________________
બે મહામાનવ - મહાત્મા ગાંધી અને આચાર્ય વિનોબા
સોનલ પરીખ
ગાંધી પરિવારનાં પ્રપૌત્રી. અગાઉ મણિભવન ગાંધીસ્મૃતિ મંદિર, ‘ભારતીય વિદ્યા ભવન” “નવનીત-સમર્પણ' અને જન્મભૂમિ ટ્રસ્ટમાં સેવારત' હાલ ફ્રીલાન્સ કોલમિસ્ટ. ‘જન્મભૂમિ પ્રવાસી' અખબારમાં રસળતી કલમે લખાતા લેખોથી લોકપ્રિય થયેલાં આ બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતાં વિદુષીના આજ સુધીમાં કાવ્ય, નવલકથા, કિશોરકથા, સંસ્મરણ, નિબંધોના સાત પુસ્તકો પ્રકાશિત થયેલાં છે. સોળ પુસ્તકોના અનુવાદો અને સંક્ષેપો પ્રગટ થયાં છે. ચાર પરિચય પુસ્તિકાઓ ઉપરાંત ગાંધીજી વિશે અન્ય ચાર પુસ્તકો પ્રકાશિત થયેલાં છે.
આપણે અમુક લોકો સાથે નિરંતર રહેવું પડે છે, તો એ ગાંધીનો એક લેખ વાંચીને કર્યું હતું. આ લેખમાં મહાત્મા ગાંધીએ લોકોને જોઈને મનમાં અમુક ભાવ પેદા થાય છે, એમના વિશે બનાસર હિંદુ યુનિવર્સિટીમાં આપેલા પ્રસિદ્ધ વ્યાખ્યાનનો અહેવાલ અમુક અભિપ્રાય બંધાય છે.
હતો. પણ આ રીતે કોઈ પણ વ્યક્તિને માપવી ન જોઈએ. કારણ ત્યારબાદ વિનોબા ઘર છોડીને હિમાલય ચાલ્યા ગયા. લગભગ કે આપણને તો તેના આ જન્મનાં જ દસ-વીસ વરસની જાણકારી ૨૧ વર્ષની ઉંમર. બનારસમાં સંસ્કૃત શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ તેમને છે. પણ આ પૂર્વે તેના તો કેટલાયે જન્મ થયેલા છે. એ તો એક કરવો હતો. કંઈક રસ બંગાળના ક્રાન્તિકારીઓમાં પણ ખરો. પુરાણપુરુષ છે. એ એક ગૂઢ તત્ત્વ છે, જેને એ પોતે પણ નથી મહાત્મા ગાંધી સાથે પત્રવ્યવહાર ચાલતો હતો. ગાંધીજી લખે છે, જાણતો. તો પછી આપણે તેને શું જાણવાના હતા.
‘તમારી પ્રશંસા માટે મારી પાસે શબ્દો નથી.' તમારો પ્રેમ, તમારું માટે દરેક વ્યક્તિ પ્રત્યે આપણું આદરયુક્ત અળગાપણું હોવું ચારિત્ર અને તમારું કઠોર આત્મપરીક્ષણ અને પ્રભાવિત કરે છે. જોઈએ, એક જાતનો આધ્યાત્મિક અ-પરિચય હોવો જોઈએ. તમારા માપદંડમાં હું બંધ બેસું કે કેમ તે હું જાણતો નથી, પણ છતાં આસમાનમાં ચમકતી તારિકાઓ એટલી તો પ્રજ્વલિત છે કે તમે મને બાપુ કહો છો તો તમારા એ પ્રેમને અને એ પદવીને હું સૂર્યનારાયણ તો એમની આગળ એક નાનકડા બિંદુ સમાન છે. સ્વીકારું છું. તમે મારી દીર્ઘકાલીન પ્રતીક્ષાનું પરિણામ છો. મારા છતાં આપણી આંખો ઉપર એ તારિકાઓની સૌમ્ય અસર થાય છે. મતે પિતૃત્વ ત્યારે સાર્થક કહેવાય જ્યારે તેના ગુણોને આગળ એમના દર્શનથી આપણી આંખનું તેજ વધે છે. આનું કારણ એ છે વધારે તેવો પુત્ર હોય અને પુત્ર એ કહેવાય જે પિતાનાં કાર્યોને કે તે તારિકાઓ આપણાથી અત્યંત દૂર છે.
