvsAya ke bAre meM kahate hai ki
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-10/22/98 221 jisa maMDalapradeza meM sUrya antima vAsaThavIM pUrNimA ko pUrNa karatA hai, usa pUrNimAsthAna maMDala ke 124 bhAga karake 47 bhAga chor3akara yaha sUrya antima bAsaThavIM amAvAsyA ke sAtha yoga karatA hai / [99] isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama pUrNimA meM caMdra kisa nakSatra se yoga karatA hai ? ghaniSThA nakSatra se yoga karatA hai, ghaniSThA nakSatra ke tIna muhUrta pUrNa evaM eka muhUrta ke unnIsa vAsaTThAMza bhAga tathA bAsaThThaveM bhAgako saDasaTha se vibhakta karake jo paiMsaTha cUrNikA bhAga zeSa rahate hai, usa samaya meM caMdra prathama pUrNimA ko samApta karatA hai / sUrya pUrvAphAlgunI nakSatra ke aThThAisa muhUrta evaM eka muhUrta ke aDatIsa bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ke saDasaTha bhAga karake battIsa cUrNikA bhAga zeSa rahane para sUrya prathama pUrNimA ko samApta karatA hai / dusarI pUrNimA-uttarA prauSThapadA ke sattAIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke cauda bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake jo bAsaTha cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba caMdra dusarI pUrNimAko samApta karatA hai aura citrA nakSatra ke ekamuhUrta ke aThThAisa bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake tIza cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba sUrya dusarI pUrNimA ko samApta karatA hai / tIsarIpUrNimA-uttarASADhA nakSatra ke chabbIza muharta evaM ekamuharta ke chabbIza bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaTha bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake jo coppana cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba caMdra tIsarI pUrNimA ko samApta karatA hai / punarvasU nakSatra ke solaha muhUrta aura eka muhUrta ke ATha bAsaThAMza bhAga tathA bAsaTha bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bIsa cUrNikA bhAga zeSa rahatA hai taba sUrya tIsarI pUrNimA ko pUrNa karatA hai / caMdra uttarASADhA ke carama samaya meM bAsaThavIM pUrNimA ko samApta karatA hai aura sUrya puSya nakSatra ke unnIsa muhUrta aura eka muhUrta ke teyAlIza vAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake tetIza cUrNikA bhAga zeSa rahane para bAsaThavIM pUrNimA ko samApta karatA hai / / _ [100] isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama amAvAsyA meM caMdra azleSA nakSatra se yoga karatA hai / AzleSA nakSatra kA eka muhUrta evaM eka muhUrta ke cAlIza bAsaThThAMza bhAga muhUrta tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bAsaTha cUrNikA bhAga zeSa rahane para candra prathama amAvAsyA ko samApta karatA hai, azlepA nakSatra ke hI sAtha candra ke samAna gaNita se sUrya prathama amAvAsyA ko samApta karatA hai / antima amAvAsyA ko caMdra aura sUrya pUnarvasU nakSatra se yoga karake samApta karate hai / usa samaya punarvasU nakSatra ke bAisa muhUrta evaM eka muhUrta ke bayAlIza bAsaThThAMza bhAga zeSa rahatA hai / [101] jisa nakSatra ke sAtha candra jisa dezameM yoga karatA hai vahI 819 muhUrta tathA eka muhUrta ke caubIsa bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bAsaTha cUrNikA bhAga ko grahaNa karake punaH vahI caMdra anya jisa pradeza meM sadRza nakSatra ke sAtha yoga karatA hai, vivakSita dina meM candra jisa nakSatra se jisa pradeza meM yoga karatA hai vaha 1638 muhUrta evaM eka muhUrta ke unacAsa bAsaThAMza bhAga tathA bAMzaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake paiMsaTha cUrNikA bhAga grahaNa karake punaH vahI caMdra usI nakSatra se yoga karatA hai / jisa maMDala
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 AgamasUtra - hindI anuvAda pradeza meM jisa nakSatra ke sAtha caMdra yoga karatA hai, usI maMDala meM 54900 muhUrta grahaNa karake punaH vahI caMdra anya sadRza nakSatra ke sAtha yoga karatA | vivakSita divasa meM candra jisa nakSatra se yoga karatA hai, vahI caMdra 109800 muhUrta grahaNa karake punaH vahI candra usI nakSatra se yoga karatA hai / vivakSita divasa meM sUrya jisa maMDalapradeza meM jisa nakSatra se yoga karatA hai, vahI sUrya 366 ahorAtra grahaNa karake punaH vahI sUrya anya sadRza nakSatra se usI pradeza meM yoga karatA hai / vivakSita divasa meM jisa nakSatra ke sAtha jisa maMDala pradeza meM yoga karatA hai, vahI sUrya 732 rAtridino ko grahaNa karake punaH usI nakSatra se yoga karatA hai / isI prakAra 1830 ahorAtra meM vahI sUrya usI pradezamaMDala meM anya sadRza nakSatra se yoga karatA hai aura 3660 ahorAtra vahIM sUrya punaH usI pUrvanakSatra se yoga karatA hai / [ 102 ] jisa samaya yaha caMdra gati samApanna hotA hai, usa samaya anya caMdra bhI gati samApanna hotA hai; jaba anya caMdra gati samApanna hotA hai usa samaya yaha caMdra bhI gati samApanna hotA hai / isI taraha sUrya ke graha ke aura nakSatra ke sambandha meM bhI jAnanA / jisa samaya yaha caMdra yogayukta hotA hai, usa samaya anya caMdra bhI yogayukta hotA hai aura jisa samaya anya caMdra yogayukta hotA hai usa samaya yaha caMdra bhI yogayukta hotA / isa taraha sUrya ke, grahake aura nakSatra ke viSaya meM bhI samajhalenA / candra, sUrya, graha aura nakSatra sadA yogayukta hI hote hai / prAbhRta- 10 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa prAbhRta- 11 [103] he bhagavan ! saMvatsarakA prAraMbha kisa prakAra se kahA hai ? nizcaya se pAMca saMvatsara kahe hai - cAMdra, cAMdra, abhivardhita, cAMdra aura abhivardhita / isameM jo pAMcaveM saMvatsara kA paryavasAna hai vaha anantara puraskRta samaya yaha prathama saMvatsara kI Adi hai, dvitIya saMvatsara kI jo Adi hai vahIM anantara pazcAtkRt prathama saMvatsara kA samApti kAla hai / usa samaya caMdra uttarASADhA nakSatra ke chabbIsa muhUrtta evaM eka muhUrtta ke chabbIsa bAsaThThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko sar3asaTha se vibhakta karake coppana cUrNikA bhAga zeSa rahane para yoga karake parisamApta karatA hai / aura sUrya punarvasU nakSatra se solaha muhUrta evaM eka muhUrta ke ATha bAsaThThAMza bhAga tathA bAMsave bhAga ko sar3asaTha se vibhakta karake bIsa cUrNikA bhAga zeSa rahane para yoga karake prathama saMvatsara ko samApta karate hai / isI taraha prathama saMvatsara kA paryavasAna hai vaha dusare saMvatsara kI Adi hai, dusare kA paryavasAna vaha tIsare saMvatsara kI Adi hai, tIsare kA paryavasAna vaha cauthe saMvatsara kI Adi hai, cauthe kA paryavasAna, vaha pAMcave saMvatsara kI Adi hai / tIsare saMvatsara ke prAraMbha kA anantara pazcAtkRt samaya dusare saMvatsara kI samApti hai... yAvat... prathama saMvatsara kI Adi kA anantara pazcAtkRt samaya pAMcave saMvatsara kI samApti hai / dusare saMvatsara kI parisamApti meM candra pUrvASADhA nakSatra se yoga karatA hai, tIsare meM uttarASADhA se, cauthe meM uttarASADhA aura pAMcave saMvatsara kI samApti meM bhI candra uttarASADhA nakSatra
