Book Title: Abhidhan Rajendra Koshme Sukti Sudharas Part 01
Author(s): Priyadarshanashreeji, Sudarshanashreeji
Publisher: Khubchandbhai Tribhovandas Vora
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002316/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa prathama khaNDa a. rA. koSa a. rA. koSa a. rA. koSa a.rA. koSa a.rA.koSa a. rA. koSa a.rA.koSa DaoN. priyadarzanAzrI DaoN. sudarzanAzrI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vizvapUjya zrI' : jIvana-rekhA janma : I. san 3 disambara 1827 pauSa zuklA saptamI rAjasthAna kI vIrabhUmi evaM prakRti kI suramyasthalI bharatapura meM janma-nAma : rtnraaj| mAtA-pitA : kezara devI, pArakha gautrIya zrI RSabhadAsajI dIkSA : I. san 1845 meM zrImad pramodasUrijIma. sA. kI tAraka nizrA meM jhIloM kI nagarI udayapura meN| adhyayana : guru-caraNoM meM rahakara vinayapUrvaka zrutArAdhana ! vyAkaraNa, nyAya, darzana, kAvya, koSa, sAhityAdi kA gahana adhyayana evaM 45 jainAgamoM kA saTIka gaMbhIra anuzIlana! AcAryapada : I. san 1868 meM Ahora (raaj.)| kriyoddhAra : I. san 1869, vaizAkha zuklA dasamI ko jAvarA (ma. pra.) tIrthoddhAra : zrI bhANDavapura, korAjI, svarNagiri jAlora evaM tAlanapura / nUtanatIrtha-sthApanA : zrI mohanakher3A tIrtha, jilA-dhAra (ma. pr.)| dhyAna-sAdhanA ke mukhya kendra : svarNagiri, cAmuNDavana va maaNgiituNgiiphaadd| sAhitya-sarjana : abhidhAna rAjendra koSa, pAiyasaddambuhi, kalpasUtrArtha prabodhinI, siddhahaima prAkRta TIkAdi 61 grantha / vizvapUjya upAdhiH unake mahattama graMtharAja abhidhAna rAjendra koSa ke kAraNa 'vizvapUjya' ke pada para pratiSThita hue| divaMgata : rAjagar3ha ji. dhAra (ma.pra.) 21 disaMbara 1906 / samAdhi-sthala : unakA bhavyatama-kalAtmaka samAdhimaMdira mohanakher3A (rAjagar3ha ma.pra.) tIrtha meM deva-vimAna ke samAna zobhAyamAna hai| prati varSa lAkhoM zraddhAlu guru-bhakta vahA~ darzanArtha jAte haiN| melA pauSa-zuklA saptamI ko prativarSa lagatA hai| isa camatkArika maMdirajI meM mele ke dina amI-kesara jharatA hai| landana meM jaina maMdira meM unakI nava-nirmita pratimA leTesTara meM pratiSThita haiN| vizvapUjya prema aura karuNA ke rUpa meM sabake hRdaya maMdira meM virAjamAna haiN| vizvapajya ne zikSA aura samAjotthAna ke lie sarasvatI maMdira, sAMskRtika utthAna ke lie saMskRti kendra-maMdira evaM grAma-grAma nagara-nagara ila vihAra kara ahiMsNa maka-krAnti aura naitika jIvana jIne ke lie mAnavamAtra ko abhiprerita kiyaa| vijya kA jIvana jyotirmaya thA / unaka saMdeza thA - 'jIo aura jIne do'- kyoMki sabhI prANI maitrI ke bhara meM ba~dhe hue haiN| parasparopagraho vAnAm' kI nirmala gaMga-nA pravAhita kara unhoMne na kevala bhAratIya saMskRti kI garimA bar3hAI, apitu vizva-mAnasa ko bhagavAna mahAvIra ke ahiMsA aura prema kA amRta pilaayaa| unakI racanAe~ loka-maMgala kI amRta gagariyA~ . yavizvasAhitya kA cintAmaNi rala haiN| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya prabhu zrImadvijaya rAjendrasUri zatAbdi-dazAbdi mahotsava ke upalakSya meM prathama khaNDa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa prathama khaNDa divyAzISa pradAtA : parama pUjya, parama kRpAlu, vizvapUjya prabhuzrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. AzISapradAtA: rASTrasanta vartamAnAcAryadeveza zrImadvijaya jayantasenasUrIzvarajI ma. sA. prerikA : pa. pU. vayovRddhA saralasvabhAvinI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. lekhikA : sAdhvI DaoN. priyadarzanAzrI, (ema. e. pIeca-DI.) sAdhvI DaoN. sudarzanAzrI, (ema. e. pIeca-DI.) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WDIMILUNTHS sukRta sahayogI vorA khUbacaMdabhAI tribhovanadAsa mu. po. tharAda (uttara gujarAta) prApti sthAna zrI madanarAjajI jaina dvArA - zA. devIcandajI chaganalAlajI Adhunika vastra vikretA sadara bAjAra, bhInamAla-343029 phona : (02969) 20132 prathama AvRtti - vIra samvat : 2525 rAjendra samvat : 92 vikrama samvat : 2055 - IsvI san : 1998 mUlya : 75-00 pratiyA~ : 2000 akSarAGkana lekhita 10, rUpamAdhurI sosAyaTI, mANekabAga, ahamadAbAda-15 mudraNa sarvodaya ophaseTa premadaravAjA bahAra, ahamadAbAda. W bura Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 XXX anukrama 0 00 kahA kyA ? 00 1. 00 2. 00 00 maMgalakAmanA - pa. pU. rASTrasanta zrImadpadmasAgarasUrIzvarajI ma.sA. 004. rasa - pUrti - pa. pU. munipravara zrI jayAnandavijayajI ma.sA. purovAk sAdhvIdvaya DaoN. priya sudarzanA zrI AbhAra - sAdhvIdvaya DaoN. priya- sudarzanA zrI sukRta sahayogI - zrImAn khUbacaMdabhAI tribhovanadAsa vorA Amukha - DaoN. javAharacandra paTanI mantavya - DaoN. lakSmImalla siMghavI (padmavibhUSaNa, pUrvabhAratIya rAjadUta - briTena) 10. do zabda - paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA 3. DO 7. 00 90 00 5. 8. 00 9. XXX samarpaNa - sAdhvI priya-sudarzanA zrI zubhAkAMkSA - pa. pU. rASTrasanta zrImadjayantasenasUrIzvarajI ma.sA. - 11. 'sUkti-sudhArasa' : merI dRSTi meM - DaoN. nemIcaMda jaina Q 12. mantavya - DaoN. sAgaramala jaina 13. mantavya - paM. govindarAma vyAsa 14. mantavya - paM. jayanaMdana jhA vyAkaraNa sAhityAcArya XQ 15. mantavya - paM. hIrAlAla zAstrI ema.e. Q 16. mantavya - DaoN. akhilezakumAra rAya 17. mantavya - DaoN. 6 ov 8 8 00 11 16 10 x0 19 24 18 Q 0 00 w 2 2 2 3 3 5 26 27 28 ******************* 32 00 34 XXX 0 30 uu 36 0 * 35 00 amRtalAla gA~dhI 90 18. mantavya bhAgacanda jaina kavADa, prAdhyApaka (aMgrejI) 37 ( 19. darpaNa 39 00 XE XE DE DE DE DE DE DE DE DE DE DE DE DE XE Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 ()() 20. 'vizvapUjya': jIvana-darzana 43 0 53 0 21. 'sUkti-sudhArasa' ( prathama khaNDa) 22. prathama pariziSTa - (akArAdi anukramaNikA) O 23. dvitIya pariziSTa - (viSayAnukramaNikA) 90 24. tRtIya pariziSTa - 0 uu (abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA) 25. caturtha pariziSTa - jaina evaM jainetara grantha: gAthA / zlokAdi anukramaNikA 26. paMcama pariziSTa - XX uu O 27. vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya 28. lekhikA dvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ XXX XX ('sUkti-sudhArasa' meM prayukta saMdarbha-grantha sUcI) 00 XXX 00 00 00 XXX 00 123 14300 0 * 163 0 153 0 177 183 p 189 00 00 * * uu XX 90 XXX 90 [ 9% 0% 90 % 0% 0% % % % % % % % % % Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya prAtaHsmaraNIya prabhu zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pU. rASTrasanta AcArya zrImad vijaya jayantasena sUrIzvarajI ma. sA. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama pUjyA saralasvabhAvinI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma.sA. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa ravi-prabhA sama hai mukhazrI, candra sama ati prazAnta / timira meM bhaTake janake, dIpa ujjavala kAnta // 1 // laghutA meM prabhutA bharI, vizva-pUjya munIndra / karuNA sAgara Apa the, yati ke bane yatIndra // 2 // loka-maMgalI the kamala, yogIzvara gururAja / sumana-mAla sundara sajI, kare samarpaNa Aja // 3 // abhidhAna rAjendra koSa, racanA racI lalAma / nita caraNoM meM Apake, vidhiyut kareM praNAma // 4 // kAvya-zilpa samajheM nahIM, phira bhI kiyA prayAsa / guru-kRpA se yaha bane, jana-mana kA vizvAsa // 5 // priyadarzanA kI darzanA, sudarzanA bhI sAtha / rAja rahe rAjendra kA, caraNa jhukAte mAtha // 6 // ne - zrI rAjendraguNagItaveNu - zrI rAjendrapadapadmareNu sAdhvI priyadarzanAzrI sAdhvI sudarzanAzrI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zubhAkAMkSA vizvavizrata hai zrI abhidhAna rAjendra koSa / vizva kI AzcaryakAraka ghaTanA hai| sAdhana durlabha samaya meM itanA sArA saMgaThana, saMkalana apane Apa meM eka alaukika sA pratIta hotA hai| racanAkAra nirmAtA ne varSoM taka isa koSa praNayana kA cintana kiyA, manoyogapUrvaka manana kiyA, pazcAt isa bhagIratha kArya ko saMpAdita karane kA samAyojana kiyA / ___ mahAmaMtra navakAra kI agAdha zakti ! kauna kaha sakatA hai zabdoM meM usakI zakti ko / usa mahAmaMtra meM unakI thI parama zraddhA saha anurakti evaM sampUrNa samarpaNa ke sAtha unakI thI parama bhakti! isa triveNI saMgama se saMkalpa sAkAra huA evaM zubhAraMbha bhI ho gyaa| 14 varSoM kI satata sAdhanA ke bAda nirmita huA yaha abhidhAna rAjendra koSa / ___ isameM samAyA hai sampUrNa jaina vAGmaya yA yoM kaheM ki jaina vAGmaya kA pratinidhitva karatA hai yaha koSa / aMgopAMga se lekara mUla, prakIrNaka, cheda granthoM ke sandarbho se samalaMkRta hai yaha virATkAya grantha / isa bRhad vizvakoSa ke nirmAtA haiM parama yogIndra sarasvatI putra, samartha zAsanaprabhAvaka , satkriyA pAlaka, zithilAcAra unmUlaka, zuddhasanAtana sanmArga pradarzaka jainAcArya vizvapUjya prAtaH smaraNIya prabhu zrImad vijaya rAjendra sUrIzvarajI mahArAjA ! __sAgara meM ratnoM kI nyUnatA nahIM / 'jina khojA tina pAiyA~' yaha koSa bhI sAgara hai jo gaharA hai, athAha hai aura apAra hai / yaha jJAna siMdhu nAnA prakAra kI sUkti ratnoM kA bhaMDAra hai| isa grantharAja ne jijJAsuoM kI jijJAsA zAnta kI / manISiyoM kI manISA meM abhivRddhi kI / ___ isa mahAsAgara meM muktAoM kI kamI nahIM / sUktiyoM kI zreNibaddha paMktiyA~ pratIta hotI haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/6 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta pustaka hai jana-jana ke sammukha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa' (1 se 7 khaNDa) / merI AjJAnuvartinI viduSI susAdhvI zrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM susAdhvIzrI DaoN. sudarzanAzrIjI ne apanI gurubhakti ko pradarzita kiyA hai isa 'sUkti-sudhArasa' ko Alekhita karake / gurudeva ke prati saMpUrNa samarpita unake bhAva ne hI yaha anUThA upahAra pAThakoM ke sammukha rakhane ko protsAhita kiyA hai unako / yaha 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa ) jijJAsu janoM ke lie atyanta hI sundara hai / 'gAgara meM sAgara hai' / gurudeva kI amara kRti kAlajayI kRti hai, jo unakI utkRSTa tyAga bhAvanA kI satata apramatta sthiti ko ujAgara karanevAlI kRti hai / nirantara jJAna - dhyAna meM lIna rahakara tapodhanI gurudevazrI 'mahato mahiyAn' pada para pratiSThita ho gae haiM; unheM kaSAyoM para vijayazrI prApta karane meM bar3I saphalatA milI aura ve bIsavIM zatAbdi ke sadA ke lie saMsmaraNIya paramazreSTha puruSa bana gae haiM / I prastuta kRti kI lekhikA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI abhinandana kI pAtrA haiM, jo aharniza 'abhidhAna rAjendra koSa' ke gahare sAgarameM gote lagAtI rahatI haiM / 'jina khojA tina pAiyA~ gahare pAnI peTha' kI ukti ke anusAra zrama, samaya, mana-mastiSka sabhI ko sArthaka kiyA hai zramaNI dvayane / merI ora se hArdika abhinaMdana ke sAtha khUba - khUba badhAI isa kRti kI lekhikA sAdhvIdvaya ko / vRddhi ho unakI isa pravRtti meM, yahI AkAMkSA / vijaya jayantasena sUri rAjendra sUri jaina jJAnamaMdira ahamadAbAda di. 29-4-98 akSaya tRtIyA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/7 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ magana kAmanA viduSI DaoN. sAdhvIzrI priya-sudarzanAzrIjIma. Adi anuvaMdanA sukhasAtA / Apake dvArA preSita 'vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUri jIvana-saurabha), 'abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) evaM 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA' kI pANDulipiyA~ milI haiM / pustakeM suMdara haiM / ApakI zruta bhakti anumodanIya hai| ApakA yaha lekhanazrama aneka vyaktiyoM ke liye citta ke vizrAma kA kAraNa banegA, aisA maiM mAnatA huuN| Agamika sAhitya ke ciMtana svAdhyAya meM ApakA sAhitya madadagAra bnegaa| uttarottara sAhitya kSetra meM ApakA yogadAna milatA rahe, yahI maMgala kAmanA karatA huuN| udayapura 14-5-98 padmasAgarasUri zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra kobA-382009 (guja.) . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/8 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 sa-pUrti 1 jinazAsana meM svAdhyAya kA mahattva sarvAdhika hai / jaise deha prANoM para AdhArita hai vaise hI jinazAsana svAdhyAya para / AcAra - pradhAna granthoM meM sAdhu ke lie pandraha ghaMTe svAdhyAya kA vidhAna hai / nidrA, AhAra, vihAra evaM nihAra kA jo samaya hai vaha bhI svAdhyAya kI vyavasthA ko surakSita rakhane ke lie hai arthAt jIvana pUrNa rUpa se svAdhyAyamaya hI honA cAhie aisA jinazAsana kA udghoSa hai / vAcanA, pRcchanA, parAvartanA, anuprekSA aura dharmakathA ina pA~ca prabhedoM se svAdhyAya ke svarUpa ko darzAyA gayA hai, inakA krama vyavasthita evaM vyAvahArika hai / - zramaNa jIvana evaM svAdhyAya ye donoM dUdha meM zakkara kI mIThAsa ke samAna ekameka haiM | vAstavika zramaNa kA jIvana svAdhyAyamaya hI hotA hai / kSamAzramaNa kA artha hai 'kSamA ke lie zrama rata' aura kSamA kI upalabdhi svAdhyAya se hI prApta hotI hai / svAdhyAya hIna zramaNa kSamAzramaNa ho hI nahIM sakatA / zramaNa varga Aja svAdhyAya rata haiM aura usake pratiphala rUpa meM aneka sAdhu-sAdhvI AgamajJa bane haiM / prAta:smaraNIya vizva pUjya zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAjA ne abhidhAna . rAjendra koSa ke sapta bhAgoM kA nirmANa kara svAdhyAya kA suphala vizva ko bheMTa kiyA hai / una sAta bhAgoM kA manana cintana kara viduSI sAdhvIratnAzrI mahAprabhAzrIjIma. kI vinayaratnA sAdhvIjI zrI DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. zrI sudarzanAzrIjI ne " abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa" ko sAta khaNDoM meM nirmita kiyA haiM jo AgamoM ke aneka rahasyoM ke marma se otaprota haiM / sAdhvI dvaya satata svAdhyAya magnA haiM, inheM adhyayana evaM adhyApana kA itanA rasa hai ki kabhI-kabhI AhAra kI bhI AvazyakatA nahIM rahatI / adhyayanaadhyApana kA rasa aisA hai ki jo AhAra ke rasa kI bhI pUrti kara detA hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /9 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sUkti sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) ke mAdhyama se inhoMne pravacanasevA, dAdAgurudeva zrImadvijaya rAjendrasUrIzvarajI mahArAjA ke vacanoM kI sevA, tathA saMgha-sevA kA anupama kArya kiyA hai| 'sUkti sudhArasa' meM kyA hai ? yaha to yaha pustaka svayaM darzA rahI hai| pAThaka gaNa isameM darzita patha para calanA prAraMbha kareMge to kaSAya pariNati kA hAsa hokara guNazreNI para ArohaNa kara ati zIghra mukti sukha ke upabhoktA baneMge; yaha nissaMdeha satya hai| sAdhvI dvaya dvArA likhita ye 'sAta khaNDa' bhavyAtmA ke mithyAtvamala ko dUra karane meM evaM samyagdarzana prApta karavAne meM sahAyaka baneM, yahI aMtarAbhilASA. bhInamAla vi. saMvat 2055, vaizAkha vadi 10 muni jayAnaMda abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/10 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAvAka lagabhaga dasa varSa pUrva jAlora - svarNagiritIrtha - vizvapUjya kI sAdhanA sthalI para hamaneM 36 divasIya akhaNDa maunapUrvaka Ayambila va japa ke sAtha ArAdhanA kI thI, usa samaya hamAre hRdaya-mandira meM vizvapUjya zrImad rAjendra sUrIzvarajI gurudeva zrI kI bhavyatama pratimA pratiSThita huI, jisake darzana kara eka calacitra kI taraha hamAre nayana-paTa para guruvara kI saumya, prazAnta, karuNAI aura komala bhAvamudrA sahita madhura muskAna aMkita ho gii| phira hameM unake eka ke bAda eka abhidhAna rAjendra koSa ke sapta bhAga dikhAI die aura una granthoM ke pAsa eka divya maharSi kI nayana ramya chavi jagamagAne lgii| unake nayana khule aura unhoMne AzIrvAda mudrA meM hameM saMketa die ! aura hama citra likhitasI raha gaIM / tatpazcAt A~kheM kholI to na to vahA~ gurudeva the aura na unakA koSa / tabhI se hama donoM ne dRr3ha saMkalpa kiyA ki hama vizvapUjya evaM unake dvArA nirmita koSa para kArya kareMgI aura jo kucha bhI madhu-saJcaya hogA, vaha janatA-janArdana ko deMgI ! vizvapUjya kA saurabha sarvatra phailAe~gI / unakA varadAna hamAre samasta grantha-praNayana kI AtmA hai| 16 jUna, san 1989 ke zubha dina 'abhidhAna rAjendra koSa' meM, 'sUktisudhArasa' ke lekhana -kArya kA zubhArambha kiyA / vastutaH isa grantha-praNayana kI preraNA hameM vizvapUjya gurudevazrI kI asIma kRpA-vRSTi, divyAzIrvAda, karuNA aura prema se hI milI hai| 'sUkti' zabda su + ukti ina do zabdoM se niSpanna hai| su arthAt zreSTha aura ukti kA artha hai kathana / sUkti arthAt sukathana / sukathana jIvana ko susaMskRta evaM mAnavIya guNoM se alaMkRta karane ke lie upayogI hai| saikar3oM dalIleM eka tarapha aura eka cuTaila subhASita eka tarapha / suttanipAta meM kahA 'viJcAta sArAni subhAsitAni' / subhASita jJAna ke sAra hote haiM / dArzanikoM, manISiyoM, saMtoM, kaviyoM tathA sAhityakAroM ne apane sadgranthoM meM mAnava ko jo hitopadeza diyA hai tathA 1. suttanipAta - 22116 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/11 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maharSi-jJAnIjana apane pravacanoM ke dvArA jo suvacanAmRta pilAte haiM - vaha saMjIvanI auSadhitulya hai| ___ ni:saMdeha subhASita, sukathana yA sUktiyA~ utpreraka, mArmika, hRdayasparzI, saMkSipta, sAragarbhita anubhUta aura kAlajayI hotI haiM / isIkAraNa sukathanoM / sUktiyoM kA vidyut-sA camatkArI prabhAva hotA hai / sUktiyoM kI mahattA para prakAza DAlate hue maharSi vaziSTha ne yogavAziSTha meM kahA hai - "mahAn vyaktiyoM kI sUktiyA~ apUrva Ananda denevAlI, utkRSTatara pada para pahu~cAnevAlI aura moha ko pUrNatayA dUra karanevAlI hotI haiM / " / yahI bAta zabdAntara meM AcArya zubhacandra ne jJAnArNava meM kahI hai - "manuSya ke antarhadaya ko jagAne ke lie, satyAsatya ke nirNaya ke lie, loka-kalyANa ke lie, vizva-zAnti aura samyak tattva kA bodha dene ke lie satpuruSoM kI sUkti kA pravartana hotA hai / " : suvacanoM, sukathanoM ko dharatI kA amRtarasa kaheM to koI atyukti nahIM hogI / kAlajayI sUktiyA~ vAstava meM amRtarasa ke samAna cirakAla se pratiSThita rahI haiM aura amRta ke sadRza hI unhoMne saMjIvanI kA kArya bhI kiyA hai / isa saMjIvanI rasa ke sevana mAtra se mRtavat mUrkha prANI, jinheM hama asala meM mare hue kahate haiM, jIvita ho jAte haiM, prANavAn dikhAI dene lagate haiM / manISiyoM kA kathana haiM ki jisake pAsa jJAna hai, vahI jIvita hai, jo ajJAnI hai vaha to marA huA hI hotA hai| ina mRta prANiyoM ko jIvita karane kA amRta mahAn grantha abhidhAna-rAjendra koSa meM prApta hogA / zivalIlArNava meM kahA hai - "jisa prakAra bAlU meM par3A pAnI vahIM sUkha jAtA hai, usIprakAra saMgIta bhI kevala kAna taka pahu~cakara sUkha jAtA hai, kintu kavi kI sUkti meM hI aisI zakti hai, ki vaha sugandhayukta amRta ke samAna hRdaya ke antastala taka pahu~cakara mana ko sadaiva AhalAdita karatI rahatI hai / 3 isIlie 'subhASitoM kA rasa anya rasoM kI apekSA adhika zreSTha hai / ' 4 amRtarasa chalakAtI ye sUktiyA~ 1. 2. apUrvAhalAda dAyinya: uccastara padAzrayAH / atimohApahAriNyaH sUktayo hi mahiyasAm // yogavAziSTha 54:/5 prabodhAya vivekAya, hitAya prazamAya ca / samyak tattvopadezAya, satAM sUkti pravartate // jJAnArNava karNagataM zuSyati karNa eva, saMgItakaM saikata vArirItyA / AnandayatyantaranupraviSya, sUkti kave reva sudhA sagandhA / / - zivalIlArNava nUnaM subhASita rasonya: rasAtizAyI - yoga vAziSTha 5/4/5 sAra 3. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/12 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastala ko sparza karatI huI pratIta hotI hai / vastutaH jIvana ko surabhita va suzobhita karanevAlA subhASita eka anamola ratna hai / subhASita meM jo mAdhurya rasa hotA hai, usakA varNana karate hue kahA hai - "subhASita kA rasa itanA madhura [mIThA] hai ki usake Age drAkSA mlAnamukhI ho gaI / mizrI sUkhakara patthara jaisI kirakirI ho gaI aura sudhA bhayabhIta hokara svarga meM calI gaI / " 1 abhidhAna rAjendra koSa kI ye sUktiyA~ anubhava ke 'sAra' jaisI, samudra-manthana ke 'amRta' jaisI, daghi-manthana ke 'makkhana' jaisI aura manISiyoM ke AnandadAyaka 'sAkSAtkAra' jaisI "dekhana meM choTe lage, ghAva kare gambhIra" kI ukti ko caritArtha karatI haiM / inakA prabhAva gahana haiM / ye antara jyoti jagAtI haiN| vAstava meM, abhidhAna rAjendra koSa eka aisI amarakRti hai, jo dezavideza meM lokapriyatA prApta kara cukI hai| yaha eka aisA virAT zabda-koSa hai, jisameM parama madhura ardhamAgadhI bhASA, ikSurasa ke samAna puSTikAraka prAkRtabhASA aura amRtavaSiNI saMskRta bhASA ke zabdoM kA sarasa va sarala nirupaNa huA hai| vizvapUjya paramArAdhyapAda maMgalamUrti gurudeva zrImad rAjendra-sUrIzvarajI mahArAjA sAheba purAtana RSi paramparA ke mahAmunIzvara the, jinakA tapobala evaM jJAna-sAdhanA anupama, advitIya thI / isa prajJAmahaSi ne san 1890 meM isa koSa kA zrIgaNeza kiyA tathA sAta bhAgoM meM 14 varSoM taka apUrva svAdhyAya, cintana evaM sAdhanA se san 1903 meM paripUrNa kiyA / loka-maGgala kA yaha koSa sudhAsindhu hai| . isa koSa meM sUktiyoM kA nirupaNa-kauzala paNDitoM, dArzanikoM aura sAdhAraNa janatA-janArdana ke lie samAna upayogI hai / isa koSa kI mahanIyatA ko darzAnA sUrya ko dIpaka dikhAnA hai / hamane abhidhAna rAjendra koSa kI lagabhaga 2700 sUktiyoM kA hindI saralArtha prastuta kRti 'sUkti sudhArasa' ke sAta khaNDoM meM kiyA hai / 'sUkti sudhArasa' arthAt abhidhAna rAjendra-koSa-sindhu ke manthana se niHsRta amRta-rasa se gUMthA gayA zAzvata satya kA vaha bhavya guladastA hai, jisameM 2667 sukathanoM/sUktiyoM kI muskarAtI kaliyA~ khilI huI haiN| aise vizAla aura virATa koSa-sindhu kI sUkti rUpI maNi-ratnoM ko 1. drAkSAmlAnamukhI jAtA, zarkarA cAzmatAM gatA, subhASita rasasyAgre, sudhA bhItA divaMgatA // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/13 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khojanA kuzala gotAkhora se sambhava hai| hama nipaTa ajJAnI haiM - na to sAhityavibhUSA ko jAnatI haiM, na darzana kI garimA ko samajhatI haiM aura na vyAkaraNa kI bArIkI samajhatI haiM, phira bhI hamane isa koSa ke sAta bhAgoM kI sUktiyoM ko sAta khaNDoM meM vyAkhyAyita karane kI bAlaceSTA kI hai| yaha bhI vizvapUjya ke prati hamArI akhaNDa bhakti ke kAraNa / hamArA bAla prayAsa kevala aisA hI hai - vaktuM guNAn guNa samudra ! zazAGkakAntAn / kaste kSamaH suraguru pratimo'pi buddhyA kalpAnta kAla pavanoddhata nakra cakraM / ko vA tarItumalamambunidhiM bhujAbhyAm // hamane apanI bhujAoM se koSa rUpI vizAla samudra ko tairane kA prayAsa kevala vizva-vibhu parama kRpAlu gurudevazrI ke prati hamArI akhaNDa zraddhA aura pa.pU. paramArAdhyapAda prazAntamUrti kaviratna AcArya deveza zrImad vijaya vidyAcandrasUrIzvarajI ma.sA. tatpaTTAlaMkAra pa. pUjyapAda sAhityamanISI rASTrasanta zrImad vijaya jayantasenasUrIzvarajI mahArAjA sAheba kI asImakRpA tathA parama pUjyA paramopakAriNI guruvaryA zrI hetazrIjI ma.sA. evaM parama pUjyA saralasvabhAvinI sneha-vAtsalyamayI sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. [hamArI sAMsArika pUjyA dAdIjI] kI prIti se kiyA hai / jo kucha bhI isameM haiM, vaha inhIM paJcamUrti kA prasAda hai| hama praNata haiM una paMcamUti ke caraNa kamaloM meM, jinake sneha-vAtsalya va AzIrvacana se prastuta grantha sAkAra ho sakA hai| hamArI jIvana-kyArI ko sadA sIMcanevAlI parama zraddheyA [hamArI saMsArapakSIya dAdIjI] pUjyavaryA zrI ke ananya upakAroM ko zabdoM ke dAyare meM bA~dhane meM hama asamartha haiM / unake dvArA prApta amita vAtsalya va sahayoga se hI hameM satata jJAna-dhyAna, paThana-pAThana, lekhana va svAdhyAyAdi karane meM harataraha kI suvidhA rahI hai| Apake ina ananta upakAroM se hama kabhI bhI uRNa nahIM ho sktiiN| . hamAre pAsa ina gurujanoM ke prati AbhAra pradarzana karane ke lie na to zabda hai, na kauzala hai, na kalA hai aura na hI alaMkAra ! phira bhI hama inakI karuNA, kRpA aura vAtsalya kA amRtapAna kara prastuta graMtha ke Alekhana meM sakSama bana sakI haiN| hama unake pada-padmoM meM ananyabhAvena samarpita haiM, natamastaka haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/14 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM jo kucha bhI zreSTha aura maulika hai, usa guru-sattA ke zubhAzISa kA hI yaha zubha phala hai| vizvapUjya prabhu zrImad rAjendrasUri zatAbdi-dazAbdi mahotsava ke upalakSya meM abhidhAna rAjendra koSa ke sugandhita sumanoM se zraddhA-bhakti ke svarNima dhAge se gUMthI yaha prathama sumanamAlA unheM pahanA rahI haiM, vizvapUjya prabhu hamArI isa nanhIM mAlA ko svIkAra kareM / ___ hameM vizvAsa hai yaha zraddhA-bhakti-sumana jana-jIvana ko dharma, nItidarzana-jJAna-AcAra, rASTradharma, Arogya, upadeza, vinaya-viveka, namratA, tapasaMyama, santoSa-sadAcAra, kSamA, dayA, karuNA, ahiMsA-satya Adi kI saurabha se mahakAtA rahegA aura hamAre tathA jana-jana ke AsthA ke kendra vizvapajya kI yazaH surabhi samasta jagat meM phailAtA rahegA / / ___ isa grantha meM truTiyA~ honA svAbhAvika hI hai, kyoMki hara mAnava kRti meM kucha na kucha truTiyA~ raha hI jAtI haiN| isIlie lenina ne ThIka hI kahA hai : truTiyA~ to kevala usI se nahIM hogI jo kabhI koI kAma kare hI nhiiN| * gacchataH skhalanaM kvApi, bhavatyeva pramAdataH / hasanti durjanAstatra, samAdadhati sajjanAH // - zrI rAjendraguNagItaveNu - zrI rAjendrapadapadmareNu DaoN. priyadarzanAzrI, ema. e., pIeca.-DI. DaoN. sudarzanAzrI, ema. e., pIeca.-DI. