________________
૧૫૨
કર્મવાદનાં રહસ્યો રહીને “ઉપશમ-વિવેક અને સંવર’ શબ્દો ઉપર વિચાર કરવા લાગ્યો. તપેલા લોખંડ ઉપર પડેલું પાણીનું ટીપું જેમ પળવારમાં શોષાઈ જાય તેમ આ શબ્દો તેના ચિત્તમાં ઊંડા ઊતરી ગયા. ધીમે ધીમે તેને શબ્દોના અર્થ સમજાવા લાગ્યા. 'ઉપશમ’-શાંત થા. તે શાંત થવા માંડ્યો. ત્યાં બીજો શબ્દ આગળ આવ્યો. ‘વિવેક.” વળી અંદરથી પ્રકાશ રેલાયો. કરવા જેવું શું છે અને છોડવા જેવું શું છે તે સમજ. તે જ વિવેક. તેની સમક્ષ પોતાની આખી જિંદગીનો ચિતાર ખડો થયો. સંસાર છોડવા જેવો લાગ્યો અને મોહ ઓસરવા લાગ્યો. ત્યાં ત્રીજો શબ્દ આગળ ઊપસ્યો - સંવર.” સંવર એટલે રોકવું. શું રોકવાનું? વિચારધારા આગળ વધી. સામે માર્ગ દેખાયો. મન-વચન અને કાયાના બધા વ્યાપારોને રોકી લે. સ્થિર થઈ જા. તે ધ્યાનની ધારાએ ચડ્યો. શરીરનું શું થઈ રહ્યું છે તેની તેણે ચિંતા ન કરી. લોહીથી ખરડાયેલા શરીર ઉપર કીડીઓનું ક્ટક ચડી આવ્યું હતું અને તેને ચટકા ભરતું હતું. પણ હવે તેની ચેતના દેહાતીત થઈ ગઈ હતી. તે તો ધ્યાનની ધારાએ ઉપર ચડ્યો. વેદનાને તેણે ન ગણકારી. આમને આમ શરીરની અસહ્ય વેદનાની ઉપેક્ષા કરતો તે અઢી દિવસ ઊભો રહ્યો. અને ‘ઉપશમસંવર-વિવેક ઉપર ચિંતન કરતો રહ્યો. અઢી દિવસ સુધીમાં કીડીઓએ તેના શરીરને ચટકા ભરી ચાળણી જેવું કરી નાખ્યું હતું. અને ભૂખ્યો તરસ્યો દેહ છેવટે ઢળી પડ્યો અને તે મૃત્યુ પામ્યો. આમ, અસહ્ય શારીરિક પીડા સ્થિરતાથી - સમતાથી સહન કરતાં, ‘ઉપશમ-વિવેક અને સંવર’નાં ત્રણ પદોનું ચિંતન કરતાં ચિલાતીપુત્રે પોતાનો દેહ છોડ્યો અને આ અંતિમ પણ પ્રબળ આંતરિક પુરુષાર્થને પરિણામે દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયો.
આ રોચક કથા કર્મના સિદ્ધાંતના ઘણા મહત્ત્વના મુદ્દાઓને સ્પર્શે છે. એક તો પૂર્વ ભવનો રાગ ચિલાતીપુત્ર અને સુષમાને નવા ભવમાં નજીકમાં જ લાવી મૂકે છે અને બંનેને પરસ્પર સહજ સ્નેહ રહે છે. વળી, યશદેવના મૃત્યુનું કારણ તેની પત્નીએ કરેલું કામણ હતું. તેથી