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-11/-/103 223 se yoga karatA hai aura sUrya dusare se cauthe saMvatsara kI samApti meM punarvasU se tathA pAMcave saMvatsara kI samApti meM puSya nakSatra se yoga karatA hai nakSatra ke muharta Adi gaNita prathama saMvatsara kI samApti meM die hai, bAda meM dusare se pAMcave kI samApti meM choDa die hai / akSarazaH anuvAda meM gaNitIka kliSTatA ke kAraNa aisA kiyA hai / jijJAsuo ko vijJapti kI vaha mUla pATha kA anusaraNa kare / (prAbhRta-12) [104] he bhagavan ! kitane saMvatsara kahe hai ? nizcayase yaha pAMca saMvatsara kahe hainakSatra, caMdra, Rtu, Aditya aura abhivardhita / prathama nakSatra saMvatsara kA nakSatra mAsa tIsa muharta ahorAtra pramANa se sattAIsa rAtridina evaM eka rAtridina ke ikkIsa saDasaThAMza bhAga se rAtridina kahe hai / vaha nakSatra mAsa 819 muhUrta evaM eka muhUrta ke sattAisa saDasaThThAMza bhAga muhUrta parimANa se kahA gayA hai / isa muhUrta parimANa rUpa antara ko bAraha gunA karake nakSatra saMvatsara parimANa prApta hotA hai, usake 327 ahorAtra evaM eka ahorAtra ke ikAvana bAsaThAMza bhAga pramANa kahA hai aura usake muhUrta 9832 evaM eka muhUrta ke chappana saDasaThAMza bhAga pramANa hote hai / caMdra saMvatsara kA candramAsa tIza muharta ahorAtra se gInate hue unatIsa rAtridina evaM eka rAtridina ke battIsa bAsaThAMza bhAga pramANa hai / usakA muhUrtapramANa 850 muhUrta evaM eka muhUrta ke tettIza chAsaThAMza bhAga pramANa kahA hai, isako bAraha gunA karane se candra saMvatsara prApta hotA hai, jinakA rAtridina pramANa 354 ahorAtra evaM eka rAtri ke bAraha bAsaThAMza bhAga pramANa hai, isI taraha muhUrta pramANa bhI kaha lenA / tRtIya Rtu saMvatsara kA RtumAsa trIsa muhUrta pramANa ahorAtra se gInate hue trIsa ahorAtra pramANa kahA hai, usakA muhUrta pramANa 900 hai, isa muhUrta ko bAraha gunA karake Rtu saMvatsara prApta hotA hai, jinake rAtridina 360 hai aura muhurta 10800 hai / cauthe Aditya saMvatsara kA Aditya mAsa trIsa muhUrta pramANa se gInate hue tIsa ahorAtra evaM ardha ahorAtra pramANa hai, unakA muhUrta pramANa 916 hai, isako bAraha gunA karake Aditya saMvatsara prApta hotA hai, jinake dina 366 aura muhUrta 10980 hote hai / / pAMcavAM abhivardhita saMvatsara kA abhivardhita mAsa trIza muhUrta ahorAtra se gInate hue ikatIsa rAtridina evaM UnatIsa muhUrta tathA eka muhUrta ke sattaraha bAsaThAMza bhAga pramANa kahA hai, muhUrta pramANa 959 muhUrta evaM eka muhUrta ke sattaraha bAsaThAMza bhAga hai, inako bAraha gunA karane se abhivardhita saMvatsara prApta hotA hai, unake rAtridina 383 evaM ikkIsa muhUrta tathA eka muhUrta ke aTThAraha bAsaThAMza bhAga pramANa hai, isI taraha muhUrta bhI kaha lenA / [105] samasta paMca saMvatsaro kA eka yuga 1791 ahorAtra evaM unnIsa muhUrta tathA eka muhUrta kA sattAvana bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake pacapana cUrNikA bhAga ahorAtra pramANa hai / usake muhUrta 53749 evaM eka muhUrta ke sattAvana bAsaThAMza
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 AgamasUtra-hindI anuvAda bhAga tathA bAMsaThave bhAga ke pacapana saDasaThAMza bhAga pramANa hai / ahorAtra yuga pramANa aDatIsa ahorAtra evaM daza muhUrta tathA eka muhUrta ke cAra bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ke bAraha saDasaTAMza bhAga hai / isakA muhUrta pramANa 1150 muhUrta evaM eka muhUrta ke cAra bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake bAraha cUrNikA bhAga hai / rAtridina kA pramANa 1830 hai, tathA 54900 muhUrta pramANa / [106] eka yuga meM sATha sauramAsa aura bAsaTha cAMdramAsa hote hai / isa samaya ko chaha gunA karake vAraha se vibhakta karane se trIsa Aditya saMvatsara aura ikatIsa cAMdra saMvatsara hote hai| eka yuga meM sATha Aditya mAsa, ekasaTha Rtu mAsa, bAsaTha cAMdramAsa aura saDasaTha nakSatra mAsa hote hai aura isI prakAra se sATha Aditya saMvatsara yAvat saDasaTha nakSatra saMvatsara hote hai / abhivardhita saMvatsara sattAvana mAsa, sAta ahorAtra gyAraha muhUrta evaM eka muhUrta ke teisa bAsaThAMza bhAga pramANa hai, Aditya saMvatsara sATha mAsa pramANa hai, Rtu saMvatsara ekasaTha mAsa pramANa hai, cAMdra saMvatsara bAsaTha mAsa pramANa hai aura nakSatra saMvatsara saDasaTha mAsa pramANa hai / isa samaya ko 156 se guNita karake tathA bAra se vibhAjita karake abhivardhita Adi saMvatsara kA pramANa prApta hotA hai / [107] nizcaya se Rtu chaha prakAra kI hai-prAvRT, varSArAtra, zarada, hemaMta, vasaMta aura grISma / yaha saba agara caMdraRtu hotI hai to do-do mAsa pramANa hotI hai, 354 ahorAtra se gInate hue sAtireka unasATha-unasATha rAtri pramANa hotI hai / isameM chaha avamarAtra-kSayadivasa kahe hai-tIsare, sAtaveM gyArahaveM, pandrahaveM-unnIsaveM aura teisa meM parva meM avamarAtri hotI hai / chaha atirAtra-vRddhidivasa kahe hai jo cauthe-AThaveM-bArahaveM-solahave-bIsaveM aura caubIsaveM parva meM hotA hai / [108] sUryamAsa kI apekSA se chaha atirAtra aura cAMdramAsa kI apekSA se chaha avamarAtra pratyeka varSa meM Ate hai / [109] eka yuga meM pAMca varSAkAlika aura pAMca haimantika aisI daza AvRtti hotI hai / isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama varSAkAlika AvRtti meM caMdra abhijIta nakSatra se yoga karatA hai, usa samaya meM sUrya puSya nakSatra se yoga karatA hai, puSya nakSatra se unatIsa muhUrta evaM eka muhUrta ke teyAlIsa bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ko saDasaTha se vibhakta karake tetIsa cUrNikA bhAga pramANa zeSa rahatA hai taba sUrya pahalI varSAkAlika AvRtti ko pUrNa karatA hai / dusarI varSAkAlikI AvRtti meM caMdra mRgazirA nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yoga karatA hai, tIsarI varpAkAlikI AvRtti meM caMdra vizAkhA nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yoga karatA hai, cauthI meM caMdra revatI ke sAtha aura sUrya puSya ke sAtha hI yoga karatA hai, pAMcavI meM caMdra pUrvAphAlgunI ke sAtha aura puSya ke sAtha hI yoga karatA hai | puSya nakSatra gaNita prathama AvRtti ke samAna hI hai, candra ke sAtha yoga karanevAle nakSatra gaNita meM bhinnatA hai vaha mUlapATha se jAna lenA cAhie / [110] isa paMca saMvatsarAtmaka yuga meM prathama haimantakAlikI AvRtti meM caMdra hastanakSatra se aura sUrya uttarASADhA nakSatra se yoga karatA hai, dusarI haimantakAlikI AvRtti meM caMdra zatabhiSA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-12/-/110 225 nakSatra se yoga karatA hai, isI taraha tIsarI meM candra kA yoga puSya ke sAtha, cauthI meM candra kA yoga mUla ke sAtha aura pAMcavI haimantakAlikI AvRtti meM candra kA yogakRtikA ke sAtha hotA hai aura ina sabameM sUrya kA yoga uttarASADhA ke sAtha hI rahatA hai / prathama haimantakAlikI AvRtti meM candra jaba hasta nakSatra se yoga karatA hai to hastanakSatra pAMca muhUrta evaM eka muhUrta ke pacAsa bAsaThAMza bhAga tathA bAsaThaveM bhAga ke saDasaTha bhAga se vibhakta karake sATha carNikA bhAga zeSa rahate hai aura sUrya kA uttarASADhA nakSatra se yoga hotA hai taba uttarApADhA kA carama samaya hotA hai, pAMco AvRtti meM uttarASADhA kA gaNita isI prakAra kA hai, lekina caMdra ke sAtha yoga karanevAle nakSatro meM bhinnatA hai, vaha mUla pATha se jaanlenaa| [111] nizcaya se yoga daza prakAra ke hai-vRSabhAnujAta, veNukAnujAta, maMca, maMcAtimaMca, chatra, chatrAtichatra, yuganaddha, dhanasaMmarda, prINita aura maMDukapluta, isameM chatrAtichatra nAmaka yoga caMdra kisa deza meM karatA hai ? jaMbUdvIpa kI pUrva-pazcima tathA uttara-dakSiNa lambI jIvA ke 124 bhAga karake naiRtya kone ke caturthAMza pradeza meM sattAisa aMzo ko bhogakara aThThAisaveM ko bIsa se vibhakta karake aThAraha bhAga grahaNa karake tIna aMza aura do kalA se naiRtya koNa ke samIpa candra rahatA hai / usameM candra upara, madhya meM nakSatra aura nIce sUrya hone se chatrAtichatra yoga hote hai aura candra citrAnakSatra ke anta bhAga meM rahatA hai / (prAbhRta-13) [112] he bhagavan ! caMdramA kI kSayavRddhi kaise hotI hai ? 