________________
૧૪૩
છે કે કાળ છે તે પ્રદેશાત્મક નથી. પણ અણુ હેઈને પૃથક પૃથક
છે, અને ધર્માસ્તિકાય આદિ ચાર દિવ્ય પ્રદેશાત્મક છે. ૪૭૪ પ્ર. ધર્મ અને અધર્મ દ્રવ્યને શું સ્વભાવ છે અને તેથી શું સ્થિતિ થાય ? ઉ. આકાશ અનંત પ્રદેશપ્રમાણ છે તેમાં અસંખ્યાત પ્રદેશ પ્રમાણમાં
ધર્મ-અધર્મ દ્રવ્ય વ્યાપક છે. ધર્મ–અધર્મ દ્રવ્યને એવો સ્વભાવ છે કે, જીવ અને પુદ્ગલ તેની સહાયતાના નિમિત્તથી ગતિ અને સ્થિતિ કરી શકે છે; જેથી ધર્મ, અધર્મને વ્યાપકપણ પર્યત જ જીવ અને પુદ્ગલની ગતિ, સ્થિતિ છે અને તેથી લોકમર્યાદા ઉત્પન્ન થાય છે. જીવ, પુદ્ગલ અને ધર્મ, અધર્મ દ્રવ્ય પ્રમાણે
આકાશ એ પાંચ જ્યાં વ્યાપક છે તે લેક' કહેવાય છે. ૪૭૫ પ્ર. દ્રવ્યને સ્વભાવ, લક્ષણ, સ્વરૂપ ઈત્યાદિ કેવા પ્રકારે છે ? ઉ. (૭) એ દ્રવ્યો એકબીજામાં પ્રવેશ કરે છે, એકમેકને અવકાશ
આપે છે, એકમેક મળી જાય છે, અને જુદાં પડે છે; પણ પિતપિતાના સ્વભાવને ત્યાગ કરતાં નથી. દ્રવ્યનું લક્ષણ સત છે, જે ઉત્પાદવ્યયધ્રુવ સહિત છે; પણ ગુણ પર્યાયના આશ્રયરૂપ છે. દ્રવ્યની ઉત્પત્તિ અને વિનાશ થતો નથી; તેને “અસ્તિ” સ્વભાવ જ
છે. ઉત્પાદ, વ્યય અને ધૃવત્વ પર્યાયને લઈને છે. પર્યાયની રહિત દ્રવ્ય ન હોય, દ્રવ્ય વિના પર્યાય ન હય, બને અનન્યભાવથી છે.
દ્રવ્ય વિના ગુણ ન હોય, અને ગુણ વિના દ્રવ્ય ન હોય; બનેને-દ્રવ્ય અને ગુણને અભિન્ન ભાવ તેથી છે. આકાશ, કાળ, જીવ, ધર્મ, અધર્મ એ દ્રવ્યો મૂર્તતા રહિત છે, અને પુદ્ગલ દ્રવ્ય મૂર્તિ છે. તેમાં જીવ દ્રવ્ય ચેતન છે. જીવને જે ઈન્દ્રિયગ્રાહ્ય વિષય છે તે પુદ્ગલદ્રવ્ય મૂર્તિ છે; બાકીનાં અત છે. મન પિતાના વિચારના નિશ્ચિતપણાથી બનેને જાણે છે.
જીવ પુદ્ગલ દ્રવ્યનાં નિમિત્તથી ક્યિાવાન હોય છે. જીવ અને પુદ્ગલ એકબીજાને ક્રિયામાં સહાયક છે. બીજાં ક (તે પ્રકારે) સહાયક નથી. કાળના કારણથી પુદ્ગલ સ્કંધપણે પરિણમે છે.
ધર્મની અનાદરતા, ઉન્માદ, આળસ, કષાય એ સઘળાં પ્રમાદનાં લક્ષણે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
