________________
વિશ્વની સૌથી રસપ્રદ વ્યક્તિ ઃ ગાંધી
| મહેન્દ્ર ચોટલિયા વલ્લભવિદ્યાનગર ખાતે એજ્યુકેશનના પ્રોફેસર છે. ચિલ્ડર્ન યુનિવર્સિટીના પણ પ્રોફેસર છે. ‘લેબર' પર પીએચ.ડી. કર્યું છે.) ૧. વ્યક્તિચિત્ર
એની પત્ની, થોડા સ્ત્રીસહજ ખચકાટ પછી, તેના ઉદાહરણને એશિયાના સૌથી કદરૂપા, પાતળા, નબળા, માણસની કલ્પના અનુસરી છે. એ ખુલ્લા ભોંયતળિયા પર ખાદીનો એક કટકો કરો. આના ચહેરા અને શરીરનો વર્ણ કાંસા જેવો છે. ટૂંકા કાપેલા પાથરીને તેના પર સુવે છે. તે બદામ, કેળાં, લીંબુ, નારંગી, વાળ, સફેદ માથું, બહાર નીકળેલાં ગાલનાં હાડકાં, કરુણાસભર ખજૂર, ભાત, અને બકરીના દૂધ પર જીવે છે. ઘણીવાર મહિનાઓ નાની બદામી આંખો. મોટું ને લગભગ બોખું મોટું, મોટા કાન. સુધી તે ફળ અને દૂધ સિવાય બીજું કાંઈ લેતો નથી. તેણે જીવનમાં કદાવર નાક, પાતળા હાથ અને પગ, માત્ર કમરવસ્ત્ર પહેરીને એ ફક્ત એક જ વખત માંસ ચાખ્યું છે. સામાન્ય રીતે જે બાળકોને તે અંગ્રેજ ન્યાયાધીશની સમક્ષ ઊભો છે. એના પર કેસ ચાલે છે કેમ ભણાવે છે તેમની જોડે જ તે ખાવા બેસે છે. આ છોકરાંઓ જ એનું કે એ એના દેશબાંધવોને સ્વતંત્રતાના પાઠ શીખવતો હતો. ફરીથી એક માત્ર સર્જન છે. અને જ્યારે ૧૯૨૨માં નામદાર સરકારના કલ્પના કરોઃ એ જ વેશભૂષામાં એ વાઈસરૉયના બંગલામાં, અમલદારો તેની ધરપકડ કરવા આવ્યા ત્યારે તેઓએ જોયું કે આ દિલ્હીમાં ઇંગ્લેન્ડના સર્વોચ્ચ પ્રતિનિધિઓ સાથે સમાન કક્ષાએ તો પેલા જુવાનિયાઓ સાથે વાડામાં ટીખળમસ્તી કરતો હતો. તે એક પરિષદમાં ભાગ લઈ રહ્યો છે. અથવા તો એવું ચિત્ર કલ્પો સવારના ચાર વાગ્યે નાહીને એક કલાક લગી પ્રાર્થના, ધ્યાન કરે કે એ અમદાવાદમાં તેના સત્યાગ્રહ આશ્રમના ખાલીખમ રૂમમાં છે. એટલું જ નહિ તે ઉપવાસ પણ કરે છે. ‘જેમ મને ઉપવાસ એક નાની ચટાઈ પર બેઠો છે કે સત્યશોધકોની મંડળીમાં બેઠો છે. વગર ચાલે તેમ મને આંખો વગર પણ ચાલી જાય. બહારના તેનાં હાડકાં નીકળેલા પગને, તળિયા ઉપર હોય તે રીતે તેણે યોગી જગતમાં જે સ્થાન આંખોનું છે તે આંતર જગતમાં ઉપવાસનું છે;' મુદ્રામાં પલાંઠીવાળીને રાખ્યા છે. એના હાથ રેટિંયો કાંતવામાં તે કહે છે, ‘જેમજેમ લોહી પાતળું પડતું જાય તેમતેમ મન સ્પષ્ટ મશગૂલ છે ને ચહેરા પર એની પ્રજાના દર્દની રેખાઓ અંકાયેલી થતું જાય. અસંગત બાબતો ખરી પડે છે અને મૂળભૂત બાબતો, ને છે. અને એનું મન સ્વતંત્રતા અંગે પ્રશ્ન ઉઠાવનાર કોઈપણ વ્યક્તિને ક્યારેક તો વિશ્વનો આત્મા પણ વાદળા સોંસરવી દેખાતી પર્વતની આપવાના તૈયાર જવાબોથી ધમધમે છે. આ અર્ધનગ્ન વણકર ટોચની જેમ દેખાવા માંડે છે.' ૩૨ કરોડ હિન્દુઓના આધ્યાત્મિક અને રાજકીય નેતા છે. જ્યારે
