________________
૧૪૧
(૫) “આકાશદ્રવ્ય” એક છે. તે અનંત પ્રદેશ પ્રમાણ છે, લેકા
લોકવ્યાપક છે. લોકપ્રમાણ આકાશ અસંખ્યાત પ્રદેશાત્મક છે. છવદ્રવ્ય, ધર્મદ્રવ્ય અને અધર્મદ્રવ્ય અસંખ્ય પ્રદેશ છે. આકાશદ્રવ્ય અનંત પ્રદેશ અને પુદ્ગલ કંધ બે પ્રદેશથી
માંડી અનંત પ્રદેશ છે. ૪૭૦ પ્ર. જિનાગમમાં ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આદિ છ દ્રવ્ય કહ્યાં છે.
તેમાં કાળને દ્રવ્ય કહ્યું છે, અને અસ્તિકાય પાંચ કહ્યાં છે. કાળને
અસ્તિકાય કહ્યો નથી, તેને શે હેતુ હેવો જોઈએ ? ઉ. “કાળદ્રવ્ય” એ પાંચ અસ્તિકાયને વર્તનારૂપ પર્યાય છે, એટલે
ઉપચારિક દ્રવ્ય છે, સ્વાભાવિક દ્રય નથી. વસ્તુતા એ તે પર્યાય જ છે; અને પળ-વિપળથી માંડી વર્ષાદિપર્યત જે કાળ સૂર્યની ગતિ પરથી સમજાય છે, તે “વ્યવહારિક કાળ” એમ થતાંબરાચાર્યો કહે છે. દિગબરાચાર્યો પણ એમ કહે છે, પણ વિશેષમાં એટલું કહે છે કે કાળના અસંખ્ય અણુઓ છે અને કાકાશન એકેક પ્રદેશ પ્રદેશ કાલાણું રહે છે, પણ તેનું એકબીજા અણુની સાથે સંધાન નથી, અને તેથી કાળને અસ્તિકાય ગણ્યું નથી. તે કાળાણુઓ દ્રવ્ય કહેવા યોગ્ય છે, પણ અસ્તિકાય કહેવા યોગ્ય નથી કેમ કે એકબીજાને અણુઓ મળીને ક્રિયાની પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, જેથી બહુપ્રદેશાત્મક નહીં હોવાથી કાળદ્રવ્ય અસ્તિકાય કહેવા યોગ્ય નથી. કાળદ્રવ્ય લોકાકાશના પ્રત્યેક પ્રદેશે રત્નરાશિની જેમ છૂટક અણુરૂપે રહેલા છે. અઢી કીપની બહાર રાત્રિ, દિન વગેરે કંઈ નથી. નરક અને સ્વર્ગમાં પણ રાત્રિ દિવસ છે નહિ, માટે અઢી દ્વીપની બહાર સર્વ સ્થળે કાળનું પરિમાણ નથી. અઢી દ્વીપમાં સૂર્ય, ચંદ્ર વગેરે બાહ્ય નિમિત્તથી કાળ માપી શકાય છે. અઢી દ્વીપની બહાર જ્યોતિષ બધા સ્થિર છે. વૈમાનિક દેવમાં નિરંતર પ્રકાશ છે અને નરકમાં નિરંતર અંધારું છે. પરંતુ
ભલે તારી આજીવિકા જેટલું તું પ્રાપ્ત કરે છે, પરંતુ નિરૂપાધમય હોય તે ઉપાધિમય પેલું ૨ાજસુખ ઈચ્છી તારે આજનો દિવસ અપવિત્ર કરીશ નહિ,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
