________________
मा प्रमादि निशात्यये
કર્મના ઉદયમાં નિમિત્તની પ્રબળતા દર્શાવતી આ કથા છે. નિમિત્ત એક જ છે. નટકન્યાએ ગાયેલી પંકિત મા પ્રમાવિ નિશાયે... પણ તેની સૌના ઉપર કેવી અસર થઈ તે આપણે જોઈ ગયા. હા, પૂર્વભૂમિકા સૌની પોતપોતાની હતી. ઉપાદાનમાં બળ હતું જે પ્રબળ નિમિત્ત મળતાં છતું થઈ ગયું. બળવાન નિમિત્ત શું નથી કરી શકતું? કર્મના ઉદયમાં નિમિત્તનું ખૂબ મહત્વ છે. આજ-કાલ ઘણા લોકો નિમિત્તનું મૂલ્ય નથી ગણતા પણ નિમિત્તની અવગણનામાં કેટલું મોટું જોખમ છે તે આ કથા ઉપરથી સમજાય છે. અરે! નિમિત્ત તો એટલું બળવાન છે કે તે ઘણી વાર અંદર પડેલા કર્મને સમય પહેલાં ખેંચી લાવીને ઉદયમાં લાવે - જેને કર્મની ઉદ્દીરણા કહે છે. યોગ્ય નિમિત્તને અભાવે સારું કર્મ પણ બાજુએ પડ્યું રહે છે અને તેનો પ્રભાવ બતાવી શકતું નથી. સારાં નિમિત્તો શુભ કર્મના ઉદયની અનુકૂળતા કરી આપે અને જીવ ઉપર સારા સંસ્કાર પણ પાડે જ્યારે ખરાબ નિમિત્તો અશુભ-ખરાબ કર્મના ઉદયની અનુકૂળતા કરી આપે અને જીવ ઉપર તેની ભૂંડી છાપ છોડતું જાય. આપણી દરેક ધર્મક્રિયાઓ અને અનુષ્ઠાનો સારાં નિમિત્તો પૂરાં પાડે છે. તેથી તો લગભગ બધા જ ધર્મોએ દેવ – દર્શન – પૂજન – અર્ચન – વંદન – કીર્તન – પ્રાર્થના ઇત્યાદિનો આગ્રહ રાખ્યો છે. એમાંય સત્સંગનું તો બહુ જ મહત્ત્વ છે. સત્સંગ જેવું કોઈ પ્રબળ નિમિત્ત નથી.
૧૬૫
બીજી પણ એક મજાની વાત - નિમિત્તના પ્રભાવથી કોઈ પુણ્યકાર્ય ઉદયમાં તેના સમય પહેલાં આવી ગયું હોય અને તે જ સમયે બીજા પાપકર્મનો કાળ પાકી ગયો હોય અને તે પણ ઉદયમાં આવે તો પુણ્યકર્મના ઉદયમાં, પાપકર્મના ઉદયને ભળવું પડે જેથી પાપકર્મનો પ્રભાવ ઘણો ઘટી જાય. વળી એ પુણ્યકર્મનો ઉદય પ્રબળ હોય તો પાપકર્મને પોતાનો ખાસ પ્રભાવ બતાવ્યા વિના આત્માથી વિખૂટા પડી જવું પડે જેને પ્રદેશોદયથી ભોગવાયેલ કર્મ કહે છે. કર્મવાદનાં આવાં ગહન રહસ્યોને જો આપણે સમજ્યા હોઈએ તો નિમિત્તોને આપણે સહેજ પણ અલ્પ ન આંકીએ.