૨. વિચારણા એ જાહેરમાં આવે છે ત્યારે લોકો એના કપડાંને સ્પર્શવા કે તેના આ બધી વિગતો કરતાં ગાંધી માટે વધુ અગત્યની હતી હેતુપગને ચૂમવા માટે આસપાસ ટોળે વળે છે. બુદ્ધ પછી બીજા કોઈ સિદ્ધિ માટેની પદ્ધતિ; કેમ કે પદ્ધતિના ખ્યાલ વગરનું ધ્યેય વ્યર્થ માનવને ભારતે આટલા ભાવથી પૂજ્યા નથી. બધી જ સંભાવનાઓ ગણાય. સત્યાગ્રહ કરતાં વધારે મહાન હતી અહિંસા. પશ્ચિમના છે કે તે આજે વિશ્વની સૌથી અગત્યની અને નિઃશંકપણે સૌથી ક્રાન્તિકારીઓથી અલગ, ગાંધી કોઈ એવા સાધ્યને મૂલ્યવાન નહોતા રસપ્રદ હસ્તી છે. સદીઓ પછી પણ જ્યારે એના સમકાલીનોનાં ગણતા કે જેને પ્રાપ્ત કરવા માટે હિંસાનો આશરો લેવો પડે. સૌથી નામ પણ વિસરાઈ ગયાં હશે ત્યારે એને બધાં યાદ કરતા હશે. ઉન્નત કોઈ ધ્યેય હોય તો તે છે મનુષ્યને પ્રાણીવૃત્તિમાંથી બહાર
એ તમને કોઈપણ જાતના રાગ કે ભભકા વગર આવકારે કાઢવો. હિંસા આચરવી એટલે ફરીથી જંગલી બનવું, અને કોઈને છે. તમને બેસવા માટે ખુરશી આપે છે, પણ એ તો ભોંય પર ધિક્કાર્યા કે ઈજા પહોંચાડ્યા વગર વિરોધ કરવાની આવડત એ બેસવામાં જ સંતુષ્ટ છે. એ ક્ષણભર તમારી સામે જુએ છે. ઉત્તમ મનુષ્યની કસોટી છે. ભારતના લોકો માટે તમને જે રસ છે તે માટે સ્મિત કરીને તમને આવી પ્રેમપૂર્ણ વિરોધ કરવાની ધર્માજ્ઞા હિન્દુઓને બરાબર અનુમોદન આપે છે. અને પછી વાતો કરતાં કરતાં એનું રેંટિયો ગમી ગઈ. કેમ કે બે હજાર કરતાંય વધારે વર્ષોથી તેમના ધર્મોએ કાંતવાનું પાછું ચાલુ કરી દે છે. દિવસના ચાર કલાક તો તે જાડી તેઓને વિનમ્રતા, સૌમ્ય અને શાંતિનું શિક્ષણ આપ્યું હતું. બુદ્ધ ખાદી કાંતે છે. આ દુનિયામાં એની સંપત્તિમાં ખાદીનાં ત્રણ વસ્ત્રો તેઓને ઈસુ ખ્રિસ્ત કરતાં પાંચ સદી પૂર્વે ઉપદેશ આપેલો કે કદી છે જે તેને માટે તેનું વસ્ત્ર-કબાટ છે. એક વખતના આ શ્રીમંત કોઈ સજીવને હાનિ પહોંચાડવી નહીં. બુદ્ધની પહેલાં મહાવીરે વકીલે પોતાની બધી જ મિલકત ગરીબોને આપી દીધી છે. અને તેના જૈન પંથ દ્વારા આવું જ શિક્ષણ આપેલું. પછી બ્રાહ્મણવાદે આ
ઑક્ટોબર- ૨૦૧૮) પ્રબદ્ધ જીવન : ગાંધી સાર્ધ શતાબ્દી વિશેષાંક
(સત્ય-અહિંસા-અપરિગ્રહ) (૧૫૯