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/15 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAra hama parama pUjya rASTrasanta AcAryadeva zrImad jayantasena sUrIzvarajI ma. sA. "madhukara", parama pUjya rASTrasanta AcAryadeva zrImad padmasAgara sUrIzvarajI ma. sA. evaM pa. pU. munipravara zrI jayAnanda vijayajI ma. sA. ke caraNa kamaloM meM vaMdanA karatI haiM, jinhoMne asIma kRpA karake apane mantavya likhakara hameM anugRhIta kiyA hai / hameM unakI zubhapreraNA va zubhAzISa sadA milatI rahe, yahI karabaddha prArthanA hai| isake sAtha hI hamArI suvinIta gurubahaneM susAdhvIjI zrI AtmadarzanAzrIjI, . zrIsamyagdarzanAzrIjI (sAMsArika sahodarabahaneM), zrI cArUdarzanAzrIjI evaM zrI prItidarzanAzrIjI (ema.e.) kI zubhakAmanA kA sambala bhI isa grantha ke praNayana meM sAtha rahA hai / ata: unake prati bhI hRdaya se AbhArI haiN| ___hama padma vibhUSaNa, pUrva bhAratIya rAjadUta briTena, vizvavikhyAta vidhivettA evaM mahAn sAhityakAra mAnanIya DaoN. zrImAn lakSmImallajI siMghavI ke prati kRtajJatA prakaTa karatI haiM, jinhoMne ati bhavya mantavya likhakara hameM prerita kiyA hai / tadartha hama unake prati hRdaya se atyanta AbhArI haiN| isa avasara para hindI-aMgrejI ke suprasiddha manISI saralamanA mAnanIya Do. zrI javAharacandrajI paTanI kA yogadAna bhI jIvana meM kabhI nahIM bhulAyA jA. sakatA hai| pichale do varSoM se satata unakI yahI preraNA rahI ki Apa zIghrAtizIghra 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' [1 se 7 khaNDa], 'abhidhAna rAjendra koSa meM jainadarzana vATikA', 'abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma' aura 'vizvapUjya' (zrImada rAjendrasUriH jIvana-saurabha) Adi granthoM ko sampanna kreN| unakI sakriya preraNA, saphala nirdezana, satata protsAhana va AtmIyatApUrNa sahayogasujhAva ke kAraNa hI ye grantha [1 se 10 khaNDa] yathAsamaya pUrNa ho sake haiN| paTanI sA0 ne apane amUlya kSaNoM kA sadupayoga prastuta grantha ke avalokana meM kiyaa| hamane yaha anubhava kiyA ki dehayaSTi vArdhakya ke kAraNa kRza hotI hai, parantu AtmA ajara amara hai| gItA meM kahA hai : nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati paavkH| na cainaM kledayantyApo, na zoSayati mArUtaH // karmayogI kA yahI amara svarUpa hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/16 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama sAdhvIdvaya unake prati hRdaya se kRtajJA haiM / itanA hI nahIM, apitu prastuta granthoM ke anurUpa apanA Amukha likhane kA kaSTa kiyA tadartha bhI hama AbhArI haiN| unake isa prayAsa ke lie hama dhanyavAda yA kRtajJatA jJApana kara unake amUlya zrama kA avamUlyana nahIM karanA cAhatIM / basa, itanA hI kaheMgI ki isa sampUrNa kArya ke nimitta unheM jJAna ke isa athAha sAgara meM bAra-bAra DubakiyA~ lagAne kA jo suavasara prApta huA, vaha unake lie mahAn saubhAgya hai / / tatpazcAt anavarata zikSA ke kSetra meM saphala mArgadarzana denevAle zikSA gurujanoM ke prati bhI kRtajJatA jJApana karanA hamArA parama kartavya hai / bI. e. [prathama khaNDa] se lekara Ajataka hamAre zodha nirdezaka mAnanIya DaoN. zrI akhilezakumArajI rAya sA. dvArA saphala nirdezana, satata protsAhana evaM nirantara preraNA ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA, jisake pariNAma svarUpa adhyayana ke kSetra meM hama pragatipatha para agrasara huiiN| isI kar3I meM zrI pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna vArANasI ke nidezaka mAnanIya DaoN. zrI sAgaramalajI jaina ke dvArA prApta sahayoga ko bhI jIvana meM kabhI bhI bhulAyA nahIM jA sakatA, kyoMki pArzvanAtha vidyAzrama ke parisara meM sAlabhara rahakara hama sAdhvI dvaya ne 'AcArAMga kA nItizAstrIya adhyayana' aura 'Anandaghana kA rahasyavAda' - ina donoM zodhaprabandha-granthoM ko pUrNa kiyA thA, jo pIeca.DI. kI upAdhi ke lie avadheza pratApasiMha vizvavidyAlaya rIvA (ma.pra) ne svIkRta kiye / ina donoM zodhaprabandha granthoM ko pUrNa karane meM DaoN. jaina sA. kA amUlya yogadAna rahA hai| itanA hI nahIM, prastuta granthoM ke anurUpa mantavya likhane kA kaSTa kiyA / tadartha bhI hama AbhArI haiN| __inake atirikta vizruta paNDitavarya mAnanIya zrImAn dalasukha bhAI mAlavaNiyAjI, vidvavarya DaoN. zrI nemIcandajI jaina, zAstrasiddhAnta rahasyavid ? paNDitavarya zrI govindarAmajI vyAsa, vidvadvarya paM. zrI jayanandanajI jhA, paNDitavarya zrI hIrAlAlajI zAstrI ema.e., hindI aMgrejI ke suprasiddha manISI zrI bhAgacandajI jaina, evaM DaoN. zrI amRtalAlajI gA~dhI ne bhI mantavya likhakara snehapUrNa udAratA dikhAI, tadartha hama una sabake prati bhI hRdaya se atyanta AbhArI haiN| anta meM una sabhI kA AbhAra mAnatI haiM jinakA hameM pratyakSa va parokSa sahakAra / sahayoga milA hai| yaha kRti kevala hamArI bAlaceSTA hai, ataH suvijJa, udAramanA sajjana hamArI truTiyoM ke lie kSamA kareM / pauSa zuklA saptamI - DaoN. priyadarzanAzrI 5 janavarI, 1998 - DaoN. sudarzanAzrI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/17 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukRta sahayogI 7 sukRta sahayogI zreSThivarya zrImAn khUbacaMdabhAI tribhovanadAsa vorA saMsAra meM aise aneka puNyazAlI manuSya hote haiM jo mauna aura gupta bhAva se sevA karane meM prasanna hote haiM / citta kI prasannatA jIvana kI sarvottama auSadhi hai / yaha saMjIvanI hai / aise bhAgyazAlI udAramanA sadA gupta rIti se sAdhu-santoM kI sevA meM saMlIna rahate haiM - zrImAn khUbacandabhAI vorA tharAda (u.gu.) nivAsI / inhoMne adhyayanakAla se lekara adyAvadhi hamArI vaiyAvacca kI hai aura vaha bhI atyanta guptabhAva se / vAstava meM inhoMne 'guptadAnaM mahApuNyam' kI ukti ko apane jIvana meM caritArtha kiyA hai / ve 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (prathama khaNDa) kA prakAzana bhI karavA rahe haiM / unake vidyAnurAga tathA sAdhu-sevAdi kI hama sarAhanA karatI haiM aura pa.pUjyA vayovRddhA sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. sA. unheM AzISa detI haiN| ve bhaviSya meM bhI aise sukRta meM sadA sahayogI baneMge, aisI hameM AzA T Do. priyadarzanAzrI - Do. sudarzanAzrI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/18 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 2886666666600kar - DaoN. javAharacandra paTanI, ema. e. (hindI-aMgrejI), pIeca. DI., bI.TI. vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI virale santa the| unake jIvana-darzana se yaha jJAta hotA hai ki ve loka maMgala ke kSIra-sAgara the| unake prati merI zraddhAbhakti taba vizeSa bar3hI, jaba maiMne kalikAla kalpatarU zrI vallabhasUrijI para 'kalikAla kalpatarU' mahAgrantha kA praNayana kiyA, jo pIeca. DI. upAdhi ke lie jodhapura vizvavidyAlaya ne svIkRta kiyaa| vizvapUjya praNIta 'abhidhAna rAjendra koSa' se mujhe bahuta sahAyatA milI / unake punIta pada-padmoM meM koTizaH vandana ! phira pUjyA DaoN. sAdhvI dvaya zrI priyadarzanAzrIjI ma. evaM DaoN. zrI sudarzanAzrIjI ma. ke grantha - 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA', 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' [1 se 7 khaNDa], 'vizvapUjya' [zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha), 'abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma', 'sugandhita sumana', 'jIvana kI muskAna' evaM 'jina khojA tina pAiyA~' Adi granthoM kA avalokana kiyA / viduSI sAdhvI dvaya ne vizvapUjya kI tapazcaryA, karmaThatA evaM komalatA kA jo varNana kiyA hai, usase maiM abhibhUta ho gayA aura mere sammukha isa bhogavAdI Adhunika yuga meM purAtana RSi-maharSi kA virATa aura vinamra karuNArdra tathA sarala, loka-maMgala kA sAkSAt rUpa dikhAI diyA / zrI vizvapUjya itane dRr3ha the ki bhayaMkara jhaMjhAvAtoM aura saMgharSoM meM bhI aDiga rahe / sarvajJa vItarAga prabhu ke paramapunIta smaraNa se ve apanI nanhIM dehakiztI ko uphanate samudra meM nirbhaya calAte raheM / smaraNa ho AtA hai, parama gItArtha mahAn AcArya mAnatuMgasUrijI racita mahAkAvya bhaktAmara kA yaha amara zloka - 'ambho nidhau kSabhita bhISaNa nakra cakra, pAThIna pITha bhaya dolbaNa vADavAgnau / raGgattaraMga zikhara sthita yAna pAtrA - strAsaM vihAya bhavataH smaraNAd vrajanti // ' abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/19 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he svAmin ! kSubdha bane hue bhayaMkara magaramacchoM ke samUha aura pAThIna tathA pITha jAti ke matsya va bhayaMkara var3avAnala agni jisameM hai, aise samudra meM jinake jahAja laharoM ke agrabhAga para sthita haiM; aise jahAjavAle loga ApakA mAtra smaraNa karane se hI bhayarahita hokara nivighnarUpa se icchita sthAna para pahu~cate haiN| viduSI DaoN. sAdhvI dvaya ne vizvapUjya ke virATa aura komala jIvana kA yathArtha varNana kiyA hai / usase yaha sahaja pratIti hotI hai ki vizvapUjya karmayogI maharSi the, jinhoMne usa yuga meM vyApta bhraSTAcAra aura ADambara ko miTAne ke lie grAma-grAma, nagara-nagara, vana-upavana meM paidala vihAra kiyA / vyasanamukta samAja ke nirmANa meM apanA samasta jIvana samarpita kara diyA / viduSI lekhikAoMne yaha batAyA hai ki isa maharSi ne vyakti aura samAja ko susaMskRta karane hetu sadAcAra-sucaritra para bala diyA tathA satsAhitya dvArA bhAratIya gauravazAlinI saMskRti ko apanAne ke lie abhiprerita kiyA / isa maharSi ne hindI meM bhaktirasa-pUrNa stavana, pada evaM sajjhAyAdi gIta likhe haiN| jo sarvajanahitAya, svAntaH sukhAya aura bhaktirasa pradhAna haiN| inakI samasta kRtiyA~ lokamaMgala kI amRta gagariyA~ haiM / gItoM meM zAstrIya saMgIta evaM pUjA-gItoM kI lAvaNiyA~ haiM jinameM mAdhurya bharapUra haiM / vizvapUjya ne rUpaka, upamA, utprekSA evaM dRSTAnta Adi alaMkAroM kA apane kAvya meM prayoga kiyA hai, jo aprayAsa hai| aisA lagatA hai ki kavitA unakI hRdaya vINA para sahaja hI jhaMkRta hotI thii| unhoMne yadyapi svAntaH sukhAya gIta racanA kI hai, parantu inameM lokamAGgalya kA amRta sravita hotA hai| unake tapomaya jIvana meM prema aura vAtsalya kI amI-vRSTi hotI hai / vizvapUjya ardhamAgadhI, prAkRta evaM saMskRta bhASAoM ke advitIya mahApaNDita the| unakI amarakRti - 'abhidhAna rAjendra koSa' meM ina tIna bhASAoM ke zabdoM kI sAragarbhita aura vaijJAnika vyAkhyAe~ haiM / yaha kevala paNDitavaroM kA hI cintAmaNi ratna nahIM hai, apitu janasAdhAraNa ko bhI isa amRta-sarovara kA amRta-pAna karake parama tRpti kA anubhava hotA hai| udAharaNa ke lie - jainadharma meM 'nIvi' aura 'gahu~lI' zabda pracalita haiN| ina zabdoM kI vyAkhyA mujhe kahIM bhI nahIM milI / ina zabdoM kA samAdhAna isa koSa meM hai / 'nIvi' arthAt niyamapAlana karate hue vidhipUrvaka AhAra lenA / gahu~lI guru-bhagavaMtoM ke zubhAgamana para mArga meM akSata kA svastika karake unakI vadhAmaNI karate haiM aura guruvara ke pravacana ke pazcAt gIta dvArA gahu~lI gIta gAyA jAtA hai / ( . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/20 ) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakI vyutpatti-vyAkhyA 'abhidhAna rAjendra koSa' meM milIM / purAtanakAla meM gehU~ kA svastika karake gurujanoM kA satkAra kiyA jAtA thA / kAlAntara meM akSata-cAvala kA pracalana ho gayA / yaha zabda yogarUr3ha ho gayA, isalie guru bhagavaMtoM ke sammAna meM gAyA jAnevAlA gIta bhI gahu~lI ho gyaa| svarNa moharoM yA ratnoM se gahu~lI kyoM na ho, vaha gahu~lI hI kahI jAtI hai / bhASA vijJAna kI dRSTi se aneka zabda jinavANI kI gaMgotrI meM lur3haka - lur3haka kara, ghisa - ghisa kara zAligrAma bana jAte haiM / vizvapUjya ne pratyeka zabda ke udgama srota kI gahana vyAkhyA kI hai / ataH yaha koSa vaijJAnika hai, sAhityakAroM evaM kaviyoM ke lie rasAtmaka hai tathA janasAdhAraNa ke lie ziva prasAda hai 1 jaba koSa kI bAta AtI hai to hamArA mastaka himagiri ke samAna virAT guruvara ke caraNa-kamaloM meM zraddhAvanata ho jAtA hai / SaSTipUrti ke tIna varSa bAda 63 varSa kI vRddhAvasthA meM vizvapUjya ne 'abhidhAna rAjendra koSa' kA zrIgaNeza kiyA aura 14 varSa ke anavarata parizrama va lagana se 76 varSa kI Ayu meM ise parisampanna kiyA / inake isa mahatdAna kA mUlyAGkana karate hue mujhe maharSi dadhIci kI paurANika kathA kA smaraNa ho AtA hai, jisameM indra ne devAsura saMgrAma meM devoM kI hAra aura asuroM kI jaya se nirAza hokara isa maharSi se asthidAna kI prArthanA kI thI / sat vijayAkAMkSA kI maMgala- bhAvanA se isa maharSi ne anazana tapa se deha sukhAkara asthidAna indra ko diyA thA, jisase vajrAyudha banA / indra vajrAyudha se asuroM ko parAjita kiyA / isaprakAra sat kI vijaya aura asat kI parAjaya huI / 'satyameva jayate' kA udghoSa huA / ne sacamuca yaha koSa vajrAyudha ke samAna satya kI rakSA karanevAlA aura asatya kA vidhvaMsa karanevAlA hai / viduSI sAdhvI dvaya ne isa mahAgrantha kA manthana karake jo amRta prApta kiyA hai, vaha janatA - janArdana ko samarpita kara diyA hai / sArAMza meM - yaha grantha 'satyaM zivaM suMdaram' kI paramojjvala jyoti saba yugoM meM jagamagAtA rahegA - yAvatcandradivAkarau / isa koSa kI lokapriyatA itanI hai ki sANDerAva grAma (jilA - pAlI - rAjasthAna) ke laghu pustakAlaya meM bhI isake navIna saMskaraNa ke sAtoM bhAga vidyamAna haiN| yahI nahIM, bhArata ke samasta vizvavidyAlayoM, zreSTha mahAvidyAlayoM tathA pAzcAttya dezoM ke vidyA- saMsthAnoM meM ye upalabdha haiM / inake binA vizvavidyAlaya aura zodha saMsthAna rikta lagate haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/21 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viduSI sAdhvI dvaya ni:saMdeha yazopAtrA haiM, kyoMki unhoMne vizvapUjya ke pANDitya ko hI apane granthoM meM nahIM darzAyA hai; apitu inake loka-mAGgalya kA bhI prazasta varNana kiyA hai| __ ye mahAn karmayogI pattharoM meM phUla khilAte hue, marUbhUmi meM gaMgA-jamunA kI pAvana dhArAe~ pravAhita karate hae, bikhare hue samAja ko kalaha ke kA~ToM se bAhara nikAla kara prema-sUtra meM bA~dhate hue, pIr3ita prANiyoM kI vedanA miTAte hue, paryAvaraNa - zuddhi ke lie Atma-jAgRti kA pAJcajanya zaMkha bajAte hue 80 varSa kI Ayu meM prabhu zaraNa meM kalpapuSpa ke samAna samapita ho gae / zrI vAlmIki ne rAmAyaNa meM yaha batAyA hai ki bhagavAn rAma ne 14 varSoM ke vanavAsa kAla meM achUtoM kA uddhAra kiyA, duHkhI-pIr3ita prANiyoM ko jIvana-dAna diyA, asura pravRtti kA nAza kiyA aura prANi-maitrI kI rasavantI gaMgadhArA pravAhita kI / isa kAlajayI yugavIra AcArya ne isIlie 14 varSa koSa kI racanA meM lagAye hoNge| 14 varSa zubha kAla hai - maMgala vidhAyaka hai / mahaSiyoM ke rahasya ko maharSi hI jAnate haiM / lAkhoM-karor3oM manuSyoM kA prakAza-dIpa bujha gayA, parantu vaha bujhA nahIM hai| vaha samasta jagat ke jana-mAnasoM meM karUNA aura prema ke rUpa meM pradIpta haiN| viduSI sAdhvI dvaya ke granthoM ko paDhakara maiM isa niSkarSa para paha~cA hU~ ki vizvapUjya kevala tristutika AmnAya ke hI jainAcArya nahIM the, apitu samasta jaina samAja ke gaurava kirITa the, ve hinduoM ke santa the, musalamAnoM ke phakIra aura IsAiyoM ke pAdarI / ve jagadguru the / vizvapUjya the aura haiN| viduSI DaoN. sAdhvI dvaya kI bhASA-zailI vasanta kI parimala ke samAna manohAriNI hai / bhAvoM ko kalpanA aura alaMkAroM se ikSurasa ke samAna madhura banA diyA hai / samarasatA aisI hai jaise - surasari kA pravAha / darzana kI gambhIratA bhI sahaja aura sarala bhASA-zailI se sarasa bana gayI hai| ina viduSI sAdhviyoM ke maMgala-prasAda se samAja susaMskAroM ke prazastapatha para agrasara hogaa| bhaviSya meM bhI ye sAdhviyA~ tRSNA tRSita Adhunika yuga ko apane jIvana-darzana evaM satsAhitya ke sugandhita sumanoM se mahakAtI raheMgI! yahI zubhecchA ! pUjyA sAdhvIjI dvaya ko vizvapUjya zrImada rAjendrasarIzvarajI ma. sA. kI pAvana preraNA prApta huI, isase inhoMne ina abhinava granthoM kA praNayana kiyA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/22 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha saca hai ki ravi - razmiyoM ke pratApa se sarovara meM saroja sahaja hI prasphuTita hote haiM | vAsantI pavana ke halake se sparza se sumana saurabha sahaja hI prasRta hote haiM / aisI hI vizvapUjya ke vAtsalya kI parimala inake granthoM ko surabhita kara rahI haiM / unakI kRpA inake granthoM kI AtmA hai / jinheM mahAjJAnI sAhityamanISI rASTrasanta pa. pU. AcAryadeveza zrImadjayantasenasUrIzvarajI ma. sA. kA ArzIvAda aura parama pUjyA jIvana nirmAtrI (sAMsArika dAdIjI) sAdhvIratnA zrI mahAprabhAzrIjI ma. kA amita vAtsalya prApta hoM, unake lie aise granthoM kA praNayana sahaja aura sugama kyoM na hogA ? nizcaya hI / vAtsalya bhAva se mujhe Amukha likhane kA Adeza diyA pUjyA sAdhvI dvaya ne / usake lie AbhArI hU~, yadyapi maiM isake yogya kiJcit bhI nahIM hU~ / iti zubham ! pauSa zuklA saptamI 5 janavarI, 1998 kAlandrI jilA - sirohI (rAja.) pUrvaprAcArya zrI pArzvanAtha ummeda kaoNleja, phAlanA (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /23 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 mantavya DaoN. lakSmImalla siMghavI (padma vibhUSaNa, pUrva bhAratIya rAjadUta - briTena ) -- I AdaraNIyA DaoN. priyadarzanAjI evaM DaoN. sudarzanAjI sAdhvIdvaya ne "vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha ) ', "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa" (1 se 7 khaNDa), evaM abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA" kI racanA meM jaina paramparA kI yazogAthA kI amRtamaya prazasti kI hai / ye graMtha viduSI sAdhvI - dvaya kI zraddhA, niSThA, zodha evaM dRSTi - sampannatA ke paricAyaka evaM pramANa haiM / eka prakAra se isa graMthatrayI meM jaina-- paramparA kI AdhArabhUta ratnatrayI kA projjvala pratibimba hai / yugapuruSa, prajJAmaharSi, manISI AcArya zrImad rAjendrasUrijI ke vyaktitva aura kRtitva ke virAT kSitija aura dharAtala kI vihaMgama chavi prastuta karate hue sAdhvI - dvaya ne itihAsa ke eka zalAkApuruSa kI yaza- pratimA kI saMracanA kI hai, unakI apratima upalabdhiyoM ke jyotirmaya adhyAya ko pradIpta aura rekhAMkita kiyA hai| ina graMthoM kI zailI sAhityika hai, vivecana vizleSaNAtmaka hai, saMpreSaNa rasa-sampanna evaM manohArI hai aura rekhAMkana kalAtmaka hai / 1 1 puNya zloka prAtaHsmaraNIya AcArya zrImad rAjendrasUrijI apane janma ke nAma ke anusAra hI vAstava meM 'ratnarAja' the / apane samaya meM ve jainaparamparA meM hI nahIM balki bhAratIya vidyA ke vizruta vidvAn evaM vidvattA ke ziromaNi the / unake vyaktitva aura kRtitva meM sAgara kI gaharAI aura parvata kI U~cAI vidyamAna thI / isIlie unako vizvapUjya ke alaMkaraNa se vibhUSita karate hue vaha alaMkaraNa hI alaMkRta huA / bhAratIya vAGmaya meM "abhidhAna rAjendra koSa" eka advitIya, vilakSaNa aura virAT kIrtimAna hai jisameM saMskRta, prAkRta evaM ardhamAgadhI kI triveNI bhASAoM aura una bhASAoM meM prApta vividha paramparAoM kI sUktiyoM kI sarala aura sAMgopAMga vyAkhyAe~ haiM, zabdoM kA vivecana aura dArzanika saMdarbhoM kI akSaya sampadA hai / lagabhaga 60 hajAra zabdoM kI vyAkhyAoM evaM sAr3he cAra lAkha zlokoM ke aizvarya se mahimAmaMDita yaha graMtha jaina paramparA evaM samagra bhAratIya vidyA kA apUrva bhaMDAra hai / sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrI evaM DaoN. sudarzanA zrI kI yaha prastuti eka aisA sAhasika sArasvata abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/24 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAsa hai jisakI sarAhanA aura prazasti meM jitanA kahA jAya vaha svalpa hI hogA, aparyApta hI mAnA jAyagA / unake pUrvaprakAzita graMtha "AnaMdaghana kA rahasyavAda" evaM AcArAMga sUtra kA nItizAstrIya adhyayana" pratyUSa kI taraha ina viduSI sAdhviyoM kI pratibhA kI pUrva sUcanA de rahe the / vizva pUjya kI amara smRti meM sAdhanA ke ye nava divya puSpa aruNodaya kI razmiyoM kI taraha haiN| 24-4-1998 4F, White House, 10, Bhagwandas Road, New Delhi-110001 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/25 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'do zabda - paM. dalasukha mAlavaNiyA pUjyA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI sAdhvIdvayane "abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA" evaM "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa" (1 se 7 khaNDa), Adi grantha likhakara taiyAra kie haiM, jo atyanta mahattvapUrNa evaM gauravamayI racanAe~ haiM / unakA yaha athaka prayAsa stutya hai / sAdhvIdvaya kA yaha kArya upayogI to hai hI, taduparAnta jijJAsujanoM ke lie bhI . upakAraka ho, vaisA hai| __isaprakAra jainadarzana kI sarala aura saMkSipta jAnakArI anyatra durlabha hai| jijJAsu pAThakoM ko jainadharma ke sad AcAra-vicAra, tapa-saMyama, vinaya-viveka viSayaka Avazyaka jJAna prApta ho jAya, vaisI kRtiyA~ haiM / pUjyA sAdhvIdvaya dvArA likhita ina kRtiyoM ke mAdhyama se mAnava-samAja ko jainadharma-darzana sambandhI eka dizA, eka naI cetanA prApta hogI / aise uttama kArya ke lie sAdhvIdvaya kA jitanA upakAra mAnA jAya, vaha svalpa hI hogaa| dinAMka : 30-4.98 mAdhurI-8, AperA sosAyaTI, pAlar3I, ahamadAbAda-380007 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/26 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 sUkti-sudhArasa: merI dRSTi meM - DaoN. nemIcanda jaina saMpAdaka "tIrthaMkara" 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' ke eka se sAta khaNDa taka meM, maiM gote lagA sakA hU~ / Anandita hU~ / rasa-vibhora hU~ / kavi bihArI ke dohe kI eka paMkti bAra-bAra A~khoM ke sAmane A-jA rahI hai : "bUr3e anabUr3e, tire je bUr3e saba aMga" / jo DUbe nahIM, ve DUba gaye haiM aura jo DUba sake haiM sira se paira taka ve tira gaye haiM / adhyAtma, vizeSataH zrImad rAjendrasUrIzvarajI ke 'abhidhAna rAjendra koSa' kA yahI Alama hai / DUbiye, tira jAe~ge; sataha para rahiye, DUba jAe~ge / vastutaH 'abhidhAna rAjendra koSa' kA eka-eka varNa bahumukhItA kA dhanI / yaha apratima kRti 'vizvapUjya' kA 'vizvakoza' (ensAyaklopIDiyA) hai / jaise-jaise hama isake talAtala kA Alor3ana karate haiM, vaise-vaise jIvana kI divya chabiyA~ thirakatI - ThumakatI hamAre sAmane A khar3I hotI haiN| hamArA jIvana sarvottama se saMvAda banane lagatA hai / 'abhidhAna rAjendra' meM saMyogataH sammilita sUktiyA~ aisI sUktiyA~ haiM, jinameM zrImad kI manISA - svAti ne durlabha / dIptimanta muktAoM ko janma diyA hai / ye sUktiyA~ loka-jIvana ko mA~jane aura use svaccha-svastha dizA-dRSTi dene meM advitIya haiN| mujhe vizvAsa hai ki sAdhvIdvaya kA yaha prathama puruSArtha una tamAma sUktiyoM ko, jo 'abhidhAna rAjendra' meM prasaMgataH samAviSTa haiM, prastuta karane meM saphala hogA / mere vinamra mata meM yadi inameM se kucheka sUktiyoM kA mandiroM, devAlayoM, svAdhyAya - kakSoM, skUla-kaoNlejoM kI bhittiyoM para aMkana hotA hai to isase hamArI dhArmika asaMgatiyoM ko to eka nirmala kAyAkalpa milegA hI, rASTrIya caritra ko bhI naitika uThAna milegaa| maiM na sirpha 2667 sUktiyoM ke 7 bRhat khaNDoM kI pratIkSA karUMgA, apitu cAhU~gA ki ina sapta sindhuoM ke sAvadhAna parimanthana se koI 'rAjendra sUkti navanIta' jaisI laghupustikA sUraja kI pahalI kiraNa dekhe / tAki saMtapta mAnavatA ke ghAvoM para candana - lepa saMbhava ho / 27-04-1998 65, patrakAra kAlonI, kanAr3iyA mArga, indaura (ma.pra.) - 452001 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/27 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 mantavya DaoN. sAgaramala jaina pUrva nirdezaka pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) nAmaka isa kRti kA praNayana pUjyA sAdhvI zrI DaoN. priyadarzanA zrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI ne kiyA hai / vastuta: yaha kRti abhidhAnarAjendrakoSa meM AI huI mahattvapUrNa sUktiyoM kA anUThA Alekhana haiN| lagabhaga eka zatAbdi pUrva IsvIsan 1890 Azvina zuklA dUja ke dina zubha lagna meM isa koSa grantha kA praNayana prArambha huA aura pUjya AcArya bhagavanta zrImad rAjendrasUrijI ke athaka prayAsoM se lagabhaga 14 varSa meM yaha pUrNa huA phira isake prakAzana kI prakriyA prArambha huI jo punaH 17 varSo meM pUrNa huii| jainadharma sambandhI vizvakoSoM meM yaha koSa grantha Aja bhI sarvopari sthAna rakhatA hai| prastuta koSa meM jaina dharma, darzana, saMskRti aura sAhitya se sambandhita mahattvapUrNa zabdoM kA akArAdi krama se vistArapUrvaka vivecana upalabdha hotA hai| isa vivecanA meM lagabhaga zatAdhika granthoM se sandarbha cune gaye haiM / prastuta kRti meM sAdhvI - dvaya ne isI koSagrantha ko AdhAra banAkara sUktiyoM kA Alekhana kiyA haiM / unhoMne abhidhAna rAjendra koSa ke pratyeka khaNDa ko AdhAra mAnakara isa 'sUkti-sudhArasa' ko bhI sAta khaNDoM meM hI vibhAjita kiyA haiM / isake prathama khaNDa meM abhidhAna rAjendra koSa ke prathama bhAga se sUktiyoM kA Alekhana kiyA hai| yahI krama Age ke khaNDoM meM bhI apanAyA gayA haiM / 'sUkti-sudhArasa' ke pratyeka khaNDa kA AdhAra abhidhAna rAjendra koSa kA pratyeka bhAga hI rahA haiM / abhidhAna rAjendra koSa ke pratyeka bhAga ko AdhAra banAkara sUktiyoM kA saMkalana karane ke kAraNa sUktiyoM ko na to akArAdikrama se prastuta kiyA gayA hai aura na unheM viSaya ke AdhAra para hI vargIkRta kiyA gayA haiM, kintu pAThakoM kI suvidhA ke lie pariziSTa meM akArAdikrama se evaM viSayAnukrama se zabda - sUciyA~ de dI gaI haiM, isase jo pAThaka akArAdi krama se athavA viSayAnukrama se inheM jAnanA cAhe unheM bhI suvidhA ho skegii| ina pariziSToM ke mAdhyama se prastuta kRti akArAdikrama athavA viSayAnukrama kI kamI kI pUrti kara detI hai / prastutakRti meM pratyeka abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /28 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti ke anta meM abhidhAna rAjendra koSa ke sandarbha ke sAtha-sAtha usa mUla grantha kA bhI sandarbha de diyA gayA hai, jisase ye sUktiyA~ abhidhAna rAjendra koSa meM avatarita kI gii| mUlagranthoM ke sandarbha hone se yaha kRti zodha-chAtroM ke lie bhI upayogI bana gaI haiM / vastutaH sUktiyA~ atisaMkSepa meM hamAre AdhyAtmika evaM sAmAjika jIvana mUlyoMko ujAgara kara vyakti ko samyakjIvana jIne kI preraNA detI haiM / ataH ye sUktiyA~ jana sAdhAraNa aura vidvat varga sabhI ke lie upayogI haiN| AbAlavRddha unase lAbha uThA sakate haiM / sAdhvIdvaya ne parizramapUrvaka jo ina sUktiyoM kA saMkalana kiyA hai vaha abhidhAna rAjendra koSa rUpI mahAsAgara se ratnoM ke cayana ke jaisA haiM / prastuta kRti meM pratyeka sUkti ke anta meM usakA hindI bhASA meM artha bhI de diyA gayA hai, jisake kAraNa prAkRta aura saMskRta se anabhijJa sAmAnya vyakti bhI isa kRti kA lAbha uThA sakatA haiM / ina sUktiyoM ke Alekhana meM lekhikA-dvaya ne na kevala jainagranthoM meM upalabdha sUktiyoM kA saMkalana/saMyojana kiyA hai, apitu veda, upaniSada, gItA, mahAbhArata, paMcatantra, hitopadeza Adi kI bhI abhidhAna rAjendra koSa meM gRhIta sUktiyoM kA saMkalana kara apanI udArahRdayatA kA paricaya diyA hai| nizcaya hI isa mahanIya zrama ke lie sAdhvI-dvaya-pUjyA DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI sAdhuvAda kI pAtrA haiM / anta meM maiM yahI AzA karatA hU~ ki jana sAmAnya isa 'sUktisudhArasa' meM avagAhana kara isameM upalabdha sudhArasa kA AsvAdana karatA huA apane jIvana ko saphala karegA aura isI rUpa meM sAdhvI dvaya kA yaha zrama bhI saphala hogaa| dinAMka 31-6-1998 pArzvanAtha vidyAzrama zodha-saMsthAna vArANasI (u.pra.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/29 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantavya vidyAvatI zAstra siddhAnta rahasya vid ? - paM. govindarAma vyAsa uktiyA~ aura sUkta-sUktiyA~ vAGmaya vAridhi kI viveka vIciyA~ haiN| vidyA saMskAra vimarzitA vigata kI vivecanAe~ haiM / viddhita-vADmaya kI vaibhavI vicAraNAe~ haiM / sArvabhauma satya kI stutiyA~ haiM / pratyeka pala kI paramArzadAyinI-pAradarzinI prajJA pAramitAe~ haiM / samAja, saMskRti aura sAhitya kI sarasatA kI chaviyA~ haiN| kAntadarzI kovidoM kI pAradarzinI paribhASAe~ haiN| manISiyoM kI manISA kI mahattva pratipAdinI pIpAsAe~ haiM / krUra-kAla ke kautukoM meM bhI AyuSmatI hokara anAgata kA avabodha detI rahI haiM / aisI sUktiyoM ko sazraddha namana karatA huA vAgdevatA kA vidyA-priya vipra hokara vAG mayI pUjA meM prayogavAn bana rahA huuN| zramaNa-saMskRti kI svAdhyAya meM svAtma-niSThA nirAlI rahI hai / AcArya haribhadra, abhaya, malaya jaise mUrdhanya mahAmatimAn, siddhasena jaise ziromaNi, sakSama, zraddhAlu jinabhadra jaise - kSamAzramaNoM kA jIvana vAGmayI varivasyA kA vizeSa aMga rahA hai| svAdhyAya kA zobhanIya AcAra adyAvadhi-hamAre yahA~ akSuNNa pAyA jAtA hai| isIlie svAdhyAya evaM pravacana meM apramatta rahane kA samAdaza zAstrakAroM ne svIkAra kiyA hai| vastutaH naitika mUlyoM ke jAgaraNa ke lie, AdhyAtmika cetanA ke UrvIkaraNa ke lie evaM zAzvata mUlyoM ke pratiSThApana ke lie AryApravarA dvaya dvArA racita prastuta grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA' eka upAdeya mahattvapUrNa gauravamayI racanA hai / __Atma-abhyudayazIlA, svAdhyAya-parAyaNA, satata anuzIlana ujjvalA AryA DaoN. zrI priyadarzanAjI evaM DaoN. zrI sudarzanAjI kI zAstrIya-sAdhanA sarAhanIyA hai| inhoMne apane AmnAya ke Adya-puruSa kI pratibhA kA paricaya prApta karane kA prayAsa kara apanI cAritra-sampadA ko vAGmayI sAdhanA meM abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/30 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpitA karatI huI 'vizvapUjya' (zrImad rAjendrasUri : jIvana-saurabha') kA rahasyodghATana kiyA hai| viduSI zramaNI dvaya ne prastuta kRti 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUktisudhArasa' (1 se 7 khaNDa) ko koSoM ke kArAgAroM se muktakara jIvana kI vANI meM vizada karane kA vizvAsa upajAyA hai| ata: AryA yugala, isaprakAra kI vAGmayI-bhAratI bhakti meM bhUSitA raheM evaM AtmatoSa meM toSitA hokara sArasvata itihAsa kI asAmAnyA viduSI banakara vAGmaya ke prAMgaNa kI pronnatA bhUmikA nibhAtI raheM / yahI merA AtmIya amogha AzIrvAda hai / inakA vidyA-vivekayoga, zrutoM kI samArAdhanA meM acyuta rahe, apanI nirahaMkAritA ko atIva nirmalA banAtA rahe aura uttarottara samutsAha-samunnata hokara svAntaH sukha ko samullasita racatA rahe / yahI sadAzayA zobhanA zubhAkAMkSA hai| caitrasudI 5 budha 1 apraila, 98 harajI jilA - jAlora (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/31 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 mantavya paM. jayanaMdana jhA, vyAkaraNa sAhityAcArya, sAhitya ratna evaM zikSAzAstrI -- manuSya vidhAtA kI sarvottama sRSTi hai / vaha apane udAtta mAnavIya guNoM ke kAraNa sAre jIvoM meM uttarottara cintanazIla hotA huA vikAsa kI prakriyA meM anavarata pravardhamAna rahA hai| usane puruSArtha catuSTaya kI prApti hI jIvana kA parama dhyeya mAnA hai, para jJAnIjana ne isa saMsAra ko hI parama dhyeya na mAnakara adhyAtma jJAna ko hI sarvopari sthAna diyA hai / ataH jIvana ke carama lakSya mokSa-prApti meM dharma, artha aura kAma ko kevala sAdhana mAtra mAnA hai / isaliye adhyAtma cintana meM bhArata vizvamaMca para ati zraddhA ke sAtha prazaMsita rahA hai / isakI dharma sahiSNutA anokhI evaM mAnavamAtra ke liye anukaraNIya rahI hai / yahA~ vaiSNava, jaina tathA bauddha dharmAcAryoM ne milakara dharma kI tIna pavitra nadiyoM kA saMgama "triveNI" pavitra tIrtha sthApita kiyA hai jahA~ sAre dharmAcArya apane-apane cintana se sAmAnya mAnava ko bhI mila-baiThakara dharmacarcA ke liye vivaza kara dete haiN| isa kSetra meM kisa dharma kA kitanA yogadAna rahA hai, yaha nirNaya karanA alpa buddhi sAdhya nahIM hai / para, itanA nirvivAda hai ki jaina manISI aura santa apanI-apanI viziSTa vizeSatAoM ke liye AtmotkarSa ke kSetra meM tape hue maNi ke samAna sahasrasUrya- kiraNa ke kIrtistambha se bhAratIya darzana ko prodbhAsita kara rahe haiM, jo kAla kI sImA se rahita hai| jainadharma va darzana zAzvata evaM cirantana hai, jo vividha AyAmoM se isake anekAntavAda ko paribhASita evaM puSTa kara rahe haiM / jJAna aura tapa to isakI akSaya nidhi hai / jaina dharma meM bhI mandira mArgI - tristutika paramparA ke sarvotkRSTa sAdha jainadharmAcArya "zrImad rAjendrasUrIzvarajI ma. sA. apanI tapa:sAdhanA aura jJAnamImAMsA se paramapUta hone ke kAraNa sArvakAlika sArvajanIna vandya evaM prAtaH smaraNIya bhI haiM jinakA sampUrNa jIvana sarvajana hitAya evaM sarvajana sukhAya samarpita rahA hai / inakA sampUrNa-jIvana athAha samudra kI bhA~ti hai, jahA~ nirantara gotA lagAne abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /32 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para kevala ratna kI hI prApti hotI hai, para yaha amUlya ratna kevala sAdhaka ko hI mila pAtA hai / sAdhaka kI sAdhanA jaba ucca koTi kI ho jAtI hai taba sAdhya saMbhava ho pAtA hai| rAjendra koSa to inakI akSaya zabda maMjUSA hai, jo zabda yahA~ nahIM hai, vaha anyatra kahIM nahIM hai / aise mahAn manISI evaM santa ko akSarazaH samajhAne ke liye DaoN. priyadarzanAzrI jI evaM DaoN. sudarzanAzrI jI sAdhvIdvaya ne (1) abhidhAna rAjendra koSa meM, "sUkti-sudhArasa" (1 se 7 khaNDa) (2) abhidhAna rAjendra koSa meM, "jainadarzana vATikA" tathA (3) 'vizvapUjya' (zrImad rAjendra sUri : jIvanasaurabha) ina amUlya granthoM kI racanA kara sAdhaka kI sAdhanA ko atIva sarala banA diyA hai| parama pUjyA ! sAdhvIdvaya ne ina granthoM kI racanA meM jo apanI buddhimattA evaM lekhana-cAturya kA paricaya diyA hai vaha stutya hI nahIM, apitu isa bhautikavAdI yuga meM jana-jana ke liye adhyAtmakSetra meM pAtheya bhI bnegaa| maiMne ina granthoM kA vihaMgama avalokana kiyA hai| bhASA kI prAMjalatA aura viSayabodha kI sugamatA to pAThaka ko uttarottara adhyayana karane meM rUci paidA karegI, vaha sahaja hI sabake liye hRdayagrAhiNI bnegii| yahI lekhikAdvaya kI lekhanI kI sArthakatA banegI / ___anta meM yahA~ yaha kathana atizayoktipUrNa nahIM hogA ki "raghuvaMza" mahAkAvya-racanA ke prAraMbha meM kAlidAsa ne likhA hai ki "titIrghardustaraM mohAduDupenAsmi sAgaram" para vahI kAlidAsa kavi samrAT kahalAye / isItaraha Apa donoM kA yaha parama lokopakArI athaka prayAsa bhautikavAdI mAnavamAtra ke liye zAzvata zAnti pradAna karane meM sahAyaka bana pAyegA / iti / zubham / 25-7-98 3gha - 12 madhubana hA. bo. bAsanI, jodhapura abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/33 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantavya paM. hIrAlAla zAstrI ema.e. viduSI sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanA zrI ema. e., pIeca. DI. evaM DaoN. sudarzanAzrI ema. e. pIeca. DI. dvArA racita grantha 'abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) subhASita sUktiyoM evaM vaiduSyapUrNa hRdayagrAhI vAkyoM ke rUpa meM eka pIyUSa sAgara ke samAna hai| Aja ke girate naitika mUlyoM, bhautikavAdI dRSTikoNa kI azAnti evaM tanAvabhare sAMsArika prANI ke lie to yaha eka rasAyana hai, jise par3hakara Atmika zAnti, dRDha icchA-zakti evaM naitika mUlyoM kI cAritrika surabhi apane jIvana ke upavana meM vyakti evaM samaSTi kI udAtta bhAvanAe~ gahagahAyamAna ho sakegI, yaha atizayokti nahIM, eka vAstavikatA hai| ApakA prayAsa svAntaHsukhAya lokahitAya hai / 'sUkti-sudhArasa' jIvana meM saMgharSoM ke prati sAhasa se aDiga rahane kI preraNA detA hai| aise satsAhitya 'satyaM zivaM sundaram' kI mahaka se vyakti ko jIvaMta' banAkara AdhyAtmika zivamArga kA pathika banAte haiM / ApakA prayAsa bhagIratha prayAsa hai / bhaviSya meM zubha kAmanAoM ke sAtha / mahAvIra janma kalyANaka, guruvAra di. 9 apraila, 1998 jyotiSa-sevA rAjendranagara jAlora (rAja.) nivRttamAna saMskRta vyAkhyAtA rAja. zikSA-sevA rAjasthAna abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/34 ) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantavya - DaoN. akhilezakumAra rAya sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrIjI evaM DaoN. sudarzanAzrIjI dvArA racita prastuta pustaka kA maiMne AdyopAnta avalokana kiyA hai| inakI racanA 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) meM zrImad rAjendrasUrIzvara jI kI amarakRti 'abhidhAna rAjendra koSa' ke pratyeka bhAga ko AdhAra banAkara kucha pramukha sUktiyoM kA suMdara-sarasa va sarala hindI bhASA meM anuvAda prastuta kiyA gayA hai| sAdhvIdvaya kA yaha saMkalpa hai ki 'abhidhAna rAjendra koSa' meM upalabdha lagabhaga 2700 sUktiyoM kA sAta khaNDoM meM saMcayana kara sarvasAdhAraNa ke liye sulabha karAyA jAya / isaprakAra kA anUThA saMkalpa apane ApameM advitIya kahA jA sakatA hai / merA vizvAsa hai ki aisI sUkti sampanna racanAoM se pAThakagaNa ke caritra nirmANa kI dizA nirdhArita hogii| ___aba suhRdjanoM kA yaha punIta kartavya hai ki ve ise adhika se adhika logoM ke paThanArtha sulabha karAyeM / maiM isa mahattvapUrNa racanA ke liye sAdhvIdvaya kI sarAhanA karatA hU~; inheM sAdhuvAda detA hU~ aura yaha zubhakAmanA prakaTa karatA hU~ ki ye isaprakAra kI aura bhI aneka racanAyeM samAja ko upalabdha karAyeM / dinAMka 9 apraila, 1998 caitra zuklA trayodazI 1/1 prophesara kAlonI, mahArAjA koleja, chatarapura (ma.pra.