________________
રૂપરેખા
૫૯
તે ડોસી દૈવયોગે જ તેમ કરી શકે કિન્તુ મનુષ્ય-ભવ મળ. તે એથી પણ દુર્લભ છે.
આ ઉપરથી મનુષ્યદેહની પ્રાપ્તિ કેવી દુર્લભ છે તે સમજાશે. પૂર્વ જન્મમાં પુષ્કળ પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું હોય તે તેના ફળરૂપે માનવ તરીકે જન્મ પામી શકાય.
“માનવ” એટલે પાંચ ઈન્દ્રિયે અને મનને જે અને એટલે જોઈએ તે અને તેટલે ઉપયોગ કરી શકનાર પ્રાણી. આને લઈને તે જે એ પોતાની શક્તિ ઊંધે માર્ગે વાપરે તે એ અધમાધમ દશાને-દુર્ગતિને પામે; બાકી એને સદુપયોગ કરનાર–આ જીવનને પૂરેપૂરો લાભ ઉઠાવનાર મોશે પણ જઈ શકે.
વાઘ જેવા વિકરાળ પ્રાણને, હાથી જેવા મહાકાય પશુને અને સિંહ જેવા વનરાજને વશ કરવાની શક્તિ કાળા માથાના માનવીમાં છે. આ પશુઓનું તેમ જ પિપટ વગેરે પંખીઓનું જીવન ભમરા, કાનખજૂરા, માંકડ, જૂ અને ઇયળ જેવા મુદ્ર જી કરતાં અનેક રીતે ચડિયાતું છે કેમકે આ બધાં સંશી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છે, જ્યારે ભમરા વગેરેને એક તે પૂરેપૂરી ઇન્દ્રિયો નથી–એ બધાં વિકનિદ્રય છે તેમ જ દીર્ઘ દૃષ્ટિ દેડાવી શકાય એવી એમને મતિ-સંજ્ઞા નથી.
કીન્દ્રિય જીવે પૃથ્વીકાય, જળકાય, અગ્નિકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિ-કાય કરતાં ઈન્દ્રિયની અપેક્ષાએ ચડિયાતા છે. વનસ્પતિકાયના જૈન દર્શન પ્રમાણે બે પ્રકાર છે. પ્રત્યેક અને સાધારણ, તેમાં પ્રત્યેક વનસ્પતિ-કાયને પિતાનું સ્વતંત્ર- અલાયદું
Jain Education International 2010_05 For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