885 muharta evaM eka muhUrta ke tIsa bAsaThAMza bhAga se zuklapakSa se kRSNapakSa meM gamana karake caMdra 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke cheyAlIsa bAsaThAMza bhAga yAvat itane muhUrta meM caMdra rAhuvimAna prabhA se raMjita hotA hai, taba prathama dina kA eka bhAga yAvat paMdrahave dina kA pandrahaveM bhAga meM caMdra rakta hotA hai, zeSa samaya meM caMdra rakta yA virakta hotA hai | yaha pandrahavA dina amAvAsyA hotA hai, yaha he prathama pakSa / isa kRSNapakSa se zukla pakSa meM gamana karatA huA caMdra 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke cheyAlIsa bAsaThAMza bhAga se caMdra virakta hotA jAtA hai, ekama meM eka bhAga se yAvat pUrNimA ko pandraha bhAga se virakta hotA hai, yaha hai pUrNimA aura dusarA pakSa / [113] nizcaya se eka yuga meM bAsaTha pUrNimA aura bAsaTha amAvAsyA hotI hai, bAsaThavIM pUrNimA sampUrNa virakta aura bAsaThavIM amAvAsyA sampUrNa rakta hotI hai / yaha 124 pakSa hue / pAMca saMvatsara kAla se yAvat kiMcit nyUna 124 pramANa samaya asaMkhyAta samaya dezarakta aura virakta hotA hai / amAvAsyA aura pUrNimAkA antara 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke cheyAlIsa bAsaThThAMza bhAga pramANa hotA hai / amAvAsyA se amAvAsyA kA antara 885 muhUrta evaM eka muhUrta ke battIsa bAsaThAMza bhAga pramANa hotA hai, pUrNimA se pUrNimA kA antara isI taraha samajhanA / yahI caMdra mAsa hai / [114] caMdra ardhacAndra mAsa meM kitane maMDala meM gamana karatA hai ? vaha caudaha maMDala evaM pandrahavA maMDala kA caturthAMza bhAga gamana karatA hai / sUrya ke arddhamausa meM caMdra solaha maMDala meM gamana karatA hai / solaha maMDala cArI vahI caMdra kA udaya hotA hai aura dusare do aSTaka meM
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 AgamasUtra-hindI anuvAda niSkramyamAna caMdra pUrNimA meM praveza karatA huA gamana karatA hai / prathama ayana se dakSiNa bhAga kI tarapha se praveza karatA huA caMdra sAta ardhamaMDala meM gamana karatA hai, vaha sAta arddhamaMDala haidusarA, cauthA, chaThThA, AThavAM, dasavAM, bArahavAM aura caudahavAM / prathama ayana meM gamana karatA huA caMdra pUrvokta maMDalo meM uttara bhAga se AraMbha karake antarAbhimuka praveza karake chaha maMDala aura sAtaveM maMDala kA teraha saDasaThAMza bhAga meM praveza karake gamana karatA hai, yaha chaha maMDala haitIsarA, pAMcavAM, sAtavAM, navavAM, gyArahavA aura terahavAM evaM pandrahaveM ardhamaMDala meM vaha teraha saDasaThAMza bhAga gamana karatA hai / caMdra kA yaha pahalA ayana pUrNa huA / jo nakSatra ardhamAsa hai vaha caMdra ardhamAsa nahIM hai aura jo caMdra ardhamAsa hai vaha nakSatra ardhamAsa nahIM hai phira nAkSatra ardhamAsa kA caMdra caMdra ardhamAsa meM tulya samaya meM kaise gamana karatA hai ? eka ardhamaMDala meM gamana karake cArasaThyaMza bhAga evaM ekatIza saDasaThAMza bhAga se cheda karake nava bhAga se gamana karatA hai / dusare ayana meM gamana karatA caMdra pUrva bhAga se nikalakara sAta copana jAkara anya dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai, sAta teraha jAkara phira apane dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai, pazcima bhAga se nikalakara cha-cauppana jAkara dusare dvArA cIrNa mArga meM aura phira cha teraha jAkara svayaMcirNa mArga meM gamana karatA hai, do teraha jAkara koI asAmAnya mArga meM gamana karatA hai| usa samaya sarva abhyaMtara maMDala se nikalakara sarva bAhya maMDala meM gamana karatA hai taba do teraha jAkara caMdra kisI asAmAnya mArga meM svayameva praveza karake gamana karatA hai isa taraha dusarA ayana pUrNa hotA hai / caMdra aura nakSatra mAsa eka nahIM hote phirabhI tulya samaya meM caMdra kaise gamana karatA hai ? vaha do arddhamaMDala meM gamana karate hue ATha saDasaThAMza bhAga arddha maMDala ko ikatIsa saDasaThAMza bhAga se chedakara aThThArahave bhAga meM dvitIya ayana meM praveza karatA huA caMdra pazcima bhAga se praveza kastA huA anantara bAhya pazcima ke arddhamaMDala ke ekacAlIsa saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM athavA dusare dvArA cirNa mArga meM gamana karake teraha saDasaThAMza bhAga jAkara dusare dvArA cIrNa mArga meM gamana karatA hai phira teraha saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM yA paracirNa mArga meM gamana karatA hai, isa taraha anaMtara aise bAhya pazcima maMDala ko samApta karatA hai / tIsare ayana meM gayA huA caMdra pUrva bhAga se praveza karate hue bAhya tRtIya pUrva dizA ke ardhamaMDala ko ekacAlIza saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM yA dusare dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai phira teraha sar3asaThAMza bhAga jAkara dusare dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai, phira teraha saDasaThAMza bhAga jAkara svayaM yA dusare dvArA cirNa mArga meM gamana karatA hai itane meM bAhya tRtIyapUrvIya maMDala samApta ho jAtA hai / vaha tIsare ayana ko pUrNa karake caMdra pazcima bhAga se bAhya ke cauthe pazcimI arddhamaMDala meM ATha saDasaThAMza bhAga ke ikatIsa saDasaThAMza bhAga se chedakara aThAraha bhAga jAkara svayaM yA dusare dvArA cIrNa maMDala meM gamana karatA hai yAvat pUrvokta gaNita se bAhya cauthA pazcimI ardhamaMDala ko samApta karatA hai / isa prakAra caMdramAsa meM caMdra coppana bhAga ke teraha bhAga meM do teraha bhAga jAkara paracIrNa maMDala meM gamana karake, teraha teraha bhAga jAkara svayaM cIrNa maMDala meM gamana karake yAvat isI taraha praticIrNa karatA hai, yaha huA candra kA abhigamana-niSkramaNa-vRddhi
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-13/-/114 227 nivRddhi ityAdi / prAbhRta-13-kA muni dIparatnasAgara kRt anuvAda pUrNa (prAbhRta-14) [115] he bhagavan ! caMdra kA prakAza kaba jyAdA hotA hai ? zukla pakSa meM jyAdA hotA hai / kRSNapakSa se zuklapakSa meM jyAdA prakAza hotA hai / kRSNapakSa se zuklapakSa meM AtA huA candra 442 muhUrta evaM eka muhUrta ke cheyAlIza bAsaThAMza bhAga prakAza kI kramazaH vRddhi karatA hai / zuklapakSa kI ekama meM eka bhAga kI, dujako do bhAgakI...yAvat...pUrNimA ko pandraha bhAga kI prakAza meM vRddhi karatA hai, pUrNimA ko pUrNa prakAzita hotA hai / jyotsanA kA yaha pramANa parita saMkhyAtIta batAyA hai / zukla pakSa kI apekSA se kRSNa pakSa meM jyAdA andhakAra hotA hai, zuklapakSa ke sambandha meM jo kahA hai vahIM gaNita yahAM bhI samajha lenA / vizeSa yaha ki yahAM kramazaH andhakAra kI vRddhi hotI hai aura pandrahaveM dina meM amAvAsyA ke dina saMpUrNa andhakAra ho jAtA hai / (prAbhRta-15) [116] he bhagavan ! ina jyotiSko meM zIghragati kauna hai ? caMdra se sUrya zIghragati hai, sUrya se graha, graha se nakSatra aura nakSatra se tArA zIghragati hote hai / sabase alpagatika caMdra hai aura sabase