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/35 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 manatavya DaoN. amRtalAla gA~dhI sevAnivRtta prAdhyApaka, samyagjJAna kI ArAdhanA meM samarpitA viduSI sAdhvIdvaya DaoN. priyadarzanAzrIjI ma. evaM DaoN. sudarzanA zrIjI ma. ne 'sUkti-sudhArasa' (1 se 7 khaNDa) kI 2667 sUktiyoM meM abhidhAna rAjendra koSa ke manthana kA makkhana sarala hindI bhASA meM prastuta kara janasAdhAraNa kI sevArtha yaha grantha likhakara jaina sAhitya ke vipula jJAna bhaNDAra meM sarAhanIya abhivRddhi kI hai / sAdhvIdvaya ne koSa ke sAta bhAgoM kI sUktiyoM / sukathanoM kI alaga-alaga sAta khaNDoM meM vyAkhyA karane kA saphala suprayAsa kiyA hai, jisakI maiM sarAhanA evaM anumodanA karate hue svayaM ko bhI isa pavitra jJAnagaMgA kI pavitra dhArA meM AMzika sahabhAgI banAkara saubhAgyazAlI mAnatA huuN| T dinAMka: 16 apraila, 1998 738, neharUpArka roDa, jodhapura (rAjasthAna) vastutaH abhidhAna rAjendra koSa payonidhi hai / pUjyA viduSI sAdhvIdvaya sUkti-sudhArasa racakara eka ora koSa kI vizvavikhyAta mahimA ko ujAgara kiyA hai aura dUsarI ora apane zubha zrama, maulika anusaMdhAna dRSTi, abhinava kalpanA aura haMsa kI taraha muktAcayana kI vivekazIlatA kA paricaya diyA hai| maiM unako isa mahAn kRti ke lie hArdika badhAI detA hU~ / jayanArAyaNa vyAsa vizva vidyAlaya, jodhapura abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /36 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mantavya - bhAgacanda jaina kavADa prAdhyApaka (aMgrejI) prastuta graMtha "abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa" (1 se 7 khaNDa) 5 pariziSToM meM vibhakta 2667 sUktiyoM se yukta eka bahumUlya evaM amRta kaNoM se paripUrNa grantha hai / vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI dvArA prastuta grantha meM anyAnya upayogI jIvana darzana se sambandhita viSayoM kA samAveza kiyA gayA hai| udAharaNa svarUpa jIvanopayogI, naitikatA tathA AdhyAtmika jagat ko sparza karane vAle viSaya yathA - 'dharma meM zIghratA', 'Atmavat cAho', 'samAdhi', "kiJcid zreyaskara', 'akathA', 'krodha pariNAma', 'apazabda', saccA bhikSa, dhIra sAdhaka, puNya karma, ajIrNa, buddhiyukta vANI, balaprada jala, saccA ArAdhaka, jJAna aura karma, pUrNa Atmastha, durlabha mAnava-bhava, mitra-zatru kauna ?, kartAbhoktA AtmA, ratnapArakhI, anuzAsana, karma vipAka, kalyANa kAmanA, tejasvI vacana, satyopadeza, dharmapAtratA, syAvAda Adi / sarvatra grantha meM amRta-kaNoM kA kalaza chalaka rahA hai tathA unakI suvAsa vyApta hai jo pAThaka ko bhAva vibhora kara detI hai, vaha kucha kSaNoM ke lie atizaya Atmika sukha meM lIna ho jAtA hai / viduSI mahAsatiyA~ dvaya DaoN. priyadarzanA zrI jI evaM DaoN. sudarzanA zrI jI ne apanI prakhara lekhanI ke dvArA gUr3hatama viSayoM ko saralatama rUpa se prastuta kara pAThakoM ko sahaja bhAva se sudhA kA pAna karAyA hai| dhanya hai unakI athaka sAdhanA lagana va parizrama kA suphala jo isa dharatI para sarvatra Aloka kiraNe bikheregA aura dhanya evaM pulakita ho uTheMge hama saba / caitra zuklA trayodazI agravAla garlsa koleja dinAMka 9 apraila 1998 madanagaMja (rAja.) vijaya nivAsa, kacaharI ror3a, kizanagar3ha zahara (rAja.) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/37 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darpaNa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'abhidhAna rAjandra koSa meM, sUkti-sudhArasa' grantha kA prakAzana 7 khaNDoM meM huA hai| prathama khaNDa meM 'a' se 'ha' taka ke zIrSakoM ke antargata saktiyA~ saMjoyI gaI haiN| anta meM akArAdi anukramaNikA dI gaI haiN| prAya: yahI krama 'sUkti sudhArasa' ke sAtoM khaNDoM meM milegA / zIrSakoM kA akArAdi krama hai| zIrSaka sUcI viSayAnukrama Adi hara khaNDa ke anta meM pariziSTa meM dI gaI hai| pAThaka ke lie pariziSTa meM upayogI sAmagrI saMjoyI gaI hai| pratyeka khaNDa meM 5 pariziSTa haiN| prathama pariziSTa meM akArAdi anukramaNikA, dvitIya pariziSTa meM viSayAnukramaNikA, tRtIya pariziSTa meM abhidhAna rAjendra : pRSTha saMkhyA, anukramaNikA, caturtha pariziSTa meM jaina evaM jainetara granthaH gAthA/zlokAdi anukramaNikA aura paJcama pariziSTa meM 'sUkti-sudhArasa' meM prayukta sandarbha-grantha sUcI dI gaI hai| hara khaNDa meM yahI krama milegA / 'sUkti-sudhArasa' ke pratyeka khaNDa meM sUkti kA krama isaprakAra rakhA gayA hai ki sarva prathama sUkti kA zIrSaka evaM mUla sUkti dI gaI hai| phira vaha sUkti abhidhAna rAjendra koSa ke kisa bhAga ke kisa pRSTha se uddhRta hai / sUkti-AdhAra grantha kauna-sA hai ? usakA nAma aura vaha kahA~ AyI hai, vaha diyA hai| anta meM sUkti kA hindI bhASA meM saralArtha diyA gayA hai| sUkti-sudhArasa ke prathama khaNDa meM 251 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke dvitIya khaNDa meM 259 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke tRtIya khaNDa meM 289 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke caturtha khaNDa meM 467 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke paMcama khaNDa meM 471 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke SaSTama khaNDa meM 607 sUktiyA~ haiM / sUkti-sudhArasa ke saptama khaNDa meM 323 sUktiyA~ haiM / kula milAkara 'sUkti sudhArasa' ke sapta khaNDoM meM 2667 sUktiyA~ haiN| isa grantha meM na kevala jainAgamoM va jaina granthoM kI sUktiyA~ haiM, apitu veda, abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/41 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upaniSada, gItA, mahAbhArata, Ayurveda zAstra, jyotiSa, nItizAstra, purANa, smRti, paMcatantra, hitopadeza Adi granthoM kI bhI sUktiyA~ haiM / 1. vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya 2. lekhikA dvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/42 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vizvapUjyaH' jIvana-darzana Page #52 -------------------------------------------------------------------------- Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 mahimAmaNDita bahuratnAvasundharA se samalaMkRta parama pAvana bhAratabhUmi kI vIra prasavinI rAjasthAna kI brajadharA bharatapura meM san 1827 3 disambara ko pauSa zuklA saptamI, guruvAra ke zubha dina eka divya nakSatra saMtaziromaNi vizvapUjya AcArya zrImad rAjendrasUrijI ne janma liyA, jinhoMne assI varSa kI Ayu taka lokamAGgalya kI gaMgadhArA samasta jagat meM pravAhita kI / unakA jIvana bhAratIya saMskRti ko punarjIvita karane ke lie samarpita jIvana-darzana huA / vaha yuga a~grejI rAjya kI dhUmila ghana ghaTAoM se AcchAdita thA / pAzcAttya saMskRti kI cakAcauMdha ne bhArata kI sarala AtmA ko kuNThita kara diyA thA / nava pIr3hI IsAI mizanariyoM ke dharmapracAra se prabhAvita ho gaI thI / a~grejI zAsana meM pada - lipsA ke kAraNa zikSita yuvApIr3hI atizaya AkarSita thI / aise andhakAramaya yuga meM bhAratIya saMskRti kI garimA ko akSuNNa rakhane ke lie jahA~ eka ora rAjA rAmamohanarAya ne brahmasamAja kI sthApanA kI, to dUsarI ora dayAnanda sarasvatI ne vaidika dharma kA zaMkhanAda kiyaa| usI yuga meM punarjAgaraNa lie prArthanA samAja aura enI besenTa ne thiyosophikala sosAyaTI kI sthApanA kii| 1857 ke prathama svataMtratA saMgrAma ko a~grejI zAsana kI topoM ne kucala diyA thaa| bhAratIya janatA ko nirAzA aura udAsInatA ne ghera liyA thA / - jAgRti kA zaMkhanAda phU~kane ke lie lokamAnya bAlagaMgAdhara tilaka ne yaha udghoSaNA kI 'svarAjya merA janmasiddha adhikAra hai / ' mahAmanA madanamohana mAlavIya ne banArasa hindu vizvavidyAlaya kI sthApanA kI / zrI mohanadAsa karmacanda gAndhI (rASTrapitA mahAtmA gA~dhI) ko mahAn saMta zrImad rAjacandra kI svIkRti se unake pitA zrI karmacandajI ne iMglaiMDa meM bAra-eTa-laoN upAdhi hetu bhejaa| gA~dhIjI ne mahAn saMta zrImad rAjacandra kI tIna pratijJAe~ pAlana kara bhArata kI gauravazAlinI saMskRti ko ujAgara kiyaa| ye tIna pratijJAe~ thIM 1. mAMsAhAra tyAga 2. madirApAna tyAga aura 3. brahmacarya kA pAlana | ye pratijJAe~ bhAratIya saMskRti kI ravi - razmiyA~ haiM, jinake prakAza se bhArata jagadguru ke pada para pratiSThita haiM, parantu A~gla zAsana ne hamArI ujjvala abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /45 - Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRti ko naSTa karane kA bharasaka prayAsa kiyA / aise samaya meM aneka divya evaM tejasvI mahApuruSoM ne janma liyA jinameM zrI rAmakRSNa paramahaMsa, svAmI vivekAnaMda, zrI AtmArAmajI (suprasiddha jainAcArya zrImad vijayAnanda sUrijI ) evaM vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI ma. Adi haiN| zrImad rAjendrasUrijI ne caritra nirmANa aura saMskRti kI punarsthApanA ke lie jo kArya kiyA, vaha svaNAkSaroM meM aGkita hai / eka ora unhoMne bhAratIya sAhitya ke gauravazAlI, cintAmaNi ratna ke samAna 'abhidhAna rAjendra koSa' ko sAta khaNDoM meM racakara bhAratIya vAG maya ko vizva meM gauravAnvita kiyA, to dUsarI aura unhoMne sarala, taponiSTha, tyAga, karuNArdra aura komala jIvana se sabako maitrI - sUtra meM gumphita kiyA / vizvapUjya kI upAdhi unako janatA janArdana ne unake prati agAdha zraddhA-prIti aura bhakti se pradAna kI hai, yadyapi ye nirmohI anAsakta yogI the / na to kisI upAdhi-padavI ke AkAGkSI the aura na apanI yazopatAkA phaharAne ke lie lAlAyita the / unakA jIvana ananta jyotirmaya evaM karuNA rasa kA sudhA - sindhu thA / unhoMne apane jIvanakAla meM mahanIya 61 granthoM kI racanA kI hai jinameM kAvya, bhakti aura saMskRti kI rasavaMtI dhArAe~ pravAhita haiM / vastutaH unakA mUlyAMkana karanA hamAre vaza kI bAta nahIM, phirabhI hama prItivaza yaha likhatI haiM ki jisa samaya bhArata ke manISI - sAhityakAra evaM kavi bhAratIya saMskRti aura sAhitya ko punarjIvita karanA cAhate the, usa samaya vizvapUjya bhI bhArata ke gaurava ko udbhAsita karane ke lie 63 varSa kI Ayu meM san 1890 Azvina zuklA 2 ko koSa ke praNayana meM juTa ge| isa koSa ke sapta khaNDoM ko unhoMne san 1903 caitra zuklA 13 ko parisampanna kiyA / yaha zubha dina bhagavAn mahAvIra kA janma kalyANaka divasa hai| zubhArambha navarAtri meM kiyA aura samApana prabhu ke janma-kalyANaka ke dina vasanta Rtu kI manamohaka sugandha bikherate hue kiyA / yaha ullekha karanA samIcIna hai ki usa yuga meM maikAle ne a~grejI bhASA aura sAhitya ko bhAratIya vidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM anivArya kara diyA thA aura naI pIr3hI a~grejI bhASA tathA sAhitya ko par3hakara bhAratIya sAhitya va saMskRti ko heya samajhane lagI thI, aise parAbhava yuga meM bAlagaMgAdhara tilaka ne 'gItA rahasya', jainAcArya zrImad buddhisAgarajI ne 'karmayoga', zrImad AtmArAmajI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /46 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne 'jaina tattvAdarza' va 'ajJAna timira bhAskara', mahAn manISI aravinda ghoSa ne 'sAvitrI' mahAkAvya likhakara pazcima-jagat ko abhibhUta kara diyA / usa yuga meM prajJA mahaSi jainAcArya vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI gurudeva ne 'abhidhAna rAjendra koSa' kI racanA kI / unake dvArA nirmita yaha anamola grantharAja eka amarakRti hai| yaha eka aisA vizAla kArya thA, jo eka vyakti kI sImA se pare kI bAta thI, kintu yaha dAyitva vizvapUjya ne apane kaMdhoM para or3hA / __ bhAratIya saMskRti aura sAhitya ke punarjAgaraNa ke yuga meM vizvapUjya ne mahAn koSa ko racakara jagat ko aisA amara grantha diyA jo cira navIna hai| yaha 'ena sAiklopiDiyA' samasta bhASAoM kI karuNArdra mAtA saMskRta, janamAnasa meM gaMga-dhArA ke samAna bahanevAlI janabhASA ardhamAgadhI aura janatA-janArdana ko priya laganevAlI prAkRta bhASA - ina tInoM bhASAoM ke zabdoM kI suspaSTa, sarala aura sahaja vyAkhyA udbhAsita karatA hai| isa mahAkoSa kA vaiziSTya yaha hai ki isameM gItA, manusmRti, Rgveda, padmapurANa, mahAbhArata, upaniSada, pAtaMjala yogadarzana, cANakya nIti, paMcataMtra, hitopadeza Adi granthoM kI subodha TIkAe~ aura bhASya upalabdha haiM / sAtha hI Ayurveda ke suprasiddha grantha 'caraka saMhitA' para bhI vyAkhyAe~ haiM / - 'abhidhAna rAjendra koSa' kI prazaMsA bhAratIya evaM pAzcAttya vidvAn karate nahIM thakate / isa grantha ratnamAlA ke sAta khaNDa sAta anupama divya ratna haiM, jo apanI prabhA se sAhitya-jagat ko pradIpta kara rahe haiM / isa bhAratIya rAjaSi kI sAhitya evaM tapa-sAdhanA purAtana RSi ke samAna thii| ve guphAoM evaM kandarAoM meM rahakara dhyAnAlIna rahate the| unhoMne svarNagiri, cAmuNDAvana, mAMgItuMgI Adi guphAoM ke nirjana sthAnoM meM tapa evaM dhyAnasAdhanA kI / ye sthAna vanya pazuoM se bhayAvaha the, parantu isa brahmarSi ke jIvana se jo prema aura maitrI kI dugdhadhArA pravAhita hotI thI, usase hiMsra pazu-pakSI bhI unake pAsa zAMta baiThate the aura bhayamukta ho cale jAte the / aise mahApuruSa ke caraNa kamaloM meM rAjA-mahArAjA, zrImanta, rAjapadAdhikArI natamastaka hote the| ve atyanta madhura vANI meM unheM upadeza dekara garva ke zikhara se vinaya-vinamratA kI bhUmi para utAra lete the aura ve dIna-dukhiyoM, daridroM, asahAyoM, anAthoM evaM nirbaloM ke lie sAkSAt bhagavAn the / 1. ajJAna timira bhAskara ko par3hakara aMgreja vidvAn hArnela itane prasanna hue ki unhoMne zrImad AtmArAmajI ko 'ajJAna timira bhAskara' ke alaMkaraNa se vibhUSita kiyA tathA unhoMne apane grantha 'upAsaka dazAMga' ke bhASya ko unheM samarpita kiyA / / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/47 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unhoMne sAmAjika kurItiyoM-kuparamparAoM, burAiyoM ko samApta karane ke lie tathA dhArmika rUr3hiyoM, andhavizvAsoM, mithyAdhAraNAoM aura kusaMskAroM ko miTAne ke lie grAma-grAma, nagara-nagara paidala vihAra kara vibhinna pravacanoM ke mAdhyama se upadezAmRta kI ajasradhArA pravAhita kI / tRSNAtura manuSyoM ko saMtoSAmRta pilAyA / kusaMpoM ke phuphakArate phaNidharoM ko zAMta kara samAja ko susaMpa kA sudhA-pAna karAyA / vizvapUjya ne nArI-garimA ke utthAna ke lie bhI kanyA-pAThazAlAe~, daheja unmUlana, vRddha-vivAha niSedha Adi kA AjIvana pracAra-prasAra kiyaa| 'yatra nAryastu pUjyante ramante tatra devatA:' ke anurUpa sandeza diyA apane pravacanoM evaM sAhitya ke mAdhyama se / gurudeva ne paryAvaraNa-rakSaNa ke lie vRkSoM ke saMrakSaNa para jora diyA / unhoMne pazu-pakSI ke jIvana ko amUlya mAnate hue unake prati premabhAva rakhane ke lie upadeza die / parvatoM kI hariyAlI, vana-upavanoM kI zobhA, zAnti evaM antara-sukha denevAlI hai| unakA rakSaNa hamAre jIvana ke lie atyAvazyaka hai| isaprakAra unhoMne samasta jIvarAzi ke saMrakSaNa ke lie upadeza diyA / kAvya vibhUSA : unakI kAvya kalA anupama hai| unhoMne zAstrIya rAgarAginiyoM meM aneka sajjhAya va stavana gIta race haiN| unhoMne zAstrIya rAgoM meM ThumarI, kalyANa, bhairavI, AzAvarI Adi kA apane gItoM meM suramya prayoga kiyA hai| lokapriya rAginiyoM meM vanajhArA, garabA, khyAla Adi priyaMkara haiN| prAcIna pUjA gItoM kI lAvaniyoM meM 'salUNA', 'rakhatA', 'tIrathanI AzAtanA navi karie re' Adi rAgoM kA prayoga manamohaka haiM / unhoMne urdU kI gajala kA bhI apane gItoM meM prayoga kiyA hai| caityavaMdana - stutiyoM meM - dohA, zikharaNI, sragdharA, mAlinI, paddhaDI pramukha haiN| paddhaDI chanda meM racita zrI mahAvIra jina caityavaMdana kI eka vAnagI prastuta hai - "saMsAra sAgara tAra dhIra, tuma viNa koNa mujha harata pIra / ___ mujha citta caMcala tuM nivAra, hara roga soga bhayabhIta vAra // 1 eka nizchala bhakta kA dainya nivedana mauna-madhura hai| sAtha hI apane parama tAraka paramAtmA para akhaNDa vizvAsa aura zraddhA-bhakti ko prakaTa karatA hai / caupar3a krIr3A- sajjhAya meM alaukika niraMjana zuddhAtma cetana rUpa priyatama ke sAtha vizvapUjya kI zuddhAtmA rUpI priyA kisa prakAra caupar3a khelatI hai ? ve kahate haiM - 1. jina - bhakti - maMjUSA bhAga - 1 ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/48_ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "raMga rasIlA mArA, prema panotA mArA, sukharA sanehI mArA sAhibA / piu morA copar3a iNavidha khela ho // cAra copar3a cAroM gati, piu morA corAsI jIvA jona ho / koThA corAsiye phire, piu morA sArI pAsA vaseNa ho // " 1 yaha caupar3a kA sundara rUpaka hai aura usake dvArA caturgati rUpa saMsAra meM caupar3a kA khela khelA jA rahA hai| sAdhaka kI zuddhAtma-priyA cetana rUpa priyatama ko caupar3a ke khela kA rahasyodghATana karate hue kahatI hai ki caupar3a cAra paTTI aura 84 khAne kI hotI hai| isItaraha caturgati rUpa caupar3a meM bhI 84 lakSayoni rUpa 84 ghara-utpatti-sthAna hote haiM / caturgati caupar3a ke khela ko jItakara AtmA jaba vijayI bana jAtI hai, taba vaha mokSa rUpI ghara meM praveza karatI hai| adhyAtmayogI saMta AnaMdaghana ne bhI aisI hI caupar3a khelI hai - "prANI mero, khelai caturagati copr|| narada gaMjaphA kauna ginata hai, mAnai na lekhe buddhivara // rAga dosa moha ke pAse, Apa vaNAe hitadhara / jaisA dAva parai pAse kA, sAri calAvai khilakara // " 2 vizvapUjya kA kAvya aprayAsa hRdaya-vINA para anuguMjita hai / 'piu' [priyatama] zabda kavitA kI aMgUThI meM hIrakakaNI ke samAna mAno jar3a diyaa| . vizvapUjya kI AtmaramaNatA unake padoM meM dRSTigata hotI hai| ve prakANDa vidvAn - manISI hote hue bhI adhyAtma yogIrAja Anandaghana kI taraha apanI masta phakIrI meM ramate the / unakA yaha pada manamohaka hai - 'avadhU Atama jJAna meM rahanA, kisI ku kucha nahIM kahanA // ' 3 'maunaM sarvArtha sAdhanam' kI abhivyaMjanA isameM mukharita huI hai| unake padoM meM vyakti kI cetanA ko jhakajhora dene kA sAmarthya hai, kyoMki ve unakI sahaja anubhUti se niHsRta hai| vizvapUjya kA aMtaraMga vyaktitva unakI kAvya-kRtiyoM meM vyApta hai / unake padoM meM kabIra-sA phakkar3apana jhalakatA hai| unakA yaha pada draSTavya hai - "grantha rahita nirgrantha kahIje, phakIra phikara phakanArA / jJAnavAsa meM base saMnyAsI, paMDita pApa nivArA re sadguru ne bANa mArA, mithyA bharama vidArA re // " : 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 3. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 2 Anandaghana granthAvalI 4. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/49 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya kA vyaktitva vairAgya aura adhyAtma ke raMga meM raMgA thA / unakI AdhyAtmikatA anubhavajanya thI / unakI dRSTi meM AtmajJAna hI mahattvapUrNa thA / 'parabhAvoM meM ghUmanevAlA AtmAnanda kI anubhUti nahIM kara sktaa| unakA mata thA ki jo para padArthoM meM ramatA hai vaha saccA sAdhaka nahIM hai / unakA eka pada draSTavya hai - 'Atama jJAna ramaNatA saMgI, jAne saba mata jaMgI / para ke bhAva lahe ghaTa aMtara, dekhe pakSa duraMgI // soga saMtApa roga saba nAse, avinAsI avikArI / terA merA kachu nahIM tAne, bhaMge bhavabhaya bhArI | alakha anopama rUpa nija nizcaya, dhyAna hiye bica dharanA / I dRSTi rAga tajI nija nizcaya, anubhava jJAnakuM varanA // " 1 unake padoM meM prema kI dhArA bhI abAdhagati se bahatI hai / unhoMne zAMtinAtha paramAtmA ko priyatama kA rUpaka dekara prema kA rahasyodghATana kiyA hai / ve likhate haiM - 'zrI zAMtijI piu morA, zAMtisukha siradAra ho / preme pAmyA prItar3I, piu morA prItinI rIti apAra ho // zAMti salUNI mhAro, prema nagIno mhAro, sneha samIno mhAro nAhalo / piu pala eka prIti pamADa ho, prIta prabhu tuma premanI, pIu morA muja mana meM nahiM mAya ho // " 2 yadyapi unakI dRSTi meM prema kA artha sAdhAraNa-sI bhAvuka sthiti na hokara AtmAnubhavajanya paramAtma-prema hai, AtmA-paramAtmA kA vizuddha nirUpAdhika prema hai / isaprakAra, vizvapUjya kI kRtiyoM meM jahA~-jahA~ prema-tattva kA ullekha huA hai, vaha nara-nArI kA prema na hokara Atma-brahma-prema kI vizuddhatA hai / vizvapUjya meM dharma sadbhAva bhI bharapUra thA / ve niSpakSa, nispRhI mAnavamAnava ke bIca abheda bhAva evaM prANi mAtra ke prati prema - pIyUSa kI varSA karate the / unhoMne arihanta, allAha - Izvara, rUdra- ziva, brahmA-viSNu ko eka hI mAnA hai / eka pada meM to unhoMne sarva dharmoM meM pracalita paramAtmA ke vividha nAmoM kA eka sAtha prayoga kara samanvaya - dRSTi kA acchA paricaya diyA hai| unakI sarva dharmoM ke prati samAdaratA kA nimnAMkita pada mananIya hai - 'brahma eka che lakSaNa lakSita, dravya anaMta nihArA / sarva upAdhi se varjita ziva hI, viSNu jJAna vistArA re // 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 2. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /50 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara sakala upAdhi nivArI, siddha acala avikArA / ziva zakti jinavANI saMbhArI, rudra hai karama saMhArA re // allAha Atama Apahi dekho, rAma Atama ramanArA / karmajIta jinarAja prakAse, nayathI sakala vicArA re // 1 vizvapUjya ke isa pada kI tulanA saMta AnaMdaghana ke pada se kI jA sakatI yaha saca hai ki jise paramatattva kI anubhUti ho jAtI hai, vaha saMkIrNatA ke dAyare meM Abaddha nahIM raha sakatA / usake lie rAma-kRSNa, zaMkara-girIza, bhUtezvara, govinda, viSNu, RSabhadeva aura mahAdeva yA brahma Adi meM koI antara nahIM raha jAtA hai| usakA to apanA eka dharma hotA hai aura vaha hai - Atmadharma (zuddhAtma-dharma) / yahI bAta vizvapUjya para pUrNarUpeNa caritArtha hotI hai| sAmAnyatayA jaina paramparA meM parama tattva kI upAsanA tIrthaMkaroM ke rUpa meM kI jAtI rahI hai; kintu vizvapUjya ne paramatattva kI upAsanA tIrthaMkaroM kI stuti ke atirikta zaMkara, zaMbhu, bhUtezvara, mahAdeva, jagakartA, svayaMbhU, purUSottama, acyuta, acala, brahma-viSNu-girIza ityAdi ke rUpa meM bhI kI hai| unhoMne nirbhIka rUpa se udghoSaNA kI hai - "zaMkara zaMbhu bhUtezvaro lalanA, mahI mAheM ho valI kisyo mahAdeva, jinavara e jayo lalanA / jagakartA jinezvaro lalanA, svayaMbhU ho sahu sura kare seva, jinavara e jayo lalanA // veda dhvani vanavAsI lalanA, caumukhe ho cAre veda sucaMga, jina. / vANI anakSarI dilavasI lalanA, brahmANDe bIjo brahma vibhaMga, jinavara0 // puruSottama paramAtamA lalanA, govinda ho gitvo guNavaMta, ji0 / / acyuta acala che opamA lalanA, viSNu ho kuNa avara kahaMta, jina0 // nAbheya riSabha jiNaMdajI lalanA, nizcaya thI ho dekhyo deva damIza / ehija sUrizajendra jI lalanA, tehija ho brahmA viSNu girIza, ji0 // " 3 1. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 2. 'rAma kahau rahimAna kahau, kou kAnha kahau mahAdeva rI / pArasanAtha kahI kou brahmA, sakala brahma svayamevarI // bhAjana bheda kahAvata nAnA, eka mRttikA rUpa rI / / taise khaNDa kalapanA ropita, Apa akhaNDa sarUpa rI // nija pada ramai rAma so kahiye, rahama kare rahamAna rI / karaNe karama kAnha so kahiye, mahAdeva niravANa rI // parasai rUpa so pArasa kahiye, brahma cinhai so brahma rI / ihavidha sAdhyo Apa Anandaghana, cetanamaya ni:karmarI // ' AnaMdaghana granthAvalI, pada 65 3. jina bhakti maMjUSA bhAga - 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/51 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAstava meM, vizvapUjya ne paramAtmA ke loka prasiddha nAmoM kA nirdeza kara samanvaya-dRSTi se paramAtma-svarUpa ko prakaTa kiyA hai| isaprakAra kahA jA sakatA hai ki vizvapUjya ne dharmAndhatA, saMkIrNatA, asahiSNutA evaM kUpamaNDUkatA se mAnava-samAja ko Upara uThAkara ekatA kA amRtapAna kraayaa| isase unake samaya kI rAjanaitika evaM dhArmika paristhiti kA bhI paricaya milatA hai| ___'abhidhAna rAjendra koSa' kathAoM kA sudhAsindhu hai / kathAoM meM jIvana ko susaMskRta, sabhya evaM mAnavIya guNa-sampadA se vibhUSita karane kA sarasa zailI meM abhilekhana huA hai| kathAe~ ikSurasa ke samAna madhura, sarasa aura sahaja zailI meM Alekhita haiM / zailI meM pravAha haiM, prAkRta aura saMskRta zabdoM ko hIraka kaNiyoM ke samAna tarAza kara kathAoM ko sugama banA diyA hai| upasaMhAra : vizvapUjya ajara-amara hai / unakA jIvana 'taptaM taptaM punarapi punaH kAJcana kAnta varNam' kI ukti para kharA utaratA hai / jIvana meM tapa kI kaMcanatA hai, kavi-sI komalatA hai| vidvattA ke himAcala meM se karuNA kI gaMga-dhArA pravAhita hai|' unhoMne jagat ko 'abhidhAna rAjendra koSa' rUpI kalpatarU dekara isa dharatI ko svarga banA diyA hai, kyoMki isa koSa meM jJAna-bhakti aura karmayoga kA triveNI saMgama huA hai| yaha loka mAGgalya se bharapUra kSIra-sAgara hai| unake dvArA nirmita yaha koSa Aja bhI AkAzI dhruvatAre kI bhA~ti TimaTimA rahA hai aura hameM satata dizA-nirdeza de rahA hai / vizvapUjya ke lie aneka alaMkAra DhU~r3hane para bhI hameM kevala eka hI alaMkAra milatA hai - vaha hai - ananvaya alaMkAra - arthAt vizvapUjya vizvapUjya hI hai| unakA svargavAsa 21 disambara san 1906 meM huA, parantu kauna kahatA hai ki vizvapUjya vilIna ho gaye ? ve jana-jana ke zraddhA kendra sabake hRdayamaMdira meM vidyamAna haiM ! abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/52 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1665086880680 BEHREE -BRITEREBRI R BEETREETTERESTHEIRTER HERE Hindi THEHARRITERRIANDEREADE FREETIREGIES Harihimaryte: CHEREE HINDIH HEEEEEEEEEEEEEEEERRRRRRRRRRRRHEA ELEBIHABitta Beaf BIRBERGREERTHEATREEEEBERREE CATER BREPRREDEE REEEEEEEEEEEEEEEERE ABEERRATEHERE ABHINE HARMAITRIN HBE abhidhAna rAjendra koza meM, sUkti-sudhArasa (prathama khaNDa) 14 HERE Page #62 -------------------------------------------------------------------------- Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. dharma meM zIghratA mA paDibaMdha kareha / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pRSTha-7] - antakRt dazAMga 3 varga [dharma kArya meM] vilamba mata kro| 2. yathocita ahAsuhaM devaannuppiyaa| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 7] - antakRtdazAMga 4 varga / he devAnupriya ! jaisA tumheM sukha ho, vaisA karo / 3. mRtyu nizcita jahA jAeNaM avassaM mariyavvaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa bhAga [1 pR. 7] - antakRtdazAMga 4 varga jisane janma liyA hai, vaha avazya maregA / paJcAti varjita airoso aitoso aihAso dujjaNehiM saMvAso / ai ubbhaDo ya veso, paMca vi gurUyaM pi lahuyaM pi|| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 11] evaM bhAga 2 pR. 900 - dharmasaMgraha - 2 / 71 atiroSa, atitoSa, atihAsya, durjanoM kA sahavAsa aura ati udbhaTaveSa - ye pA~coM hI mahAn ko bhI laghu banA dete haiM / 5. Atmavat cAho ! jaM icchasi appaNato, jevaNa icchasi appaNaMto / taM icchaM parassa viyaM, ittiyagaM jiNa sAsaNayaM // ____ abhidhAna rAjendra koSaM meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/55 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 87] bRhadAvazyaka bhASya 4584 jo apane lie cAhate ho, vaha dUsaroM ke lie bhI cAhanA caahie| jo apane lie nahIM cAhate ho, vaha dUsaroM ke lie bhI nahIM cAhanA cAhie - basa itanA mAtra jinazAsana haiM / tIrthaMkaroM kA upadeza hai / 6. samAdhi savvAraMbha pariggaha-Nikkhevo savvabhUtasamayA ya / ekkaggamaNa samAhI, - NayA aha ettio mokkho | zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 87] bRhadAvazyaka bhASya 4585 sarva prakAra ke AraMbha aura parigraha kA tyAga, sabhI prANiyoM ke prati samatA tathA citta kI ekAgratA rUpa samAdhi - basa itanA mAtra mokSa hai / vivekAndha ekaM hi cakSuramalaM sahajovivekaH, tadvadbhireva saha saMvasati dvitIyam / etad dvayaM bhuvi na yasya tattvato'ndhas, 7. tasyApamArga calane khalu ko'parAdhaH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 105] evaM abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 5 pR. 70] AcArAMga saTIka 1/2/3 dharmaratnaprakaraNa saTIka 1/17/184 eka pavitra netra to hai sahaja viveka, dUsarA hai - vivekI janoM ke sAtha nivAsa / saMsAra meM ye donoM A~kheM jisake nahIM hai, vaha vastutaH andhA / agara vaha kumArga para calatA hai, to aparAdha hI kyA hai ? 