________________
સૌથી ભિન્ન અને વિશિષ્ટ કર્મસિદ્ધાંત
૧૭
માન(અભિમાન), માયા(કપટ) અને લોભ છે. જીવ હંમેશાં આ કષાયોથી ધબકતો રહે છે. પરિણામે તે ચંચળ બને છે. આ ચંચળતાને કારણે તે યોગોમાં એટલે મન, વચન અને કાયાના યોગોમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. બ્રહ્માંડમાં વ્યાપ્ત કર્મના પરમાણુઓને પોતાના પ્રતિ ખેંચનાર પ્રેરક બળ છે કષાયો; પણ તે ખેંચાઈ આવે છે આ ત્રણ યોગો દ્વારા. જો જીવ કષાયોથી આંદોલિત ન થતો હોત, કષાયોના પ્રભાવથી પર હોત તો તે ફક્ત સહજ યોગને આવશ્યક કર્મ-પરમાણુઓથી વધારે કર્મ-પરમાણુઓ ગ્રહણ ન કરત. બાકી સામાન્ય રીતે જીવ પ્રત્યેક સમયે-પળે થોકબંધ કર્મપરમાણુઓ ગ્રહણ કરે છે. યોગોનો વ્યાપ જેટલો મોટો તેટલા વધારે પ્રમાણમાં કર્મ-પરમાણુઓ જીવ તરફ ખેંચાઈ આવવાના અને જીવ તે ગ્રહણ કરવાનો, પણ આ કર્મ-પરમાણુઓ જીવ સાથે સજ્જડ રીતે ચોંટી જાય છે, કષાયોની ભીનાશ અને ચીકાશને કારણે. આમ, આપણે જ આપણાં કર્મોના સર્જક છીએ. યોગ દ્વારા કર્મના પરમાણુઓ ગ્રહણ કરીએ છીએ અને કષાયો દ્વારા આત્મસાત્ કરી દઈએ છીએ. કષાયો જનિત ચંચળતા કર્મ-પરમાણુઓના ગ્રહણનું દેખીતું કારણ છે પણ મૂળ પ્રેરકબળ કષાયો છે. જીવમાં જે રુચિ પડેલી છે, જીવનું જે વલણ છે, અભિગમ છે તે વળી કષાયોનું ઉગમસ્થાન છે. જો રુચિ સમ્યગૂ હોય તો ભાવોના ઉછાળા ઓછા અને જો રુચિ વિવેક વગરની હોય, મિથ્યા ભાવોમાં રાચનારી હોય, આત્મહિતના ભાન વગરની હોય તો કષાય જનિત ભાવોના ઉછાળા વધારે. ભાવના એક નાના કંપનથી પણ થોકબંધ કર્મ-પરમાણુઓ જીવ ગ્રહણ કરી લે છે તો પછી જીવ જ્યાં મિથ્યા ભાવથી વાસિત હોય ત્યાં તો ભાવના ઉછાળાઓને કંઈ સીમા જ હોતી નથી. ભાવોના અને એમાંય કષાય જનિત ભાવોના આટલા ઉછાળા હોય
ત્યાં કર્મ-પરમાણુઓના ગ્રહણને પણ ક્યાંથી સીમા રહે? . જો જીવમાં પરિણામદર્શિની બુદ્ધિનું પ્રભુત્વ હોય, શ્રેય અને પ્રેયનો વિવેક હોય, શું મેળવવા જેવું છે અને શું છોડવા જેવું છે તે બાબત સ્પષ્ટ હોય તો તેના ભાવો સંયમમાં રહે છે અને પરિણામે તેની સકળ પ્રવૃત્તિઓ