zIghragati tArAe hai / eka-eka muhUrta meM gamana karatA huA caMdra, una-una maMDala sambandhI paridhi ke 1768 bhAga gamana karatA huA maMDala ke 109800 bhAga karake gamana karatA hai / eka muhUrta meM sUrya una-una maMDala kI paridhi ke 1830 bhAgo meM gamana karatA huA una maMDala ke 109800 bhAga cheda karake gati karatA hai / nakSatra 1835 bhAga karate hue maMDala ke 109800 bhAga cheda karake gati karatA hai / [117] jaba caMdra gati samApanaka hotA hai, taba sUrya bhI gati samApanaka hotA hai, usa samaya sUrya bAsaTha bhAga adhikatA se gati karatA hai / isI prakAra se caMdra se nakSatra kI gati saDasaTha bhAga adhika hotI hai, sUrya se nakSatra kI gati pAMca bhAga adhika hotI hai / jaba caMdra gati samApanaka hotA hai usa samaya abhijIta nakSatra jaba gati karatA hai to pUrvadizA se candra ko nava muhUrta evaM dazaveM muhUrta ke sattAisa saDasaThThAMza bhAga muhUrta se yoga karatA hai, phira yoga parivartana karake usako choDatA hai / usake bAda zravaNanakSatra tIsa muhUrta paryanta caMdra se yoga karake anuparivartita hotA hai, isa prakAra isI abhilApa se pandraha muhUrta-tIsa muhUrta-pIstAlIza muharta ko samajha lenA yAvat uttarASADhA / jaba caMdra gati samApana hotA hai taba graha bhI gati samApanaka hokara pUrva dizA se yathA sambhava caMdra se yoga karake anuparivartita hote hai yAvat joga rahita hote hai / isI prakAra sUrya ke sAtha pUrvadizA se abhijita nakSatra yoga karake cAra ahorAtra evaM chaha muhUrta sAtha rahakara anuparivartIta hotA hai, isI prakAra cha ahorAtra evaM ikkIsa muhUrta, teraha ahorAtra evaM bAraha muhUrta, bIsa ahorAtra evaM tIna muhUrta ko samajha lenA yAvat uttarASADhA nakSatra sUrya ke sAtha bIsa ahorAtra evaM tIna muhUrta taka yoga kare anuparivartita hotA hai / sUrya kA graha ke sAtha yoga
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 AgamasUtra-hindI anuvAda caMdra ke samAna samajha lenA / [118] nakSatra mAsa meM caMdra kitane maMDala meM gati karatA hai ? vaha teraha maMDala evaM caudahaveM maMDala meM cavAlIsa saDasaThThAMza bhAga paryanta gati karatA hai, sUrya teraha maMDala aura caudahaveM maMDala meM chayAlIsa saDasaThAMza bhAga paryanta gati karatA hai, nakSatra teraha maMDala evaM caudaha maMDala ke arddha saDatAlIza SaDaSaThAMza bhAga paryanta gati karatA hai / candra mAsa meM ina saba kI maMDalagati isa prakAra hai-caMdra kI savA caudaha maMDala, sUrya kI pandraha maMDala aura nakSatra kI caturbhAga nyUna pandraha maMDala / Rtu mAse meM ina sabakI maMDala gati-caMdra kI caudahamaMDala evaM pandrahave maMDala meM tIsa ekasaThAMza bhAga, sUrya kI pandraha maMDala aura nakSatra kI pandraha maMDala evaM solahave maMDala meM pAMca eka so bAvIzAMza bhAga hai / Aditya mAsa meM ina kI maMDalagati-candra kI caudaha maMDala evaM pandrahaveM maMDala meM gyAraha pandrahAMza, sUrya kI savA pandraha maMDala aura nakSatra kI pandrahamaMDala evaM solahave maMDala kA paitIsa ekasovIzAMza bhAga hai / abhivardhita mAsa meM inakI gati-caMdra kI pandraha maMDala evaM solahave maMDala meM terAzI ekaso chayAsIaMza, sUrya kI tribhAganyUna solahave maMDala meM aura nakSatro kI solaha maMDala evaM satraha maMDala meM saDatAlIza caudahasoaThAsIaMza hotI hai / __* [119] he bhagavan ! eka-eka ahorAtra meM caMdra kitane maMDalo meM gamana karatA hai ? 915 se ardhamaMDala ko vibhakta karake ikatIsa bhAga nyUna aise maMDala meM gati karatA hai, sUrya eka arddha maMDala meM gati karatA hai aura nakSatra eka arddhamaMDala evaM arddhamaMDala ko 732 se chedakara-do bhAga adhika maMDala meM gati karatA hai / eka eka maMDala meM caMdra do ahorAtra evaM eka ahorAtra ko 442 se cheda karake ikatIsa bhAga adhikase gamana karatA hai, sUrya do ahorAtra se aura nakSatra do ahorAtra evaM eka ahorAtra ko 367 se cheda karake-do bhAga nyUna samaya se gamana karatA hai / eka yuga meM caMdra 884 maMDalo meM, sUrya 915 maMDala meM aura nakSatra 1835 ardhamaMDalo meM gati karatA hai / isa taraha gati kA varNana huA / (prAbhRta-16) [120] he bhagavan ! jyotsanA svarupa kaise kahA hai ? caMdralezyA aura jyotsanA dono ekArthaka zabda hai, eka lakSaNavAle hai / sUryalezyA aura Atapa bhI ekArthaka aura eka lakSaNavAle hai / andhakAra aura chAyA bhI ekArthaka aura eka lakSaNavAle hai / (prAbhRta-17) [121] he bhagavan inakA cyavana aura upapAta kaise kahA hai ? isa viSaya meM paccIza pratipattiyAM hai-eka kahatA hai ki anusamaya meM caMdra aura sUrya anyatra cyavate hai, anyatra utpanna hote hai...yAvat...anuutsarpiNI aura avasarpiNI meM anyatra cyavate hai-anyatra utpanna hote hai / samasta pATha prAbhRta-chaha ke anusAra samajha lenA / bhagavaMta pharamAte hai ki ve caMdra-sUrya deva mahARddhi-mahAyukti-mahAbala-mahAyaza-mahAnubhAva-mahAsaukhyavAle tathA uttamavastra-uttamamAlya-uttama
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-17/-/121 229 AbharaNa ke dhAraka aura avyavacchita nayAnusAra sva-sva AyuSya kAla kI samApti hone para hI pUrvotpanna kA cyavana hotA hai aura nae utpanna hote hai / prAbhRta-17-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (prAbhRta-18) [122] he bhagavan ! ina jyotiSko kI uMcAi kisa prakAra kahI hai ? isa viSaya meM paccIsa pratipattiyAM hai-eka kahatA hai-bhUmi se upara eka hajAra yojana meM sUrya sthita hai, caMdra 1500 yojana urdhvasthita hai / dusarA kahatA hai ki sUrya 2000 yojana urdhvasthita hai, caMdra 2500 yojana urdhvasthita hai / isI taraha dusare matavAdIyoM kA kathana bhI samajha lenA-sabhI mata meM eka-eka hajAra yojana kI vRddhi kara lenA yAvat paccIsavAM matavAdI kahatA hai ki-bhUmi se sUrya 25000 yojana urdhvasthita hai aura caMdra 25500 yojana urdhvasthita hai / bhagavaMta isa viSaya meM pharamAte hai ki isa ratnaprabhA pRthvI ke bahusama bhUmi bhAga se uMce 790 yojana para tArA vimAna, 800 yojana para sUryavimAna, 880 yojana uMce caMdravimAna, 900 yojana para sarvoparI tArAvimAna bhramaNa karate hai / sarvAdhastana tArA vimAna se upara 110 yojana jAkara sarvoparI tArAvimAna bhramaNa karatA hai, sUrya vimAna se 80 yojana uMcAi para caMdravimAna bhramaNa karatA hai, isakA pUrva-pazcima vyAsa vistAra 110 yojana bhramaNa kSetra hai, tircha asaMkhyAta yojana kA bhramaNakSetra hai / / [123] he bhagavan ! caMdra-sUrya devo ke adhobhAga yA urdhvabhAga ke tArArupa deva laghu yA talya hote hai ? ve tArArupa devo kA jisa prakAra kA tapa-niyama-brahmacarya Adi parvabhava meM hote hai, usa-usa prakAra se ve tArAvimAna ke deva laghu athavA tulya hote hai / caMdra-sUryadevo ke adhobhAga yA urdhvabhAga sthita tArA devo ke viSaya meM bhI isI prakAra se laghutva yA tulyatva samajha lenA / [124] eka-eka caMdrarUpa devo kA graha-nakSatra evaM tArArUpa parivAra kitanA hai ? ekaeka caMdra deva kA graha parivAra 88 kA aura nakSatra parivAra-28 kA hotA hai / [125] eka-eka caMdra kA tArArupa parivAra 66905 hai / [126] meru parvata kI cAro tarapha 1121 yojana ko chor3a kara jyotiSka deva bhramaNa .. karate hai, lokAnta se jyotiSka deva kA paribhramaNa 1111 yojana hai / [127] jaMbUdvIpa ke maMDala meM nakSatra ke sambandha meM prazna-abhijIta nakSatra jaMbUdvIpa ke sarvAbhyantara maMDala meM gamana karatA hai, mUla nakSatra sarvabAhya maMDala meM, svAti nakSatra sarvoparI maMDala meM aura bharaNI nakSatra sarvAdhastana maMDala meM gamana karate hai| [128] caMdravimAna kisa prakAra ke saMsthAnavAlA hai ? ardhakapiThTha saMsthAnavAlA hai, vAtodhdhUta dhajAvAlA, vividha maNiratno se AzcaryakArI, yAvat pratirUpa hai, isI prakAra sUrya yAvat tArAvimAna kA varNana samajhanA / ___ vaha caMdra vimAna AyAmaviSkambha se chappana yojana evaM ekasaThAMza yojana bhAga pramANa hai, vyAsa ko tInagunA karane se isakI paridhi hotI hai aura bAhalya aThThAisa yojana evaM