8. kiJcit zreyaskara ! akaraNAnmandaM karaNaM zreyaH / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-1 /56 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. - nahIM karane kI apekSA kucha karanA acchA hai / akathA micchattaM veyanto, jaM annANI kahaM parikaes | liMgattho va gihI vA, sA akahA desiA samae // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 124 ] evaM [bhAga 6 pR. 274 ] dazavaikAlika niyukti 209 mithyA dRSTi ajJAnI - cAhe vaha sAdhu ke veSa meM ho yA gRhastha ke veSa meM, usakA kathana 'akathA' kahA jAtA hai / 10. zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 123 ] vikrama caritra - 1/3 ArambhAsakta jIva ArambhasattAM gaDhitA ya loe, dhammaM na yANaMti vimokkha heuM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 126 ] sUtrakRtAMga 1/10/16 sAvadya AraMbha meM Asakta aura viSaya-bhogoM meM gRddha loga mokSa ke dharma ko nahIM jAte / - kAraNabhUta 11. krodha - pariNAma krodha na kareM / sariso hoi bAlANaM, tamhA bhikkhU Na saMjale / uttarAdhyayana 2/26 krodha karane se sAdhu ajJAniyoM ke samAna ho jAtA hai, ata: sAdhu 12. apazabda zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 131 ] dadatu dadatu gAlIM gAlimaMto bhavantaH / vayamapi tadabhAvAt gAlidAne'pyazaktAH / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/57 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jagati viditametaddIyate vidyamAnaM / na dadatu zazaviSANaM ye mahAtyAgino'pi // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 131] uttarAdhyayana saTIka 2 a0 www Apake pAsa apazabda (gAlI) kA dhana hai, dIjie, dIjiye hamAre pAsa aisA dhana na hone se hama dene meM asamartha haiM / saMsAra meM aisA spaSTa pratIta hai ki jisake pAsa jo hogA vahI degA / yathA zazaviSANa ( kharagoza zrRMga ) hI nahIM to vaha prApta bhI nahIM hogA / 14. 13. bhikSu sahiSNu rahe akkosejjaparo bhikkhuM na tesiM paDisaMjale / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 131 ] H - uttarAdhyayana 2/26 yadi koI bhikSu ko gAlI de to vaha usake prati krodha na kare / saccA bhikSu sama suha dukkha sahe ya je, sa bhikkhU / - - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 132] dazavaikAlika 10/11 jo sukha tathA duHkha meM eka rUpa rahatA hai arthAt anukUla vastu kI prApti meM prasanna na ho aura pratikUla kI prApti meM khinna na ho; vahI saccA bhikSu hai / 15. ajJAnI meM avizvAsa - agIyattharasa vayaNeNaM, amiyaM pi na ghoTTae / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 162] mahAnizItha sUtra 6/144 agItArtha - ajJAnI ke kahane se amRta bhI nahIM pInA cAhie / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /58 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. agItArtha-saMsargaH duHkhada visaM khAejja hAlAhalaM, taM kira mArei takkhaNaM / Na kareggIyatthasaMsaggi, viDhave lakkhaMpijaM tahi // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 162] - mahAnizItha 6/150 halAhala viSapAna karanA zreSTha hai, jo tatkSaNa mRtyu pradAna kara mukta kara detA hai; kintu lAkhoM kA lAbha hone para bhI agItArtha kA sahavAsa / saMsarga nahIM karanA cAhie kyoMki vaha kSaNa-kSaNa du:kha detA hai / 17. agItArtha ke sAtha mata raho agIyattheNa samaM ekkaM, khaNaMddhapi na saMvase / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 162] - mahAnizItha 6/148 agItArtha ke sAtha eka kSaNa bhI na raheM / 18. dhIra sAdhaka aggaM ca mUlaM ca vigiMca dhIre / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 164] - AcArAMga 1/3/2 he dhIra sAdhaka ! tU agra aura mUla kA viveka karake use pahacAna / 19. dhana kI baisAkhI para dharma nahIM calatA dharmArthaM yasya vittehA, tasyA nIhA garIyasI / prakSAlanAddhipaGkasya dUrAdasparzanaM varam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 179] - padmapurANa 5/19/252 evaM hAribhadrIya a. 4/6 dharma-kArya ke lie jise dhana kI cAha hai, usakI vaha cAha bhI zreyaskara nahIM hotI hai / kIcar3a lagAkara phira use dhone kI apekSA dUra rahakara use nahIM chUnA hI acchA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/59 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. puNya-karma vApIkUpataDAgAni devatAyatanAni ca / anna pradAnametattu pUrta tattva vido viduH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 180] __- manusmRti 4/226 - yogadRSTi samuccaya - 117 vApI, kUpa, sarovara tathA devamaMdira banavAnA, anna kA dAna denA pUrta-puNya karma hai, aisA jJAnIjana kahate haiN| 21 buddhiyukta vANI acakkhu ovaneyAraM, buddhiM aNesae girA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 181] - vyavahAra bhASya pIThikA 76 aMdhA vyakti jisaprakAra patha-pradarzaka kI apekSA rakhatA hai, usIprakAra vANI, buddhi kI apekSA rakhatI hai| 22. jJAnI-akhinna nANI no prideve| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 190] evaM [bhAga 4 pR. 2146] - uttarAdhyayana 2/15 jJAnI kheda nahIM kreN| 23. bhojana anucita ajIrNe abhojanamiti / - abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 203] - dharmabindu 21/43 ajIrNa meM bhojana ucita nahIM hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/60 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. roga kA mUla ajIrNa prabhavA rogAH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 203] - dharmasaMgraha 1 adhikAra pR. 8 . evaM dharmabindu saTIka - 33 sAre roga ajIrNa se paidA hote haiN| 25 ajIrNa-prakAra tatrAjIrNaM caturvidhaHAmaM vidagdhaM viSTabdhaM, rasazeSaM tathA param / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 203] - dharmabindu saTIka-33 ajIrNa cAra prakAra kA hai - Ama, vidagdha, viSTabdha aura rasazeSa / caturvidha ajIrNa-vyAkhyA Ame tu dravagandhitvaM, vidagdhe dhUmagandhitA / viSTabdhe gAtrabhaGgo'tra rasazeSe tu jADyatA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 203] - dharmabindu saTIka-34 1 Ama = ajIrNa meM naramadasta tathA chAza Adi kI durgandha - dravagandhI hotI hai / 2. vidagdha = ajIrNa meM kharAba dhUe jaisI durgandha AtI hai / 3. viSTabdha = ajIrNa meM zarIra TUTatA hai, zarIra meM pIr3A hotI hai tathA avayava DhIle par3a jAte haiM aura 4. rasazeSa = ajIrNa meM jar3atA-zithilatA va Alasa AtA hai| 27. ajIrNa-lakSaNa malavAtayorvigandho, viDbhedo gAtragauravamarUcyam / avizuddhazcodgAraH, SaDa jIrNa vyakta liGgAni // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 203] - dharmabindu saTIka-35 abhidhAna rAjendra kISa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/61 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (1) mala aura (2) vAyu kI hamezA se bhinna durgandha (3) viSTA meM hamezA se bhinnatA, (4) zarIra kA bhArIpana (5) anna para aruci tathA (6) burI DakAra AnA / ajIrNa ke ye 6 lakSaNa haiN| 28. ajIrNa se roga mUrchA pralApo vamathuH, prasekaH sadanaM bhramaH / upadravA bhavantyete, maraNaM vA'pya jIrNataH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 203] - dharmabindu saTIka 36 ajIrNa ke kAraNa mUrchA, pralApa, kampana, adhika pasInA va dhuMka AnA, zarIra narama honA tathA cakkara AnA Adi upadrava hote haiM aura acetana se anta meM mRtyu bhI hotI hai arthAt ajIrNa ke samaya kucha na khAkara laMghana karanA caahie| 29. balaprada - jala ajIrNe bhojane vAri, jIrNe vAri balapradam / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 203] vAcaspatyAbhidhAna [koSa cANakya nIti 8/7 badahajamI hone para pAnI balavardhaka hai aura hajama ho jAne para pAnI zaktivardhaka hai| 30. Arjava-aMkura ajjavayAeNaM kAujjuyayaM bhAsujjuyayaM avisaMvAyaNaM jaNayai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 219] - uttarAdhyayana 29/50 sarala bhAva se jIva ko kAyA kI RjutA, bhASA kI RjutA aura avisaMvAdana bhAva kI prApti hotI hai / 31. saccA ArAdhaka avi saMvAyaNaM saMpannayAeNaM jIve / dhammassa ArAhae bhavai // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/62 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 219 ] - uttarAdhyayana 29/50 gadya AlApaka dambharahita, avisaMvAdI AtmA hI dharma kA saccA ArAdhaka hotA hai / 32. saMtulita sva- para je ajjhatthaM jANati se bahiyA jANati / je bahiyA jANati se ajjhatthaM jANati // etaM tulamasiM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 227] evaM [bhAga 6 pR. 1061] AcArAMga 1/1/7/56 jo apane andara [apane sukha-du:kha kI anubhUti] ko jAnatA hai, vaha bAhara [dUsaroM ke sukha-duHkha kI anubhUti] ko bhI jAnatA hai / jo bAhara ko jAnatA hai, vaha andara ko bhI jAnatA hai / isataraha donoM ko, sva aura para ko eka tulA para rakhanA cAhie / 33. adhyAtma- doSa kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM / lobhaM cautthaM ajjhatthadosA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 227] sUtrakRtAMga 1/6/26 krodha, mAna, mAyA aura lobha - ye cAroM antarAtmA ke (adhyAtma ke) bhayaMkara doSa haiM / 34. - adhyAtma-svarUpa , aucityAd vRttamuktasya vacanAt tattva- cintanam / maitryAdi sAramatyanta- madhyAtmaM tad vido viduH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 227] yogabindu - 358 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /63 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aucityapUrNa - vidhivat cAritrya sevI puruSa kA zAstrAnugAmI tattva-cintana, maitrI, karuNA, pramoda tathA mAdhyasthAdi uttama bhAvanAoM kA jIvana meM svIkAra karanA jJAnIjanoM dvArA 'adhyAtma' kahA jAtA hai| 35. vacanagupta - AtmasaMvRtta vaigutte ajjhappa saMvuDe parivajjae sadA pAvaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 229] - AcArAMga 1/5/4/165 mauna tathA AtmalIna hokara pApakarma se dUra rahe / 36. jJAna aura karma Ahesu vijjA caraNaM pamokkhaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 240] evaM [bhAga 3 pR. 556] - sUtrakRtAMga 1/12/11 jJAna aura karma [vidyA evaM caraNa] se hI mokSa prApta hotA hai / 37. aSTa pUjA puSpa ahiMsA satya masteyaM, brahmacaryamasaGgatA / gurubhakti stapojJAnaM, satpuSpANi pracakSate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 246] - hAribhadrIya aSTaka 3 ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, ni:saMgatA, guru-bhakti, tapa aura jJAna - ye pUjA ke ATha phUla kahalAte haiM / 38. buddhi-guNa zuzrUSA zravaNaM caiva, grahaNaM dhAraNaM tathA / aho'poho'rtha vijJAnaM, tattva jJAnaM ca dhI guNAH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 247] - abhidhAna ciMtAmaNi 2/210 -211 evaM kAmandakIya nItisAra 4/21 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/64 - Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sunane kI icchA karanA (zuzrUSA), sunakara tattva ko grahaNa karanA (zravaNa), grahaNa kie hue tattva ko hRdaya meM dhAraNa karanA (grahaNa), phira usa para vicAra karanA (dhAraNA), vicAra karane ke pazcAt usakA samyak prakAra se nizcaya karanA (UhApoha), nizcaya dvArA vastu ko samajhanA (arthavijJAna) aura anta meM usa vastu ke tattva kI jAnakArI karanA (tattvajJAna)- ye buddhi ke ATha guNa haiN| 39. naraka-dvAra catvAro naraka dvArAH, prathamaM rAtri bhojanam / parastrI saGgamazcaiva, sandhAnAnanta kAyike // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 264] - dharmasaMgraha 2 adhi0 pR. 75 evaM manusmRti naraka gamana ke cAra dvAra haiM - 1. rAtribhojana, 2. parastrI gamana, 3. acAra bhakSaNa aura 4. anantakAya bhakSaNa / 40. kriyA-baMdha ahAttaM riyaMrIyamANassairiyAvahiyA kiriyA kjjti| ussuttaM rIyaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjati // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 272] - bhagavatI 7/1/16 [2] siddhAntAnukUla pravRtti karanevAlA sAdhaka aipithika [alpa-kAlikA kriyA kA bandha karatA hai| siddhAnta ke pratikUla pravRtti karanevAlA sAMparAyika cirakAlika] kriyA kA bandha karatA hai / 41. nAnA pradarzana mAyI viuvvati, no amAyI viuvvati / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 274] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/65 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 1319126 jisake antara meM mAyA kA aMza hai, vahI vikurvaNA [ nAnA rUpoM kA pradarzana] karatA hai | amAyI [saralAtmAvAlA ] nahIM karatA / 42. santa-hRdaya sArada salila iva suddhahiyayA vihaga iva vipyamukkA vasuMdharA iva savva phAsa visahA / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 278] sUtrakRtAMga 2/2/38 munijanoM kA hRdaya zaradakAlIna nadI ke jala kI taraha nirmala hotA hai / ve pakSI kI taraha bandhanoM se mukta aura pRthvI kI taraha samasta sukhaduHkhoM ko samabhAva se sahana karanevAle hote haiM / 43. zramaNa-dharma khaMtI ya maddava'jjava, muttI tava saMjame ya bodhavve | saccaM soyaM AkiMcaNaM ca, baMbhaM ca jai dhammo // - - kSamA, mArdava [mRdutA], saralatA, karmabandha se mukta hone kI bhAvanA, tapazcaraNa, saMyama, satya-bhASaNa, Abhyantara zuddhi, akiJcana bhAva aura brahmacarya kA pAlana ye dasa zramaNa dharma hai / zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 279] titthogAlI paiNNaya 1207 44. saMyamI AtmA icchA kAmaM ca lobhaM ca saMjao parivajjae / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 280 ] uttarAdhyayana 35/3 icchA, kAma-vAsanA aura lobha ko chor3a de / - - abhidhAna rAjendra koSa meM sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /66 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. zramaNa-nivAsa maNoharaM cittaharaM, malladhUveNa vAsiyaM / sakavADaM paMDurUlloyaM, maNasA vi na patthae // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 280] - uttarAdhyayana 35/4 muni aise nivAsa kI mana se bhI icchA nahIM kare, jo manohara ho, jo citra yukta ho, jo mAlA aura dhUpa se sugandhita ho, daravAje sahita ho aura zveta candrave vAlA ho| 46. nirgrantha-nivAsa phAsuyammi aNAbAhe, itthIhiM aNabhidue / tattha saMkappae vAsaM, bhikkhU parama saMjae // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 280] - uttarAdhyayana 35/7 ' jo sthAna prAsuka ho, kisI ko pIDAkArI na ho evaM jahA~ striyoM kA upadrava na ho, parama saMyamI sAdhu vahA~ nivAsa kare / 47. AhAra kyoM ? na rasaTTAe bhuMjejjA javaNaTThAe mahAmuNI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 281] - uttarAdhyayana 35/17 - muni svAda ke lie athavA zArIrika dhAtuoM kI vRddhi ke lie AhAra na kare, apitu saMyama rUpa yAtrA ke nirvAha ke lie hI AhAra grahaNa kre| 48. kaMcana mATI jAne samaleThu kaMcaNe bhikkhU / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 281] - evaM [bhAga 7 pR. 281] - uttarAdhyayana 35/13 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/67 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni sonA aura miTTI ke Dhele ko samAna samajhanevAlA hotA hai / 49. bhikSAvRtti sukhAvaha bhikkhAvittI suhAvahA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 281 ] uttarAdhyayana 35/15 bhikSAvRtti sukha denevAlI hai / 50. muni-pravRtti sukkajjhANaM jhiyAejjA, aniyANe akiMcaNe / vosaTTakAe viharejjA, jAva kAlassa pajjao // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 282 ] uttarAdhyayana 35/19 muni zukladhyAna meM lIna rahe, sAMsArika sukhoM kI kAmanA na kare, sadA akiJcanavRtti se rahe tathA jIvanabhara kAyA kA tyAga kara vicaraNa karatA rhe| 51. sAdhaka - eSaNA rahita - accaNaM rayaNaM ceva, vaMdaNaM pUyaNaM tahA / iDDhI sakkAra - sammANaM, maNasA vi na patthae // zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 282] uttarAdhyayana 35/18 saMyamI sAdhaka arcanA, vandanA, pUjA, Rddhi, satkAra aura sammAna ko mana se bhI na cAhe / 52. pUrNa Atmastha nimmamo nirahaMkAro, vIyarAgo aNAsavo / saMpatto kevalaM nANaM, sAsae parinivvuDe // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 282 ] uttarAdhyayana 35/21 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa khaNDa-1 /68 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmama, nirahaMkAra, vItarAga aura AsravoM se rahita nirgrantha muni, zAzvata kevala jJAna ko pAkara parinivRtta ho jAtA hai arthAt pUrNatayA Atmastha ho jAtA hai| 53. hitakArI paritApa kAmaM paritAvo, asAyahetu jiNehiM pnnto| Ata-parahitakaro puNa, icchijjai dussale khalu u|| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 297] - bahadAvazyaka bhASya 5108 yaha ThIka hai ki jinezvara deva ne para-paritApa ko du:kha kA hetu batAyA hai, kintu zikSA kI dRSTi se duSTa ziSya ko diyA jAnevAlA paritApa isa koTi meM nahIM AtA hai, cUMki vaha to sva-para kA hitakArI hotA hai / 54. lobha meM anAkRSTa NIvAre ya na lIejjA, chinna sote aNAile / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 306] . - sUtrakRtAMga 1/15/12 zoka aura viSaya-kaSAya rahita AtmA, pralobhana dekara sUara ko phaMsAne vAle cAvala ke dAne kI taraha kSaNika viSaya-lobha meM AkarSita na hove / 55. tapazcaraNa bhava koDI saMciyaM kamma, tavasA nijjarijjaI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 321] - evaM [bhAga 4 pR. 2200] - uttarAdhyayana 30/6 sAdhaka karor3oM bhavoM ke saMcita karmoM ko tapazcaraNa ke dvArA kSINa kara detA hai| 56. tapa, karmakSaya - prakriyA jahA mahAtalAgassa, sannirUddhe jalAgame / ussicaNAe tavaNAe, kameNaM sosaNA bhave // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/69 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evaM tu saMjayassA vi pAvakamma nirAsave / bhavakor3i saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjai // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 321] - evaM [bhAga 4 pR. 2199 - 2200] - uttarAdhyayana 30/5-6 jisaprakAra kisI bar3e tAlAba kA pAnI samApta karane ke lie pahale jala ke Ane ke mArga roke jAte haiM phira kucha pAnI ulIca-ulIca kara bAhara pheMkA jAtA hai aura kucha sUrya kI teja dhUpa se sUkha jAtA hai usIprakAra saMyamI puruSa vratAdi ke dvArA nae karsivoM ko roka detA hai aura purAne karor3oM janmoM ke saMcita kie hue karmoM ko tapa ke dvArA sarvathA kSINa kara DAlatA hai / 57. durlabha mAnava-bhava . mANussaM khu sudullahaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 322] - uttarAdhyayana 20/11 manuSya janma nizcaya hI durlabha hai| 58. anAtha nAtha kaise ? appaNA aNAho saMto, kahassa nAho bhavissasi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 323] - uttarAdhyayana 20/12 tU svayaM anAtha hai, to phira dUsare kA nAtha kaise hogA ? 59. mitra-zatru kauna ? apyAmittamamittaM ca duppaTThi ya supaTThio / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 325] - evaM [bhAga 2 pR. 231] - uttarAdhyayana 20/37 sadAcAra meM pravRtta AtmA mitra hai aura durAcAra meM pravRtta hone para vahI zatru hai| 1 . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/70 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60. AtmA hI saba kucha appAnaI vaitaraNI, appA kUDasAmalI / appA kAmaduhA dhenU, appA me naMdaNaM vaNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 325] ____ - evaM [bhAga 2 pR. 231] - uttarAdhyayana 20/36 merI [pApa meM pravRtta] AtmA hI vaitaraNI nadI aura kUTa zAlmalI vRkSa ke samAna kaSTadAyI hai / AtmA hI satkarma meM pravRtta] kAmadhenu va naMdanavana ke samAna sukhadAyI bhI hai / 61. kAyara-jana sIyanti ege bahu kAyarA narA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 325] - uttarAdhyayana 20/38 aneka manuSya kAyara hote hue du:khI hote haiM / 62. vIra mArgAnusaraNa ke ayogya AuttayA jassaya natthi kAI / iriyAe bhAsAe tahesaNAe // AyANa nikkheva duguMchaNAe / na vIra jAyaM aNujAI maggaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 325-326] - uttarAdhyayana 20/40 jise IryA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepa aura utsarga samiti meM kiMcit mAtra yatanA [viveka] nahIM hai, vaha muni vIra mArga kA anusaraNa nahIM kara sktaa| 63. karmabandha-anuccheda jo pavvaittANa mahavvayAiM sammaM no phAsayati pmaayaa| aniggahapyAyarasesugiddhe,na mUlaochiMdai baMdhaNaM se // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/71 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 325] - uttarAdhyayana 20/39 jo sAdhu banakara mahAvratoM kA acchI taraha pAlana nahIM karatA, indriyoM kA nigraha nahIM karatA tathA rasoM meM Asakta rahatA hai, vaha mUla se karma bandhanoM kA uccheda nahIM kara pAtA / 64. kartA-bhoktA-AtmA appA kattA vikattA ya, dukkhANa ya suhANa ya / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 325] - evaM [bhAga 2 pR. 231] - uttarAdhyayana 20/37 AtmA hI sukha-duHkha kA kartA aura bhoktA hai / 65. ratnapArakhI rADhAmaNI veliyappakAse, amahagghae hoi hu jANaesu / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 326] - uttarAdhyayana 20/42 vaiDUrya ratna ke samAna camakanevAle kA~ca ke Tukar3e kA, jAnakAra jauharI ke samakSa kucha bhI mUlya nahIM hotaa| 66. viSaya veSTita dharma visaM tu pIyaM jaha kAla kUDaM, haNAi satthaM jaha kuggihIyaM / eseva dhammo visao va vanno, haNAi veyAla ivAvivaNNo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 326] - uttarAdhyayana 20/44 jaise piyA huA kAlakUTa viSa aura viparIta pakar3A huA zastra apanA hI ghAtaka hotA hai, vaise hI zabdAdi viSayoM kI pUrti ke lie kiyA huA dharma bhI aniyaMtrita vetAla ke samAna sAdhaka kA vinAza kara DAlatA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/72 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. nimittajJa je lakkhaNaM suviNaM pauMjamANe / nimitta koUhala saMpagADhe // kuheDa vijjAsavadAra jIvI / na gacchai saraNaM taMmi kAle // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 326] - uttarAdhyayana 20/45 jo zramaNa lakSaNa aura svapnoM kA zubhAzubha phala batAtA hai, nimitta bhUkaMpAdi dvArA bhaviSya kahatA hai, jo kautuka-kArya meM atyanta Asakta hai tathA ina asatya evaM AzcaryakAriNI vidyAoM se apanA jIvana bItAtA hai vaha karmaphala bhogane ke samaya kisI kI zaraNa nahIM pA sktaa| 68. AtmahantA na taM arI kaMTha chettA karei, jaM se kare appaNiyA durappA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 327] - uttarAdhyayana 20/48 gardana kATanevAlA zatru vaisA anartha nahIM karatA, jaise bigar3A huA apanA mana [AtmA] karatA hai| 69. agnivat sarvabhakSI - zramaNa uddesiyaM kIyagaDaM niyAgaM, __ ta muMcaI kiMci aNesaNijjaM / aggivivA savvabhakkhI bhavittAio cue gacchai kaTu pAvaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 327] - uttarAdhyayana 20/47 jo zramaNa auddezika, krItakRta, niyatapiMDa aura aneSaNIya kiMcita mAtra bhI padArtha nahIM chor3atA, vaha agnivat-sarva bhakSI hokara pApakarma karake narakAdi meM jAtA hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/73 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70. nirgrantha-patha maggaM kusIlANa jahAya savvaM, mahAniyaM ThANavae paheNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 327] - uttarAdhyayana 20/51 medhAvI ko kuzIla puruSoM ke mArga ko chor3akara mahAnirgranthoM ke mArga para calanA caahie| 71. gRddhAtmA kurarIvat kurarIvivA bhoga rasANu giddhA, nira? soyA pritaavmei| __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 327] - uttarAdhyayana 20/50 kAma-bhogoM ke rasoM meM gRddha AtmA anta meM nirarthaka zoka karanevAlI kurarI nAmaka pakSI kI taraha paritApa ko prApta hotI hai| 72. nirgrantha nirAzrava nirAsave saMkha viyANa kamma, uvei ThANaM viuluttamaM dhuvaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 327] - uttarAdhyayana 20/52 nirgrantha nirAzrava hokara karmoM kA samyak prakAra se kSaya karake vipula, uttama aura dhruva sthAna ko prApta hotA hai| 73. padArtha - anityatA yatprAtastanna madhyAhne, yanna madhyAhne na tannizi / nirIkSyate bhave'smin hi, padArthAnAmanityatA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 331] - dharmasaMgraha saTIka 3 adhikAra evaM yogazAstra4/57 ( . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/74 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jisa padArtha kI sthiti prAta:kAla meM hai, vaha madhyAhna ke samaya nahIM rahatI aura jo madhyAhna meM dikhAI detI hai vaha saMdhyA ko nahIM dikhAI detI / isaprakAra isa saMsAra meM padArthoM kI anityatA dikhAI detI hai| 74. vinazvara zarIra zarIraM dehinAM sarva - puruSArtha nibandhanam / pracaNDapavanoddhRta, - ghanAghanavinazvaram // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 331] - yogazAstra 4/58 sabhI puruSArthoM kA kAraNabhUta manuSyoM kA yaha zarIra pracaNDa vAyu se bikhere gae bAdala jaisA vinAzazIla hai / . 