________________
મંગળ પ્રભાત' ગાંધીજીનાં પાવનકારી પગલાંની અક્ષર લિપિ
ચંદ્રકાન્ત શેઠ
ગુજરાતી ભાષા સાહિત્યના સેવાનિવૃત્ત વરિષ્ટ અધ્યાપક. પૂર્વે ગુજરાતી વિભાગ, ગુજરાત વિદ્યાપીઠના અધ્યક્ષ, કવિ, નાટ્યકાર, વાર્તાકાર, નિબંધકાર, વિવેચક, સંશોધક, ચરિત્રકાર, અનુવાદક. આ બધાં સ્વરુપોના ૭૫ પુસ્તકો પ્રકાશિત થયેલાં છે. હાલ ગુજરાતી વિશ્વકોશ નિર્માણમાં કાર્યરત વ્યુત્પન્ન વિદ્વાન અને આરૂઢ અભ્યાસી.
ધર્મસંસ્થાપનાર્થે પ્રતિબદ્ધ એવું પરમતત્ત્વ પોતાનું કાર્ય પ્રભાત'. અસરકારણ રીતે થાય તે માટે ઉપયોગ તો પોતાના સર્જનનો જ ગાંધીજીના જીવનનું - એમનાં ચિંતનમનનદર્શનનું, એમના કરે છે. ભગવાનની શક્તિ માનવીના હજારો હાથ દ્વારા જ પોતાની વાવ્યવહાર અને આચારનું પરમ રસકેન્દ્ર તો સત્ય જ. સત્યને સહસબાહુતા પ્રતીત કરાવે છે. તે શક્તિ સૂર્ય-ચંદ્ર દ્વારા જ પોતાની ગાંધીજીએ પોતાના સમગ્ર અસ્તિત્વથી આરાધ્યું છે. પ્રામાણિક દૃષ્ટિશક્તિનો પરચો કરાવે છે. તેની વિરાટ શક્તિનો અંદાજ પણ રીતે જાતમહેનતમાં હાથપગને - તનમનને રોકીને જો સત્યને કોઈ વામનના અઢી પગલે વિશેષભાવે પ્રત્યક્ષ થયો હોય છે. આરાધ્યું છે તો અસ્વાદવતમાં જીભને રોકીનેય સત્યને આરાધ્યું છે! પરમતત્ત્વ એની આ સૃષ્ટિમાં કાર્યાન્વિત થવા કોઈ ને કોઈ માનવ- સત્યનું જ શ્રવણ, સત્યનું જ દર્શન, સત્યનું જ કથન-કીર્તન એમાં માધ્યમનું વરણ કરે છે. યુગે યુગે કોઈ માનવવિભૂતિ દ્વારા એ ગાંધીજીને સ્વાતંત્રથીયે અદકેરો અમૃતાનંદ મળતો રહ્યો છે. ‘મંગળ એનો કાર્યપ્રભાવ પ્રગટ કરતું રહે છે. એ રીતે ગાંધીજી દ્વારા પણ પ્રભાત' એમના અમૃતાનંદપાનની અનુભૂતિનો સમ્યગ આલેખ એ જ મહાતત્ત્વનો કાર્યસંચાર થયાનું આપણે માની શકીએ. છે. ગાંધીજી પોતાના રચનાત્મક કાર્યક્રમો, સત્યાગ્રહો, વ્યાખ્યાનો પોરબંદરમાં જન્મેલો ને બૅરિસ્ટર થવા ભારત બહાર પડેલો એક ને લેખો દ્વારા- પત્રકારત્વ દ્વારા, કહો કે પોતાના સમગ્ર વ્રતમય આદમી સત્યાગ્રહી તરીકે ઉત્ક્રાન્ત થઈને સ્વદેશ પરત આવે છે; જીવન દ્વારા સત્યના પૂર્ણ સાક્ષાત્કાર માટેનું જે કોઠાયુદ્ધ ખેલતા સત્યનો ગજ ટૂંકો નહીં કરીને તે પોતાના અલ્પાત્મામાં નિહિત રહ્યા તેની વાય વ્યુહરચના ‘મંગળ પ્રભાત'માં પ્રત્યક્ષ થાય છે. પરમતત્ત્વની બીજરૂપ શક્તિનું મહાત્મા-રૂપમાં થયેલું પરિણમન ગાંધીજીનું ‘મંગળ પ્રભાત' તો સર્વોદયનો સધિયારો આપે છે; એ (પરિણતિ) પ્રત્યક્ષ કરે છે. આ પરિણામન - પરિણતિનાં સગડ મંગળ પ્રભાત' સત્યરૂપી સૂર્યનારાયણનાં – સત્યનારાયણનાં હૂંફ શોધવા માટે આપણે 'હિન્દ સ્વરાજ' ને ‘મંગળ પ્રભાત' જેવાં અને પ્રકાશ અપ રહે છે. એ ‘મંગળ પ્રભાત' “અમારા જીવન ઈ પુસ્તકો જોવાં જ પડે.
