________________
કર્મવાદનાં રહસ્યો
પરમાણુઓમાં કર્મ તરીકે પરિણમવાની ક્ષમતા છે. આ વિશિષ્ટ પ્રકારના પરમાણુઓનો જે સમૂહ-જથ્થો આકાશમાં પ્રવર્તે છે તેને કાર્યણવર્ગણાને નામે ઓળખવામાં આવે છે. કર્મ બનવાની ક્ષમતાવાળા આ પરમાણુઓ આમ તો પોતાની મેળે જીવને કંઈ કરી શકતા નથી. જેમ કે અણુપરમાણુમાં અનંત શક્તિ છે પણ જ્યાં સુધી તેનો સ્ફોટ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી અણુશક્તિ પેદા થતી નથી. તે પ્રમાણે કર્મ બનવાની ક્ષમતાવાળા આ સૂક્ષ્મ પરમાણુઓ આપોઆપ તો કંઈ જ કરતા નથી. આકાશમાં ફક્ત તેનું અસ્તિત્વ બની રહે છે. પણ જીવ પોતાના રાગ-દ્વેષના ભાવોથી જે સ્પંદન કરે છે તેની લીધે જડ એવા આ પરમાણુઓ ચૈતન્ય એવા જીવ તરફ ખેંચાઈ આવે છે અને તેની સાથે ઓતપ્રોત થઈ જાય છે. આમ, ઓતપ્રોત થવાની સાથે નિર્જીવ-જડ એવા પરમાણુઓનો જાણે વિસ્ફોટ થાય છે અને તેમાંથી કર્મની નિષ્પત્તિ થાય છે. આમ, એક બાજુ જીવચૈતન્ય છે અને બીજી બાજુ કર્મ બનવાની ક્ષમતાવાળા પરમાણુઓ જે અજીવ-જડ છે અને તે બંને પોતાના સ્વભાવમાં રહે છે. પણ રાગ-દ્વેષને કારણે જેવો તેમનો યોગ થાય છે કે તુરત જ જાણે તેમનું રૂપાંતર થઈ જાય છે અને નવા સ્વરૂપે તે અસ્તિત્વમાં આવે છે.
૧૬
અહીં એક વાતનો ઉલ્લેખ કરી લઈએ કે જીવ પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં હોય તો આ કર્મરજ તેને લાગી શકતી નથી. ઘણા દાર્શનિકો એમ કહે છે આત્મા તો વિશુદ્ધ છે; અને કર્મ જેવો પદાર્થ તેને કલુષિત કરી શકે નહીં. આપણે અહીં એટલી વાત સાથે સંમત છીએ કે આત્માનું મૂળ સ્વરૂપ શુદ્ધ અને બુદ્ધ છે પણ તે અનાદિ કાળથી કર્મના સંસર્ગથી ખરડાયેલો છે અને પુરુષાર્થ કરીને તેણે શુદ્ધ બનવાનું છે. જો જીવ કર્મથી રગદોળાયેલોકલુષિત થયેલો જ ન હોત તો તે આ સંસારમાં પણ ન હોત અને કૃતકૃત્ય થઈ પોતાના અસ્તિત્વમાં જ હોત. જીવ સંસારમાં રખડે છે અને સુખદુઃખ ભોગવે છે તેનું એ જ કારણ છે કે તે કર્મોથી ખરડાયેલો છે – કર્મ સાથે ઓતપ્રોત થઈ ગયો છે જેથી તેનું મૂળ સ્વરૂપ પ્રગટી શકતું નથી.
કર્મનું અસ્તિત્વ સતત બની રહે છે તેનું મૂળ કારણ કષાયો – ક્રોધ,