75. tIna AI - gaI kallola capalA lakSmIH, saGgamAH svapnasaMnibhAH / vAtyAvyatikarotkSipta - tulatulyaM ca yauvanam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 331] - yogazAstra 4/59 lakSmI samudra kI taraMgoM ke samAna capala hai, svajanAdi ke saMyoga svapnavat hai aura javAnI vAyu ke samUha se ur3AI gaI ruI jaisI hai / 76. anitya-cintana ityanityaM jagadvRttaM, sthira cittaH pratikSaNam / tRSNA kRSNAhimantrAya nirmamatvAya cintayet // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 332] - - yogazAstra 4/60 tRSNA rUpI kAlI nAgina ko vaza karane vAle maMtra ke samAna vItarAga-bhAva kI prApti ke lie jagat ke isa anitya svarUpa kA sthira citta se pratikSaNa ciMtana karanA caahie| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/75 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77. dambha ! jai viyaNigiNe kise care,jaiviya bhuNjiymaasmNtso| je iha mAyAdi mijjatI, AgaMtA gabbhAya'NaMta so // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 332] - sUtrakRtAMga 1/2/1/9 bhale hI nagna rahe, mAsa-mAsa kA anazana kare aura zarIra ko kRza evaM kSINa kara DAle, kintu jo andara meM dambha rakhatA hai, vaha janma-maraNa ke ananta cakra meM bhaTakatA hI rahatA hai / 78. jIvana-maraNa tAle jaha baMdhaNaccute, evaM Aukkhayammi tuTTatI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 332] - sUtrakRtAMga 1/2/1/6 jaise baMdhana se girA huA tAr3aphala TUTa jAtA hai, vaise hI AyuSya ke kSaya hote hI prANI paraloka calA jAtA hai / 79. jIvana-kSaNabhaMgura purisoramapAva kammuNA, paliyaMtaM maNuyANa jIviyaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 332] - sUtrakRtAMga 1/2/1/10 he puruSa ! tU jIvana kI kSaNabhaMguratA ko jAnakara zIghra hI pApakarmoM se mukta ho jaa| 80. mohakarma saMcayI sannA iha kAma mucchiyA, moha jaMti narA asaMvuDA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 332] - sUtrakRtAMga 1/2/1/10 jo manuSya isa saMsAra meM Asakta haiM, viSaya-bhogoM meM mUrchita haiM aura hiMsA jhUTha Adi pApoM se nivRtta nahIM hai, ve mohakarma kA saMcaya karate rahate haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/76 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81. karma vipAka abhinUma kaDehiM mucchie, tivvaM se kammehiM kiccatI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 332] - sUtrakRtAMga 1/2/1/7 mAyA Adi pracchanna dAmbhika kRtyoM meM Asakta vyakti anta meM karmoM dvArA tIvra kleza pAtA hai| 82. anuzAsana aNusAsaNa meva pakkame / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 332] - sUtrakRtAMga 1/2/1/11 anuzAsana ke anurUpa saMyamamArga meM hI parAkrama karo / 83. mandabuddhi upadeza-pAtra nahIM Ame ghar3e nihittaM, jahA jalaM taM ghaDaM viNAsei / ia siddhaMta rahassaM, appAhAraM viNAsei // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 351] - nizItha bhASya 6243 miTTI ke kacce ghar3e meM rakhA huA jala jisaprakAra usa ghar3e ko hI naSTa kara DAlatA hai, vaise hI mandabuddhi ko diyA huA gaMbhIra zAstra-jJAna, usake vinAza ke lie hI hotA hai| 84. yathA AkRti tathA guNa yatrAkRtistatra guNAH vasanti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 352] - dvAtriMzat dvAtriMzikA saTIka 1 manuSya kI jaisI AkRti hai tadanurUpa usameM guNa rahate haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/77 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85. kalyANa-kAmanA ke kallANaM necchai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 353] - bRhatkalpa bhASya 247 saMsAra meM kauna aisA hai, jo apanA kalyANa na cAhatA ho / 86. tejasvI vacana guNa suTThiyarasa vayaNaM, ghayaparisittuvva pAvao bhAi / guNa hINassa na sohai, neha vihUNo jaha paIvo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 353] - bRhatkalpa bhASya 245 guNavAn vyakti kA vacana ghRtasiMcita agni kI taraha tejasvI hotA hai, jabaki guNahIna vyakti kA vacana sneharahita (tela zUnya) dIpaka kI taraha teja aura prakAza se zUnya hotA hai / 87. mahAjana-mArga jo uttamehiM pahao, maggo so duggamo na sesANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 353] - bRhatkalpa bhASya 249 jo mArga mahApuruSoM dvArA calakara prahata = sarala banA diyA gayA hai, vaha anya sAmAnya janoM ke lie durgama nahIM hotA / 88. dRSTi - darpaNa davie daMsaNa suddhA, daMsaNa suddhassa caraNaM tu / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 356] - oghaniyukti bhASya 7 dravyAnuyoga (tattvajJAna) se darzana [dRSTiI zuddha hotA hai aura darzana zuddhi hone para cAritra kI prApti hotI hai / : abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/78 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89. dharmakathA caraNa paDivatti heDaM, dhammakahA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 356] - oghaniyukti bhASya 7 AcAra rUpa sadaguNoM kI prApti ke lie dharmakathA kahI jAtI hai / 90. para-brahma agamya atIndriyaM paraM brahma, vizuddhAnubhavaM vinA / zAstra yukti zatenApi, nagamyaM yad budhAH jaguH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 392] - jJAnasAra 26/3 jo parabrahma hai vaha atIndriya hai, parantu vizuddha anubhava ke binA saikar3oM zAstra-yuktiyoM se bhI use nahIM jAnA jAtA, aisA paNDitajana kahate haiN| 91. zAstra:mAtra digdarzaka vyApAraH sarvazAstrANAM dikpradarzanameva hi / pAraM tu prApayatyeko'nubhavo bhavavAridheH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 392) - jJAnasAra 26/2 vastuta: sarva zAstroM kA udyama digdarzana karAne kA hI hai, lekina sirpha eka anubhava hI saMsAra samudra se pAra lagAtA hai| 92. zAstrAsvAdI virale keSAM na kalpanAdI, zAstra kSIrA'vagAhinI / viralAtadrasAsvAda vido'nubhava jihvayA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 393] - jJAnasAra 26/5 loga zAstra rUpI khIra apanI-apanI kalpanA rUpI kar3achI se hilAte haiM, parantu anubhavarUpI jIbha se usakA svAda to virale loga hI lete haiM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/79 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93. dharma-pAtratA aNusAsaNaM puDho pANe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 421] - sUtrakRtAMga 1/15/11 eka hI dharmatattva ko pratyeka prANI apanI-apanI bhUmikA ke anusAra pRthak-pRthaka rUpa meM grahaNa karatA hai| 94. satyopadeza sacce tattha kare hu vakkama / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 421] - sUtrakRtAMga 1/2/3/14 satya ho, usI meM parAkrama kro| 95. syAdvAda kA sikkA AdIpamA vyoma sama svabhAvaM / syAdvAda mudrAnati bhedivastu // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 423] - anyayoga vyavaccheda dvAtrizikA - 5 syAvAda kA sikkA saMpUrNa saMsAra meM calatA hai / choTe se dIpaka se lekara vyApaka vyoma (AkAza) paryanta sabhI vastue~ syAvAda-anekAnta kI mudrA se aGkita hai| 96. syAdvAda bhAge siMho naro bhAge, yo'rtho bhAga dvayAtmakaH / tama bhAgaM vibhAgena, narasiMhaH pracakSate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 425] . - zAstravArtA samuccaya nRsiMhAvatAra zarIra kA eka bhAga siMha ke samAna hai aura dUsarA bhAga puruSa ke samAna hai / paraspara do viruddha AkRtiyoM ke dhAraNa karane se yadyapi vaha bhAga rahita hai; phira bhI vibhAga karake loga use "narasiMha" kahate haiN| ( abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/80 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97. padArtha - svarUpa ghaTamauli suvarNArthI nAzotpAda sthitiSvayam / zokapramoda mAdhyasthaM janoyAti sahetukam // payovrato na dadhyati na payo'ti dadhivrataH / agorasa vrato nobhe tasmAd vastu trayAtmakam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 425] - AptamImAMsA 59-60 ghar3e, mukuTa aura sone ko cAhane vAle puruSa ghar3e ke nAza, mukuTa ke utpAda aura sone kI sthiti meM krama se zoka, harSa aura mAdhyastha bhAva rakhate haiM tathA dUdha kA vrata rakhanevAlA puruSa dahI nahIM khAtA, dahI kA niyama lenevAlA puruSa dUdha nahIM pItA aura gorasa kA vrata lenevAlA puruSa dUdha aura dahI donoM nahIM khAtA; isalie saMsAra kI pratyeka vastu utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa hai| 98. vastu-tattva prarUpaNA davvaM khittaM kAlaM, bhAva pajjAya desasaMjoge / bhedaM ca pamucca samA, bhAvANaM paNavaNa pajjA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 438] - sanmatitarka 3/60 vastu tattva kI prarUpaNA dravya, kSetra, kAla, bhAva,' paryAya, deza, saMyoga aura bheda ke AdhAra para hI samyaka hotI hai| 1. padArtha kI mUla jAti, 2. sthiti kSetra, 3. yogya samaya, 4. padArtha kI mUla zakti, 5. zaktiyoM ke vibhinna pariNamana arthAt kArya, 6. vyAvahArika sthAna, 7. Asa-pAsa kI paristhiti, 8. prakAra] / 99. yogya-pravaktA Na hu sAsaNa bhattI me-ttaeNa siddhanta jANao hoi / Na vi jANao viNiyamA, paNavaNA nicchio NAma // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/81 - Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 440] - sanmati tarka 3/63 mAtra Agama kI bhakti ke bala para hI koI siddhAnta kA jJAtA nahIM ho sakatA aura hara koI siddhAnta kA jJAtA bhI nizcita rUpa se prarUpaNA karane ke yogya pravaktA nahIM ho sakatA / 100. syAvAda - nityAnitya icceya gaNi piDagaM, niccaM davvaTThiyAe nAyavvaM / pajjAeNa aNiccaM, niccAniccaM ca siyavAdo // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 441] - titthugAlI payannA mUla 870 yaha gaNipiTaka dravya yA tattva kI apekSA se nitya hai aura paryAya arthAt zabda kI apekSA se anitya hai / isaprakAra vastu kI nityAnityatA kA jo pratipAdaka hai, vaha 'syAdvAda' hai / 101. syAdvAda - mahimA jo siyavAyaM bhAsati, pamANa-nayapesalaM guNAdhAraM / bhAvei seNa seyaM, so hi pamANaM pavayaNassa // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 441] - titthugAlI payannAmUla 871 jo pramANa aura naya ke viziSTa guNoM ke dhAraka syAdvAda kA vyAkhyAna karatA hai arthAt syAvAda kI apekSA se vastu svarUpa kA vivecana karatA hai vaha gaNipiTaka bhAva kI apekSA se naSTa nahIM hotA hai aura vahI jinapravacana kI prAmANikatA kA AdhAra hai / 102. syAdvAda - niMdaka jo siyavAyaM niMdati, pamANa naya pesala guNAdhAraM / bhAveNa duTThabhAvo, na so pamANa pavayaNassa // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 441] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/82 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - titthugAlI payannA mUla 872 jo pramANa aura naya ke viziSTa guNoM ke dhAraka syAvAda kI niMdA karatA hai vaha bhAvoM se duSTa bhAvavAlA hai, usakA kathana pravacana kA pramANa nahIM ho sakatA hai arthAt usakA kathana prAmANika nahIM hai| 103. ajJAna : duHkharUpa ajJAnaM khalu kaSTa, krodhAdibhyo'pi sarvapApebhyaH / arthaM hitamahitaM vA na vetti yenAvRtto lokaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 488] - zrI AgamIya sUktAvali - pR. 19 o AcArAMga sUktAni 23 (113) ajJAna, krodhAdi sarva pApoM se bhI sacamuca hI bar3A du:khadAyI hai, kyoMki isase AcchAdita loga hitAhita vastu ko nahIM smjhte| 104. ajJAnatA kaSTa ajJAnaM khalu kaSTam / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 488] - zrI AgamIya sUktAvali pR. 19 - AcArAMga sUktAni 23 (113) ajJAnatA hI sabhI prakAra se musIbateM khar3I karatI haiN| 105. mUrkha - guNa mUrkhatvaM hi sakhe ! mamApi rUcitaM tasmin yadaSTau gunnaaH| nizcintau bahubhojano'trapamAnA naktaMdivAzAyakaiH // kAryAkArya vicAraNAndhabadhiro' mAnApamAne sama: / prAyeNAmaya varjito dRDha vapu mUrkhaH sukhaM jIvati // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 488] uttarAdhyayana sUtra saTIka 3 adhyayana abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/83 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he sakhe ! jisa mUrkha meM ye ATha guNa haiM, ve mujhe bhI acche lagate haiM / 1. nizcinta 2. atibhojI 3 atrapamAna (nirlajja ) 4. rAta - dina zayana karanevAlA 5. kArya- akArya kI vicAraNA meM aMdhA aura baharA 6. mAna-apamAna meM samAna 7. niroga aura 8. majabUta zarIra * ye ATha guNa jisameM haiM, vaha mUrkha sukhapUrvaka jItA hai / - 106. saphala jIvana - nAnAzAstra subhASitAmRtarasaiH zrotrotsavaM kurvatAm, yeSAM yAnti dinAni paNDitajana vyAyAmakhinnAtmanAm / teSAM janma ca jIvitaM ca saphalaM tai raiva bhUrbhUSitA, zeSai kiM pazuvadviveka rahitai bhUbhAra bhUtairnaraiH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 488 ] uttarAdhyayana saTIka 3 adhyayana - O nAnAzAstroM ke subhASita amRta rasa se jo apane kAnoM ko sArthaka kara rahe haiM tathA jo vidvajjanoM ke sAtha nirantara zAstroM ke vyAyAma se svayaM ko thakAte hue apane dina vyatIta karate haiM, unhIM mahApurUSoM kA jIvana saphala hai tathA unhIM se yaha dharA suzobhita hai / zeSa nara to pazuvat vivekarahita mAtra bhUmi ke bhAra hetu hI vicaraNa karate haiM / 107. moha mUr3ha asaMkiyAI saMkaMti, saMkiyAiM asaMkiNo / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 491 ] sUtrakRtAMga 1/1/2/6 moha mUr3ha manuSya ko jahA~ vastutaH bhaya kI AzaMkA hai, vahA~ to bhaya kI AzaMkA karate nahIM hai aura jahA~ bhaya kI AzaMkA jaisA kucha nahIM hai, vahA~ bhaya kI AzaMkA karate haiM / 108 andhoM kA bhaTakAva -- aMdho aMdhaM pahaMNito, dUramaddhANa gacchati / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 492] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/84 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - sUtrakRtAMga 1/1/2/19 aMdhA, aMdhe kA pathapradarzaka banatA hai, to vaha abhISTa mArga se dUra bhaTaka jAtA hai| 109. anuzAsana appaNo ya paraM NAlaM kuto aNNe'Nu sAsiuM ? - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 492] - sUtrakRtAMga 1/1/2/17 jo apane para anuzAsana nahIM rakha sakatA, vaha dUsaroM para anuzAsana kaise rakha sakatA hai ? 110. piMjare kA pakSI evaM takkAe sAheMtA dhammA'dhamme akoviyA / dukkhaM te nAi tujhaMti, sauNI paMjaraM jahA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 493] - sUtrakRtAMga 1/1/2/22 jo dharma aura adharma se savarthA anajAna vyakti kevala kalpita tarkoM ke AdhAra para hI apane maMtavya kA pratipAdana karate haiM, ve apane karma-bandhana ko tor3a nahIM sakate jaise ki pakSI piMjare ko nahIM tor3a pAtA hai / 111. durAgraha-pAza sayaM sayaM pasaMsaMtA garahaMtA paraM vaiM / je u tattha viussaMti saMsAraM te viussiyA // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 493] - sUtrakRtAMga 1/1/2/23 apane - apane mata kI prazaMsA karate hue aura dUsare ke vacana kI niMdA karate hue jo matavAdIjana usa viSaya meM apanA pANDitya prakaTa karate haiM, ve janma - maraNAdi rUpa cAturgatika saMsAra meM dRr3hatA se baMdhe - jakar3eM rahate haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/85 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112. bhAva-vAsita hRdaya maitryA sarveSu sattveSu, pramodena guNAdhike / madhyastheSvavinIteSu, kRpayA duHkhiteSu ca // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 496] - evaM bhAga 2 pR. 503 - pravacanasAroddhAra 67 dvAra samagra jIvasRSTi ke prati maitrI bhAva banAe rakhanA, apane se adhika guNIjanoM ke prati pramodabhAva rakhanA, avinIta-uddhata logoM para madhyasthaupekSA bhAva rakhanA aura du:khI logoM ke prati karUNAbhAva banAe rakhanA caahie| 113. Atmavat - svarUpa nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo, na zoSayati mArutaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 502-780] - evaM [bhAga 6 pR. 747] | - bhagavadgItA 2/23 isa AtmA ko na zastra kATa sakate haiM, na Aga jalA sakatI hai, na pAnI galA sakatA hai aura na havA sukhA sakatI hai / 114. Atma-svarUpa acchedyo'yamadAhyo'ya-mavikAryo'yamucyate / nityaH sarvagataH sthANuracalo'yaM sanAtanaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 502] - evaM [bhAga 6 pR. 747] ... - bhagavadgItA 2/24 yaha AtmA acchedya hai, abhedya hai, vikAra rahita hai, yaha nitya, sarvavyApI, sthira, acala aura sanAtana hai / abhidhAna rAjendra kopa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/86 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115. artha : duHkhada arthAnAmarjane duHkhamarjitAnAM ca rakSaNe / Aye duHkhaM vyaye duHkhaM, dhigarthaM duHkhakAraNam // ( pAThAntaram - dhigartho'nartha bhAjanam // ) zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 506-803] sthAnAMga sUtra saTIka 313 paJcatantra 21124 dhana ke kamAne meM du:kha, kamAye hue dhana kI rakSA meM duHkha, usake nAza meM du:kha aura kharca meM duHkha ! ataH aise duHkha ke kAraNa rUpa dhana ko dhikkAra hai / isase kaSTa hI kaSTa hai / 1 - - - 116. dharma artha- kAmaH avirodhI jiNa vayaNammi pariNae, avatthavihi aNu ThANao dhammo / sacchA ' sayappayogA, attho vIsaMbhao kAmo // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 507 ] dazavaikAlika niyukti 264 apanI-apanI bhUmikA ke yogya bihita anuSThAna rUpa dharma, svaccha Azaya se prayukta artha, maryAdAnukUla vaivAhika niyaMtraNa se svIkRta kAmajinavANI ke anusAra ye paraspara avirodhI hai / 117. dharma - artha - kAma avisaMvAdI dhammo attha kAmo bhinne te piMDiyA paDisavattA / jiNavayaNa uttinnA, avasattA hoMti nAyavvA // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 507 ] dazavaikAlika niyukti 262 dharma, artha aura kAma ko bhale hI anya koI paraspara virodhI mAnate ho, kintu jinavANI ke anusAra to ve kuzala anuSThAna meM avatarita hone ke kAraNa paraspara avirodhI hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /87 - Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118. dharma-phala dhammassa phalaM mokkho| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 507] - dazavaikAlika niyukti 265 dharma kA phala mokSa hai| 119. sat, sat atthittaM atthitte pariNamai, natthittaM natthitte pariNamai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 518] - bhagavatI 1/3/7 [1] astitva astitva meM pariNata hotA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNata hotA hai arthAt sat sadA sat hI rahatA hai aura asat sadA asat / 120. sthira-zAzvata ! athire paloTTati, no thire paloTTati; athire bhajjati, no thire bhajjati // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 518] - bhagavatI 1/9/28 asthira badalatA hai, sthira nahIM badalatA / asthira TUTa jAtA hai, sthira nahIM ttuutttaa| 121. sat - asat nAsato jAyate bhAvo, nA bhAvo jAyate sataH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 518] - bhagavadgItA 2/16 jo asat hai, usakA kabhI bhAva [astitva] nahIM hotA aura jo sat hai; usakA kabhI abhAva [anastitva] nahIM hotaa| 122. cakSuSmAn adakkhuva dakkhuvAhitaM saddahasu / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/88 - Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 525] - sUtrakRtAMga 1/2/3/11 nahIM dekhanevAloM ! tuma dekhanevAloM kI bAta para vizvAsa karake clo| 123. cauryakarma adiNNAdANaM hara daha maraNa bhaya kalusatAsaNa para saMtikabhejja lobhamUlaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 526] - praznavyAkaraNa 1/3/12 yaha adattAdAna [corI] paradhana, apaharaNa, dahana, mRtyu, bhaya, malInatA [kaluSatA] trAsa, raudra dhyAna aura lobha kA mUla hai / 124. anArya karma adattAdANaM..............akittikaraNaM aNajjaM...............sadA sAhu garahaNijjaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 526] - praznavyAkaraNa 1/3/9 adattAdAna [corI] apayaza karanevAlA anArya karma hai / yaha sabhI bhale AdamiyoM dvArA sadaiva niMdanIya hai / 125. cora, nirdayI paradavvaharA NarA NiranukaMpA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 528] praznavyAkaraNa 1/3/11 parakIya dravya kA apaharaNa karane vAle manuSya nirdayI yA dayAzUnya hote haiN| 126. caurya-karma vipAka accaMta vipula dukkhasaya saMpalitA parassadavvehi je aviryaa| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/89 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 533] - prazna vyAkaraNa 1/3/12 jo parAye dravyoM-padArthoM se virata nahIM hue haiM arthAt jinhoMne caurya karma kA parityAga nahIM kiyA haiM ve atyanta aura vipula saikar3oM du:khoM kI Aga meM jalate rahate haiN| 127. adattabhojI aNaNuNNa viya pANa bhoyaNa bhoI.......... se NiggaMthe adiNNaM bhuMjejjA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 541] -- AcArAMga 2/3/15 jo gurujanoM kI anumati ke binA priya padArtha kA bhojana karatA hai, vaha adattabhojI hai; arthAt eka prakAra se corI kA anna khAtA hai / 128. adatta tyAga aNuna viyageNhiyavvaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 542] . - prazna vyAkaraNa 2/8/26 dUsare kI koI bhI cIja ho, AjJA lekara grahaNa karanI caahie| 129. asteya - anArAdhaka sayA appamANa bhotI satataM aNubaddhavereya tivvarosI, se tArisae nArAhae vayamiNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 542] - prazna vyAkaraNa 2/8/26 sadA maryAdA se adhika bhojana karanevAlA, vairAnubaMdhI vaira rakhanevAlA aura sadA roSa rakhanevAlA vyakti asteyavrata kA ArAdhaka nahIM hotA / 130. asaMvibhAgI kauna ? asaMvibhAgI, asaMgaharUtI.......appamANa bhoI.......setArisae nArAhae vayamiNaM / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/90 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 542] - prazna vyAkaraNa 2/8/26 jo asaMvibhAgI hai- prApta sAmagrI kA ThIka taraha vitaraNa nahIM karatA hai, asaMgraha ci hai - sAthiyoM ke lie samaya para ucita sAmagrI kA saMgraha kara rakhane meM rUci nahIM rakhatA hai, apramANabhojI hai - maryAdA se adhika bhojana karanevAlA 'peTU' hai, vaha asteyavrata kI samyak ArAdhanA nahIM kara sktaa| 131. aparigraha apariggaha saMvuDeNaM logammi vihariyavvaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 542] praznavyAkaraNa 2/8/26 apane ko aparigraha bhAvanA se saMvRtta kara loka meM vicaraNa karanA caahie| 132. saMvibhAgI kauna ? saMvibhAga sIle saMgaho vaggaha kusale, setArise ArAhate vayamiNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 543] - praznavyAkaraNa 2/8/26 jo saMvibhAgazIla hai - prApta sAmagrI kA ThIka taraha vitaraNa karatA hai, saMgraha aura upagraha meM kuzala hai - sAthiyoM ke lie yathAvasara bhojanAdi sAmagrI juTAne meM dakSa hai, vahI asteyavrata kI samyak ArAdhanA kara sakatA . hai| 133. cala, akelA ! - ege carejja dhammaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 544] - prazna vyAkaraNa 2/8/26 bhale hI koI sAtha na de, akele hI saddharma kA AcaraNa karanA caahie| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/91 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134. vinaya tapa viNao vi tavo | - vinaya apane Apa meM eka tapa hai / 135. sAdharmika vinaya zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 545 ] prazna vyAkaraNa 2/8/26 sAhammie viNao pauMjiyavvo / 136. tapa dharma zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 545 ] prazna vyAkaraNa 2/8/26 sAdharmikoM ke prati vinaya kA vyavahAra kareM / -- C aal vidhamma / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 545 ] prazna vyAkaraNa 2/8/26 tapa bhI dharma hai| - 137. Ikha kA phUla sAmannamaNu caraMta ssa kasAyA jassa ukkaDA hoMti / mannAmi ucchu puSkaM ca niphphalaM tassa sAmannaM // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 571] evaM [bhAga 5 pR. 382 ] dazavaikAlika niyukti 301 zramaNa dharma kA anucaraNa karate hue bhI jisake krodhAdi kaSAya utkaTa haiM, to usakA zramaNatva vaisA hI nirarthaka hai jaisAki Ikha kA phUla | 138. kalaha - hAni aTThe parihAyatI bahU, ahigaraNaM na karejja paMDie / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/92 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 571] - sUtrakRtAMga 1/2/2/19 buddhimAn ko kabhI kisI se kalaha nahIM karanA caahie| kalaha se bahuta bar3I hAni hotI hai| 139. kaSAyI asaMyamI kasAya sahito na saMjao hoi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 574] - bRhatkalpabhASya 2712 kaSAya rakhanevAlA saMyamI nahIM hotaa| 140. vAtsalya - mahattA avacchalatte ya daMsaNa hANI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 574] - bRhatkalpa bhASya 2711 paraspara vAtsalya bhAva kI kamI hone para samyagdarzana kI hAni hotI 141. vItarAgatA akasAyaM khu caritaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 574] - bRhatkalpa bhASya 2712 akaSAya [vItarAgatA] hI cAritra hai / 142.. kaSAya cAritra hAni jaha kohAI vivaDDhI, taha hANI hoI caraNe vi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 574] - nizItha bhASya 2790 - bRhatkalpa bhASya 2711 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/93 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyoM - jyoM krodhAdi kaSAya kI vRddhi hotI hai tyoM - tyoM cAritra kI hAni hotI hai| 143. kiJcit kaSAya se cAritra - hanana jaM ajjiyaM carittaM, desUNAe vi puvva koDie / taM piya kasAyamitto, nAsei naro muhutteNaM // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 575] ___ - titthogAlI paiNNaya 1201 - nizItha bhASya 2793 bRhatkalpa bhASya 2715 dezo koTi pUrva kI sAdhanA ke dvArA jo cAritra arjita kiyA hai, vaha antarmuhUrta bhara ke prajjvalita kaSAya se naSTa ho jAtA hai| 144. zItagRha - sama AcArya rAgaddosa vimukko, sIyaghara samo aayrio| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 575] - nizItha bhASya 2794 rAga-dveSa se rahita AcArya bhagavanta zItagRha [saba RtuoM meM eka samAna sukhaprada] bhavana ke samAna hai / 145. akaSAya se mokSa akasAyaM nivvANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 575] - AgamIya sUktAvali pR. 72, bRhatkalpalokoktayaH (76-2-10) akaSAya [vItarAgatA] hI nirvANa hai / 146. ghora ajJAnI tamatimira paDala bhUto pAvaM ciMtei dIha saMsArI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 581] - nizItha bhASya 2847 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/94 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUMjIbhUta aMdhakAra ke samAna malina cittavAlA dIrgha saMsArI jaba dekho taba pApa kA hI vicAra karatA rahatA hai / 147. sAdhu hRdaya navanIta - sama navaNIya tulla hiyayA sAhU / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 585] - vyavahAra bhASya 7/215 sAdhujanoM kA hRdaya navanIta [makkhana] ke samAna komala hotA hai| 148. apratibaddha - vicaraNa asajjamANe appaDibaddheyAvi viharai / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 594] - uttarAdhyayana 29/32 jo anAsakta hai, vaha sarvatra nirdvandva bhAva se vicaraNa karatA hai| 149. niHsaMgabhAva - zreSThatama nissaMgatteNaM jIve ege, egagga citte / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 594] - uttarAdhyayana 29/32 ni:saMgabhAva se citta kI ekAgratA AtI hai| 150. nirdvandvatA se niHsaMga appaDibaddhayAeNaM, nissaMgattaM jaNayai / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 594] - uttarAdhyayana 29/32 . apratibaddhatA se ni:saMga bhAva AtA hai / 151. apramatta appamatte samAhite jhAtI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 597] - AcArAMga 1/9/2/67 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/95 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa indriyoM ko niyantrita kara samAhita avasthA meM dhyAna kare / 152. AcArya-zuzrUSA sussUsae Ayarie'ppamatto / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 597] - dazavaikAlika 9/1/17 ziSya apramAdI hotA huA AcArya bha. kI sevA-zuzrUSA kreN| 153. zubha cintana akusalamaNa niroho, kusalamaNa udIraNaM vA / __- zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 597] - evaM [bhAga 6 pR. 1154] - vyavahAra bhASya pIThikA 77 mana ko akuzala = azubha vicAroM se rokanA cAhie aura kuzala - zubhavicAroM ke lie prerita karanA cAhie / 154. apramattabhAva appamatte jae niccaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 597] - dazavaikAlika 8/16 sadA apramatta bhAva se sAdhanA meM prayatnazIla rahanA caahie| 155. parAkrama kahA~ ? appamatte sayA parikkamejjAsi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 597] - AcArAMge 1/4/1/133 dhIra sAdhaka ko apramatta hokara sadA ahiMsAdi rUpa dharma meM parAkrama karanA caahie| 156. jJAnI muni aNaNNa paramaM NANI No pamAde kayAi vi / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 598] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/96 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcArAMga 1/3/3/123 jJAnI muni ananya parama [sarvocca parama satya, saMyama] ke prati kabhI bhI pramAda kA sevana na kare / 157. Atmagupta sAdhaka Ata gutte sadA vIre jAtA mAtAe jAvae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 598] - AcArAMga 1/3/3/123 sAdhaka sadA Atmagupta vIra arthAt parAkramI rahe / vaha apanI saMyama-yAtrA kA nirvAha parimita AhAra se kare / 158. rogI sevA gilANassa agilAte veyAvaccaM karaNatAe abbhuTTeyavvaM bhvi| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 598] - sthAnAMga 8/8/649 rogI kI sevA ke lie sadA tatpara rahanA caahie| 159. azruta dharma zravaNa asutANaM dhammANaM sammaM suNaNatAte abbhuTuMtavvaM bhavati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 598] - sthAnAMga 8/8/649 abhI taka nahIM sune hue dharma ko sunane ke lie tatpara rahanA cAhie / 160. .apramAda alaM kusalassa pamAdena / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 598] - AcArAMga !