________________
સભા પણ એ જ નિશ્ચય પર આવે' (પૃ. ૧૩૭). આ મત મોટા અંશ તો માત્ર હું જ લખી શકું. કઈ બાબતો કયા હેતુથી થયેલી કે ભાગના હિંદીઓનો હતો.
કરાયેલી એ વાત તો યુદ્ધનું સંચાલન કરનાર જ લખી શકે. આ આ લડત ચાલી એ દરમ્યાન નવી રાજકીય રમતોના મુખ્ય ઉપરથી સમજાય છે કે ઇતિહાસમાં કર્તાનું મન કે એનો ઉદ્દેશ કર્તાહર્તા સ્મટ્સે ગાંધીજીને સમાધાન માટે કહેણ મોકલ્યું જેમાં મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ઇતિહાસકાર પોતે જેનો ઇતિહાસ લખે છે તેનો જણાવ્યા પ્રમાણે જો હિંદીઓ મરજિયાત રીતે પરવાના કઢાવે તો કર્તા ન હોવાથી એ વિશે એ માત્ર અનુમાન જ કરી શકે. આ એ આ કાયદો રદ કરવા ખુશી છો. ગાંધીજીએ લડત સમેટી પણ દૃષ્ટિએ ઇતિહાસલેખનમાં લેખકનો આશય અગત્યનો બને છે. સ્મર્સે પોતાનું વચન પાળ્યું નહીં. લડત સમેટવાને કારણે કેટલાંયે, આવા કિસ્સામાં ઇતિહાસ આત્મકથાનો જ એક સંવિભાગ ખાસ કરીને પઠાણો ખૂબ નારાજ થયા અને ગાંધીજી ઉપર હુમલા બની રહે. એમણે પોતે પણ આ ખરેખર આત્મકથા છે એવી પણ થયા. એટલું જ નહીં, સરકારે મૂળ કાયદાની સાથે સાથે બીજો કબૂલાત આપેલી જ છે. (પૃ. ૧૯૯). નવાઈ નથી કે આ ગ્રંથ એક કાનૂન પણ પસાર કર્યો. જેની કલમો જૂના કાનૂન કરતાં આખો આ ઇતિહાસ પ્રથમ પુરુષ એકવચનમાં લખાયો છે. એ ક્યાંયે વધુ આકરી હતી.
સ્મૃતિ આધારિત હોવાથી ગાંધીજી લખે છે કે, “કંઈ પણ સાહિત્ય દગો થયો જાણી ગાંધીજીએ લડત ફરી ઉપાડી. જે લોકોએ પાસે રાખ્યા વિના આ પ્રકરણો હું લખી રહ્યો છું' (૨૨૭). આ સમાધાનના ભાગ રૂપે મરજિયાત પરવાનો મેળવ્યા હતા. એમણે જ બાબત તેઓ પ્રસ્તાવના અંતે પણ લખે છે કે આ મેં જ્યારે એની હોળી કરવાનો નિર્ણય લીધો અને એ સાથે આ સત્યાગ્રહ જેલમાં આ ઇતિહાસ લખાવડાવ્યો ત્યારે લખવા માટે મારી પાસે બીજી તબક્કામાં પ્રવેશ્યો. આ સત્યાગ્રહ ઘણો લાંબો ચાલ્યો. એમાં સંદર્ભસાહિત્ય નહોતું. પણ પછી તરત ઉમેરે છે કે હાલ (હું ગાંધીજી આફ્રિકાના ભારતીયો વતી વાત કરવા માટે લંડન જેલબહાર છું તો પણ) મને એ મેળવવાની કોઈ ઈચ્છા કે દિલચસ્પી “ડેપ્યુટેશન' લઈને પણ ગયા, પણ એનું ભાગ્યે કશું નક્કર પરિણામ નથી. તો સવિગત એ ઇતિહાસ લખવાની મને નવરાશ પણ નથી. આવ્યું. (આ ડેપ્યુટેશન' ઉપરથી પરત ફરતાં જ આગબોટ ઉપર અગર હોય તો એ માટે મને ઉત્સાહ નથી કે નથી ઈચ્છા. એટલે એમણે હિંદ સ્વરાજ લખ્યું), સત્યાગ્રહીઓને વિપુલ સંખ્યામાં કે ઇતિહાસ લખવો એ ગાંધીજી માટે કોઈ વ્યાયવસાયિક જેલમાં પૂરવામાં આવ્યા. ગાંધીજીએ એથી એમના કુટુંબોને ભોજન, ઇતિહાસકારને હોય તેવો કોઈ એક મુદ્દાનો કાર્યક્રમ નથી. છેલ્લે રહેઠાણ, વગેરેની મુશ્કેલીઓમાંથી ઉગારવા માટે ટોલ્સટોય ફાર્મની ઇતિહાસની પાશ્ચાત્ય જ્ઞાનમીમાંસાને લપેટમાં લેતાં તેઓ કહે છે કે સ્થાપના કરી.
