________________
અગણિત વસ્તુઓનો સમાવેશ થઈ જાય છે. આ સત્ય તે સ્થળ આચાર પ્રત્યે હમેશાં જાગરૂક હતા. સુપરમેનનું કોઈ ગ્લેમર વાચાનું સત્ય નહીં. આ તો જેમ વાચાનું તેમ વિચારનું પણ ખરું. એમના પર સવાર થયેલું ન હતું. આ સત્ય તે આપણે કલ્પેલું સત્ય જ નહીં, પણ સ્વતંત્ર ચિરસ્થાયી એમની જાગરૂકતાના પ્રમાણરૂપ એમના શબ્દો જ જુઓ. હું સત્ય; એટલે કે પરમેશ્વર જ. સત્ય એ જ ઈશ્વર છે, એ સિવાય મારી જાતને એક મહાન ઉદેશને માટે કામ કરી રહેલા અનેક બીજું કાંઈ આ જગતમાં નથી, એવો મારો વિશ્વાસ દિનપ્રતિદિન કાર્યકર્તાઓ પૈકીનો એક અદનો કાર્યકર માનું છું. એથી સ્ટેજ પણ વધતો જાય છે. હું પૂજારી તો સત્યરૂપી પરમેશ્વરનો જ છું. એ એક વિશેષ નહીં. ક્ષુદ્રમાં ક્ષુદ્ર માણસને જેવું માંસ રુધિરનું ખોળિયું જ સત્ય છે અને બીજું બધું મિથ્યા છે. એ સત્ય મને જડયું નથી, મળેલું છે, તેવું જ ઘડીમાં સડીનોહી જાય એવું ખોળિયું મને મળેલું પણ હું એનો શોધક છું. એ સત્યનો હું સાક્ષાત્કાર ન કરું ત્યાં લગી છે, અને તેથી ક્ષુદ્રમાં ક્ષુદ્ર પ્રાણીના જેટલો જ હું પણ દોષને પાત્ર મારો અંતર આત્મા જેને સત્ય ગણે છે તે કાલ્પનિક સત્યને મારો છું. મારી સેવામાં પુષ્કળ ત્રુટિઓ છે. હું ‘ધન અંધકારમાંથી આધારગણી, મારી દીવા-દાંડી ગણી, તેને આશ્રયે મારું જીવન હું પ્રકાશ તરફ રસ્તો કાપતો એક દુન્યવી જીવ છું. હું વારંવાર ભૂલો વ્યતીત કરું છું. આ માર્ગ જો કે ખાંડાની ધારે ચાલવા જેવો છે, તેમ જ ખોટી ગણતરીઓ કરું છું. છતાં મને એ સહેલામાં સહેલો લાગ્યો છે. સત્યથી ભિન્ન કોઈ મહાત્મા હોઉં એમ મને લાગતું નથી. હું એટલું જાણું કે પરમેશ્વર હોય એવું મેં અનુભવ્યું નથી. સત્યની મારી પૂજા મને પરમેશ્વરની સૃષ્ટિમાં હું એક અલ્પ જીવ છું. હું મહાત્મા નથી એમ રાજ્યપ્રકરણમાં ખેંચી ગઈ છે. કોઈપણ મનુષ્ય સંપૂર્ણ સત્ય જોઈ જાણું છું. અલ્પાત્મા છું એવું મને બરોબર ભાન છે. તેથી મહાત્માપદે શકતો નથી. તેથી તેણે પોતાના દિલમાં જે સત્ય લાગે તે પ્રમાણે મને કદી ભમાવ્યો કે ભૂલાવ્યો નથી. મારું માહાભ્ય મિથ્યા ઉચ્ચાર આચરણ કરવું રહ્યું અને એના પાલનમાં ધાર્મિક રસ્તો લેવો રહ્યો. છે. તે પદ તો મારી બાહ્યપ્રવૃત્તિને - મારા રાજપ્રકરણને - આભારી આવો ધાર્મિક રસ્તો એ છે કે સત્યના પાલન કરતાં મરી જવું. છે. તે ક્ષણિક છે. કેટલીક વખત તો એ વિશેષપણે મને અતિશય
