________________
કર્મથી વિભિન્ન સત્તાઓનું અસ્તિત્વ
૭૯
આમ, ભવિતવ્યતાનું સામ્રાજ્ય ઘણું વિશાળ છે. તેની સત્તાને કોઈ પડકારી શકતું નથી. ભવિતવ્યતાની આ અનર્ગળ શક્તિ સાથે કાર્યકારણનો કોઈ સંબંધ જોડી ન શકવાથી તેમજ તેનો મર્યાદા વિનાનો વિસ્તાર જોઈ ઘણા વિચારકોએ તો તેને વિષે કંઈ કહેવાનું યોગ્ય ન જ માન્યું. કેટલાકે તેને અવ્યકતવ્ય કહી સંતોષ માન્યો તો કેટલાકે ઈશ્વરેચ્છા બલિયસી કહી વિરમવાનું પસંદ કર્યું.
ઈશ્વર આમ વિનાશની પ્રક્રિયાનો પ્રયોજક કેવી રીતે હોઈ શકે? અને જો તે તેમ કરે તો તેની પાસે મનુષ્યના સુખની શું કિંમત જ નહીં ? મનુષ્યની લાગણી કે આર્તનાદોની તેના ઉપર કંઈ જ અસર નહીં ? પણ એ વિષય અત્રે અસ્થાને છે. આપણી મૂળ વાત છે ભવિતવ્યતાની. આપણે જોઈ ગયા કે કાળસત્તા, સ્વભાવસત્તા અને ભવિતવ્યતાની સત્તા-આમ ત્રણ સત્તાઓનું પણ વિશ્વમાં અસ્તિત્વ છે-જેના ઉપર આપણા પુરુષાર્થનો કે કર્મનો પ્રભાવ પડી શકતો નથી.
-
હવે જે બાકી રહે છે તે બે સત્તાઓ છે – કર્મસત્તા અને ચૈતન્યસત્તા. કર્મસત્તા તે પૂવકૃત કર્મની સત્તા છે જેને કારણે જીવને જન્મ, શરીર, ગોત્ર, આયુષ્ય મળે છે. પૂર્વકૃત કર્મ એ આપણું ભાગ્ય છે. જેની આપણા જીવન પર પળે પળે અસર વર્તાય છે અને તેની સામે આપણો પુરુષાર્થ તે ચૈતન્ય સત્તા છે. કર્મસત્તા ચૈતન્યને દબાવે છે, આંતરે છે અને ચૈતન્ય સત્તા પોતાના બળથી તેને પાછી ધકેલે છે. આમ જોઈએ તો કર્મની સત્તા એ જડની સત્તા છે-પદાર્થની સત્તા છે અને આપણો પુરુષાર્થ, ચૈતન્ય સત્તા હેઠળ આવે છે. આ જન્મમાં આપણે જે કાંઈ સારું કે ખોટું સહન કરીએ છીએ તે કર્મસત્તાને કારણે, જે-તે કર્મના ગુણ-દોષને કારણે. કર્મસત્તાની પકડની બહાર નીકળીને આપણા મૂળભૂત ગુણો-અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત વીર્ય અને અનંત આનંદનો આવિર્ભાવ કરવા જે પ્રયાસ કરીએ તે ચૈતન્ય સત્તાને આભારી છે.
વાસ્તવિકતામાં આપણે બે સત્તાઓ સાથે જ નિસબત છે કારણ કે બીજી ત્રણ સત્તાઓ સામે આપણું કંઈ નીપજે તેમ નથી. છતાંયે કોઈ
