________________
હિંસાની ક્રૂરતા અને અધમતા, આક્રમણ કરવું અને જાતે બચવું તે કરવાના માર્ગમાં સર્વપ્રથમ ઉગ્ર વિરોધ પત્ની તરફથી થયો. તેમના સાથે સામા પક્ષના સૈનિકોની કત્તલ કરવી પડે તેવી હિંસા વચ્ચે સંબંધ કથળ્યા અને પોતાની સાહિત્યિક રૉયલ્ટીના અધિકાર પત્નીને રહેવું પડ્યું. તે અનુભવે યુદ્ધ અને માનવહત્યાની હિંસા સામે અને આપી કંઈક સ્વસ્થતા મળતાં તેમની સર્જનાત્મક સાહિત્ય સેવા તેની નિરર્થકતા માટે તેમના અંતરાત્માને જતે દિવસે જાગૃત કરી તેમની સત્યની શોધની સાથે સાથે પ્રગતિમાન રહી. નવલ ઈવાન દીધો, પ્રેમના કાયદાનું તેમને દર્શન થયું અને વધતી વયે પછી ઈલીચ પછી ૭૦મા વર્ષે ફાધર વર્ગીયસ અને રીઝરેક્શની સાથે તેમની આધ્યાત્મિકતાની ખોજે સત્યનાં અનંત જ્ઞાનનાં આકાશમાં સાથે વિશાળ ફ્લેકના જીવનલક્ષી વિષયોમાં તેમનો સર્જનપ્રવાહ તેમને મૂકી આપ્યા.
ઉત્તરાવસ્થા સુધી અખ્ખલિત વહેતો રહ્યો. તેમના સાહિત્યમાં લશ્કરમાં જોડાયા તે પહેલાંથી જ પોતાની રોજનીશી લખવામાં માનવજીવન અને આજના જગતને હિંસામય પશુજીવનમાંથી તેમણે રાખેલ ચીવટ અને નિયમિતતાએ આગળ જતાં તેમનામાં દિવ્યતામાં બદલવા માટેના સામાજિક પ્રયાસોનું એક અહિંસક રહેલી સર્જનાત્મક સાહિત્યકલાનો વિકાસ કર્યો. ક્રિમિયાના યુદ્ધ આંદોલન, વૈશ્વિક સમસંવેદનામાં રાષ્ટ્રીય સીમાઓથી પાર, વ્યાપક વચ્ચે પણ એમણે જીવનનાં સંસ્મરણો પર ચાઈલ્ડહુડ અને પછી બન્યું હતું, અને એ સૌના તાર મહાત્મા ટૉલ્સ્ટૉય સાથે જોડાયેલા બૉયહડ લખ્યાં ત્યારે તેમની ઉંમર ચોવીસ વર્ષની હતી. આત્મકથાનાં હતા. તે તમામના પત્રવ્યવહાર તેઓ સંભાળતા અને નેવું વર્ષની આ પ્રકાશનોએ રશિયાનાં સાહિત્ય જગતમાં તેની આગવી ઓળખ જૈફ ઉંમરે કથળતી તબિયતની માંદગીમાં પણ તેમાં રુકાવટ આવી ઊભી કરી દીધી. તે સાથે સેવાસ્તોપોલ પુસ્તક પ્રગટ થયું. ન હતી.
યુદ્ધ પૂરું થતાં લશ્કરી સેવામાંથી મુક્ત થઈ એ રશિયા પાછા એ રોજ સવારે પત્રવ્યવહાર જોવા બેસતા. તેવી એક સવારે ફર્યા, અને પછી જે કંઈ કમાયા હતા તે પેરિસ જઈ જુગારમાં હારી લંડનથી ૧ ઑક્ટોબર, ૧૯૦૯ના દિવસે લખાયેલ ગાંધીજીનો બેઠા. એટલે પછી પોતાની જાગીર પર યાસ્નાયા પોલ્યાના ખાતે પત્ર તેમને મળે છે. એકતાળીસ વર્ષના એટર્ની મિ.એમ.કે. ગાંધીનો પાછા ફર્યા. તેમની આત્મકથાનો ત્રીજો ગ્રંથ યૂથ પ્રકાશિત કર્યો એ પત્ર. બંને વચ્ચે પરિચયની એ પહેલી જ શરૂઆત. એટલે અને યાસ્નાયા પોલ્યાના નામે સામાયિકના બાર પૈકી પહેલો અંક ગાંધીજીએ મહાત્મા ટૉલ્સ્ટૉયનાં સાહિત્ય વડે પ્રભાવિત પોતાની પ્રકાશિત કર્યો. તેમણે હવે ૩૨ વર્ષની વયે મહાનવલ ‘વૉર ઍન્ડ દક્ષિણ આફ્રિકામાં સત્યાગ્રહની લડતનો ટૂંકો પરિચય આપ્યો. તેમ પીસ’ નું સર્જન શરૂ કર્યું અને દરમિયાન, ૩૪ વર્ષની વયે એક જ પોતાને