/2/4/85 buddhimAn sAdhaka ko apanI sAdhanA meM pramAda nahIM karanA cAhie / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/97 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161. AcaraNa-tatparatA suyAtA dhammANaM ogiNNatAte uvadhAraNayAte abbhuTuMtavvaM bhavati / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 598] - sthAnAMga 8/8/649 sune hue dharma ko grahaNa karane, usa para AcaraNa karane ko tatpara rahanA caahie| 162. asahAya - Azraya asaMgihIta paritaNassa saMgiNhaNatAte abbhuTeyavvaM bhvti| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 598] - sthAnAMga 8/8/649 jo anAzrita evaM asahAya hai - unheM sahayoga tathA Azraya dene meM sadA tatpara rahanA caahie| 163. antaHzodhana zuddhayalloke yathA ratnaM jAtyaM kAJcanamevavA / guNaiH saMyujyate citraistadvadAtmA'pi dRzyatAm // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 607] - yogabindu 181 loka meM jaise zuddha kiyA huA saMmArjita - saMzodhita yA pariSkRta kiyA huA ucca jAti kA ratna yA svarNa vibhinna guNoM se samAsayukta ho jAtA hai, zodhaNa tathA pariSkAra se usameM aneka vizeSatAe~ A jAtI haiM, usI prakAra jIva bhI anta:zodhana ke krama meM sadanuSThAna dvArA aneka ucca guNa saMyukta ho jAtA hai / isapara cintana paryAlocana kreN| 164. pAtratA . anIddazasya ca yathA na bhogasukhamuttamam / azAntAdestathA zuddhaM nAnuSThAnaM kadAcana // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/98 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 608] - yogabindu 188 jo puruSa dhanADhya, sundara evaM yuvA nahIM hai vaha uttama bhogoM kA Ananda nahIM le sakatA, usItaraha jo vyakti azAnta tathA nimna hai vaha zuddha kriyAnuSThAna - dharmAnusaMgata zreSTha kArya nahIM kara sktaa| 165. karmaH dagdha-bIja dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati nAGkaraH / karma bIje tathA dagdhe, na rohati bhavAGkaraH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 610] - evaM bhAga 3 pR. 334 - tattvArthAdhigama bhASya 10/7 evaM - syAdvAda maMjarI pR. 329 jisaprakAra bIja ke jala jAne para bIja se aMkura paidA nahIM hotA, usIprakAra karma-bIja ke jala jAne para saMsArarUpI aMkura paidA nahIM hotA / 166. abrahmacarya abaMbhaM......jarAmaraNa roga soga bahulaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 675] - prazna vyAkaraNa 1/4/13 abrahmacarya, vRddhAvasthA-bur3hApA, mRtyu, roga aura zoka kI pracuratAvAlA hai| 167. abrahmacarya vighna abaMbhaM ca.......tava saMjama baMbhacera vigdhaM bheyAyataNa bahu pamAdamUlaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 675] - prazna vyAkaraNa 1/4/13 abrahmacarya tapazcaryA, saMyama aura brahmacarya ke lie vighna svarUpa hai aura sadAcAra - samyak cAritra ke vinAzaka pramAda kA mUla hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/99 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168. kAmabhoga - atRpti uvaNamaMti maraNa dhamma avitattA kAmANaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 677-678-679] - prazna vyAkaraNa1/4/15 acche se acche sukhopabhoga karanevAle bhI anta meM kAma-bhogoM se atRpta rahakara hI mRtyu ko prApta karate haiN| 169. iha paratra nAza ihaloe vi tAva naTThA, para loe vi naTThA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 679] . - prazna vyAkaraNa 1/4/16 abrahma sevana karanevAle arthAt viSayAsakta vyakti isa loka meM naSTa hote haiM aura paraloka meM bhii| 170. mitra bhI zatru mittANi khippaM bhavaMti sattU / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 679] - prazna vyAkaraNa 1/4/16 maithunAsakti se mitra zIghra hI zatru bana jAte haiM / 171. samyagdarzana vihIna je abuddhA mahAbhAgA, vIrA asammattaM daMsiNo / asuddhaM tesiM parakkaMtaM, saphalaM hoi savvaso // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 684] - evaM bhAga 5 pR. 60 - sUtrakRtAMga 1/8/22 samyakadarzana se rahita paramArtha ko na jAnanevAle aise loka vizruta yazasvI vIra puruSoM kA tapadAna, adhyayana, yama-niyama Adi meM kiyA gayA parAkrama [vIrya] azuddha hai, ve sabhI taraha se vRddhi arthAt sampUrNa parAkrama meM niSphala rahate haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/100 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172. abhyAsa - tadrUpatA jaM abbhAsai jIvo, guNaM ca dosaM ca ettha jammammi / taM pAvai paraloe, teNa ya abbAsa joeNa // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 691] . - zrI kulaka saMgraha - guNAnurAga kulaka 8 isa saMsAra meM jIva guNa yA doSa jisakA parizIlana karatA hai [puna: puna: abhyAsa karatA hai, vaha tadpa ho jAtA hai arthAt usake anta:karaNa meM vaha saMskAra baiTha jAtA hai jisakA pariNAma bhavAntara meM vaha usIko prApta karatA hai / guNagrAhI puruSa guNI hI hotA hai aura doSagrAhI puruSa doSI hotA hai / 173. abhyAsa se sarva-sulabha abhyAsena kriyAH sarvAH, abhyAsAt sakalAH klaaH| abhyAsAddhyAna maunAdi, kimabhyAsasya duSkaram // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 691] - dharmasaMgraha saTIka 2 adhikAra abhyAsa se saba kriyAe~, abhyAsa se saba kalAe~ aura abhyAsa se hI dhyAna, mauna Adi hote haiM / saMsAra meM aisI kyA bAta hai, jo abhyAsa se sAdhya na ho ? arthAt abhyAsa se samasta kArya siddha ho sakate haiM / 174. vinaya dhammassa mUlaM viNayaM vayanti / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 696] - bRhadAvazyaka bhASya 4441 dharma kA mUla vinaya kahA gayA hai| 175. saMgha, saMgha nahIM ! jahiNatthisAraNA vAraNAya paDicovAyaNAca gcchmmi| so uagaccho gaccho saMjama kAmINa mottvvo|| __- zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 699] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/101 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bRhadAvazyaka bhASya 4464 jisa saMgha [gaccha| meM na sAraNA' hai, na vAraNA' hai aura na praticodanA hai; vaha saMgha, saMgha nahIM hai / ata: saMyamAkAMkSI ko use chor3a denA cAhie / 1. kartavya kI sUcanA 2. akartavya kA niSedha 3. bhUla hone para kartavya ke lie kaThoratA ke sAtha zikSA denaa| 176. abhayadAna ya svabhAvAtsukhauSibhyo, bhUtebhyo dIyate sadA / abhayaM duHkha bhItebhyo'bhayadAnaM taducyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 706] - gacchAcAra payannA TIkA 2 adhikAra svabhAva se hI sukha ke abhilASI evaM du:khoM se bhayabhIta jIvoM ko jo abhaya diyA jAtA hai, vaha 'abhayadAna' kahalAtA hai| 177. prANI dayA zreSThatama sarve vedA na tatkuryuH sarve yajJA ythoditaaH| . sarve tIrthAbhiSekAzca, yatkuryAt prANinAM dayA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 706] - dharmaratna prakaraNa - 56 sabhI veda, sabhI yajJa aura samasta tIrthAbhiSeka jo kArya nahIM kara sakate, vaha kArya prANiyoM kI dayA kara sakatI hai / 178. anupama - abhayadAna ekataH kratavaH sarve, samagravara dakSiNA / eka to bhayabhItasya, prANinaH prANarakSaNam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 706] - dharmaratna prakaraNa - 55 eka ora sAre yajJa ho aura samagra zreSTha dakSiNA ho tathA eka ora kisI bhayabhIta prANI ke prANoM kI rakSA ho; to bhI ve isakI barAbarI nahIM kara skte| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/102 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179. abhayadAna zreSTha dattamiSTaM tapastaptaM, tIrthasevA tathA zrutam / / sarvANya bhaya dAnasya, kalAM nArhanti SoDazIm // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 706] .. - dharmaratna prakaraNa - 54 anya iSTa vastuoM kA diyA huA dAna, kI huI tapazcaryA, tIrthasevA, zAstra-zravaNa - ye saba abhayadAna kI solahavIM kalA ko prApta nahIM kara skte| 180. jIvanadAna mahatAmapi dAnAnAM, kAlena kSIyate phalam / bhItA bhaya pradAnasya, kSaya eva na vidyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 706] - dharmaratna prakaraNa - 53 - dUsare dAnoM se manuSya asthAyI saMtoSa pA jAtA hai yA kucha dera ke lie usakA lAbha uThA sakatA hai; parantu abhayadAna to jindagI kA dAna hai / 181. abhayadAna parama dharma nahIM bhUyastamo dharmastasmAdanyo'sti bhUtale / prANInAM bhayabhItAnAma bhayaM yatpradIyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 706] - dharmaratna prakaraNa 51 bhayabhIta prANiyoM ko jo abhayadAna diyA jAtA hai, usase bar3hakara anya koI dharma isa bhUmaNDala para nahIM hai / 182. virale abhayadAna dAtA hema dhenu dharAdInAM dAtAraH sulabhAbhuvi / durlabha puruSoloke, yaH prANiSvabhayapradaH // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/103 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 706] - dharmaratna prakaraNa 52 - vikramacaritra saptama sarga 95 - evaM mArkeNDaya purANa sacamuca isa duniyA meM jamIna, sonA, anna aura gAyoM kA dAna karanevAle to AsAnI se mila sakate haiM, lekina bhayabhIta prANiyoM kI prANa-rakSA karake unheM abhayadAna dene vAle vyakti virale hI milate haiN| 183. ekala azobhanIya padmAvatI ca samuvAca vinA vadhUTI, zobhA na kAcana narasya bhavatyavazyam / no kevalasya puruSasya karoti ko'pi, vizvAsameva viTa eva bhavedabhAryaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 709] - kalpa subodhikA TIkA / kSaNa vastuta: binA strI ke puruSa kabhI zobhA nahIM pAtA hai aura akele puruSa para na koI vizvAsa karatA hai / patnI rahita puruSa viTa hI ho jAtA hai / 184. anudvigna sudhI araI AuTTe se medhAvI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 753] - AcArAMga 1/2/2/29 buddhimAn puruSa citta kI vyAkulatA se nivRtta hotA hai / 185. dharmavihAra dhammArAme nirAraMbhe uvasaMte muNI care / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 754] - uttarAdhyayana 2/17 hiMsAdi se virata aura upazAnta hokara muni dharmarUpI vATikA meM vicaraNa kare / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/104 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186. lar3e sipAhI nAma saradAra kA klizyante kevalaM sthUlAH, sudhIstu phalamaznute / dantA dalanti kaSTena, jihvayA gilati lIlayA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 762] . - kalpa subodhikA saTIka 7 kSaNa sthUla buddhivAle kevala kleza pAte haiM aura buddhimAn to phala pAte haiN| jaise - dantapaMkti to mAtra cabAne kA kArya karatI hai, aura svAda to jIbha hI letI hai| 187. alAbha - pariSaha ajjevAhaM na labbhAmi, avilAbho sue siyA / jo evaM paDi saMcikkhe, alAbho taM na tajjae // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 772] - uttarAdhyayana 2133 mujhe Aja AhAra nahIM milA hai, to saMbhavata: kala prApta ho jaaegaa| jo sAdhu AhAra prApta na hone para isaprakAra vicAra karake dInabhAva nahIM lAtA, use alAbha pariSaha nahIM satAtA hai / 188. uttamatapa alAbho me paramaM tapaH / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 772] - paJcasaMgraha saTIka 4 dvAra - evaM Avazyaka bRhadvRtti 4 adhyayana alAbha [kisI vastu kA prApta nahIM honA] mere lie zreSTha tapa hai| 189. kSudhA-pariSaha laddhe piMDe aladdhe vA, NANutappejja saMjae / ___ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 772] - uttarAdhyayana 2/30 AhAra mile athavA nahIM mile to bhI buddhimAn sAdhaka kheda nahIM kare / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/105 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190. kaisA satya ? aliaMna bhAsi avvaM,asthi husaccaM pijaMna vattavvaM / saccaM pi taM na saccaM, jaM para pIDAkaraM vayaNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 773] - dharmasaMgraha 2 adhikAra pR. 59 jhUTha nahIM bolanA caahie| aisA satya bhI nahIM bolanA cAhie jo parapIDAkAraka ho aura vaha satya, satya bhI nahIM hai / 191. asatya bhASaNa duggai - viNivAya vivaDDhaNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga / pR. 777 evaM 784] - prazna vyAkaraNa 1/2/5 asatya bhASaNa se adha:patana hotA hai / 192. asatya svarUpa aliyaMNiyaDisAti joyabahulaM nIyajaNa niseviyaM / nissaMsaM apaccayakArakaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 777-784] - prazna vyAkaraNa 1/2/5 yaha jhUTha dhUrtatA aura avizvAsa kI pracuratAvAlA hai / nIca loga hI isakA AcaraNa karate haiM / yaha nRzaMsa - krUratA se paripUrNa hai aura vizvasanIyatA kA vighAtaka hai| 193. lobhI - pravRtti nikkheve avaharaMti, parassa atthammi gaDhiyagiddhA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 778] - prazna vyAkaraNa 1/216 parAye dhana meM atyanta Asakta mRSAvAdI lobhI dharohara ko har3apa jAte haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/106 - Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194. bhavitavyatA nahibhavati yanna bhAvyaM, bhavaticabhAvyaM vinA'pi yatnena / karatalagatamapi nazyaMti, yasya tu bhavitavyatA nAsti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 780] - prazna vyAkaraNa saTIka 2 AzravadvAra yadi bhavitavyatA nahIM hai to vaha nahIM hotA aura jo honahAra hai vaha binA prayAsa ke bhI ho jAtA hai| jisakI bhavitavyatA nahIM hai vaha hathelI meM rahA huA bhI calA jAtA hai| 195. sarvavyApI Izvara jale viSNuH, sthale viSNuH viSNuparvata mastake / jvAla mAlA kule viSNuH, sarvaM viSNumayaM jagat // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 780] - subhASita zloka saMgraha 406 . jala meM viSNu haiM / sthala meM viSNu haiM / parvata ke zikhara meM viSNu haiN| Aga meM, havA meM viSNu haiM aura harI vanaspati meM bhI viSNu vyApta haiM / ata: yaha sampUrNa jagat viSNumaya haiN| 196. paramAtmA eka eva hi bhUtAtmA, bhUte bhUte vyavasthitaH / ekathA bahudhA caiva, dRzyate jala candravat // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 780] - brahmabindUpaniSada 12 eka paramAtmA hI pratyeka jIva meM sthita hai, jo jala meM caMdramA kI taraha eka yA aneka rUpoM meM dikhAI detA hai / 197. virAT brahma ! puruSa evedaM sarva yad bhUtaM yacca bhAvyam / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 780] abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/107 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - veda puruSa sUkta 10/90/2 ve saba brahma haiM, jo utpanna haiM athavA bhaviSya meM utpanna hoNge| 198. mithyAzayI mAnava kaise ? / aliyA hiMsaMti saMniviTThA asaMta guNudIrakAya saMtaguNa nAsakAya / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 781] - prazna vyAkaraNa 1/216 mithyA AzayavAle asatyabhASI loga guNa hIna ke lie guNoM kA vakhANa karate haiM aura guNI ke vAstavika guNoM kA apalApa karate haiN| 199. asatya vipAka aliya vayaNaM........ayasakara verakaragaM........maNa saMkilesa viyaraNaM / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 784] - prazna vyAkaraNa 1/2/5 asatya vacana bolane se badanAmI hotI hai, paraspara vaira bar3hatA hai aura mana meM saMkleza kI vRddhi hotI hai| 200. SaT-durvacana imAI cha avataNAiM / taMjahA - aliya vayaNe, hIliya vayaNe, khisita vayaNe, phassa vayaNe, gAratthiya vayaNe, viu savitaM vA puNo udIritte / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 795] . - sthAnAMga 6/6/527 chaha taraha ke vacana nahIM bolanA cAhie - asatya vacana, tiraskAra yukta vacana, jhir3akate hue vacana, kaThora vacana, sAdhAraNa manuSyoM kI taraha avicArapUrNa vacana aura zAnta hue kalaha ko phira se bhar3akAnevAle vacana / 201. dhig ! dhanam dhig dravyaM duHkhavardhanam / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/108 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 803] - paJcatantra 2/124 du:kha kI abhivRddhi karanevAle aise dhana ko dhikkAra hai / 202. mahAsattvazIla manISI apAya bahulaM pApaM, ye parityajya saMsRtAH / tapovanaM mahAsattvA - ste dhanyAste manasvinaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 803] - dazavakAlika saTIka 1 a. jo mahAsattvazIla puruSa bahuta sAre pApa ko dUrakara tapovana meM cale gae haiM, ve manISI haiM aura dhanya haiM, kRtakRtya haiN| 203. adhyayana ayogya cattAri avAtaNijjA pannatA, taMjahA - aviNIvII paDibaddhe, avio savita pAhuDe mAyI / __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 804] - sthAnAMga 4/4/3/326 . cAra vyakti zAstrAdhyayana ke yogya nahIM hai - avinIta, caTorA, jhagar3AlU aura dhUrta / 204. avinIta aha coddasahi ThANehiM vaTTamANe u saMjae / aviNIe vuccaI sounivvANaM ca gacchaI // . - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 806] - uttarAdhyayana 11/6 caudaha prakAra se vartana karane vAlA saMyamI avinIta kahalAtA hai aura vaha nirvANa prApta nahIM kara sktaa| 205. avinIta kauna ? asaMvibhAgI aciyatte aviNIe tti vuccaI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 806] - uttarAdhyayana 11/9 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/109 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo asaMvibhAgI hai, prApta sAmagrI ko sAthiyoM meM bA~TatA nahIM hai aura paraspara premabhAva nahIM rakhatA hai, vaha avinIta kahA jAtA hai| 206. mA pramAda asaMkhayaM jIviya mA pamAyae / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 819] - uttarAdhyayana 4/1 jIvana kA dhAgA TUTa jAne para puna: jur3a nahIM sakatA, vaha asaMskRta hai; isalie pramAda mata kro| 207. vRddhAvasthA rakSaka nahIM jarovaNIyassahu natthi tANaM / / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 819] - uttarAdhyayana 4/1 bur3hApA Ane para koI bhI trANa nahIM detA / 208. ekarUpatA yathA cittaM tathA vAco, yathA vAcastathA kriyAH / dhanyAste tritaye yeSAM, visaMvAdo na vidyate // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 835] - dharmaratna prakaraNa 1 adhi. pR. 11 jaisA citta vaisI vANI, jaisI vANI vaisI kriyA (AcaraNa) ina tInoM kI jinameM ekarUpatA haiM, ve mAnava dhanya haiN| 209. mAyAvI, avizvasanIya mAyAzIla: puruSo yadyapi na karoti kiMcidaparAdham / sarpa ivAvizvAsyo, bhavati tathApyAtmadoSahataH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 835] - prazamati prakaraNa 28 mAyAvI puruSa yadyapi koI aparAdha nahIM karatA hai, tathApi apane mAyA doSa ke kAraNa sarpa ke samAna vaha loka meM avizvasanIya hI rahatA hai| - abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/110 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210. zreSTha puruSa ke lakSaNa varaM prANa parityAgo, mA mAna parikhaNDanA / prANa tyAge kSaNaM duHkhaM, mAna bhane dine dine // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 836] - vikramacaritra - 1/1 cakradeva carita evaM cANakya nIti zreSTha puruSa prANa tyAga kara sakate haiM, kintu mAnabhaMga nahIM kara sakate haiM; kyoMki mRtyu se kSaNamAtra hI kaSTa hotA hai, parantu mAnabhaGga se jIvana bhara kaSTa hotA hai| 211. mithyAtva na mithyAtva samaH zatru - na mithyAtva samaM viSam / na mithyAtva samo rogo, na mithyAtva samaM tapaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 840] - dharmasaMgraha 1 adhikAra, pR. 20 mithyAtva ke samAna koI zatru nahIM, mithyAtva se bar3hakara koI jahara nahIM; mithyAtva ke samAna koI roga nahIM aura mithyAtva ke samAna koI aMdhakAra nahIM ! 212. mithyAtva - bhayaMkara dviSad viSatamo rogai rduHkhamekatra dIyate / mithyAtvena durantena, janto janmani janmani // __ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 840] - dharmasaMgraha 1 adhikAra pR. 20 jahara, aMdhakAra aura roga eka bAra hI duHkha detA hai, kintu bhayaMkara mithyAtva to prANI ko janma-janmAntara meM kaSTa detA hai / 213. mithyAtva-jIvana varaM jvAlA kule kSipto, dehinA'tmA hutAzane / na tu mithyAtva saMyuktaM, jIvitavyaM kadAcana // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/111 - Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - dehadhArI AtmA kA agni kI jvAlA meM kUdanA zreSTha hai, parantu mithyAtva yukta jIvana jInA kabhI bhI zreyaskara nahIM hai / 214. pApa - hetu hiMsA'nRtAdayaH paJca tattvA zraddhAnameva ca / krodhAdayazca catvAraH iti pApasya hetavaH // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 840] dharmasaMgraha 1 adhikAra - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 840 ] dharmabindu 2/63 hiMsA, mRSA, corI, maithuna va parigraha - ye pA~ca tattva meM azraddhA, tathA krodha-mAna-mAyA aura lobha (ye cAra kaSAya) ye kAraNa haiM / kula dasa pApa ke - 215. kauna zaraNa ? indropendrAdayo'pyete, yanmRtyoryAnti gocaram / aho tadantakAtaGke kaHzaraNya zarIriNAm // zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 844] yogazAstra 4/61 are ! jaba indra, upendra vAsudeva Adi bhI mRtyu ke adhIna haiM; to mRtyu-bhaya ke Ane para dIna-hIna, sAmAnya manuSyoM ko kauna zaraNa de sakatA hai ? 216. azaraNa - cintana piturmAtu: svasurbhAtu stanayAnAM ca pazyatAm / atrANo nIyate jantuH karmabhiryamasadmani // - - zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 844] dharmasaMgraha saTIka 3 adhikAra yogazAstra 4/62 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /112 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtA-pitA, bhrAtA-bhaginI aura putrAdi ke dekhate-hI-dekhate zaraNahIna manuSya ko svayaM ke karma yama ke ghara khIMca le jAte haiN| 217. mUr3ha mAnava ! zocanti svajanAna'ntaM nIyamAnAn svakarmabhiH / neSyamANaM na zocanti, nAtmAnaM mUDhabuddhayaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 844] - dharmasaMgraha saTIka 3 adhikAra / - yogazAstra 4/63 apane hI karmoM se mRtyu pAte svajanoM ko dekhakara mUrkha manuSya aphasosa karate haiM, parantu ve karma unheM bhI kucha hI samaya meM le jAe~ge; isa bAta kA unheM bilkula du:kha nahIM hotaa| 218. azaraNa - anuprekSA saMsAre duHkhadAvAgni - jvalad jvAlA karAlite / vane mRgArbha kasyeva, zaraNaM nAsti dehinaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 844] __ - dharmasaMgraha saTIka 3 adhikAra - yogazAstra 4/64 jaise dAvAnala kI sulagatI jvAlAoM se yukta bhayaMkara vana meM hirana ke baccoM kA koI zaraNa nahIM hai vaise hI du:kharUpI dAvAgni kI sulagatI . jvAlAoM se bhayaMkara isa saMsAra meM (dharma ke atirikta) prANioM kA koI zaraNa nahIM hai| 219. jinavacana zaraNa * janmajarAmaraNabhayai - rabhidrute vyAdhivedanAgraste / jinavaravacanAdanya-tra nAsti zaraNaM kvacilloke // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 844] evaM [bhAga 2 pR. 178]] - prazamarati prakaraNa 152 abhidhAna rAjendra 'koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/113 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma, jarA, maraNa aura bhaya se parezAna hue tathA vyAdhi - vedanA se grasita mAnava ko jina-vacana ke atirikta isa saMsAra meM kahIM para bhI zaraNa nahIM hai| 220. azAzvat kyA ? azAzvatAni sthAnAni sarvANi divi ceha ca / devasuramanuSyANAmRddhayazca sukhAni ca // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 845] ___ - sUtrakRtAMga sUtra saTIka 1/8 deva dAnava aura mAnava ke isa loka va paraloka saMbaMdhI samasta sukha-vaibhava azAzvat haiN| 221. apavitra kAyA rasAsRGmAMsamedo'sthi - majjAzukrAntravarcasAm / azucInAM padaM kAyaH, zucitvaM tasya tatkutaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 850] - yogazAstra - 4/72 yaha kAyA rasa, rUdhira, mAMsa, meda, asthi, majjA, zukra, teM aura viSTA Adi apavitra vastuoM kI ghararUpa haiM / ata: usameM pavitratA kahA~ se ho sakatI haiN| . 222. mahAmoha kA pradarzana navastrotaH stravadvistra - rasanisyandapicchile / dehe zauca saMkalpo, mahanmoha vijRmbhitam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 850] - yogazAstra 4/70 deha ke nau dvAroM se satata nikalate hue durgandhita rasa aura usake bahane se sane hue gaMde zarIra meM bhI pavitratA kI kalpanA karanA yA abhimAna karanA yaha mahAmoha kA pradarzana hai| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/114 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223. lokadharma viruddha tyAga lokaH khalvAdhAraH sarveSAM brahmacAriNAM yasmAt / tasmAlloka viruddhaM, dharmaviruddhaM ca saMtyAjyam // ___ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 867] evaM [bhAga 4 pR. 2682] - prazamarati prakaraNa 131 - dharmabindu 1/46 dharma-mArga para calane vAle sabhI kA AdhAra loka hai / isalie jo loka-viruddha aura dharma-viruddha ho, usakA tyAga kreN| 224. ahiMsA, kSemaMkarI tattha paDhamaM ahiMsA, tasa thAvara savva bhUya khemakarI / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 872] - prazna vyAkaraNa 2/6/21 .. ahiMsA - satyAdi pA~coM meM prathama ahiMsA trasa aura sthAvara (cara-acara) saba prANiyoM kA kuzala kSema karanevAlI hai| 225. hiMsA - artha pramatta yogAt prANavyaparopaNaM hiMsA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 872] - tattvArtha sUtra 7/8 pramatta yoga (pramAda pUrvaka) ke dvArA dUsaroM ke prANoM kA nAza karanA hiMsA hai| 226. ahiMsA ahiMsA jA sA sadeva maNuyA surassa logassa bhavati dIvo tANaM saraNaM gatI paiTThA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 872] - prazna vyAkaraNa 216/21 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/115 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha ahiMsA bhagavatI devoM, manuSyoM aura asuroM sahita samUce vizva ke lie dvIpa/dIpaka hai, zaraNadAtrI hai, gati hai tathA samasta guNoM aura sukhoM kA AdhAra hai| 227. zaraNadAtrI kauna ? esA bhagavatI ahiMsA.............bhIyANaM viva saraNaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 873] - prazna vyAkaraNa 2/6/22 yaha bhagavatI ahiMsA bhayabhItoM kA zaraNa hai| 228. zuddhi ke paJcahetu satyaM zaucaM tapaH zaucaM, zaucamindriyasaMgrahaH sarvabhUta dayA zaucaM, jalazaucaM ca paJcamam - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 873] evaM [bhAga 7 pR. 1004 evaM 1165] - prazna vyAkaraNa sUtra saTIka 1 saMvara dvAra - cANakya rAjanIti zAstra 3/42 evaM skanda purANa, kAzIkhaMDa - 6 zauca (zuddhi) ke pA~ca kAraNa haiM - satyazuddhi, tapazuddhi, indriya - nigrahazuddhi, saba jIvoM kI dayA aura jalazuddhi / prathama cAra Atma-zuddhi ke kAraNa haiM aura pA~cavAM jala zarIra-zuddhi kI apekSA se hai| 229. bhagavatI ahiMsA esA sA bhagavai ahiMsA jA sA bhIyANaM viva saraNaM, pakkhINaM piva gamaNaM, tisiyANaM piva salilaM, khuhiyANaM piva asaNaM, samuddamajjhe va pota vahaNaM cauppayANaM va AsapayaM duhaTTihiyANaM ca osahibalaM aDavi majjhe vi sattha gamaNaM etto visiTTatarikA ahiMsA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/116 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 873] - prazna vyAkaraNa 2/6/22 yaha bhagavatI ahiMsA bhayabhItoM kA zaraNa hai / pakSiyoM ko jaise gagana, tRSitoM ko jaise jala, bubhukSitoM ko jaise bhojana, samudra ke madhya meM jaise yAtriyoM ko jalayAna, rogiyoM ko jaise auSadha kA bala aura aTavI meM jaise sArthavAha kA sAtha mahattvapUrNa hai, bhagavatI ahiMsA kA mahattva isase bhI bahuta adhika hai| 230. apaNDita kauna ? vAhattArikalAkusalA, paMDiya purisA apaMDiyA ceva / savvakalANaM pavaraM, je dhammakalA na jANaMti // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 873] - prazna vyAkaraNa saTIka 1 saMvara dvAra / bahattara kalAoM meM kuzala paNDita puruSa yadi sabhI kalAoM meM zreSTha 'dharmakalA'ko nahIM jAnatA hai, to vaha apaNDita hI hai / 231. thothA zAstra kiM tIe par3hiyAe paya kor3ie palAla bhUyAe / jatthettiyaM Na nAyaM, parassa pIDA na kAyavvA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 873] - sUtrakRtAMga 1 zruta. 11 a. - prazna vyAkaraNa saTIka 1 saMvara dvAra jaba taka dUsaroM ke du:kha ko dUra nahIM kiyA jAya taba taka nirarthaka puAla tulya una karor3oM padoM-zAstroM ko par3ha lene se kyA ? 232. jinavANI - dhyeya - savva jaga jIva rakkhaNadayaTThayAe pAvayaNaM bhagavayA sukhiyN| - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 874] - prazna vyAkaraNa 2/6/22 bhagavAn ne samasta prANI jagat kI rakSA rUpa dayA ke nimitta pravacana diye haiN| abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/117 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233. niMdA tyAga savve pANA Na hIliyavvA na niMdiyavvA / - prazna vyAkaraNa 2/6/23 vizva ke kisI bhI prANI kI na avahelanA karanI cAhie aura na niMdA | 234. ahiMsArAghaka zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 874] vi mitta- patthaNa- sevaNAte bhikkhaM gavesiyavvaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 874] praznavyAkaraNa 2/6/22 ahiMsA kA ArAdhaka zramaNa mitratA prakaTa karake, prArthanA karake, sevA karake bhI bhikSA kI gaveSaNA nahIM kareM / 235. bhikSA grahaNa - vidhi - vi hilAte Navi NidaNAte bhikkha gavesiyavvaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 874] prazna vyAkaraNa 2/6/22 susAdhu anya logoM ke samakSa na to gRhastha kI badanAmI karake aura na hI usake nindA - doSa prakaTa karake bhikSA grahaNa kare / 236. ahiMsArAdhaka-karttavya Navi vaMdaNa mANaNaM - pUyaNAte bhikkhaM gavesiyavvaM / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 874] - - prazna vyAkaraNa 2/6/22 ahiMsArAdhaka ko gRhastha kI prazaMsA sammAna - pUjA - sevA karake bhikSA kI gaveSaNA nahIM karanA cAhie / 237. bhojana kA uddezya akkho vaMjaNavaNANulevaNa bhUyaM saMjama jAyA NimittaM / saMjama bhAra vahaNaTThAe bhuMjejjA pANa dhAraNaTTayAe || abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/118 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 875] - prazna vyAkaraNa -2/6/23 jaise gAr3I kI dhurI meM tela denA, ghAva para marahama lagAne ke samAna hai, usIprakAra kevala saMyama-yAtrA ko nibhAne ke lie, saMyama bhAra ko vahana karane ke lie tathA prANoM ko dhAraNa karane ke uddezya se sAdhaka ko yatanApUrvaka bhojana karanA caahie| 238. nirgrantha sAdhaka maNaM parijANai se NiggaMthe / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 875] - AcArAMga 2/3/15/778 jo apane mana ko acchI taraha parakhanA jAnatA hai, vahI saccA nirgrantha sAdhaka hai| 239. duzcintana . na kayA vi maNeNa pAvateNaM pAvagaM kiMcivi jhAyavvaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 875] - prazna vyAkaraNa 2/6/23 mana se kabhI bhI burA nahIM socanA cAhie / 240. durvacana na kayA vi (vaie) tIe pAviyAte pAvakaM kiMcivi bhAsiyavvaM / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 875] - prazna vyAkaraNa 2/6/23 vacana se kabhI bhI burA nahIM bolanA cAhie / 241. susAdhu ahiMsae saMjae susAhU / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 875] - prazna vyAkaraNa 2/6/23 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/119 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsaka saMyamazIla sAdhu hI susAdhu hotA hai / 242. dharma-sAra : samatA etaM khu NANiNo sAraM jaM na hiMsati kiMcaNaM / ahiMsA samayaM ceva, ittA vaMtaM vijANiyA // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga | pR. 878-879] - sUtrakRtAMga 1/1/4/10 - evaM 1/11/10 jJAnI hone kA sAra yahI hai ki kisI bhI prANI kI hiMsA na kareM / ahiMsA mUlaka samatA hI dharma kA sAra hai / basa, itanI bAta sadaiva dhyAna meM rakhanI caahie| 243. ahiMsaka bano ! savve akkaMta dukkhAya, ato sabve ahiMsiyA / - zrI abhidhAna rAjendra koSa . [bhAga 1 pR. 878-879) __ - sUtrakRtAMga 1/1/4/9 evaM 1/11/9 sabhI jIvoM ko du:kha apriya hai, aisA mAnakara sabhI ko ahiMsaka bane rahanA caahie| 244. hiMsA - niSedha na hiMsyAt sarvabhUtAni / - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 878] - chAndogya upaniSad a. 4 kisI bhI prANI kI hiMsA mata karo / 245. dhArmika kauna ? na hiMsyAtsarvabhUtAni, sthAvarANi carANi ca / Atmavat sarvabhUtAni, yaH pazyati sa dhArmikaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 878] - chAndogya upaniSad a. 8 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/120 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kisI bhI sa aura sthAvara prANI kI hiMsA nahIM karanI cAhie / jo sabhI prANiyoM ko apanI AtmA ke samAna dekhatA hai, vastuta: vahI dhArmika hai| 246. dharma kA aGga ahiMsA paramaM dharmAGgam / - utkRSTa ahiMsA 247. satya - saMrakSA kyoM ? zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 879 ] sUtrakRtAMga saTIka 2/2 dharma kA aGga hai / ahiMsaiva matA mukhyA svarga mokSaprasAdhinI / asyAH saMrakSaNArthaM ca nyAyyaM satyA''dipAlanam / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 882 ] evaM [bhAga 4 pR. 2457 ] haribhadrIya 16 aSTaka evaM dharmaratna prakaraNa 1 adhi0 pR. 14 svarga, mokSaprasAdhinI ahiMsA hI mukhya kahI gaI hai aura satyAdi kA pAlana isakI saMrakSA ke lie hI ucita hai / 248. upazama uvasamasAraM (khu) sAmaNNaM / zramaNatva kA sAra hai - upazama / zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 884 ] bRhatkalpa sUtra 1/34 249. ArAdhaka - virAdhaka - jo uvasamai tassa asthi ArAhaNA / jo na uvasamai tassa natthi ArAhaNA // 1 zrI abhidhAna rAjendra koSa [ bhAga 1 pR. 884] bRhatkalpasUtra 1 3. / 34 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /121 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo kaSAya ko zAnta karatA hai, vahI ArAdhaka hai / jo kaSAya ko upazAnta nahIM karatA, usakI ArAdhanA, ArAdhanA nahIM hotii| 250. hitakArI-ahitakArI AhAra ahitAzanasamparkA - tsarvarogodbhavo yataH / tasmAttadahitaM tyAjyaM, nyAyyaM pathyaniveSaNam // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 887] evaM [bhAga 2 pR. 549] - piNDa niyukti vRtti ahitakArI AhAra karane se sAre roga utpanna hote haiM / isalie ahitakArI AhAra kA tyAga karanA cAhie aura hitakArI (pathyakAraka) AhAra kA sevana karanA hI ucita hai| 251. vyartha prayatna kSAntaM na kSamayA gRhocita sukhaM tyaktaM na santoSataH, soDhA duHsaha tApazItapavanAH klezAnna taptaM tapaH / dhyAtaM vittamaharnizaM niyamitaM dvandvai na tattvaM paraM, yadyat karma kRtaM sukhAthibhiraho ! taistaiH phalairvaJcitaH // - zrI abhidhAna rAjendra koSa [bhAga 1 pR. 887] evaM [bhAga 7 pR. 647] - sUtrakRtAMga sUtra saTIka 1/2/1 evaM subhASita zloka saMgraha 695 Azcarya hai, he mAnava ! gRhasthAzrama ke sukhoM ko tUne kSamA dvArA kabhI kSAnta yA damita nahIM kiyA aura na unameM santoSa kiyA / gRhastha sukhoM kI pipAsA meM du:saha zIta-garmI aura vAyu-kaSTa to sahana kara lie, parantu ina klezoM ke uddhAra hetu tapasyA nahIM kii| tUne rAtadina vitteSaNA kA dhyAnacintana to kiyA, kintu dvandvoM-vikalpoM se pare usa parama tattva paramAtmA kA niyamita dhyAna nahIM kiyaa| he bhavya ! sukhaiSaNA meM tUne jina - jina bhautika sukhoM ke lie prayatna kiyA una - una se tU vaJcita hI hotA rahA / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/122 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama pariziSTa akArAdi anukramaNikA Page #132 -------------------------------------------------------------------------- Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti nambara 2. 