________________
શવંભવસ્વામી :
[ ૧૬૯ ] બ્રાહ્મણ ગ્રંથો અને મહાયાનને અભ્યાસ કરવા રહ્યો હતો. તે લખે છે કે“હિંદમાં જે કે બીજા અસંખ્ય સંઘારામો ( વિહાર) છે, પણ તે સર્વેમાં વૈભવ, વિસ્તાર ને ઉચ્ચ કેળવણની દષ્ટિએ નાલંદા અજોડ છે. એમાં ૩૦ ફૂટ ઊંચી બુદ્ધની કાંસાની એક પ્રતિમા ઊભેલી છે. ત્યાં ૬ મહાવિહારો, ૧૦૦ અધ્યાપન માટેનાં ગૃહ, ત્રણથી ચાર હજાર ચાર ચાર માળવાળાં ભિક્ષુઓનાં આવાસગૃહ, અનેક સ્તૂપે અને બીજી ઈમારત છે. નાલંદાનું મહાન પુસ્તકાલય ત્રણ મેટા ગૃહમાં આવેલું છે. તે દરેક ગૃહને નવ નવ માળ છે. આ ત્રણે અનુક્રમે રતનસાગર, રનરંજક અને રત્નોદધિ કહેવાય છે. નાલંદા મહાવિહારની ચારે બાજુ ઘણે ઊંચે કેટ બાંધે છે. તેને દ્વાર પર દ્વારપાલ પંડિતો હાજર રહે છે. પ્રવેશ કરનાર પંડિત કે વિદ્યાથીની તેઓ પરીક્ષા લે છે ને તેમાં પસાર થાય તે જ પ્રવેશ મળે છે. વિહારમાં દશ હજાર વિદ્યાથીઓ અભ્યાસ કરે છે. ૧૫૧૦ મહાપંડિતે તેમને અભ્યાસ કરાવે છે. બધા વિદ્યાથીઓ ધીર, ગંભીર, પ્રતાપી ને ચારિત્ર્યશુદ્ધ છે, અને વિદ્યાપીઠની ૭૦૦ વર્ષની કારકીર્દિ દરમ્યાન એક પણ વિદ્યાથીને શીસ્તભંગ માટે શિક્ષા કરવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થયું નથી. મહાવિહારના ખર્ચ માટે રાજ્ય તરફથી ૧૦૦ ગામ મળેલાં છે.”
અમૃતલાલ વ. પંડ્યાના પ્રાચીન ભારતનું સંસ્કૃતિકેન્દ્ર નાલંદા” (કુમાર માસિક, અંક ૨૨૨) નામના લેખમાંથી ઉપર ઉતારો ઉધૂત કરવાનું કારણ એટલું જ કે નાલંદાનું ગૌરવ પરમાત્મા મહાવીર દેવના સમયમાં જેમ સવિશેષ હતું