આ ઇતિહાસ સંદર્ભે વિના લખવામાં આવ્યો છે માટે એમ ન - દક્ષિણ આફ્રિકાની સરકારે એમની દમનકારી કાયદાઓમાં માની લેવું કે એમાં કોઈ વાત અસત્ય છે. બલકે એમાં એક પણ એક નવી વાસ્તુ ઉમેરી, જે લગ્ન હિંદુ કે મુસ્લિમ કે પારસીમાં વાત ખોટી નથી કે નથી એમાં ક્યાંય અતિશયોક્તિ. પરંપરાગત રીતે ધાર્મિક રીતે થયા હોય તે કાનૂની રીતે માન્ય ન આપણે જાણીએ છીએ કે ઇતિહાસના પાશ્ચાત્ય જ્ઞાનમીમાંસામાં ગણાય એવો આ ધારો હતો. આ કાયદાથી રાતોરાત સહધર્મચારિણી કેન્દ્રસ્થાને ‘દસ્તાવેજ નહીં તો ઇતિહાસ નહીં' એ સૂત્ર છે. એટલે રાખેલી સ્ત્રી થઈ જતી હતી. આ કાયદો એવો અપમાનકારી કે દસ્તાવેજના અભાવમાં, એટલે કે લેખિત સાધનોના અભાવમાં, હતો કે એનો વિરોધ કરવા સ્ત્રી પણ મોટી સંખ્યામાં જેલમાં ગઈ ઇતિહાસ સંભવી શકે નહીં. અહીં ગાંધીજી પોતાનો ઇતિહાસ કોઈ અને કેટલીક સ્ત્રીઓએ તો શહીદી પણ વહોરી. એ સાથે જ ત્યાં પણ પ્રકારના સાધનની મદદ વિના કેવળ સ્મૃતિને આધારે લખે ખાણોમાં કામ કરતા મજૂરો મોટી સંખ્યામાં આ લડતમાં જોડાયા. છે. જેમ કે સત્યાગ્રહ માટે જે સભા મળી તેમાં ગાંધીજીએ જે જે એમનું મોટું દળ લઈને ગાંધીજીએ ટ્રાન્સવાલ તરફ કૂચ કરી. ભાષણ કર્યું. તેનો સાર તેઓ ‘જેવો યાદ છે તેવો” (પૃ. ૧૮૬) નિયમાનુસાર પરવાના સિવાય ટ્રાન્સવાલમાં દાખલ થઈ શકાતું આલેખે છે. ઇતિહાસ સ્મૃતિઆધારિત હોવાથી જ અગત્યના નહીં. આ પરિસ્થિતિમાં સરકારને સમાધાન માટે નમવું પડ્યું. ‘અલ્ટિમેટમ'માં અમુક મુદત સુધી ધારાસભાએ કાયદો કરવો એમ સરકારો આ વિશે પંચ મૂક્યું અને આ અન્યાયકારી કાયદા નાબૂદ કહે છે પણ એની ચોક્કસ તારીખ આપી શકતા નથી કે આપતા કરવામાં આવ્યા. સત્યાગ્રહની જીત થઈ.
નથી (પૃ. ૨૧૦). એ કાયદો જે દિવસે પસાર થવાનો હતો તે આ ગ્રંથમાં ગાંધીજીની ઇતિહાસદૃષ્ટિ કેવા પ્રકારની હતી દિવસે જો અનુકૂળ કાયદો ન થાય તો પરવાનાની હોળી કરવાને તેની થોડી ઝાંખી મળે છે.
માટે સભા બોલાવાઈ હતી એની, આ આખા સત્યાગ્રહની સૌથી તેઓ એની પ્રસ્તાવનામાં લખે છે કે દક્ષિણ આફ્રિકામાં અગત્યની, તારીખ પણ તેઓ આપતા નથી (૨૧૨). હિન્દીઓની લડાઈ આઠ વર્ષ ચાલી અને આ સમય દરમ્યાન જ જોકે વેલજીભાઈ દેસાઈએ કરેલા અંગ્રેજી અનુવાદના ‘સત્યાગ્રહ’ શબ્દની શોધ થઈ. તેઓ લખે છે કે આના કેટલાક ઉપોદ્ધાતમાં તેઓ લખે છે કે આ કૃતિના કેટલાક ભાગ મે
ઑક્ટોબર- ૨૦૧૮) પ્રબદ્ધ જીવન : ગાંધી સાર્ધ શતાબ્દી વિશેષાંક
સત્ય-અહિંસા-અપરિગ્રહ) ૧૩૧)