મહાત્મા ટૉલ્સ્ટૉયે લખેલ કોઈ માટેનો એક પત્ર, એ ડૉક્ટરની પુત્રી સોફિયા સાથે તેમણે લગ્ન કર્યા. તે પછી તેમનાં લેટર ટુ એ હિંદુ વાંચવામાં આવ્યો તેની નકલ એ પત્રની ખરાઈ ૪૯મા વર્ષે ૧૮૬૯માં વૉર એન્ડ પીસ સંપૂર્ણ પ્રકાશિત થતાં જાણવા મોકલીને તેના બહોળા પ્રચાર માટે સંમતિ પુછાવી. તેના સાહિત્ય પ્રેમીઓ અને સમાલોચકો તે વાંચીને અભિભૂત થઈ જવાબમાં મહાત્મા ટૉલ્સ્ટૉય તરફથી ૭ ઑક્ટોબર ૧૯૦૯ એ ઉઠ્યા. નેપોલિયનનાં યુદ્ધોના વાસ્તવ સાથે કાલ્પનિક પાત્રોના લખાયેલા પત્રમાં પોતાને ગાંધીજીના પુત્રની વિગત જાણીને થયેલ ઉઠાવ અને નવલકથાના વાર્તારસની ગૂંથણી વડે ઐતિહાસિક તથ્યોનાં ખુશી બતાવી, દક્ષિણ આફ્રિકામાં સત્યાગ્રહની લડતને આત્મીયતાથી મૌલિક પરિમાણની તેમાં અનોખી માંડણી હતી. વૉર ઍન્ડ પીસની આવકારી તથા માગેલ સંમતિ આપી. તેના જવાબમાં ગાંધીજીએ સફળતા પછી બીજી મહાનવલ એના કેરેનિના ૧૮૭૩માં લખાઈ. તા. ૧૦ નવેમ્બર, ૧૯૦૯નો પત્ર લંડનથી લખ્યો અને સાથે તે ત્રણ હપતે ૧૮૭૭માં પૂરી પ્રગટ થઈ. આ કાળે તેમની રેવરંડ ડોક વડે લખાયેલાં પોતાનાં જીવનચરિત્રના અંગ્રેજી પુસ્તકની સર્જનાત્મક કલમે વિવિધ સાહિત્યસ્વરૂપોમાં એક પછી એક રચના નકલ તેમણે દક્ષિણ આફ્રિકામાં સત્યાગ્રહ વિશે વધુ વિગતે માહિતી વડે પોતાની મૌલિક છબિ અંકિત કરી. સાથે સાથે તેમની ધર્મજિજ્ઞાસા માટે મહાત્મા ટૉલ્સ્ટૉયને મોકલી. ત્યાર પછી લંડનથી દક્ષિણ તેમને ચર્ચ તરફ દોરી ગઈ. ત્યાં તેમણે જે જોયું-જાણ્યું તેમાં ચર્ચની આફ્રિકા ખાતે પરત આવીને ગાંધીજીએ હિંદ સ્વરાજ ગુજરાતીનું ખામીઓથી એ ચોંકી ઊઠ્યા અને ૧૮૮૩માં ત્રેસઠમા વર્ષે તેમણે પોતે કરેલ અંગ્રેજી ભાષાંતર ઇન્ડિયન હોમરૂલ પુસ્તિકા પોતાના મેડિએટર પુસ્તક પ્રકાશિત કર્યું. પરિણામે રશિયન ઑર્થોડૉક્સ વિચાર બાબત મહાત્મા ટૉલ્સ્ટૉયની આલોચના જાણવા માટે અને ચર્ચે તેમને બહિષ્કૃત કર્યા એટલું જ નહીં, સરકારી જાસૂસી તંત્ર તે માટે વિનંતી સાથે ૪થી એપ્રિલ ૧૯૧૦નાં ટપાલથી મોકલી. પણ તેમનો પીછો કરતું રહ્યું.
તેનો અગાઉની જેમ જ ઉષ્માભર્યો જવાબ તા. ૮મી મે, ૧૯૧૦ મહાત્મા ટૉલસ્ટૉયની આધ્યાત્મિકતા પ્રત્યક્ષ જીવનમાં વાસ્તવિક નો ટૉલ્સ્ટૉય તરફથી ગાંધીજીને મળ્યો. પરિવર્તન વડે જ પ્રમાણિત થતી હતી. તેમને મન ધર્મ કોઈ પ્રિય મિત્ર, માન્યતા પૂરતો નહીં પણ પાલન વડે પોતાના આંતરિક પરિવર્તનનો હમણાં જ મને તમારો પત્ર અને પુસ્તિકા ઇન્ડિયન હોમરૂલ માર્ગ છે. તે મુજબ સાચી ઈશ્વરનિષ્ઠા તમામ અંગત મિલકતની મળ્યાં. માલિકીનો ત્યાગ માગે છે, એ એમને સમજાયું. તેથી તે પર અમલ તમારી પુસ્તિકા મેં ઊંડા રસપર્વક વાંચી, કેમ કે મને લાગે છે
(ઑક્ટોબર- ૨૦૧૮) પ્રબુદ્ધ જીવન: ગાંધી સાર્ધશતાબ્દી વિશેષાંક
સત્ય-અહિંસા-અપરિગ્રહ) (૧૬૫)