આમાર બાની' ની વાત કહેનાર ગાંધીજીના શિવસંકલ્પનું માંગલ્યધમી. ગાંધીજીએ પોતાના સત્યાગ્રહના કાર્યક્ષેત્ર તરીકે ભારતને પુરુષાર્થનું દર્શન કરાવનાર ભોમિયારૂપ પુસ્તક છે. ગાંધીજીનું પસંદ કર્યું ત્યારે હિન્દ સ્વરાજ' ના એ દ્રષ્ટાએ હિન્દ સ્વરાજના મંગળ પ્રભાત' કેવળ શબ્દોથી અવતરવાનું નથી, એ અવતરશે અષ્ટા થવાની સત્યાગ્રહ-સાધનાનો શિવસંકલ્પ કરી જ લીધો હતો. શિવસંકલ્પપ્રેરિત વ્રતમય જીવનના મુક્ત અને સ્વસ્થ સંચારથી.
સ્વધર્મે નિધનં શ્રેય:'- એ ગીતાનિર્દિષ્ટ વચનનો અનુભવબોધ પણ આ સંચાર કઈ રીતે પ્રગટે, કેમ એને આગળ વધારી શકાય તેની એમણે મેળવી લીધો હતો. અનેક ધર્મગ્રંથોના - સત્યલક્ષી આચાર- રહસ્યકથા ‘મંગળ પ્રભાત'માં છે. જેમ સર્વ ઉપનિષદોનું દોહન તે વિચારના ગ્રંથોની શ્રદ્ધા-રસપ્રેરિત વાચને ગાંધીજીએ પોતાના ભગવદ્ગીતા, તેમ ગાંધીજીની સર્વ વિચારણાનું સંદોહન તે મંગળ મનોગર્ભનો બરોબર પરિપોષ કરી લીધો હતો. સત્યામૃત વ્યષ્ટિ પ્રભાત' આ લખાયું આશ્રમવાસીઓ માટે – સત્યવતીઓ માટે. એ તેમ જ સમષ્ટિજીવનની કેવી સંજીવની છે તેની પણ તેમને પાકી રીતે આ ‘મંગળ પ્રભાત'. આશ્રમવાસીઓ માટેની આચારસંહિતારૂપ ઝાંખી થઈ ચૂકેલી હતી. સંસારવ્યવહારના મામલાઓમાં ન્યાય- પણ ખરું. માઓની ‘રેડ બુક'થીયે આનું મહત્ત્વ સવિશેષ છે; કેમ સત્યના પક્ષે વકીલાત કરવા નીકળેલો આ આદમી આંતરજીવનની કે એમાં આત્મહિત સાથે, સંસાર સમસ્તના શાશ્વત હિતની ખાંખત- અધ્યાત્મજીવનની ભૂમિકાએ પણ સત્ય-ધર્મની જ ઉત્કટતાથી ખેવના પ્રગટ થાય છે. માનવના મૂળભૂત અધિકારો દર્શાવતા વકીલાત કરનારો – સત્યાગ્રહી બની રહ્યો હતો. જીવનમાં સત્યના યુનોના ખતપત્રથી આનું મૂલ્ય મહત્ત્વ ઓછું ન અંકાય. આ લઘુ પ્રયોગો કરવા; એટલું જ નહીં, એ પ્રયોગોનું લોકહિતાર્થે સતત પુસ્તક માનવકર્તવ્યોનું ઉદ્ઘોષણાપત્ર છે. જેમ મનુ ભગવાનની વર્ણન-પ્રકાશન કરતાં રહેવું એમાં ગાંધીજીને પોતાના સ્વધર્મની “મનુસ્મૃતિ', તેમ આ “મંગળ પ્રભાત' ગાંધી મહાત્માની ‘ગાંધીસ્મૃતિ' સાર્થકતા સમજાઈ. એ સમજણનું જ એક અક્ષરરૂપ તે મંગળ છે.
ઑક્ટોબર- ૨૦૧૮) પ્રબદ્ધ જીવન : ગાંધી સાર્ધ શતાબ્દી વિશેષાંક
(સત્ય-અહિંસા-અપરિગ્રહ) (૧૩૯