તેથી તેઓ કહે છે, જ્યાં જ્યાં મને કંઈ સત્ય જણાય છે ત્યાં દુઃખ પણ દીધું છે. એ વિશેષણથી હું ફલાઈ ગયો હોઉં એવી એક હું તેને ઉપાડી લઉં છું અને એનું આચરણ કરવાનો પ્રયત્ન કરું છું. પણ ક્ષણ મને યાદ નથી. અવિચારી ટોળાની પૂજાથી હું ખરેખર સત્યનો રસ્તો છોડી દેવો, એ જ ખરું દુ:ખ છે. ટકનારું એક સત્ય કંટાળી ગયો છું. છે, બાકી બધું કાળના જુવાળમાં તણાઈ જવાનું છે. તેથી સૌ કોઈ મને વૈરાગી કે સંન્યાસી કહેવો એ ખોટું છે. સતત અને મને છોડી જાય, તોયે મારે તો સત્યને જ પોકારી પોકારીને જાહેર પ્રામાણિકપણે દેહની હલકી માગણીઓ સામે હું ઝઝૂમી રહ્યો છું. કરવું રહ્યું. આજે મારો અવાજ અફાટ જંગલમાં એકલો હશે, તોયે હું જાણું છું કે મારે હજ વિકટ માર્ગ કાપવાનો છે. તેને સારુ મારે તે જો સત્યનો અવાજ હશે, તો બાકી બધા અવાજો ચૂપ થઈ જશે, શુન્યવત બનવાનું છે. મારામાં બીજા કરતા કશું ખાસ ઐશ્વર્ય છે ત્યારેય તે સંભળાયા કરશે. સત્ય એ જ હરિ, એ જ રામ, એ જ એવો હું દાવો કરતો નથી. હું રસૂલ હોવાનોય દાવો કરતો નથી. નારાયણ, એ જ વાસુદેવ. સત્યને મેળવ્યા પછી તમને કલ્યાણ અને ઈશ્વર ઘણીવાર રાવરાણા કરતાં, તેના બનાવેલા અલ્પમાં અલ્પ સૌંદર્ય બંને મળી રહે. એવા સત્ય અને એવા સૌંદર્યની હું ઝંખના પ્રાણીઓમાં જોવામાં આવે છે એમ જાણતો હોવાથી, એ અલ્પ કરું છું અને જીવું છું, અને એને માટે હું પ્રાણ આપું.
પ્રાણીઓની સ્થિતિએ પહોંચવાને હું મથી રહ્યો છું. હું એક અતિ નિત્ય જાગરૂકતા :
સામાન્ય મનુષ્ય છું, અને અલ્પમાં અલ્પ મનુષ્યને જે લાલચો કેટલાક અબુધ અને કેટલાક પ્રબુદ્ધ લોકોનો ખ્યાલ એવો છે વળગે છે અને જે નબળાઈઓ નડે છે તેનાથી હું મુક્ત નથી. હું કે ભલે કેવળ ગાંધીજીને કારણે આપણી પ્રજાને આઝાદી નથી તો એક પડતો આખડતો, મથતો ભૂલતો અને ફરી ફરી પ્રયત્ન મળી, એમાં અન્ય કેટલીક વ્યક્તિઓ અને સમય-સંજોગોનો ફાળો કરતો અપૂર્ણ જીવ છું. હતો, પરંતુ ગાંધીજીએ પોતાને એક યુગપુરુષ રૂપે જોયા હતા અને મારી મર્યાદા પ્રત્યે હું સજાગ છું. આ સજાગતા એ જ એકમાત્ર એની ગ્લેમરમાં હતા. આ વાત સત્યથી વેગળી છે. ગાંધીજી મારી શક્તિ છે. હું મારા જીવનમાં જે કાંઈ કરી શક્યો છું તે બીજા તત્કાલીન દેશવિદેશની પરિસ્થિતિથી વાકેફ હતા, તેમ પોતાની કોઈ કારણને લીધે નહીં, પરંતુ મારી મર્યાદાઓને સમજી શકવાની જાતના પણ આકરા પરીક્ષક હતા. એ સમયના તમામ નેતાઓમાં ક્ષમતાને કારણે જ. મારી મર્યાદા હું સમજુ છું. હું ભૂલો કરું છું સૌથી વધુ ક્ષમતાવાન અને ઊંચા નેતા પોતે છે, એવું એ ક્યારેય અને એ ભૂલો કબૂલ કરતાં કદી અચકાતો નથી. હું ખુલ્લેખુલ્લો માનતા ન હતા. જેમ એમના વ્યક્તિત્વમાં કોઈ કરિશમાં ન હતો, એકરાર કરું છું કે એક વૈજ્ઞાનિકની માફક હું જીવનના કેટલાંક એમના મનમાં કોઈ આસક્તિ ન હતી તેમ એમના ચારિત્રમાં પણ ‘શાશ્વત સત્યો' વિશે પ્રયોગો કરી રહ્યો છું. છતાં વૈજ્ઞાનિક હોવાનો કોઈ આત્મવંચના ન હતી. તેઓ પોતાના વિચાર, ઉચ્ચાર અને પણ દાવો હું કરી શકતો નથી. કેમકે હું વાપરું છું તે પદ્ધતિઓ
ઑક્ટોબર- ૨૦૧૮) પ્રબદ્ધ જીવન : ગાંધી સાર્ધ શતાબ્દી વિશેષાંક
(સત્ય-અહિંસા-અપરિગ્રહ) (૧૩