આગળ વધારે. જો પિતા સત્યશીલ, દઢમતિ અને કરુણાસભર એવી રીતે પરસ્પરનો પ્રેમ જાળવી રાખવા માટે નિકટ રહેવા હોય, તો પુત્રમાં આ ગુણો વધારે પ્રમાણમાં ખીલવા જોઈએ. તમે છતા એક જાતનું અળગાપણું કાયમ રાખવું જોઈએ. આધ્યાત્મિક આ સાબિત કરી બતાવ્યું છે. એટલે તમે મને જે પદવી આપો છો અનાસક્તિ અનુભવવી જોઈએ.
તેનો પ્રસન્ન સ્વીકાર કરું છું. અને તેને લાયક બનવા સદા પ્રયત્નશીલ
વિનોબા ભાવે રહીશ. પણ જો હું કદીક હિરણ્યકશ્યપ બનું, તો ભગવાનને પ્રેમ વિનોબા ભાવેનો જન્મ ૧૧ સપ્ટેમ્બર ૧૮૯૫ માં, મહારાષ્ટ્રના કરતા પેલા પ્રલાદની જેમ મારો વિરોધ જરૂર કરજો. ઈશ્વર ગાગોદા ગામે થયો. મહાત્મા ગાંધી ૨ ઑક્ટોબર ૧૮૬૯માં તમને દીર્ઘ આયુષ્ય આપે અને દેશની સેવામાં તમારો શ્રેષ્ઠ ઉપયોગ ગુજરાતના પોરબંદર ગામે જન્મ્યા.
કરે. દેશને આજે સત્યાગ્રહીઓ કરતા વધારે જરૂર બુદ્ધિનિષ્ઠ વિનોબાનું મૂળ નામ વિનાયક નરહરિ ભાવે હતું. તેમનાં મા કાર્યકરોની છે જે વિચારોનો યોગ્ય પ્રસાર કરે. રુક્મિણિદેવી અત્યંત આસ્થાળુ પ્રકૃતિ ધરાવતાં, નાની ઉંમરથી પત્રવ્યવહાર પછી બંગાળની ક્રાન્તિ અને હિમાલયની શાંતિનું વિનોબા ભગવદ્ગીતા પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવતા થયા. વિનોબાનાં સંયોજન ગાંધીજીમાં છે તેમ વિનોબાને લાગ્યું. ગાંધીજીએ તેમને ગીતા પ્રવચનો આજે પણ અનેક ભાષામાં ખૂબ વેચાય છે ને વંચાય આશ્રમમાં આવવા નિમંત્રણ આપ્યું. ૭ જૂન ૧૯૧૬ માં તેઓ છે. ગાંધીજીને પણ ભગવદ્ગીતા અત્યંત પ્રિય હતી અને તેમણે કોચરબ ગયા અને ગાંધીજીને મળ્યા. ગાંધીજીને વિનોબામાં આદર્શ તેનો “અનાસક્તિયોગ' નામે અનુવાદ કર્યો હતો.
શિષ્ય દેખાયો અને વિનાબાજીને ગાંધીજીમાં આદર્શ ગુરુ, પણ વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં વિનોબાને ગણિતમાં ખૂબ રસ હતો, પણ શબ્દોમાં કશું વ્યક્ત કરવાની બેમાંથી કોઈને જરૂર ન લાગી. ઇન્ટરમિડિયેટની પરીક્ષા આપવા મુંબઈ જવાનું હતું તે વખતે વિનોબા ગાંધી આશ્રમમાં રહી ગયા અને શિક્ષણ, અભ્યાસ, તેમણે પોતાનાં શાળા કોલેજનાં તમામ પ્રમાણપત્રો બાળી નાખ્યાં. કાંતણ, સ્વચ્છતા અને નઈ તાલીમને લગતાં કામો કરવા લાગ્યા. આ કામ તેમણે તાજા જ ભારત આવેલા મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીજી વિનોબાજીને લખે છે, ‘તમે મારો નઈ તાલીમનો આદર્શ
(૧૧૪) (સત્ય-અહિંસા-અપરિગ્રહ
પ્રબુદ્ધ જીવન : ગાંધી સાર્ધ શતાબ્દી વિશેષાંક (ઑકટોબર- ૨૦૧૮
