________________
૭૮
'કર્મવાદનાં રહસ્યો ઘટશે, કેવી રીતે ઘટશે તે વિશે કંઈ કહી શકાય નહિ. આ સૃષ્ટિમાં બધે જ કાર્યકારણનો સંબંધ સ્થાપિત થઈ શકતો નથી. વિશ્વમાં બધું જ સકારણ નથી બનતું - એ વાત પણ સમજવા જેવી છે. વિશ્વમાં આટલી સૂર્યમાલાઓ કેમ છે, કરોડો-અબજો તારઓ-ગ્રહો કેમ છે, આટલા જ કેમ છે – તેનું કોઈ કારણ નથી. આકાશમાં આપણી પૃથ્વીનો ગોળો સૂર્યથી અમુક અંતરે આકર્ષણ અને અપાકર્ષણના બંને વિરોધી ખેંચાણોથી સંતુલિત થઈને લટકી રહ્યો છે તેમાં કોઈ કારણભૂત હોય તો તે ભવિતવ્યતા. આ પૃથ્વી આકાશમાં ફંગોળાઈ જશે કે સૂર્ય તરફ ખેંચાઈને સળગી જશે તે વિષે કંઈ કહી શકાય નહીં. એમાં કર્મને કંઈ લેવાદેવા નહીં. અબજો વર્ષો પછી સૂર્ય ઠંડો થઈ જશે અને કોઈ તારો તૂટી જઈને કોઈ ગ્રહ ઉપર પડીને વિનાશ સર્જશે તો તે માટે ભવિતવ્યતા સિવાય કોઈ ઉત્તર નથી. સંસારમાં ચોર્યાસી લાખ જીવયોનિઓ કહેવાય છે. એમાં એવી કેટલીક યોનિઓ છે જ્યાં એક જ શરીર ધારણ કરી અનેક જીવો પડેલા છે. તેમનામાં સ્પર્શેન્દ્રિયના અલ્પજ્ઞાન વિષે ચેતનાનો બીજો કોઈ અણસાર નથી. સઘન મૂચ્છમાં પડેલા આ જીવો છે તે ત્યાંને ત્યાં જ પડ્યા છે, જેને સ્થાવર જીવો કહે છે. એમાંથી કેટલાક જીવો કોઈ કાળે બહાર આવે છે અને વધારે ઇન્દ્રિયો પ્રાપ્ત કરી હલન-ચલન કરતા થઈ જાય છે. આને અવ્યવહાર રાશિમાંથી જીવોનું વ્યવહાર રાશિમાં આવવું એમ કહેવાય છે. એમાં અમુક જીવો કેમ બહાર આવી ગયા અને અમુક કેમ બહાર ન આવી શકયા તે માટે કોઈ કારણ નથી. ત્યાં કર્મ ખાસ કંઈ કરી શકે નહીં. એ પ્રદેશ કર્મની સત્તાની બહાર રહેલો છે.
પૃથ્વીની ઉપર અને પેટાળમાં સતત ફેરફારો થયા જ કરે છે. લાખો વર્ષ પછી જ્યાં જળ છે – અત્યારે સાગરો ઘૂઘવે છે ત્યાં સ્થળ થઈ ગયું હોય કે પહાડો થઈ ગયા હોય અને જે પર્વતો છે તેના ઉપર સાગરનાં પાણી ફરી વળ્યાં હોય તો તેમાં ભવિતવ્યતા સિવાય બીજું કંઈ કહી શકાય નહીં.