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 AgamasUtra - hindI anuvAda ekasaThAMza yojana bhAga pramANa hai, sUrya vimAna kA AyAmaviSkambha aDatAlIza yojana evaM ekasaThAMza yojana bhAga pramANa, paridhi AyAmaviSkambha se tIna gunI, bAhalya se caubIsa yojana evaM eka yojana ke ekasaThAMza bhAga pramANa hai / nakSatra vimAna kA AyAma viSkambha eka kosa, paridhi usase tInagunI aura bAhalya deDha kosa pramANa hai / tArA vimAna kA AyAmaviSkambha ardhakosa, paridhi unase tInagunI aura bAhalya 500 dhanuSa pramANa hai / caMdra vimAna ko 16000 deva vahana karate hai, yathA- pUrva dizA meM siMha rupadhArI 4000 deva, dakSiNa meM gajarUpadhArI 4000 deva, pazcima meM vRSabharUpadhArI 4000 deva aura uttara meM azvarUpadhArI 4000 deva vahana karate hai / sUrya vimAna ke viSaya meM bhI yahIM samajhanA, graha vimAna ko 8000 deva vahana karate hai - pUrva se uttara taka do-do hajAra, pUrvavat rUpase; nakSatra vimAna ko 4000 deva vahana karate hai - pUrva se uttara taka eka-eka hajAra, pUrvavat rupa se ! [129] jyotiSaka devo kI gati kA alpabahutva - caMdra se sUrya zIghrati hotA hai, sUrya se graha, graha se nakSatra aura nakSatra se tArA zIghragati hote hai sarva maMdagati caMdra hai aura sarva zIghragati tArA hai / tArArUpa se nakSatra maharddhika hote hai; nakSatra se graha, graha se sUrya aura sUrya se caMdra maharddhika hai / sarva alparddhika tArA hai aura sabase maharddhika caMdra hote hai / [130] isa jaMbUdvIpa meM tArA se tArA kA antara do prakAra kA hai-vyAghAta yukta antara jaghanya se 266 yojana aura utkRSTa se 12242 yojana hai; nirvyAghAta se yaha antara jaghanya se 500 dhanuSa aura utkRSTa se ardhayojana hai / [131] jyotiSkendra caMdra kI cAra agramahiSIyAM hai-caMdraprabhA, jyotsanAbhA, arcimAlinI evaM prabhaMkarA; eka eka paTTarANI kA cAra cAra hajAra devI kA parivAra hai, vaha eka - eka devI apane apane cAra hajAra rUpo kI vikurvaNA karatI hai isa taraha 16000 deviyoM kI eka truTIka hotI hai / vaha caMdra caMdrAvataMsaka vimAna meM sudharmAsabhA meM una devIyoM ke sAtha bhoga bhogate hue vicaraNa nahIM kara zakatA, kyoMkI sudharmAsabhA meM mANavaka caityastambha meM vajramaya zike meM golAkAra Dabbe meM bahuta se jinasakthI hote hai, vaha jyotiSkendra jyotiSarAja caMdra evaM unake bahuta se deva deviyAMo ke lie arcanIya, pUjanIya, vaMdanIya, satkAraNIya, sammAnanIya, kalyANamaMgala- daivata - caityabhUta aura paryupAsanIya hai / jyotiSkendra jyotiSarAja caMdra caMdrAvataMsaka vimAna meM sudharmasabhA meM 4000 sAmAnika deva, saparivAra cAra agramahiSIyAM, tInaparSadA, sAta senA, sAta senAdhipati, 16000 AtmarakSaka deva evaM anya bhI bahuta se deva-devIo ke sAtha mahat nATya gIta - vAjiMtra-taMtrI- tala-tAlatuti dhana mRdaMga ke dhvani se yukta hokara divya bhoga bhogate hue vicaraNa karatA hai, maithuna nahIM karatA hai / jyotiSkendra jyotiSa rAja sUrya kI cAra agramahiSIyAM hai- sUraprabhA, AtapA, arcimAlI aura prabhaMkarA, zeSa kathana caMdra ke samAna hai 1 [132] jyotiSka devo kI sthiti jaghanya se palyopamakA AThavAM bhAga, utkRSTa se eka lAkha varSa adhika eka palyopama hai / jyotiSka devI kI jaghanya sthiti vahIM hai, utkRSTa 50000 varSasAdhika ardha palyopama / caMdravimAna deva kI jaghanya sthiti eka palyopama kA cauthA bhAga aura utkRSTa sthiti eka lAkha varSa adhika eka palyopama kI hai / caMdravimAna devI
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-18/-/132 231 kI jaghanya sthiti audhika ke samAna hai / sUrya vimAna ke devo kI sthiti caMdra devo ke samAna hai, sUryavimAna ke devI kI jaghanya sthiti audhika ke samAna aura utkRSTa sthiti 500 varSa adhika ardhapalyopama hai / grahavimAna ke devo kI sthiti jaghanya palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa palyopama kI hai; grahavimAna ke devI kI jaghanya vahI hai, utkRSTa ardhapalyopama kI hai / nakSatra vimAna ke devo kI sthiti grahavimAna kI devI ke samAna hai aura nakSatra devI kI sthiti jaghanya se palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa se palyopama kA cauthA bhAga hai / tArAvimAna ke devo kI sthiti nakSatra devI ke samAna hai aura unakI devI kI sthiti jaghanya se palyopama kA AThavAM bhAga aura utkRSTa se sAdhika palyopama kA AThavAM bhAga pramANa hai / [133] jyotiSka devo kA alpabahutva-caMdra aura sUrya dono tulya hai aura sabase alpa hai, unase nakSatra saMkhyAtaguNe hai, unase graha saMkhyAta guNe hai, unase tArA saMkhyAta guNe hai / prAbhRta-18-kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa (prAbhRta-19) [134] kitane caMdra-sUrya sarvaloka ko prakAzita-udyotIta tApIta aura prabhAsIta karate hai / isa viSaya meM bAraha pratipattiyAM hai-sarvaloka ko prakAzIta yAvat prabhAsIta karanevAle caMdra aura sUrya-(1) eka-eka hai, (2) tIna-tIna hai, (3) sADetIna-sADetIna hai, (4) sAta-sAta hai, (5) daza-daza hai, (6) bAraha-bAraha hai, (7) 42-42 hai, (8) 72-72 hai, (9) 142142 hai, (10) 172-172 hai, (11) 1042-1042 hai, (12) 1072-1072 hai / bhagavaMta pharamAte hai ki isa jaMbUdvIpa meM do caMdra prabhAsIta hote the-hue hai aura hoMge, do sUrya tApita karate the-karate hai aura kareMge, 56 nakSatra yoga karate the-karate hai aura kareMge, 176 graha bhramaNa karate the-karate hai aura kareMge, 133950 koDAkoDI tArAgaNa zobhate the-zobhate hai aura zobhIta hoMge / [135] jaMbUdvIpa meM bhramaNa karanevAle do caMdra, do sUrya, chappana nakSatra aura 176 graha hai / tathA [136] 133950 koDAkoDi tArAgaNa hai / [137] isa jaMbUdvIpa ko lavaNa nAmaka samudra dhIre hue hai, vRtta evaM valayAkAra hai, samacakravAla saMsthita hai usakA cakravAla vidhAbha do lAkha yojana hai, paridhi 1581139 yojana se kiMcit nyUna hai / isa lavaNa samudra meM cAra caMdra prabhAsita hue the-hote hai aura hoMge, cAra sUrya tApita karate the-karate hai aura kareMge, 112 nakSatra yoga karate the-karate hai aura kareMge, 352 mahAgraha bhramaNa karate the-karate hai aura kareMge, 267900 koDAkoDI tArAgaNa zobhita hote the-hote hai aura hoMge / [1381581139 yojana se kiMcit nyUna lavaNa samudra kA parikSepa hai / [139] lavaNasamudra meM cAra caMdra, cAra sUrya, 112 nakSatra aura 352 mahAgraha hai / [140] 267900 koDAkoDI tArAgaNa lavaNa samudra meM hai /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda [141] usa lavaNasamudra ko dhAtakIkhaNDa nAmaka vRta-valayAkAra yAvat samacakravAla saMsthita dvIpa cAro aura se ghera kara rahA huA hai / yaha dhAtakI khaNDa kA cAra lAkha yojana cakravAla viSkambha aura 4110961 paridhi hai / dhAtakI khaNDa meM bAraha caMdra prabhAsIta hote the-hote hai aura hoMge, bAraha sUrya isako tApita karate the-karate hai aura kareMge, 336 nakSatra yoga karate