4. 60. akArAdi anukramaNikA ahAsuhaM devANuppiyA / airoso aitoso aihAso dujjaNehiM saMvAso / ai ubbhaDo ya veso, paMca vi guruyaM pi lahuyaM pi // 1 2 8. akaraNAnmandaM karaNaM zreyaH / 1 1 15. 1 13. akkosejjaparo bhikkhuM na tesiM paDisaMjale / agIyatthassa vayaNeNaM, amiyaM pi na ghoTTae / 17. agIyattheNa samaM ekkaM, khaNarddhapi na saMvase / 18. aggaM ca mUlaM ca vigiMca dhIre / 1 1 40. ahAsutaM riyaM rIyamANassa iriyAvahiyA kiriyAkajjati / ussutaM rIyaM rIyamANassa saMparAiyA kiriyA kajjati / 1 64. sUkti a 1 51. accaNaM rayaNaM ceva, vaMdaNaM pUyaNaM tahA / iDDhI sakkAra - sammANaM, maNasA vi na patthae / appaNA aNAho saMto, kahassa nA ho bhavissasi / 59. appAmittamamittaM ca duppaTThi ya supaTThio / 58. 1 1 2 - appA naI vaitaraNI, appA kUDasAmalI / appA kAmaduhA dhenU, appA me naMdaNaM vaNaM / / appA kattA vikattA ya, dukkhANa ya suhANa ya / 81. abhinUma kaDe hi mucchie, abhidhAna rAjendra koSa bhAga pRSTha tivvaM se kammehiM kiccatI / 21. acakkhu ovaneyAraM, buddhi aNesae girA / 23. ajIrNe abhojanamiti / 1 1 2 1 2 1 1 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/125 11 900 123 131 162 162 164 272 282 323 325 231 325 231 325 231 332 181 203 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti 219 246 332 392 421 sUkti abhidhAna rAjendra koSa nambara bhAga pRSTha 24. ajIrNa prabhavA rogaaH| 203 29. ajIrNe bhojane vAri, jINe vAri blprdm| 1 203 30. ajjavayAeNaM kAujjuyayaM bhAsujjuyayaM avisaMvAyaNaM jnnyi| 1 31. avi saMvAyaNaM saMpannayAeNaM jIve / dhammassa ArAhae bhavai / / 1 219 37. ahiMsA satya masteyaM, brhmcrymsnggtaa| gurubhakti stapojJAnaM, satpuSpANi pracakSate / / 1 82. aNusAsaNa mevapakkame / 90. atIndriyaM paraM brahma, vizuddhAnubhavaM vinaa| zAstra yukti zatenApi, nagamyaM yad budhA jaguH // 1 93. aNusAsaNaM puDho paanne| 104. ajJAnaM khalu kaSTam / 488 103. ajJAnaM khalu kaSTaM, krodhAdibhyo'pi sarvapApebhyaH / arthaM hitamahitaM vA na vetti yenAvRtto lokaH // 1 107. asaMki yAiM saMkaMti, saMkiyAiM asNkinno| 1 109. appaNo ya paraM NAlaM kuto aNNe'Nu sAsiuM? 1 114. acchedyo'yamadAhyo'ya-ma mavikAryo'yamucyate / nityaH sarvagataH sthANuracalo'yaM sanAtanaH / / 1 502 6 115. arthAnAmarjane duHkhamarjitAnAM ca rakSaNe / Aye duHkhaM vyaye duHkhaM, dhigarthaM duHkhakAraNam / / ___(pAThAntaram - dhigartho'nartha bhAjanam / / ) 1 506-803 119. atthittaM atthitte pariNamai natthittaM natthitte prinnmi| 120. athire paloTTati, no thire paloTTati; athire bhajjati, no thire bhajjati / / 122. adakkhuvaM dakkhuvAhitaM saddahasu / 1 525 747 518 518 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/126 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nambara abhidhAna rAjendra koSa sUkti bhAga pRSTha 123. adiNNAdANaM hara daha maraNa bhaya kalusatAsaNa para saMtikabhejja lobhamUlaM / 124. adattAdANaM..............akittikaraNaM aNajjaM..............sadA sAhu grhnnijj| 1 126. accaMta vipula dukkhasaya saMpalitA parassadavvehije aviryaa| 526 526 533 541 542 542 127. aNaNuNNa viya pANa bhoyaNa bhoI........se NiggaMthe adiNNaM bhuNjejjaa| 128. aNunna viyageNhiyavvaM / 130. asaMvibhAgI, asaMgaharUtI........appamANa bhoI........setArisae nArAhae vayamiNaM / 131. apariggaha saMvuDeNaM logammi vihriyvvN| 1 138. aDhe parihAyatI bahU, ahigaraNaM na karejja pNddie| 1 140, avacchalatte ya daMsaNa haannii| 1 141. akasAyaM khu carittaM / ___1 145. akasAyaM nivvaannN| 148. asajjamANe appaDibaddheyAvi viharai / 150. appaDibaddhayAeNaM, nissaMgattaM jaNayai / 151. appamatte samAhita jhaatii| 1 153. akusalamaNa niroho, kusalamaNa udIraNaM vaa| 1 542 571 574 574 575 594 594 597 597 1154 597 597 598 154. appamatte jae niccN| 155. appamatte sayA parikkamejjAsi / 156. aNaNNa paramaM NANI No pamAde kayAi vi| 159. asutANaM dhammANaM samma suNaNatAte abbhudvaitavvaM bhvti| 160. alaM kusalassa pmaaden| 162. asaMgihIta paritaNassa saMgiNhaNatAte abbhuTTeyavvaM bhvti| 598 598 598 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/127 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti 608 675 691 772 abhidhAna rAjendra koSa nambara bhAga pRSTha 164. anIddazasya ca yathA na bhogasukhamuttamam / azAntAdestathA zuddhaM nAnuSThAnaM kadAcana / / 166. abaMbhaM........jarAmaraNa roga soga bahulaM / 167. abaMbhaM ca....tava saMjama baMbhacera vigdhaM bheyAyataNa bahu pmaadmuulN| * 1 . 675 173. abhyAsena kriyAH sarvAH, abhyAsAt sakalA: kalAH / abhyAsAd dhyAna maunAdi. kimabhyAsasya duSkaram / / 1 184. araiM AuTTe se medhaavii| 753 187. ajjevAhaM na labbhAmi, avilAbho sue siyaa| jo evaM paDi saMcikkhe, alAbho taM na tjje|| 1 772 188. alAbho me paramaM tapaH / 190. aliaM na bhAsi avvaM, atthi hu saccaM pijaM na vattavvaM / / saccaM pi taM na saccaM, jaM para pIDAkaraM vynnN| 1 773 192. aliyaMNiyaDisAti joyabahalaM nIyajaNa niseviyaM / / nissaMsaM apccykaarkN| 1 777-784 198. aliyA hiMsaMti saMniviTThA asaMta guNudIrakAya saMtaguNa naaskaay| . 1 781 199. aliya vayaNaM........ayasakaraM verakaragaM........maNa saMkilesa viyaraNaM / 1 784 202. apAya bahulaM pApaM, ye parityajya saMsRtAH / tapovanaM mahAsattvA - ste dhanyAste manasvinaH / / 1 204. aha coddasahiM ThANehiM vaTTamANe u sNje| aviNIe vuccaI sounivvANaM ca gacchaI / / 205. asaMvibhAgI aciyatte aviNIe tti vuccii| 1 206. asaMkhayaM jIviya mA pmaaye| 220. azAzvatAni sthAnAni sarvANidivi ceha c| devasaramanaSyANAmaddhayazca sukhAni ca // 1 845 226. ahiMsA jA sA sadeva maNuyA surassa logassa bhavati dIvo tANaM saraNaM gatI pitttthaa| 803 806 806 819 872 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/128 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 875 882 / abhidhAna rAjendra koSa nambara sUkti bhAga pRSTha 237. akkho vaMjaNavaNANu levaNa bhUyaM saMjama jAyA NimittaM __saMjama bhAra vahaNa chAe bhuMjejjA pANa dhaarnntttthyaae| 1 875 241. ahiMsae saMjae susAhU / 246. ahiMsA paramaM dharmAGgam / 1 879 247. ahiMsaiva matA mukhyA svarga mokSaprasAdhanI / asyAH saMrakSaNArthaM ca nyAyyaM styaa''dipaalnm| 1 2457 250. ahitAzanasamparkA, - tsarvarogodbhavo yataH / tasmAtta dahitaM tyAjyaM, nyAyyaM pathyaniveSaNam // 1 887 2 A 10. ArambhasattAM gaDhitA ya loe, dhammaM na yANaMti vimokha heddN| 1 126 25. AmaM vidagdhaM viSTabdhaM, rasazeSaM tathA prm| 1 26. Ame tu drava gandhitvaM, vidagdhe dhuumgndhitaa| viSTabdhe gAtrabhaGgo'tra rasazeSe tu jADyatA / / 203 36. AhaMsu vijjA caraNaM pamokkhaM / 549 203 240 556 423 351 95. AdIpamA vyoma sama svabhAvaM / syAdvAda mudrAnati bhedivastu // 83. Ame ghar3e nihittaM, jahA jalaM taM ghaDaM vinnaasei| ia siddhaMta rahassaM, appAhAraM viNAsei // 62. AuttayA jassa ya natthi kaaii| iriyAe bhAsAe tahesaNAe / . AyANa nikkheva duguNchnnaae| navIra jAyaM aNu jAI maggaM / ' 157. Ata gutte sadA vIre jAtA mAtAe jaave| 1 325-326 1 598 44. icchA kAmaM ca lobhaM ca, saMjao privjje| 1 280 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/129 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1968966580888560 sUkti sUkti abhidhAna rAjendra koSa | nambara bhAga pRSTha 100. icceya gaNi piDagaM, niccaM davvaTThiyAe nAyavvaM / pajjAeNa aNiccaM, niccAniccaM ca siyavAdo // 1 441 76. ityanityaM jagadvRttaM, sthira cittaH pratikSaNam / / tRSNA kRSNAhimantrAya nirmamatvAya cintayet // 1 332 169. ihaloe vi tAva naTThA, para loe vi ntttthaa| 1 679 200. imAI cha avtnnaaiN| taMjahA - aliya vayaNe, __hIliya vayaNe, khisita vayaNe, pharusa vayaNe, gAratthiya vayaNe, viu savitaM vA puNo udiirittte| 1 795 215. indropendrAdayo'pyete, yanmRtyoryAnti gocaram / aho tadantakAtaGke, kaHzaraNya zarIriNAm / / 1 844 69. uddesiyaM kIyagaDaM niyAgaM, ta muMcaI kiMci annesnnijjN| aggivivA savvabhakkhI bhavittAio cue gacchai kaTu pAvaM / / 1 327 168. uvaNamaMti maraNa dhamma avitattA kaamaannN| 1 677-679 678 248. uvasamasAraM (khu) sAmaNNaM / / 884 7. ekaM hi cakSuramalaM sahajo vivekaH, tadvadbhi reva saha saMvasati dvitIyam / etad dvayaM bhuvi na yasya tattvato'ndhara, tasyApamArga calane khalu ko ' parAdhaH / / 105 493 544 110. evaM takkAe sAheMtA dhammA'dhamme akoviyA / dukkhaM te nAi tuTaMti, sauNI paMjaraM jhaa|| 133. ege carejja dhammaM / 178. ekataH kratavaH sarve, samagravara dakSiNA / eka to bhayabhItasya, prANinaH prANarakSaNam // 1 196. eka eva hi bhUtAtmA, bhUte bhUte vyvsthitH| ___ekadhA bahudhA caiva, dRzyate jala candravat / / 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/130 706 780 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti nambara sUkti 1 227. esA bhagavatI ahiMsA bhIyANaM viva saraNaM / 229. esA sA bhagavai ahiMsA jA sA bhIyANaM viva saraNaM, pakkhINaM piva gamaNaM, tisiyANaM piva salilaM, khuhiyANaM piva asaNaM, samuddamajjhe va pota vahaNaM cauppayANaM va AsapayaM duhaTTihiyANaM ca osahibalaM aDavi majjhe vi sattha gamaNaM etto visitarikA ahiMsA / 242. etaM khuNANiNo sAraM jaM na hiMsati kiMcaNaM / ahiMsA samayaM ceva, ittA vaMtaM vijANiyA || au 34. aucityAd vRttamuktasya vacanAt tattva- cintanam / maitryAdi sAramatyanta-madhyAtmakatad vido viduH // 1 aM 108. aMdho aMdha pahaMNito, dUramaddhANa gacchatI / ka 75. kallola capalA lakSmI:, saGgamAH svapnasaMnibhAH / vAtyAvyatikarotkSipta - tulatulyaM ca yauvanam // 139. kasAya sahito na saMjao hoi / 92. keSAM na kalpanAdava, zAstra kSIrA'vagAhinI / viralAtadrasAsvAda vido'nubhava jihvayA // ko abhidhAna rAjendra koSa bhAga: pRSTha 33. kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM / lobhaM cautthaM ajjhatthadosA // 85. ko kallANaM necchai / 1 1 kA 53. kAmaM paritAvo, asAyahetu jiNehiM paNato / Ata- parahita karo puNa, icchijjai dussale khaluu // 1 ke 1 1 1 1 1 1 873 kiM 231. kiM tIe paDhiyAe paya koDie palAla bhUyAe / thetti nAyaM parassa pIDA na kAyavvA // abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/131 1 873 878-879 227 492 331 574 297 393 227 353 873 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nambara sUkti - abhidhAna rAjendra koSa sUkti bhAga pRSTha / 186. klizyante kevalaM sthUlAH, sudhIstu phalamaznute / dantA dalanti kaSTena, jihvayA gilati liilyaa|| 1 762 43. khaMtI ya maddava'jjava, muttI tava saMjame ya bodhavve / saccaM soyaM AkiMcaNaM ca, baMbhaM ca jai dhammo // 1 279 158. gilANassa agilAte veyAvaccaMkaraNatAe abbhuTTeyavvaM bhvi| 1 598 86. guNa suTThiyarasa vayaNaM, ghayaparisittuvva pAvao bhaai| guNa hINassa na sohai, neha vihUNo jaha paIvo // 1 353 97. ghaTamauli suvarNArthI nAzotpAda sthitiSvayam / zokapramoda mAdhyasthaM janoyAti sahetukam / / payovrato na dadhyati na payo'ti ddhivrtH| agorasa vrato nobhe tasmAd vastu trayAtmakam // 1 425 264 39. catvAro naraka dvArAH, prathamaM rAtri bhojnm| parastrI saGgamazcaiva, sandhAnAnanta kAyike // 1 89. caraNa paDivatti heDaM, dhmmkhaa| 203. cattAri avAtaNijjA pannatA, taMjahA aviNIvII paDibaddhe, avio savita pAhuDe maayii| 356 1804 804 17 3. jahA jAeNaM avassaM mariyavvaM / / 56. jahA mahAtalAgassa, sannirUddhe jlaagme| ussicaNAe tavaNAe, kameNaM sosaNA bhave / / evaM tu saMjayassA vi pAvakamma niraasve| bhavakor3i saMciyaM kammaM tavasA nijjarijjai // 1 321 42199-2200 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/132 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238888888342958 nambara abhidhAna rAjendra koSa sUkti bhAga pRSTha 77. jai vi ya NigiNe kise care, jaiviya bhuMjiyamAsamaMtaso / je iha mAyAdi mijjatI, AgaMtA gabbhAya'NaMta so // 1 332 142. jaha kohAi vivaDDhI, taha hANI hoi caraNe vi| 1 574 175. jahi Natthi sAraNA vAraNA ya paDicovAyaNA ya gacchammi / so u agaccho gaccho saMjama kAmINa mottvyo| 1 195. jale viSNuH, sthale viSNuH viSNuparvata mstke| jvAla mAlA kule viSNuH, sarvaM viSNumayaM jagat / / 1 207. jarovaNIyassahu natthi tANaM / 1 219. janmajarAmaraNabhayai - rabhidrute vyAdhivedanAgraste / jinavaravacanAdanya-tra nAsti zaraNaM kvacilloke // 1 844 2 178 ji 116. jiNavayaNammi pariNae, avatthavihi ANu ThANao dhmmo| sacchA ' sayappayogA, attho vIsaMbhao kAmo // 1 507 780 819 32. je ajjhatthaM jANati se bahiyA jANati / je bahiyA jANati se ajjhatthaM jANati / / etaM tullmnnnnesi| 227 1061 67. je lakkhaNaM suviNaM pauMjamANe / nimitta ko Uhala saMpagADhe // kuheDa vijjAsavadAra jiivii| na gacchai saraNaM taMmi kAle // ___1 171. je abuddhA mahAbhAgA, vIrA asammattaM dNsinno| __. asuddhaM tesiM parakkaMtaM, saphalaM hoi svvso|| 1 5 326 326 684 60 63. jo pavvaittANa mahavvayAI sammaMno phAsayati pmaayaa| aniggahappA ya rasesu giddhe, na mUlao chiMdai baMdhaNaM se / / 1 325 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/133 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti nambara abhidhAna rAjendra koSa bhAga pRSTha sUkti 1 87. jo uttamehiM pahao, maggo so duggamo na sesANaM / 101. jo siyavAyaM bhAsati, pamANa naya pesalaM guNAdhAraM / bhAvei seNa NaseyaM, so hi pamANaM pavayaNassa || 102. jo siyavAyaM niMdati, pamANa naya pesala guNAdhAraM / bhAveNa duTTabhAvo, na so pamANa pavayaNassa // 1 1 249. jo uvasamai tassa asthi ArAhaNA / jo na uvasamai tassa natthi ArAhaNA || jaM 5. jaM icchasi appaNato, jaMvaNa icchasi appaNato / taM icchaM parassa viyaM, ittiyagaM jiNa sAsaNayaM // 143. jaM ajjiyaM carittaM, desUNAe vi puvva koDIe / taM piya kasAyamitto, nAsei naro muhutteNaM // 1 172. jaM abbhAsai jIvo, guNaM ca dosaM ca ettha jammammi / taM pAvai paraloe, teNa ya abbhAsa joeNa / / 1 99. 1 1 Na hu sAsaNa bhattI me - taeNa siddhanta jANao hoi / 1 Na vi jANao viNiyamA, paNavaNA nicchio NAma / / 1 234. Navi mitta- patthaNa- sevaNAte bhikkhaM gave siyavvaM / 235. Navi hilaNAte Navi NidaNAte bhikkha gavesiyavvaM / 1 236. Navi vaMdaNa - mANaNaM - pUyaNAte bhikkhaM gavesiyavvaM / 1 NI 54. NIvAre ya na lIejjA, chinna sote aNAile / ta 1 136. tavo vi dhammo / 1 1 146. tamatimira paDala bhUto pAvaM ciMtei dIha saMsArI / 224. tattha paDhamaM ahiMsA, tasa thAvara savva bhUya khemakarI / 1 - tA 78. tAle jaha baMdhaNaccute, evaM Aukkhayammi tuTTatI / 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/134 353 441 441 884 87 575 691 440 874 874 874 306 545 581 872 332 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti nambara sUkti da 12. dadatu dadatu gAlIM gAlimaMto bhavantaH / vayamapi tadabhAvAt gAlidAne'pyazaktAH / jagati viditametaddIyate vidyamAnaM / na dadatu zazaviSANaM ye mahAtyAgino'pi // 88. davie daMsaNa suddhA, daMsaNa suddhassa caraNaM tu / 98. davvaM khittaM kAlaM, bhAva pajjAya desasaMjoge / bhedaM ca pamucca samA, bhAvANaM paNavaNa pajjA / / 165. dagdhe bIje yathA'tyantaM prAdurbhavati nAGkuraH I karma bIje tathA dagdhe, na rohati bhavAGkuraH 179. dattamiSTaM tapastaptaM, tIrthasevA tathA zrutam / sarvANya bhaya dAnasya, kalAM nArhanti SoDazIm // du 191. duggai - viNivAya vivaDaDhaNaM / || dvi 212. dviSad viSatamo rogai duHkhamekatra dIyate / mithyAtvena durantena, janto rjanmani janmani // 47. abhidhAna rAjendra koSa bhAgaH pRSTha 1 1 1 1 3 1 1 dha 19. dharmArthaM yasya vittehA, tasyA nIhA garIyasI / prakSAlanAddhipaGkasya dUrAdasparzanaM varam // 1 117. dhammo attho kAmo bhinne te piMDiyA paDisavattA / jiNavayaNa uttinnA, avasattA hoMti nAyavvA // 118. dhammassa phalaM mokkho / 174. dhammassa mUlaM viNayaM vayanti / 185. dhammArAme nirAraMbhe uvasaMte muNI care / dhi 201. dhig dravyaM duHkhavardhanam / 1 1 1 1 1 777 evaM 784 1 na na rasaTThAe bhuMjejjA javaNaTThAe mahAmuNI / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /135 131 356 1 438 610 334 706 840 179 507 507 696 754 803 281 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PR6888888888888 sUkti nambara sakti - abhidhAna rAjendra koSa bhAga pRSTha / 327 585 68. na taM arI kaMTha chettA karei, jaM se kare appaNiyA durppaa| 147. navaNIya tulla hiyayA saahuu| 181. nahIM bhUyastamo dharmastasmAdanyo'sti bhUtale / prANInAM bhayabhItAnAma bhayaM yatpradIyate // 1 . 706 194. na hi bhavati yanna bhAvyaM, bhavati ca bhAvyaM vinA'pi yatnena / karatalagatamapi nazyaMti, yasya tu bhavitavyatA nAsti / / 1 780 211. na mithyAtva samaH zatru - na mithyAtva samaM vissm|| na mithyAtva samo rogo, na mithyAtva samaM tapaH / / 1 840 222. navastrotaH stravadvistra - rsnisyndpicchile| dehe zauca saMkalpo, mahanmoha vijRmbhitam / / 1 850 239. na kayA vi maNeNa pAvateNaM pAvagaM kiMcivi jhaayvvN| 1 875 240. na kayA vi (vaie) tIe pAviyAte pAvakaM kiMcivi bhaasiyvvN| 244. na hiMsyAt srvbhuutaani| 245. na hiMsyAtsarvabhUtAni, sthAvarANi carANi ca / Atmavat sarvabhUtAni, yaH pazyati sa dhArmikaH / / 1 875 878 .878 190 2146 22. nANI no prideve| 1 4 106. nAnAzAstra subhASitAmRtarasaiH zrotrotsavaM kurvatAm, yeSAM yAnti dinAni paNDitajana vyAyAmakhinnAtmanAm / teSAM janma ca jIvitaM ca saphalaM tai reva bhUrbhUSitA, zeSai kiM pazuvadviveka rahita bhUbhAra bhUtainaraiH // 1 121. nAsato jAyate bhAvo, nA bhAvo jAyate stH| 1 488 518 ni 52. nimmamo nirahaMkAro, vIyarAgo annaasvo| saMpatto kevalaM nANaM, sAsae prinivvudde| 1 282 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/136 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000000000 _ abhidhAna rAjendra koSa sUkti bhAga pRSTha 72. nirAsave saMkha viyANa kammaM, uvei ThANaM viuluttamaM dhuvN| 327 149. nisaMgatteNaM jIve ege, egagga citte / 1 594 193. nikkheve avaharaMti, parassa atthammi gddhiygiddhaa| 1 778 528 125. paradavvahazaNarA nnirnukNpaa| 183. padmAvatI ca samuvAca vinA vadhUTI, zobhA na kAcana narasya bhvtyvshym| no kevalasya puruSasya karoti ko'pi, vizvAsameva viTa eva bhavedabhAryaH / / / pi 216. piturmAtuH svasurbhAtu - stanayAnAM ca pazyatAm / atrANo nIyate jantuH karmabhiryamasadmani // 1 709 1 844 79. purisoramapAva kammuNA, paliyaMtaM maNuyANa jIviyaM / 1 197. puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhaavym| 332 780 225. pramatta yogAt prANavyaparopaNaM hiMsA / 1 872 46. phAsuyammi aNAbAhe, itthIhiM annbhidue| tattha saMkappae vAsaM, bhikkhU parama saMjae / / 1 280 55. bhava koDI saMciyaM kammaM, tvsaanijjrijjii| 1 / 321 2200 bhA 96. bhAge siMho naro bhAge, yo'rtho bhAga dvayAtmakaH / tama bhAgaM vibhAgena, narasiMha: pracakSate / / bhi 49. bhikkhAvittI suhaavhaa| 425 281 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/137 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhidhAna rAjendra kASa bhAga pRSTha | nambara sUkti 203 '280 27. malavAtayorvigandho, viDbhedo gAtragauravamarUcyam / avizuddhazcodgAraH, paDa jIrNa vyakta liGgAni // 1 45. maNoharaM cittaharaM, malla dhUveNa vAsiyaM / sakavADaM paMDurUlloyaM, maNasA vi na patthae / 1 70. maggaM kusIlANa jahAya savvaM, mahAniyaM ThANavae phennN| 1 180. mahatAmapi dAnAnAM, kAlena kSIyate phalam / bhItA bhaya pradAnasya, kSaya eva na vidyate / / 238. maNaM parijANai se nniggNthe| 327 706 875 274 322. 1. mA paDibaMdha kreh| 1 41. mAyI viuvvati, no amAyI viuvvati / 57. mANussaM khu sudullhN| 209. mAyAzIlaH puruSo yadyapi na karoti kiMcidaparAdham / sarpa ivAvizvAsyo, bhavati tathApyAtmadoSahataH // 1 mi 9. micchattaM veyanto, jaM annANI kahaM parikahei / liMgattho va gihI vA, sA akahA desiA samae / / 1 835 124 274 170. mittANi khippaM bhavaMti sattU / 679 203 28. mUrchA pralApo vamathuH, prasekaH sadanaM bhramaH / upadravA bhavantyete, maraNaM vA'pya jIrNataH / / 1 105. mUrkhatvaM hi sakhe ! mamApi rucitaM tasmin yadaSTau gunnaaH| nishcintau| bahubhojano- 'trapamAnA' naktaM divA zAyakaiH / / kAryAkArya vicAraNAndhabadhiro mAnApamAne samaH / prAyeNAmaya varjito' dRDha vapu mUrkhaH sukhaM jIvati / / 1 488 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/138 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti nambara sUkti mai 112. maitryA sarveSu sattveSu, pramodena guNAdhike / madhyastheSvavinIteSu, kRpayA duHkhiteSu ca // ya 73. yatprAtastanna madhyAhne, yannamadhyAhne na tannizi / nirIkSyate bhave'smin hi, padArthAnAmanityatA / 84. yatrAkRtistatra guNAH vasanti / 176. ya svabhAvAtsukhauSibhyo, bhUtebhyo dIyate sadA / abhayaM duHkha bhItebhyo'bhayadAnaM taducyate // 208. yathA ciMta tathA vAco, yathA vAcastathA kriyAH / dhanyAste tritaye yeSAM, visaMvAdo na vidyate // ra 65. rADhAmaNI verUli yappakAse, amahagghae hoi hu jANaesu / 144. rAgaddosa vimukko, sIyaghara samo Ayario / la 189. laddhe piMDe aladdhe vA, NANutappejja saMjae / lo 223. lokaH khalvAdhAraH sarveSAM brahmacAriNAM yasmAt / tasmAlloka viruddhaM, dharmaviruddhaM ca saMtyAjyam // va abhidhAna rAjendra koSa bhAga pRSTha 35. vaigutte ajjhappa saMvuDe parivajjae sadA pAvaM / 210. varaM prANa parityAgo, mA mAna parikhaNDanA / prANa tyAge kSaNaM duHkhaM, mAna bhaGge dine dine / 1 2 1 1 221. rasAsRGmAMsamedo'sthi - majjAzukrAntravarcasAm / azucInAM padaM kAyaH, zucitvaM tasya tatkutaH / / 1 rA 1 1 1 1 1 1 1 1 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/139 496 503 331 352 706 835 850 326 575 772 867 229 836 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti nambara sUkti 213. varaM jvAlA kule kSipto, dehinA'tmA hutAzane / mithyAtva saMyuktaM, jIvitavyaM kadAcana // na tu vA 1 20. vApIkUpataDAgAni devatAyatanAni ca / anna pradAnametatu pUrtaM tattva vido viduH // 230. vAhattarikalAkusalA, paMDiya purisA apaMDiyA ceva / savvakalANaM pavaraM, je dhammakalA na jANaMti // 1 66. visaM tu pIyaM jaha kAla kUDaM, haNAi satthaM jaha kuggihIyaM / eseva dhammo visao vavanno, haNAi veyAla ivAvivaNNo || 134. viNao vi tavo / abhidhAna rAjendra koSa bhAga pRSTha vi 16. visaM khAejja hAlAhalaM, taM kira mArei takkhaNaM / Na kare'gIyatthasaMsariMga, viDhave lakkhaMpijaM tahiM // 1 91. vyA vyApAraH sarvazAstrANAM dikpradarzanameva hi / pAraMtu prApayatyeko'nubhavo bhavavAridheH // sa 1 80. 94. sacce tattha kare hu vakkamaM / 111. sayaM sayaM pasaMsaMtA garahaMtA paraM varaM / 1 1 1 6. savvAraMbha pariggaha-Nikkhevo savvabhUta samayA ya / ekkaggamaNa samAhI, - NayA aha ettio mokkho || 1 11. sariso hoi bAlANaM, tamhA bhikkhU Na saMjale / sama suha dukkha sahe ya je, sa bhikkhU / 48. samaleTTu kaMcaNe bhikkhU / 1 14. 1 1 7 sannA iha kAma mucchiyA, moha jaMti narA asaMvuDA / 1 1 je u tattha viussaMti saMsAraM te viussiyA || abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa - 1/140 1 " 840 180 873 162 326 545 392 87 131 132 281 281 332 421 493 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti nambara sUkti 129. sayA appamANa bhotI satataM aNubaddhavereya tivvarosI, serisa nAhae vayamiNaM / 177. sarve vedA na tatkuryuH sarve yajJA yathoditAH / sarve tIrthAbhiSekAzca, yatkuryAt prANinAM dayA / / 228. satyaM zaucaM tapaH zaucaM, zaucamindriyasaMgrahaH sarvabhUta dayA zaucaM, jalazaucaM ca paJcamam 233. savve pANA Na hIliyavvA na niMdiyavvA / 243. savve akkaMta dukkhAya, ato savve ahiMsiyA / sA 42. sArada salila iva suddhahiyayA vihaga iva vippamukkA 232. savva jaga jIva rakkhaNadayaTTayAe pAvayaNaM bhagavayA sukahiyaM / 1 1 1 vasuMdharA iva savva phAsa visahA / 135. sAhammie viNao pauMjiyavvo / abhidhAna rAjendra koSa bhAga pRSTha sI 61. sIyanti ege bahu kAyarA narA / su 50. sukkajjhANaM jhiyAejjA, aniyANe akiMcaNe / vosaTTakAe viharejjA, jAva kAlassa pajjao || 1 1 1 137. sAmannamaNu caraMta - ssa kasAyA jassa ukkaDA hoMti / mannAmi ucchu puSpaM ca niphphalaM tassa sAmannaM // 1 5 152. sussUsae Ayarie' ppamatto / 161. suyAtA dhammANaM ogiNNatAte uvadhAraNayAte abbhutavvaM bhavati / 1 1 873 7 1004 evaM 1165 1 1 1 1 542 706 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/141 874 874 878-879 278 545 571 * 382 325 282 597 598 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2560566699945636-5689658042609665800 abhidhAna rAjendra koSa bhAga pRSTha 1 543 132. saMvibhAga sIle saMga ho vaggaha kusalese, tArise ArAhate vyminnN| 218. saMsAre duHkhadAvAgni - jvalad jvAlA kraalite| vane mRgArbhakasyeva, zaraNaM nAsti dehinaH // 1 844 74. zarIraM dehinAM sarva - puruSArtha nibandhanam / pracaNDapavanodhUta, - ghanAghanavinazvaram / / 1 331 . 247 38. zuzrUSA zravaNaM caiva, grahaNaM dhAraNaM tathA / Uho'poho'rtha vijJAnaM, tattva jJAnaM ca dhI guNAH // 1 163. zuddhayalloke yathA ratnaM jAtyaM kAJcanamevavA / guNaiH saMyujyate citraistadvadAtmA'pi dRzyatAm // 1 zo 217. zocanti svajanAna'ntaM nIyamAnAn svakarmabhiH / neSyamANaM na zocanti, nAtmAnaM mUDhabuddhayaH // 1 607 844 182. hema dhenu dharAdInAM dAtAraH sulabhAbhuvi / durlabha puruSoloke, yaH prANiSvabhayapradaH / 1 706 214. hiMsA'nRtAdayaH paJca, tattvAzraddhAnameva ca / krodhAdayazca catvAraH iti pApasya hetavaH / / 1 840 kSA 251. kSAntaM na kSamayA gRhocita sukhaM tyaktaM na santoSataH, soDhA duHsaha tApazItapavanA: klezAnna taptaM tpH| dhyAtaM vittamaharnizaM niyamitaM dvandvairna tattvaM paraM, yadyat karma kRtaM sukhArthibhiraho! taistaiH phalairvaJcitaH / / 1 887 647 : abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/142 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya pariziSTa viSayAnukramaNikA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA sUkti nambara sakti zIrSaka / kramAGka akathA apazabda ajJAnI meM avizvAsa agItArtha-saMsargaH duHkhada agItArtha ke sAtha mata raho ajIrNa-prakAra ajIrNa-lakSaNa ajIrNa se roga adhyAtma-doSa adhyAtma-svarUpa aSTa-pUjA-puSpa anAtha nAtha kaise? agnivat sarvabhakSI-zramaNa anitya-cintana anuzAsana ajJAnaH duHkharUpa ajJAnatA kaSTa andhoM kA bhaTakAva anuzAsana arthaH duHkhada anArya karma adatta-bhojI adatta-tyAga asteya-anArAdhaka asaMvibhAgI kauna? aparigraha akaSAya se mokSa apratibaddha-vicaraNa apramatta apramatta-bhAva 103 104 108 109 115 124 127 128 129 130 131 27 145 148 151 . 