________________
કર્મવાદનાં રહસ્યો જીવ જન્મ-મરણના ફેરામાંથી મુકત થઈ જાય છે. ત્યાર પછી તે કૃતકૃત્ય થઈ જાય છે અને તેને કંઈ મેળવવાપણું રહેતું નથી. ત્યાર પછી તો પોતાના અસ્તિત્વમાં વિરમે છે જે પરમ આનંદ અને જ્ઞાન સ્વરૂપ છે. આ અવસ્થાને તત્ત્વવેતાઓ સચિત્ર અને આનંદની અવસ્થા કહે છે.
આપણી વૃતિઓ, પ્રવૃતિઓ, આપણી રુચિ અને આંતરિક વલણ એ બધાંને કારણે બ્રહ્માંડમાં વ્યાપ્ત કર્મ-પરમાણુઓ ખેંચાઈને આપણા જીવ સાથે ઓતપ્રોત થઈ જાય છે જેને કર્મબંધ કહેવામાં આવે છે. કર્મનો બંધ થવામાં પ્રવૃત્તિ કરતાં વૃત્તિ-ભાવ વધારે મહત્ત્વનો ભાગ ભજવે છે. મન-વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિને યોગ કહે છે જેને કારણે કર્મ બનવાની ક્ષમતાવાળા પરમાણુઓ જીવ પોતાની તરફ ખેંચી લે છે અને ભાવની તીવ્રતા પ્રમાણે તેને આત્મસાત્ કરી દે છે.
જે વૃત્તિઓને કારણે જીવ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે વૃત્તિઓને કષાયો અને નોકષાયોના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. કષાયો અને નોકષાયો જીવનું ભાવજગત છે. ક્રોધ, અભિમાન, માયા-કપટ, લોભ-મોહ એ મૂળ ભાવો છે અને તેના સહાયક ભાવો છે હાસ્ય, રતિ-ગમો, અરતિઅણગમો, ભય, શોક, જુગુપ્સા, પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ અને ઉભયનો વેદ એટલે નપુંસક વેદ. આ બધા મૂળ ભાવો અને ઉત્તર ભાવોને કારણે આપણામાં વિચાર આવે છે અને તે પ્રમાણે આપણે ક્રિયા કે પ્રતિક્રિયા કરીએ છીએ જે મન-વચન અને કાયા દ્વારા થાય છે. મન-વચન અને કાયાની પ્રવૃત્તિને યોગ કહેવામાં આવે છે. આ યોગને કારણે કર્મ બનવાની યોગ્યતાવાળા પરમાણુઓ જીવ પોતાની તરફ ખેંચીને પોતાની સાથે ભેળવી દે છે. પણ કેટલા વેગથી અને રસથી કેટલા પ્રમાણમાં જીવે આ કર્મ-પરમાણુઓ ગ્રહણ કર્યા તેના આધારે કર્મના વિવિધ બંધો પડે છે અને તેની વ્યવસ્થા ગોઠવાય છે.
આપણી અંદર પ્રવર્તમાન કર્મદિહનું કયૂટર એટલું તો સંપૂર્ણ અને કાર્યદક્ષ છે કે જેવો જીવને કર્મનો બંધ પડ્યો કે તુરત જ તેનું વિભાગીકરણ થઈ જાય છે કે આ કર્મ કેવા પ્રકારનું છે અને તે કેવું