the- karate hai aura kareMge, 1056 mahAgraha bhramaNa karate the-karate hai aura kareMge / 232 [142] dhAtakI khaNDa meM 8,30,700 koDAkoDI tArAgaNa eka caMdra kA parivAra hai| [143] dhAtakIkhaNDa parikSepa se kiMcitnyUna 4110961 yojana kA hai / [144] 12 caMdra, 12 - sUrya, 336 nakSatra evaM 1056 nakSatra dhAtakIkhaNDa meM hai / [145] 830700 koDAkoDI tArAgaNa dhAtakIkhaNDa meM hai / [146] kAloda nAmaka samudra jo vRtta, valayAkAra evaM samacakraviSkambhavAlA hai vaha cAro ora se dhAtakIkhaNDa ko dhIre hue rahA hai / usakA cakravAla viSkambha ATha lAkha yojana aura paridhi 9170605 joyaNa se kiciMta adhika hai / kAloda samudra meM 42 caMdra prabhAsita hote the-hote hai aura hoMge, 42 - sUrya tApita karate the- karate hai aura kareMge, 1176 nakSatrone yoga kiyA thA - karate hai aura kareMge, 3696 mahAgraha bhramaNa karate the- karate hai aura kareMge, 2812950 kAkaDI tArAgaNa zobhita hote the-hote hai aura hoMge / [147] kAloda samudra kI paridhi sAdhika 9170605 yojana hai / [148] kAloda samudra meM 42 - caMdra, 42 - sUrya dipta hai, vaha sambadhdhalezyA se bhramaNa karate hai / [149] kAloda samudra meM 1176 nakSatra evaM 3696 mahAgraha hai / [150] usameM 28,12950 koDAkoDI tArAgaNa hai / [151] puSkaravara nAmakA vRtta-valayAkAra yAvat samacakravAla saMsthita dvIpa hai kAloda samudra ko cAro ora se ghIre hue hai / puSkaravara dvIpa kA cakravAla viSkambha solaha lAkha yojana hai aura usakI paridhi 1,92,49,849 yojana hai / puSkaravaradvIpa meM 144 caMdra prabhAsita hue the hote hai aura hoMge, 144 sUrya tApita karate the- karate hai aura kareMge, 4032 nakSatrone yoga kiyA thA - karate hai aura kareMge, 12672 mahAgraha bhramaNa karate the-karate hai aura kareMge, 9644400 koDAkoDI tArAgaNa zobhita hoMte the-hote hai aura hoMge / [152] puSkaravara dvIpa kA parikSepa 19249849 yojana hai / [153] puSkaravara dvIpa meM 144 caMdra aura 144 sUrya bhramaNa karate hai evaM prakAza karate hai / [154] usameM 4032 nakSatra evaM 12672 mahAgraha hai / [155] 9644400 koDAkoDI tArAgaNa puSkaravara dvIpa meM hai / [156] isa puSkaravara dvIpa ke bahumadhya deza bhAga meM mAnuSottara nAmaka parvata hai, vRtta evaM valayAkAra hai, jisake dvArA puSkaravara dvIpa ke eka samAna do vibhAga hote hai - abhyantara puSkarArdha aura bAhya puSkarAvardha abhyantara puSkarArdha dvIpa samacakravAla saMsthita hai, usakA
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-19/-/156 233 cakravAla viSkambha ATha lAkha yaujana hai, paridhi 14230249 pramANa hai, usameM 72 caMdra prabhAsita hue the-hote hai aura hoMge, 72-sUrya tape the-tapate hai aura tapeMge, 2016 nakSatrone yoga kiyA thA-karate hai aura kareMge, 6336 mahAgraha bhramaNa karate the-karate hai aura kareMge, 482200 koDAkoDi tArAgaNa zobhita hue the-hote hai aura hoMge / [157] abhyaMtara puSkarArdha kA viSkambha ATha lAkha yojana hai aura pure manuSya kSetra kA viSkambha 45 lAkha yojana hai / [158] manuSya kSetra kA parikSepa 10042249 yojana hai / [159] ardha puSkaravaradvIpa meM 72-caMdra, 72-sUrya dipta hai, vicaraNa karate hai aura isa dvIpa ko prakAzIta karate hai / [160] isa meM 6336 mahAgraha aura 2016 nakSatra hai / [161] puSkaravarArdha meM 4822200 koDAkoDI tArAgaNa hai / [162] sakala manuSyaloka ko 132-caMdra aura 132-sUrya prakAzIta karake bhramaNa karate hai / tathA [163] isameM 11616 mahAgraha tathA 3696 nakSatra hai / [164] isameM 8840700 koDAkoDI tArAgaNa hai / [165] manuSyaloka meM pUrvokta tArAgaNa hai aura manuSyaloka ke bAhara asaMkhyAta tArAgaNa jinezvara bhagavaMtane pratipAdita kiye hai / [166] manuSyaloka meM sthita tArAgaNa kA saMsthAna kalaMbapuSpa ke samAna batAyA hai / [167] sUrya, caMdra, graha, nakSatra aura tArAgaNa manuSyaloka meM prarUpita kiye hai, usake nAmagotra prAkRta puruSone batAe nahIM hai / [168] do caMdra aura do sUrya kI eka piTaka hotI hai, aisI chAsaTha piTaka manuSyaloka meM kahI gaI hai / [169] eka eka piTaka meM chappanna nakSatra hote hai, aisI chAsaTha piTaka manuSyaloka meM batAi gaI hai| [170] eka eka piTaka meM 176 graha hote hai, aisI chAsaTha piTaka manuSya loka meM pharamAte hai / [171] do sUrya aura do caMdra kI aisI cAra paMktiyAM hotI hai, manuSya loka meM aisI chAsaTha-chAsaTha paMktiyAM hotI hai / [172] chappana nakSatra kI eka paMkti, aisI chAsaTha-chAsaTha paMkti manuSyaloka meM hotI hai / [173] 176 graha kI eka paMkti aisI chAsaTha-chAsaTha paMkti manuSyaloka meM hotI hai / [174] caMdra, sUrya, grahagaNa anavasthita yogavAle hai aura ye saba meruparvata ko pradakSiNAvarta se bhramaNa karate hai / [175] nakSatra aura tArAgaNa avasthita maMDalavAle hai, ve bhI pradakSiNAvarta se meruparvata
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda 234 kA bhramaNa karate hai / [ 176 ] sUrya aura caMdra kA urdhva yA adho meM saMkramaNa nahIM hotA, ve maMDala meM sarvAbhyantara-sarvabAhya aura tIrchA saMkramaNa karate hai / [177] sUrya, caMdra, nakSatra aura mahAgraha ke bhramaNa vizeSa se manuSya ke sukha-duHkha hote hai / [178] sUrya-caMdra ke sarvabAhya maMDala se sarvAbhyantara maMDala meM praveza ke samaya nitya tApakSetra kI vRddhi hotI hai aura unake niSkramaNa se kramazaH tApakSetra meM hAni hotI hai / [ 179] sUrya-caMdra kA tApakSetra mArga kalaMbapuSpa ke samAna hai, aMdara se saMkucita aura -bAhara se vistRta hotA hai / [180] caMdra kI vRddhi aura hAni kaise hotI hai ? caMdra kisa anubhAva se kRSNa yA prakAzavAlA hotA hai / [181] kRSNarAhu kA vimAna avirahita - nitya caMdra ke sAtha hotA hai, vaha caMdra vimAna se cAra aMgula nIce vicaraNa karatA hai / [182] zuklapakSa meM jaba caMdra kI vRddhi hotI hai, taba eka eka divasa meM bAsaTha bAsaTha bhAga pramANa se caMdra usakA kSaya karatA hai / [183] pandraha bhAga se pandrahave dina meM caMdra usakA varaNa karatA hai aura pandraha bhAga se punaH usakA avakrama hotA hai / [184] isa taraha caMdra kI vRddhi evaM hAni hotI hai, isI anubhAva se caMdra kAlA yA prakAzavAn hotA hai / [185 ] manuSyakSetra ke andara utpanna hue caMdra-sUrya grahagaNAdi paMcavidha jyotiSka bhramaNazIla hote hai | [186] manuSya kSetra ke bAhira ke caMdra-sUrya graha-nakSatra tArAgaNa bhramaNazIla nahIM hote, ve avasthita hote hai / [187] isa prakAra jaMbUdvIpa meM do caMdra, do sUrya unase dugune cAra-cAra caMdra-sUrya lavaNa samudra meM, unase tIgune caMdra-sUrya ghAtakIkhaNDa meM hai / [188] jaMbUdvIpa meM do, lavaNasamudra meM cAra aura ghAtakIkhaMDa meM bAraha caMdra hote hai / [189] ghAtakI khaNDa se Age-Age caMdra kA pramANa tInagunA evaM pUrva ke caMdra ko milAkara hotA hai / (jaise ki - kAlosamudra hai, ghAtakI khaNDa ke bAraha caMdra ko tInagunA karane se chattIsa hue unameM pUrva ke lavaNa samudra ke cAra aura jaMbUdvIpa ke do caMdra milAkara bayAlIsa hue / [190] yadi nakSatra, graha aura tArAgaNa kA pramANa jAnanA hai to usa caMdra se guNita karane se ve bhI prApta ho zakate hai / [191] manuSya kSetra ke bAhira caMdra-sUrya avasthita prakAzavAle hote hai, caMdra abhijIta nakSatra se aura sUrya puSya nakSatra se yukta rahatA hai /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti - 19/-/192 [192] caMdra se sUrya aura sUrya se caMdra kA antara 50000 yojana hai / [193] sUrya se sUrya aura caMdra se caMdra kA antara manuSya kSetra ke bahAra eka lAkha yojana kA hotA hai / 235 [194] manuSyaloka ke bahAra caMdra-sUrya se evaM sUrya-caMdra se antarita hotA hai, unakI lezyA AzcaryakArI - zubha aura manda hotI hai / [195] eka caMdra ke parivAra meM aTThAsI graha aura aThThAisa nakSatra hote hai, aba maiM tArAgaNa kA pramANa kahatA hUM [196] eka caMdra ke parivAra meM 66905 koDAkoDI tArAgaNa hote hai / [197] manuSya kSetra ke antargat jo caMdra-sUrya-graha-nakSatra aura tArAgaNa hai, vaha kyA urdhvopapanna hai ? kalpopapanna ? vimAnopapanna hai ? athavA cAropapanna hai ? je deva vimAnopapanna evaM cAropapanna hai, ve cArasthitika nahIM hote kintu gatiratika-gatisamApannaka - urdhvamukhIkalaMbapuSpa saMsthAnavAle hajAro yojana tApakSetravAle, bAhya parSadA se vikurvita hajAro saMkhyA ke vAdya taMtrItAla - truTita ityAdi dhvani se yukta, utkRSTa siMhanAda - madhurakalarava, svaccha yAvat parvatarAja meruparvata ko pradakSiNAvartta se bhramaNa karate hue vicaraNa karate hai / indra ke viraha meM cAra-pAMca sAmAnika deva indrasthAna ko prApta karake vicarate hai, vaha indra sthAna jaghanya se eka samaya aura utkRSTa cha mAsa taka virahita rahatA hai / manuSyakSetra kI bAhira jo caMdra-sUrya graha-nakSatra aura tArArUpa jyotiSka deva hai, ve bhI vimAnopapannaka evaM cAra sthitika hote hai, kintu ve gatiratika yA gatisamApannaka nahIM hote, pakka iMTa ke AkAra ke samAna saMsthita, lAkho yojana ke tApakSetravAle, lAkho saMkhyA meM bAhira vikurvita parSadA yAvat divyadhvani se yukta bhoga bhogate hue vicaraNa karate hai / ve zulalezyAmandalezyA - AzcaryakArI lezyA Adi se anyonya samavagADha hokara, kUDa kI taraha sthAnasthita hokara usa pradeza ko sarva tarapha se prakAzIta, udyotIta, tApIta evaM avabhAsita karate hai / indra ke viraha meM pUrvavat kathana samajha lenA / [198] puSkaroda nAmaka samudra vRtta evaM valayAkAra hai, vaha cAro tarapha se puSkaravara dvIpa ko dhIre hue sthita hai / samacakravAla saMsthita hai, usakA cakravAla viSkambha saMkhyAta hajAra yojana kA hai, paridhi bhI saMkhyAta hajAra yojana kI hai / usa puSkaroda samudra meM saMkhyAta caMdra yAvat saMkhyAta tArAgaNa koDAkoDI zobhita hue the - hote hai aura hoMge / isI abhilApa se varuNavaradvIpa, varuNavarasamudra, khIkharadvIpa, khIkharasamudra, ghRtavaradvIpa, ghRtavarasamudra, khodavaradvIpa, khododasamudra, naMdIzvaradvIpa, naMdIzvarasamudra, aruNadvIpa, aruNodasamudra yAvat kuMNDalavarAvabhAsa samudra samajha lenA / kuMDalavarAvabhAsa samudra ko ghIrakara rucaka nAmaka vRtta - valayAkAra evaM samacakravAla dvIpa hai, usakA AyAmaviSkaMbha aura paridhi dono asaMkhya hajAra yojana ke hai / usameM asaMkhya caMdra yAvat asaMkhya tArAgaNa koDAkoDI samAviSTa hai / isI prakAra rucakasamudra, rucakavaradvIpa, rucakavarasamudra, rucakavarAvabhAsa dvIpa, rucakavarAvabhAsa samudra yAvat sUkharAvabhAsa dvIpa tathA sUravarAva
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 AgamasUtra - hindI anuvAda mAsa samudra ko samajha lenA / sUkharAvabhAsa samudra, deva nAmaka dvIpa se cAro tarapha se ghIrA huA hai, yaha devadvIpa vRtta - valayAkAra evaM samacakravAla saMsthita hai, cakravAla viSkambha se evaM paridha se asaMkhya hajAra yojana pramANa hai / isa devadvIpa meM asaMkhyeya caMdra yAvat asaMkhyeya tArAgaNa sthita hai / isI prakAra se devodasamudra yAvat svayaMbhUramaNa samudra ko samajhalenA / prAbhRta- 19 - kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa prAbhRta- 20 [199] he bhagavaMta ! caMdrAdi kA anubhAva kisa prakAra se hai isa viSaya meM do pratipattiyAM hai / eka kahatA hai ki caMdra-sUrya jIvarUpa nahIM hai, ajIvarUpa hai; ghanarUpa nahIM hai, supirarUpa hai, zreSTha zarIradhArI nahIM, kintu kalevararUpa hai, unako utthAna - karma-bala-vIrya yA puriSakAra parAkrama nahIM hai, unameM vidyuta, azanipAta dhvani nahIM hai, lekina unake nIce bAdara vAyukAya saMmUrcchita hotA hai aura vahIM vidyut yAvat dhvani utpanna karatA hai / koi dusarA isa se saMpUrNa viparIta matavAlA hai vaha kahatA hai caMdra-sUrya jIvarUpa yAvat puruSa parAkrama se yukta hai, vaha vidyut yAvat dhvani utpanna karatA hai / bhagavaMta pharamAte hai ki caMdra-sUrya ke deva mahARddhika yAvat mahAnubhAga hai, uttama vastramAlya - AbharaNa ke dhAraka hai, avyavacchitta naya se apanI svAbhAvika Ayu pUrNa karake pUrvotpanna devakA cyavana hotA hai aura anya utpanna hotA hai / [200] he bhagavan ! rAhu kI kriyA kaise pratipAdita kI hai ? isa viSaya meM do pratipattiyAM hai - eka kahatA hai ki rAhu nAmaka deva caMdra-sUrya ko grasita karatA hai, dusarA kahatA hai ki rAhunAmaka koi deva vizeSa hai hI nahIM jo caMdra-sUrya ko grasita karatA hai / pahale matavAlA kA kathana yaha hai ki-caMdra yA sUrya ko grahaNa karatA huA rAhu kabhI adhobhAga ko grahaNa karake adhobhAga se hI chor3a detA hai, upara se grahaNa karake adho bhAga se chor3atA hai, kabhI upara se grahaNa karake upara se hI chor3a detA hai, dAyinI ora se grahaNa karake dAyinI ora se chor3atA hai to kabhI bAyIM tarapha se grahaNa karake bAMyI tarapha se choDa detA hai ityAdi / jo matavAdI yaha kahatA hai ki rAhu dvArA caMdra-sUrya grasita hote hI nahIM, unake matAnusArapandraha prakAra ke kRSNavarNavAle pudgala hai-zrRgAMTaka, jaTilaka, kSAraka, kSata, aMjana, khaMjana, zItala, himazItala, kailAsa, aruNAbha, parijaya, nabhasUrya, kapila aura piMgala rAhu / jaba yaha pandraha samasta pudgala sadA caMdra yA sUrya kI lezyA ko anubaddha karake bhramaNa karate hai taba manuSya yaha kahate hai ki rAhu ne caMdra yA sUrya ko grasita kiyA hai / jaba yaha pudgala sUrya yA caMdra kI zyA ko grasita nahIM karate hue bhramaNa karate hai taba manuSya kahate hai ki sUrya yA caMdra dvArA rAhu grasita hai / huA bhagavaMta pharamAte hai ki-rAhudeva mahARddhivAlA yAvat uttama AbharaNadhArI hai, rAhudeva ke nava nAma hai -zrRMgATaka, jaTilaka, kSataka, kSaraka, dardara, magara, matsya, kasyapa aura kRSNasarpa / rAhudeva kA vimAna pAMca varNavAlA hai-kRSNa, nIla, rakta, pIlA aura zveta / kAlA rAhuvimAna khaMjana varNa kI AbhAvAlA hai, nIlA rAhuvimAna lIle tuMbaDe ke varNa kA, rakta rAhuvimAna maMjITha