154 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/145 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka sUkti nambara sUkti zIrSaka 31 163 176 184 191 192 159 azruta dharma-zravaNa 160 apramAda 162 asahAya-Azraya antaHzodhana 166 abrahmacarya 167 abrahmacarya-vighna 172 abhyAsa-tadpatA 173 abhyAsa se sarvasulabha abhayadAna 178 anupama-abhayadAna 179 abhayadAna-zreSTha 181 abhayadAna-paramadharma anudvigna-sudhI 187 alAbha-pariSaha asatya-bhASaNa asatya-svarUpa 199 asatya-vipAka 203 adhyayana ke ayogya 204 avinIta 205 avinIta kauna ? 216 azaraNa-cintana 218 azaraNa-anuprekSA 220 azAzvata kyA ? apavitra-kAyA 224 ahiMsA, kSemaMkarI 226 ahiMsA sarvaguNa-sampanna 230 apaNDita kauna ? ahiMsA kA ArAdhaka ahiMsArAdhaka-kartavya 243 ahiMsaka bano ! Atmavat cAho ! 10 ArambhAsakta jIva abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/146 221 234 236 62 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ he 249 188 208 kramAGka sUkti nambara sUkti zIrSaka Arjava-aMkura AhAra kyoM ? AtmA hI saba kucha AtmahantA 113 Atmavat-svarUpa 114 Atma-svarUpa 152 AcArya-zuzrUSA 157 Atmagupta-sAdhaka 161 AcaraNa-tatparatA ArAdhaka-virAdhaka 169 iha-paratra nAza 137 Ikha kA phUla uttama-tapa 248 upazama ekarUpatA 183 ekala azobhanIya 163 karmabandha-anuccheda 64 kartA-bhoktA-AtmA karma-vipAka 85 kalyANa-kAmanA 138 kalaha-hAni 139 kaSAyI-asaMyamI 142 kaSAya, cAritra-hAni 165 karmaH dagdhabIja kAyara-jana 88 . 168 kAma-bhoga atRpti 170 kaisA satya ? 90 215 kauna-zaraNya ? 91 48 kaJcana mATI jAne 92 143 kiJcit kaSAya se cAritra-hanana kiJcit zreyaskara ! kriyA-bandha abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/147 61 40 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka sUkti nambara sUkti zIrSaka 06 07 26 133 101 126 6 107 95 11 krodha-pariNAma gRddhAtmA kurarIvat 146 ghora-ajJAnI caturvidha ajIrNa vyAkhyA cakSuSmAn 100 cala, akelA 125 cora, nirdayI 102 caurya karma 103 caurya karma-vipAka 104 219 jina vacana zaraNa 105 232 jinavANI-dhyeya jIvana-maraNa jIvana-kSaNabhaMgura 108 jIvanadAna 109 tapazcaraNa 11056 tapa, karmakSaya-prakriyA 111 tapa-dharma 112 tIna AI-gaI 113 tejasvI-vacana 114 231 thothA-zAstra 115 durlabha mAnava-bhava 116 durAgraha-pAza 117 239 duzcintana 118 240 durvacana 119 dRSTi-darpaNa 120 77 dambha ! 121 1 dharma meM zIghratA 122 19 dharma kI baisAkhI para dharma nahIM calatA 12389 dharma-kathA 12493 dharma-pAtratA 125 116 dharma-artha-kAmaH avirodhI 126 dharma-artha-kAma avisaMvAdI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/148 136 75 86 51 111 80 93 117 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 sUkti nambara 118 185 242 246 245 201 18 39 41 46 70 72 149 2363286 1224486 - 150 67 73 90 97 155 20 52 4 110 177 29 21 sUkti zIrSaka dharma-phala dharma-vihAra dharma-sAra, samatA dharma kA aGga dhArmika kauna ? dhig ! dhanam dhIra sAdhaka naraka -dvAra nAnA-pradarzana nirgrantha-- nivAsa nirgrantha-patha nirgrantha- nirAzrava niHsaGga bhAva zreSThatama nirdvandvatA se niHsaGga nirgrantha sAdhaka naimitajJa nindA tyAga padArtha kSaNabhaMgura parabrahma - agamya padArtha-svarUpa parAkrama kahA~ ? paramAtmA pAtratA pApa-hetu puNya-karma pUrNa Atmastha paJcAti varjita piJjare kA pakSI prANI dayA zreSThatama balapradaH jala buddhiyukta vANI abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /149 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | kramAGka sUkti nambara sUkti zIrSaka 38 13 167 168 169 171 170 158 buddhi-guNa 159 194 bhavitavyatA 160 229 bhagavatI ahiMsA 161 112 bhAvavAsita-hRdaya 162 bhikSu sahiSNu rahe 163 bhikSAvRtti-sukhAvaha 164 bhikSA grahaNa-vidhi 165 23 bhojana anucita 166 237 bhojana kA uddezya 87 mahAjana-mArga 202 mahAsattvazIla manISI 222 mahAmoha kA pradarzana 170 206 mA pramAda 209 mAyAvI avizvasanIya 172 59 mitra-zatru kauna ? 173 mitra bhI zatru 174 198 mithyAzayI-mAnava kaise? 175 211 mithyAtva 212 mithyAtva-bhayaGkara 213 mithyAtva-jIvana munipravRtti 179 105 mUrkha-guNa 217 mUr3ha mAnava 1813 mRtyu-nizcita moha karma-saJcaya 183 107 moha-mUr3ha mandabuddhi upadeza pAtra nahIM 1852 yathocita 18684 yathA AkRti tathA guNa 187 yogya-pravaktA 188 ratna pArakhI 189 158 rogI sevA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/150 176 177 178 50 180 184 65 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramAGka sUkti nambara 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216. 217 218 219 220 221 sUkti zIrSaka roga kA mUla lar3e sipAhI nAma saradAra kA lobha meM anAkRSTa lobhI pravRtti loka-dharma virUddha tyAga vacanagupta - AtmasaMvRtta vastutattva-prarUpatA vAtsalya - mahattA vivekAndha 24 186 54 193 223 35 98 140 7 66 74 134 174 182 197 62 141 207 251 6 14 31 94 106 119 121 171 195 24 51 135 241 susAdhu abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /151 viSaya veSTita dharma vinazvara zarIra vinaya-tapa vinaya virale- abhayadAtA virAT brahma vIra mArgAnusaraNa ke ayogya vItarAgatA vRddhAvasthA rakSaka nahIM vyartha prayatna samAdhi saccA bhikSu saccA ArAdhaka satyopadeza saphala jIvana sat-sat sat-asat samyagdarzana vihIna sarvavyApI Izvara satya- saMrakSA kyoM ? sAdhaka eSaNA rahita sAdharmika-vinaya Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88888888888 kramAGka sUkti nambara sUkti zIrSaka 222 32 22342 224 225 226 132 175 147 227 228 95 229 96 230 100 231 101 232 102 233 120 234 227 235 91 92 saMtulita-svapara santa-hRdaya saMyamI AtmA saMvibhAgI kauna ? saMgha, saMgha nahIM ! santa hRdaya navanIta-sama syAdvAda kA sikkA syAdvAda syAvAda nityAnitya syAdvAda mahimA syAdvAda niMdaka sthira zAzvata ! zaraNadAtrI kauna ? zAstra: mAtra digdarzaka zAstrAsvAdI-virale zItagRha-sama AcArya zubha-cintana zuddhi ke paMcahetu zramaNa-dharma zramaNa-nivAsa zreSTha puruSa ke lakSaNa SaT-durvacana hitakArI paritApa hitakArI-ahitakArI AhAra hiMsA-artha hiMsA-niSedha kSudhA pariSaha jJAnI-akhinna jJAna aura karma jJAnI muni 236 237 238 239 240 144 153 228 241 45 242 210 243 200 244 53 245 2500 225 246 247 244 248 189 249 25036 251 156 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/152 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58883 8888 tRtIya pariziSTa abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA 2015 888888 3 388888888888 225 358 288638 FEACHERE 1838 8888 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti krama 679 a 1 2 3 4 5 777 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 222 22 2 2 2 2828 20 21 23 24 25 abhidhAna rAjendraH pRSTha saMkhyA anukramaNikA 26 27 29 30 pRSTha saMkhyA 11 18 bhAga-1 evaM bhAga 2 pR. 900 meM bhI hai / 87 87 105 123 124 126 131 131 131 132 162 162 162 164 179 180 181 190 203 203 203 203 203 203 203 219 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /155 evaM bhAga 5 pR. 70 meM bhI hai / evaM bhAga 6 pR. 274 meM bhI hai / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38888888888888888 : saMkhyA 219 evaM bhAga 6 pR. 1061 meM bhI hai| 227 227 227 229 240 246 247 264 272 274 278 279 280 280 280 281 281 281 282 282 282 297 306 321 321 evaM bhAga 4 pR. 2199 - 2200 meM bhI hai| 322 323 325 evaM bhAga 2 pR. 231 meM bhI hai| evaM bhAga 2 pR. 231 meM bhI hai| 325 325 325 evaM 326 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/156 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ernnnn 'aauzu p6egetttthFnggttttheBzg sUkti ch4 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 pRSTha saMkhyA 325 325 326 326 326 327 327 327 327 327 331 331 331 332 332 332 332 332 332 332 351 352 353 353 353 356 356 392 392 393 421 421 bhAga-1 evaM bhAga 2 pR. 231 meM bhI hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/157 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti krama 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 pRSTha saMkhyA 423 425 425 438 440 441 441 441 488 488 488 488 491 492 492 493 493 496 502 evaM 780 502 506 507 507 507 518 518 518 525 526 526 528 bhAga-1 evaM bhAga 2 pR. 503 meM bhI hai evaM bhAga 6 pR. 747 meM bhI hai 1 evaM bhAga 6 pR. 747 meM bhI hai I evaM 803 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /158 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | sUkti pRSTha bhAga-1 khyA 126 533 541 127 128 542 129 542 130 542 131 542 543 132 133 544 545 134 135 136 545 545 571 .137 evaM bhAga 5 pR. 382 meM bhI hai| 571 138 139 574 140 574 141 574 142 574 575 143 144 575 145 575 146 581 147 585 594 148 149 594 150 594 151 597 152 597 597 153 evaM bhAga 6 pR. 1154 meM bhI hai| 154 597 155 156 597 598 598 157 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/159 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti kramaH 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 pRSTha saMkhyA 598 598 598 598 598 607 608 610 675 675 677,678,679 679 679 684 691 691 696 699 706 706 706 706 706 706 706 709 753 754 762 772 772 772 bhAga-1 bhAga 3 pR. 334 meM bhI hai / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /160 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha bhAga-1 sUkti krama saMkhyA 190 191 192 193 773 777,784 777,784 778 194 195 780 780 196 780 197 780 198 781 199 784 200 795 201 202 803 803 203 804 204 806 205 206 207 208 209 210 806 819 819 835 835 836 840 840 211 212 213 840 214 840 215 216 217 218 844 844 844 844 844 845 850 219 evaM bhAga 2 pR. 178 meM bhI hai| 220 221 AbhayAna saveda ko suNAsa aNDa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/161 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAga-1 sUkti krama saMkhyA 222 850 867 evaM bhAga 4 pR. 2682 meM bhI hai / 223 224 872 872 225 226 227 evaM bhAga 7 pR. 1004 evaM 1165 meM bhI hai| 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 872 873 873 873 873 873 874 874 874 874 874 875 875 875 875 875 878, 879 878, 879 878 878 879 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 882 evaM bhAga 4 pR. 2457 meM bhI hai / 884 884 887 evaM bhAga 2 pR. 549 meM bhI hai / evaM bhAga 7 pR. 647 meM bhI hai| 251 887 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/162 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 caturtha pariziSTa jaina evaM jainetara granthaH gAthA/zlokAdi anukramaNikA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina evaM jainetara granthaH gAthA/zlokAdi anukramaNikA antakRdRzA sUtra sUkti krama abhidhAna cintAmaNi evaM kAmandakIya nItisAra sUkti krama adhyayana zloka ___38 2 210-211 evaM kAmandakIya nItisAra 4/21 anyayoga vyavacchedikA sUkti krama, zloka caraNa ___955 prathama-dvitIya aSTaka prakaraNa sUkti krama aSTaka zloka ___373 6 247 165 AcArAMga sUtra sUkti krama prathama zrutaskaMdha adhyayana uddezaka sUtra gAthA caraNa / 1 1 7 56 - - 1 2 2 29 - - 32 184 160 18 157 1 1 2 3 4 2 3 3 ___ 1 4 2 156 85 115 123 123 133 165 67 - 7 tRtIya 10 prathama-dvitIya 10 tRtIya-caturtha 155 - 35 1 1 5 9 - - - caturtha 151 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/165 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUktikrama dvitIya zruta cUlikA adhyayana sUtra 238 2 3 15 778 127 2 784 sUkti krama 22 185 13 11 189 187 206 207 3 15 AgamIya sUktAvalI 204 205 57 58 60 64 59 61 sUkti krama 103 104 145 pRSTha 19 19 72 AptamImAMsA sUkti krama 97 Rgveda puruSa sUkta zloka 10/90/2 sUkti krama 197 uttarAdhyayana sUtra gAthA adhyayana 2 2 2 2 2 2 4 4 11 11 20 20 20 28822 zloka 59-60 20 20 20 15 17 26 26 30 33 1 1 6 9 11 12 36 37 37 pUrI gAthA tRtIya- caturtha caturtha tRtIya- caturtha pUrI gAthA prathama-dvitIya tRtIya- caturtha caturtha abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/166 sUktAni 23 (113) 23 (113) (76-2-10) 333 38 caraNa caturtha tRtIya- caturtha prathama-dvitIya tRtIya- caturtha tRtIya- caturtha prathama-dvitIya prathama dvitIya I| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti krama 63 62 66 67 69 68 71 70 72 149 150 148 31 30 555 + + + = +5 56 44 45 46 48 49 47 51 50 52 adhyayana 22222222222222222335 mm mm mmm 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 29 29 29 29 29 30 30 35 35 35 35 35 35 35 gAthA 39 40 42 44 45 47 48 50 51 52 32 32 32 50 50 5-6 6 3 4 7 13 15 17 18 19 21 caraNa pUrI gAthA pUrI gAthA tRtIya- caturtha pUrI gAthA pUrI gAthA pUrI gAthA prathama-dvitIya tRtIya- caturtha tRtIya- caturtha tRtIya- caturtha gadya AlApaka gadya AlApaka gadya AlApaka gadya AlApaka gadya AlApaka gadya AlApaka tRtIya- caturtha tRtIya - caturtha pUrI gAthA pUrI gAthA tRtIya tRtIya tRtIya- caturtha pUrI gAthA pUrI gAthA pUrI gAthA uttarAdhyayana niryukti sUkti krama adhyayana 7: 12 2 105 3 106 3 saTIka saTIka saTIka abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/167 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ogha niyukti ( bhASya saha) sUkti krama gAthA caraNa 897 prathama 7 tRtIya caturtha kalpa subodhikA TIkA sUkti krama kSaNa _183 1 ___ 1867 kulaka saMgraha sUkti krama gAthA ___172 8 guNAnurAga kulaka ___ chAndogya upaniSad sUkti krama a0 zloka caraNa 244 8 - prathama caraNa 245 8 - pUrA zloka gacchAcAra paiNNaya [prakIrNaka ] TIkA sUkti krama adhikAra zloka ___ 176 2 - cANakya nIti sUkti krama adhyAya sUtra 298 7 tattvArtha sUtra sUkti krama adhyAya sUtra 22578 tattvArthAdhigama bhASya sUkti krama adhyAya zloka ___165 107 evaM syAdvAda maMjarI pR. 329 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/168 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 1 872 titthogAlI paiNNaya [prakIrNaka] sUkti krama gAthA 143 1201 1207 870 101 871 102 ___ dazavaikAlika sUtra sUkti krama adhyayana uddezaka gAthA caraNa 1548 - 16 tRtIya 152 __9 1 17 dvitIya 14 10 - 11 caturtha 202 1 __ - - saTIka ___ dazavaikAlika niyukti sUkti krama gAthA sUtra - - - 9 209 117 137 262 116 264 118 265 301 dvAtriMzat - dvAtriMzikA saTIka sUkti krama zloka 84 1 dharmabindu saTIka sUkti krama adhyAya zloka [107] 33 34 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/169 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaratna prakaraNa saTIka sUkti krama zloka 181 180 179 178 177 dharmasaMgraha saTIka sUkti krama adhikAra 24 213 212 211 1902 13 173 zloka 15 nalacampU sUkti krama adhyAya 2083 __ 3 nizItha bhASya sUkti krama gAthA 2794 144 146 2847 83 6243 nizItha bhASya evaM bRhatkalpa bhASya sUkti krama gAthA _142 2790 nizItha bhASya evaM 2711 bRhatkalpa bhASya abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/170 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna vyAkaraNa sUtra Astrava dvAra adhyayana | sUkti krama sUtra 199 192 191 193 198 124 125 126 123 166 167 168 - 169 170 * 194 saMvara dvAra 224 226 227 229 234 235 236 232. 233 237 239 240 241 136 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/171 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sikti krama saMvara dvAra adhyayana 135 133 134 132 131 129 130 230 228 saTIka padma purANa sUkti krama a. zloka 195 19 252 evaM hAribhadrIyASTaka 4/6 paJcasaMgraha saTIka sUkti krama zloka ___ 188 - 4 dvAra paJcatantra sUkti krama a. zloka ___201 2 124 115 124 prazamarati prakaraNa / sUkti krama 209 28 223 219 - 152 pravacanasAroddhAra sUkti krama dvAra 112 67 piNDa niyukti vRtti sUkti krama 250 zloka 131 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/172 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmabindUpaniSad sUkti krama zloka 196 ___12 bRhatkalpa sUtra (bArasA sUtra) sUkti krama sUtra pRSTha 2486 0 151 249 59 151 bRhatkalpa bhASya sUkti krama . gAthA caraNa 86 245 - 85 247 - 87 249 - 139 2712 prathama 140 2711 2712 dvitIya bRhadAvazyaka bhASya sUkti krama gAthA 174 4441 175 4464 141 4584 sUkti krama 119 120 40 4585 5108 bhagavatI sUtra zataka uddezaka sUtra 1 3 7(1) 9 28 16(2) 9 26 bhagavadgItA sUktikrama adhyAya zloka 121 1 . 16 113 2 114 13 23 2 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/173 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkti krama _16 zloka mahAnizItha sUtra adhyayana gAthA . caraNa 6 144 prathama-dvitIya ___ 6 148 tRtIya-caturtha 6 150 pUrI gAthA ___ yogabindu sUkti krama _163 181 164 34 358 yogadRSTi samuccaya sUkti krama zloka ___20 117 evaM manusmRti 4/226 yogazAstra sUkti krama prakAza gAthA 188 74 75 76 215 216 217 218 221 222 vyavahAra bhASya pIThikA sUkti krama adhyayana gAthA 147 7 215 21 - 76 153 - 77 vikramacaritra sUkti krama sarga prakaraNa 210 1 1 8 1 3 1827 95 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/174 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 sanmati tarka prakaraNa sUkti krama kANDa zloka 98 3 60 993 63 subhASita zloka saMgraha sUkti krama zloka 406 sUtrakRtAMga sUtra saTIka [sUkti krama prathama zruta, adhyayana uddezaka gAthA caraNa 107 6 tRtIya-caturtha 109 1 2 17 tRtIya-caturtha 108 19 prathama-dvitIya 110 22 pUrI gAthA 111 23 pUrI gAthA 243 9 tRtIya-caturtha 242 ___10 pUrI gAthA 78 ____6 tRtIya-caturtha 1 7 tRtIya-caturtha 9 pUrI gAthA _10 prathama dvitIya ___ 10 tRtIya-caturtha 1 11 tRtIya 2 19 tRtIya-caturtha 122 ___11 prathama 94 2 3 14 dvitIya / ___ 26 prathama dvitIya 171 ____ 22 pUrI gAthA 220 1 8 - - pUrI gAthA 10 - 16 tRtIya-caturtha . 231 - saTIka evaM prazna vyAkaraNa saTIka 1 saMvara dvAra M 82 138 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/175 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 caturtha / sakti krama prathama zruta, adhyayana uddezaka gAthA caraNa 1 12 - 11 93 1 15 - 11 prathama 54 1 15 - 12 prathama-dvitIya 42 2 2 - 38 gadya AlApaka - 1 2 . 1 246 sthAnAMga sUtra sUkti krama adhyayana sthAna (ThANA) uddezaka sUtra 203 44 326 200 527 251 161 649 162 649 159 649 158 649 88 8 jJAnasArASTaka sUkti aSTaka zloka 91 26 2 90 263 92 265 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/176 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888888856353589338500 88003888888888 paJcama pariziSTa 'sUkti-sudhArasa' __ meM prayukta saMdarbha-graMtha sUcI 388 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i Foo sandarbha grantha-sUcI kramAMka "sUkti-sudhArasa" meM prayukta jaina tathA anya grantha 1. antakRdRzA sUtra - 2. abhidhAna cintAmaNi (koSa) - hemacandrAcArya - vyAkhyAkAra - haragovinda zAstrI, cauravambhA vidyA bhavana, vArANasI 3. anyayoga vyavacchedikA - hemacandrAcArya aSTaka prakaraNa - zrI haribhadra sUri, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, govAliyA, TaiMka roDa, bambaI, prathama AvRtti, san 1940 5. AcArAMga sUtra - paMcama gaNadhara sudharmAsvAmI, sampAdaka - muni jambUvijaya, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, bambaI-400036 prathama saMskaraNa, I san 1977 AcArAMga sUtra (zIlAMka vRtti) prakAzaka - Agamodaya samiti, sUrata 7. AgamIya sUktAvali - AptamImAMsA (devAgama) - svAmI samantabhadrAcArya, hindI TIkAkAra - paM0 jayacandrajI, muni anantakIrti granthamAlA samiti, kAlabAdevI roDa, bambaI, prathama AvRtti / 9. uttarAdhyayana sUtra - 10. uttarAdhyayana-niyukti - oghaniyukti - AcArya bhadrabAhu svAmI (droNAcAryavRtti), AcArya vijayadAnasUri jaina granthamAlA / 12. kalpa subodhikA TIkA 13. kAmandakIya nItisAra - kulaka saMgraha - pUrvAcArya viracita; prakA. gUrjara grantharatna kAryAlaya, gAMdhI rastA ahamadAbAda (guja.) gacchAcAra paiNNaya TIkA - 16. cANakyanIti (cANkyazAstra) 17. chAndogyopaniSad - gItApresa, gorakhapura / 18. tattvArtha sUtra - AcArya umAsvAti, vive. paM. sukhalAlajI saMghavI, sampA. - paM. kRSNacandra jainAgama darzanazAstrI, evaM paM. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/179 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dalasukhamAlavaNiyA, zrImohanalAla dIpacanda cokasI, jainAcArya zrI AtmAnanda janma zatAbdi smAraka TrasTa borDa, bambaI - 3, prathama saMskaraNa, 1996 / 19. tattvArthAdhigamabhASya - svopajJavRtti sahita titthogAlI paiNNaya - 21. dazavaikAlika niyukti bhASya - dazavaikAlika sUtra - zrI zayyaMbhavasUri, dvAtriMzat dvAtriMzikA - AcArya siddhasena dharmabindu - AcArya haribhadra - zrI municandra sUri racita TIkA, TIkAnusArI-hiMdI bhASAntara, sArvajanika pustakAlaya, nAgajIbhUdharakI pola-ahamadAbAda 25. dharmaratnaprakaraNa saTIka - 26. dharmasaMgraha saTIka - ' 27. nizItha bhASya 28. prazna vyAkaraNa sUtra - (paNhAvAgaraNaM) - 29. paJcasaMgraha saTIka padma purANa - paJcatantra - piMDa niyukti bRhadAvazyaka bhASya - 34. bRhatkalpa sUtra - 35. bRhatkalpa bhASya - __bhagavatI sUtra - paMcamagaNadhara sudharmAsvAmI bhagavadgItA - gItApresa, gorakhapura / subhASita zloka saMgraha - 39. mahAnizItha sUtra - 40. manusmRti 41. yogabindu - AcArya haribhadra sUri, seTha IzvaradAsa mUlacaMda, zrI jainagrantha prakAzaka sabhA, ahamadAbAda, I. san 1940 42. yogadRSTi samuccaya - AcArya haribhadrasUri, (dekhie zrI haribhadrasUri grantha sNgrh)| vAcaspatyAbhidhAna (koSa) abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/180 36. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43. 44. 45. 46. 47. vikrama caritra vyavahAra bhASya - pIThikA sanmati tarkaprakaraNa - AcArya siddhasena divAkara - zrI abhayadevasUri praNIta tattvabodha vidhAyinI vyAkhyA, zrI jainagrantha prakAzana sabhA, bhAvanagara, vikrama saMvat 1996 | sUtrakRtAMga sUtra - (zrImad zIlAMkAcArya vRttiyuktam) sampAdaka evaM saMzodhaka muni zrI jambUvijayajI, motIlAla banArasIdAsa, iNDolAjika TrasTa, baMgalAroDa, javAharanagara, dillI 7 prathama saMskaraNa, san 1978 syAdvAdamaMjarI - ( kArikA TIkA saha) - hemacandrAcArya - anyayoga vyavacchedadvAtriMzikA stavana TIkA malliSeNa sUri praNItA - sampA. - DaoN. jagadIzacandra jaina, zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacaMdra Azrama, agAsa, tRtIya AvRtti, I0 san 1970 1 sthAnAMga sUtra (ThANAMga) zAstrAvArtA samuccaya 48. 49. 50. jJAnasArASTaka -- - - upAdhyAya yazovijaya, kezarabAI jJAnabhaMDAra saMsthApaka, saMghavI nagInadAsa karamacanda, prathama AvRtti, vikrama saM. 1994 | abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/181 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya Page #192 -------------------------------------------------------------------------- Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya praNIta sampUrNa vAGmaya abhidhAna rAjendra koSa [1 se 7 bhAga] amarakoSa (mUla) aghaTa ku~vara caupAI aSTAdhyAyI aSTAhnikA vyAkhyAna bhASAntara akSaya tRtIyA kathA (saMskRta) Avazyaka sUtrAvacUrI TabbArtha uttamakumAropaMnyAsa (saMskRta) upadeza ratnasAra gadya (saMskRta) upadezamAlA (bhASopadeza) upadhAnavidhi upayogI cauvIsa prakaraNa (bola) upAsakadazAGgasUtra bhASAntara (bAlAvabodha) eka sau ATha bola kA thokar3A kathAsaMgraha paJcAkhyAnasAra kamalaprabhA zuddha rahasya karturIpsitatamaM karma (zloka vyAkhyA) karaNakAma dhenusAriNI kalpasUtra bAlAvabodha (savistara) kalpasUtrArtha prabodhinI kalyANamandira stotravRtti (tripATha) kalyANa (mandira) stotra prakriyA TIkA kAvyaprakAzamUla kuvalayAnandakArikA kesariyA stavana khApariyA taskara prabandha (padya) gacchAcAra payannAvRtti bhASAntara gatiSaSThayA - sAriNI . abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/185 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ grahalAghava cAra (catuH) karmagrantha - akSarArtha candrikA - dhAtupATha taraMga (padya) candrikA vyAkaraNa (2 vRtti) caityavandana cauvIsI caumAsI devavandana vidhi cauvIsa jinastuti cauvIsa stavana jyeSThasthityAdezapaTTakam jambUdvIpa prajJapti bIjaka (sUcI) jinopadeza maMjarI tattvaviveka tarkasaMgraha phakkikA terahapaMthI praznottara vicAra dvASaSTimArgaNA - yantrAvalI dazAzrutaskandha sUtracUrNI dIpAvalI (divAlI) kalpasAra (gadya) dIpamAlikA devavandana dIpamAlikA kathA (gadya) devavaMdanamAlA ghanasAra - aghaTakumAra caupAI dhraSTara caupAI dhAtupATha zlokabaddha dhAtutaraMga (padya) navapada olI devavaMdana vidhi navapada pUjA navapada pUjA tathA praznottara nItizikSA dvaya paccIsI paMcasaptati zatasthAna catuSpadI paMcAkhyAna kathAsAra paJcakalyANaka pUjA abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/186 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamI devavandana vidhi paryUSaNASTakA pAiya saddambuhI koza ( prAkRta) puNDarIkAdhyayana sajjhAya prakriyA kaumudI prabhustavana - sudhAkara pramANanaya tattvAlokAlaMkAra praznottara puSpavATikA praznottara mAlikA - vyAkhyAna bhASAntara prajJApanopAGgasUtra saTIka ( tripATha) prAkRta vyAkaraNa vivRtti prAkRta vyAkaraNa (vyAkRti ) TIkA prAkRta zabda rUpAvalI bAvrata saMkSipta TIpa bRhatsaMgrahaNIya sUtra citra (TabbArtha) bhaktAmara stotra TIkA (paMcapATha) TabbArtha) bhaktAmara ( sAnvaya bhayaharaNa stotra vRtti bharttarazatakatraya mahAvIra paMcakalyANaka pUjA mahAnizItha sUtra mUla (paMcamAdhyayana) maryAdApaTTa munipati (rAjarSi) caupAI rasamaJjarI kAvya rAjendra sUryodaya - laghu saMghayaNI (mUla) lalita vistarA varNamAlA (pA~ca kakkA) vAkya-prakAza bAsaTha mArgaNA vicAra vicAra prakaraNa abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1 /187 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viharamANa jina catuSpadI stuti prabhAkara svarodayajJAna - yaMtrAvalI sakalaizvarya stotra saTIka sadya gAhApayaraNa (sUkti-saMgraha) saptatizata sthAna-yaMtra sarvasaMgraha prakaraNa (prAkRta gAthA baddha) sAdhu vairAgyAcAra sajjhAya sArasvata vyAkaraNa (3 vRtti) bhASA TIkA sArasvata vyAkaraNa stubukArtha (1 vRtti) siddhacakra pUjA siddhAcala navvANuM yAtrA devavaMdana vidhi siddhAnta prakAza (khaNDanAtmaka) siddhAntasAra sAgara (bola-saMgraha) siddhahaima prAkRta TIkA siMdUraprakara saTIka senaprazna bIjaka zaMkoddhAra prazasti vyAkhyA SaD dravya vicAra SaDdravya carcA SaDAvazyaka akSarArtha zabdakaumudI (zloka) 'zabdAmbudhi' koza zAMtinAtha stavana hIra praznottara bIjaka haimalaghuprakriyA (vyaMjana saMdhi) holikA prabandha (gadya) holikA vyAkhyAna trailokya dIpikA - yaMtrAvalI / abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/188 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhikAdvaya kI mahattvapUrNa katiyA~ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhikAdvaya kI mahattvapUrNa kRtiyA~ AcArAGga kA nItizAstrIya adhyayana (zodha prabandha) ___ lekhikA : DaoN. priyadarzanAzrI, ema. e. pIeca.DI. 2. Anandaghana kA rahasyavAda (zodha prabandha) | lekhikA : DaoN. sudarzanAzrI, ema. e., pIeca.DI. 3. abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa (prathama khaNDa) 4. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti sudhArasa (dvitIya khaNDa) 5. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (tRtIya khaNDa) 6. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (caturtha khaNDa) |7. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (paMcama khaNDa) 8. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (SaSThama khaNDa) 9. abhidhAna rAjendrakoSa meM, sUkti-sudhArasa (saptama khaNDa) 10. 'vizvapUjya' : (zrImadrAjendrasUriH jIvana-saurabha) (aSTama khaNDa) 11. abhidhAna rAjendra koSa meM, jainadarzana vATikA (navama khaNDa) 12. abhidhAna rAjendra koSa meM, kathA-kusuma (dazama khaNDa) 13. jina khojA tina pAiyA~ (prathama mahApuSpa) | 14. jIvana kI muskAna (dvitIya mahApuSpa) | 15. sugandhita-sumana(FRAGRANT-FLOWERS) (tRtIya mahApuSpa) - prApti sthAna : zrI madanarAjajI jaina dvArA - zA. devIcandajI chaganalAlajI Adhunika vastra vikretA, sadara bAjAra, po. bhInamAla-343029 jilA-jAlora (rAjasthAna) 0 (02969) 20132 abhidhAna rAjendra koSa meM, sUkti-sudhArasa * khaNDa-1/191 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjenTa koSA 'abhidhAna rAjendra koSa' : eka jhalaka vizvapUjya ne isa bRhatkoSa kI racanA I. san 1890 siyANA (rAja.) meM prArambha kI tathA 14 varSoM ke anavarata parizrama se I. san 1903 meM ise sampUrNa kiyaa| isa vizvakoSa meM ardhamAgadhI, prAkRta aura saMskRta ke kula 60 hajAra zabdoM kI vyAkhyAe~ haiN| isameM sADhe cAra lAkha zloka haiN| isa koSa kA vaiziSTya yaha hai ki isameM zabdoM kA nirupaNa atyanta sarasa zailI meM kiyA gayA hai / yaha vidvAnoM ke lie aviralakoSa hai, sAhityakAroM ke lie yaha rasAtmaka hai, alaMkAra, chanda evaM zabda-vibhUti se kavigaNa maMtramugdhaho jAte haiM / jana-sAdhAraNa ke lie bhI yaha isI prakAra sulabha hai, jaise-ravi sabako apanA prakAza binA bhedabhAva ke detA hai| yaha vAsantI vAyu ke samAna samasta jagat ko suvAsita karatA hai| yahI kAraNa hai ki yaha koSa bhArata ke hI nahIM, apitu samasta vizvavidyAlayoM evaM mahAvidyAlayoM meM uplbdhhai| vizvapUjya kI yaha mahAn amarakRti hamAre lie hI nahIM, varan vizva ke lie vandanIya, pUjanIya aura abhinandanIya bana gaI hai| yaha ciramadhura aura nita navIna Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvapUjya zrImad rAjendrasUrijI guru mandira (bhInamAla) vizvapUjya gurudevazrI dvArA pradatta abhidhAna rAjendra koSa : alaukika cintana a avikArI bano, vikArI nahIM ! bhi bhikSuka (zramaNa) vano, bhikhArI nahIM ! dhArmika bano, adhArmika nahIM ! namra vano, akar3a nahIM ! rA rAma bano, rAkSasa nahIM ! je jetAvijetA bano, parAjita nahIM ! nyAyI bano, anyAyI nahIM ! draSTA bano, dRSTirAgI nahIM ! komala bano, krUra nahIM ! SaTkAya rakSaka bano, bhakSaka nahIM ! 1 hour