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 237 candraprajJapti - 20/-/200 varNa kI AbhAvAlA, pIlA vimAna haladara kI AbhAvAlA aura zveta rAhuvimAna tejapuMja sadRza hotA hai / jisa vakta rAhudeva vimAna Ate-jAte - vikurvaNA karate - paricAraNA karate caMdra yA sUrya kI yA ko pUrva se Avarita karake pazcima meM choDatA hai, taba pUrva se caMdra yA sUrya dikhate hai aura pazcima meM rAhu dikhAI detA hai, jaba dakSiNa se Avarita karake uttara meM chor3atA hai, taba dakSiNa se caMdra-sUrya dikhAI dete hai aura uttara meM rAhu dikhAi detA hai / isI abhilApa se isI prakAra pazcima, uttara, izAna, agni, naiRtya aura vAyavya meM bhI samajhalenA cAhie / isa taraha jaba rAhu caMdra yA sUrya kI lezyA ko AvarIta karatA hai, taba manuSya kahate hai ki rAhune caMdra yA sUrya kA grahaNa kiyA - grahaNa kiyA / jaba isa taraha rAhu eka pArzva se caMdra yA sUrya kI lezyA ko Avata karatA hai taba loga kahate hai ki rAhune caMdra yA sUrya kI kukSikA vidAraNa kiyA - vidAraNa kiyA / jaba rAhu isa taraha caMdra yA sUrya kI lezyA ko AvarIta karake chor3a detA hai, taba loga kahate hai ki rAhune caMdra yA sUrya kA vamana kiyA- vamana kiyA / isa taraha jaba rAhu caMdra yA sUrya lezyA ko AvarIta karake bIcobIca se nikalatA hai taba loga kahate hai ki rAhune caMdra yA sUrya ko madhya se vidArIta kiyA hai / isI taraha jaba rAhu cAro ora se caMdra yA sUrya ko AvarIta karatA hai taba loga kahate hai ki rAhune caMdra-sUrya ko grasita kiyA / rAhu do prakAra ke hai- dhruvarAhu aura parvarAhu / jo dhruvarAhu hai, vaha kRSNa pakSa kI pratipadA se AraMbha karake apane pandrahave bhAga se caMdra kI pandrahavA bhAga kI lezyA ko eka eka dina kramase AcchAdita karatA hai aura pUrNimA evaM amAvAsyA ke parvakAla meM kramAnusAra caMdra yA sUrya ko grasita karatA hai; jo parvarAhu hai vaha jaghanya se chaha mAsa meM aura utkRSTa se bayAlIsa mAsa meM caMdra ko aura aDatAlIza mAsa meM sUrya ko grasita karatA hai / [201] he bhagavan ! caMdra ko zazI kyuM kahate hai ? jyotiSendra jyotiSarAja caMdra ke mRga cinhavAle vimAna meM kAntadeva, kAntadevIyAM, kAnta Asana, zayana, stambha, upakaraNa Adi hote hai, caMdra svayaM surUpa AkRtivAlA, kAMtivAn, lAvaNyayukta aura saubhAgya pUrNa hotA hai| isalie 'caMdra - zazI' caMdra-zazI aisA kahA jAtA hai / he bhagavan ! sUrya ko Aditya kyuM kahA jAtA hai ? sUrya kI Adi ke kAla se samaya, AvalikA, AnAprANa, stoka yAvat utsarpiNI avasarpiNI kI gaNanA hotI hai isalie sUrya Aditya kahalAtA hai / [202] jyotiSendra jyotiSa rAja caMdra kI kitanI agramahiSiyAM hai ? cAra - caMdraprabhA, jyotsnAbhA, arcimAlI, prabhaMkarA ityAdi kathana pUrvavat jAna lenA / sUrya kA kathana bhI pUrvavat / vaha caMdra-sUrya kaise kAmabhoga ko anubhavate hue vicaraNa karate hai ? koi puruSa yauvana ke ArambhakAlavAle bala se yukta, sadRza patnI ke sAtha turta meM vivAhIta huA ho, dhana kA arthI vaha puruSa solaha sAla paradeza gamana karake dhana prApta karake apane ghara meM lauTA ho, usake bAda balikarma- kautuka -maMgala- prAyazcita Adi karake zuddha vastra, alpa lekina mUlyavAn AbharaNa ko dhAraNa kiye hue, aThThAraha prakAra ke vyaMjana se yukta, sthAlIpAka zuddha bhojana karake, uttama
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamasUtra - hindI anuvAda 238 aise mUlyavAn vAsagRha meM praveza karatA hai, vahAM uttamottama dhUpa- sugaMdha maghamaghAyamAna ho, zayyA bhI komala aura dono tarapha se unnata ho ityAdi, apanI sundara patnI ke sAtha zrRMgAra Adi se yukta hokara hAsya - vilAsa - ceSTAAlApa saMlApa-vilAsa ityAdi sahita anurakta hokara, avirata manonukUla hokara, anyatra kahIM para mana na lagAte hue, kevala iSTa zabdAdi paMcavidha aise manuSya sambandhI kAmabhogo kA anubhava karatA huA vicaratA hai, usa samaya jo sukhazAtA kA anubhava karatA hai, unase anaMtaguNa viziSTatara vyaMtara devo ke kAmabhoga hote hai / vyaMtara devo ke kAmabhoga se anaMtaguNa viziSTatara asurendra ko chor3akara zeSa bhavanapati devo ke kAmabhoga hote hai, bhavanavAsI devo se anaMtaguNa viziSTatara asurakumAra indrarUpa devo ke kAmabhoga hote hai, unase anaMtaguNa viziSTatara grahagaNa - nakSatra aura tArArUpa devo ke kAmabhoga hote hai, unase viziSTatara caMdra-sUrya devo ke kAmabhoga hote hai / isa prakAra ke kAmabhogo kA caMdra-sUrya jyotiSendra anubhava karake vicaraNa karate hai / [203] nizcaya se yaha aThThAsI mahAgraha kahe hai- aMgAraka, vikAlaka, lohitAkSa, zanaizcara, Adhunika, prAdhUNika, kaNa, kaNaka, kaNakaNaka, kaNavitAnaka, kaNasaMtANaka, soma, sahita, AzvAsana, kAyopaga, karbaTaka, ajakaraka, dundubhaka, zaMkha, zaMkhanAbha, zaMkhavarNAbha, kaMsa, kaMsanAbha, kaMsavarNAbha, nIla, nIlAvabhAsa, rUpya, rUpyabhAsa, bhasma, bhasmarAzI, tila, tilapuSpavarNa, daka, dakavarNa, kAka, kAkandha, indrAgni, dhumaketu, hari, piMgalaka, budha, zukra, bRhaspati, rAhu, agastI, mANavaka, kAza, sparza, dhUra, pramukha, vikaTa, visandhikalpa, nijalla, pralla, jaTitAyala, aruNa, agnila, kAla, mahAkAla, svastika, sauvastika, vardhamAnaka, pralamba, nityAloka, nityudyota, svayaMprabha, avabhAsa, zreyaskara, kSemaMkara, AbhaMkara, prabhaMkara, araja, viraja, azoka, vitazoka, vimala, vitapta, vivastra, vizAla, zAla, suvrata, anivartti, ekajaTI, dujaTI, karakarika, rAjargala, puSpaketu aura bhAvaketu / [204 se 211] yaha saMgrahaNI gAthAeM hai / ina gAthAo meM pUrvokta aThThAsI mahAgraho ke nAma - aMgAraka yAvat puSpaketu taka batAye hai / isIlie ina gAthAo ke artha pragaTa na karake hamane punaruktikA tyAga kiyA hai / prAbhRta- 20 kA muni dIparatnasAgara kRt hindI anuvAda pUrNa [212] yaha pUrvakathita prakAra se prakRtArtha aise evaM abhavyajano ke hRdaya se durlabha aisI bhagavatI jyotiSarAja prajJapti kA kirtana kiyA hai / [213] isako grahaNa karake jaDa - gauravayukta mAnI - pratyanIka - abahuzruta ko yaha prajJapti kA jJAna denA nahIM cAhie, isase viparItajano ko yathA-sarala yAvat zrutavAn ko denA cAhie / [214] zradhdhA dhRti-dhairya - utsAha - utthAna-bala-vIrya-parAkrama se yukta hokara isakI zIkSA prApta karanevAle bhI ayogya ho to unako isa prajJapti kI prarUpaNA nahIM karanI cAhie / yathA[215] jo pravacana, kula, gaNa yA saMgha se bAhara nikAle gae ho, jJAna- vinaya se hIna ho, arihaMta - gaNadhara aura sthavIra kI maryAdA se rahita ho - ( aise ko yaha prajJapti nahIM denA | )
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ candraprajJapti-20/-/216 239 [216] dhairya-utthAna-utsAha-karma-bala-vIrya se jJAna prApta karanA cAhie / inako niyama se AtmA meM dhAraNa karanA / avinIta ko kabhI ye jJAna mata denA / [217] janma-mRtyu-kleza doSa se rahita bhagavaMta mahAvIra ke sukha denevAle caraNa kamala meM vinaya se namra haA maiM vandanA karatA huM / [218] ye saMgrahaNI gAthAe~ hai / | 17 | caMdraprajJapti-upAMgasUtra-6-hindI anuvAda pUrNa AgamasUtra-hindI anuvAda bhAga-8 pUrNa
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 bhAga - 9 bhAga - 2 bhAga - 3 bhAga-4 bhAga-5 bhAga-6 bhAga-7 bhAga-8 bhAga-9 AgamasUtra - hindI anuvAda AgamasUtra - hindI anuvAda bhAga-1 se 12 AcAra, sUtrakRta sthAna, samavAya bhagavatI - ( zataka - 1-se- 10 ) bhagavatI - ( zataka - 11-se-29 ) bhagavatI ( zataka - 30-se-41 ) jJAtAdharmakathA, upAsakadazA bhAga- 11 antakRddazA, anuttaropapAtikadazA, praznavyAkaraNa, aupapAtika, rAjapraznIya jIvAjIvAbhigama, prajJApanA (pada - 1 se 5 ) prajJApanA (pada - 6 se 36 ) sUryaprajJapti, candraprajJapti vipAkazruta, jaMbUdvIpaprajJapti, nirayAvalikA, kalpavataMsikA, puSpitA, puSpacUlikA, vahidazA, catuHzaraNa, AturapratyAkhyAna mahApratyAkhyAna, bhaktaparijJA bhAga- 10 taMdulavaicArika, saMstAraka, gacchAcAra ( candravedhyaka), gaNividyA, devendrastava, vIrastava, nizItha, bRhatkalpa, vyavahAra, dazAzrutaskandha, jItakalpa, mahAnizItha ( adhyayana - 1 se 4 ) mahAnizItha (adhyayana-5 se 8), Avazyaka, odhaniyukti, piMDaniyukti bhAga - 12 dazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandI, anuyogadvAra
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.45 - Agama - mala [ardhamAgadhI 2.45 - Agama - gujarAtIanuvAda 3.45 - Agama - saTIkaM 4.45 - Agama - viSayAnukama 5.45-Agama- mahApUjanavidhI 6.45 - Agama - zabdakoza 7.45 - AgamasUtra - [hindIanuvAda