________________
જોવામાં આવ્યાં અને તેથી જ ‘સૂત્રકૃતાંગ નિયુક્તિ’ માં સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે, “જેમ નારી પુરુષના શીલનું ખંડન કરે છે એ જ રીતે પુરુષ પણ નારીના શીલનું ખંડન કરે છે. આથી વૈરાગ્ય-માર્ગમાં રહેલી સ્ત્રીઓએ પુરુષોથી એ રીતે બચવું જોઈએ જે રીતે પુરુષોએ સ્ત્રીઓથી બચવું જોઈએ.’’
સ્ત્રીઓના વિભિન્ન પ્રકારો વિશેની ગવેષણા પણ આ ધર્મે કરી છે. ‘સૂત્રકૃતાંગ નિર્યુક્તિ’ અને ‘ચૂર્ણિ’માં નારી શબ્દનું તાત્પર્ય સ્પષ્ટ કરીને દ્રવ્ય-સ્ત્રી અને ભાવસ્ત્રી એમ બે વિભાગમાં એને વર્ગીકૃત કરવામાં આવી છે. દ્રવ્ય-સ્ત્રીનો અર્થ સ્ત્રીની શરીરરચના છે, જ્યારે ભાવ-સ્ત્રીનો અર્થ સ્ત્રીનો સ્વભાવ છે. એવી જ રીતે ‘ઉત્તરાધ્યયન ચૂર્ણિ’, ‘નિશીથ ચૂર્ણિ’ અને ‘આચારાંગ ચૂર્ણિ’ માં સ્ત્રી-સ્વભાવનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. જ્યારે ‘તન્દુલ વૈચારિક પ્રકીર્ણક’ માં સ્ત્રીની સ્વભાવગત ચોરાણું વિશેષતાઓ બતાવવામાં આવી છે.
કોઈ કોઈ ગ્રંથોમાં સ્ત્રીનું વર્ણન દોષયુક્ત મળે છે. પરંતુ એ વિશે ‘ભગવતી આરાધના’ માં સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે, ‘આ દોષવર્ણન એ સામાન્ય અને શિથિલ સ્ત્રીઓને ધ્યાનમાં રાખીને કરવામાં આવ્યું છે. જ્યારે શીલવાન સ્ત્રીઓને આવા કોઈ દોષ હોતા નથી.’ એથીયે વિશેષ આ ગ્રંથમાં સ્ત્રીઓની પ્રશંસા કરતાં એમ કહેવાયું છે કે, ‘ગુણવાન સ્ત્રીઓનો યશ બધે ફેલાય છે અને તે મનુષ્યલોકમાં દેવતા સમાન છે. દેવોને પણ પૂજનીય છે. એની જેટલી પ્રશંસા કરવામાં આવે તેટલી ઓછી છે. આથી જ જૈનાગમોમાં પત્નીને ધમ્મ સહાયા' ધર્મની સહાયિકા માનવામાં આવી છે.’
સ્ત્રીઓ પ્રત્યેના આવા અભિગમ અને સમાનતાના ખ્યાલને કારણે જૈન ધર્મમાં સ્ત્રીઓએ મહત્ત્વની અને યશસ્વી કામગીરી બજાવી છે. જૈન ધર્મના પ્રથમ
૧૮
જ્ઞાનધારા - ૧૯
તીર્થંકર ઋષભદેવ ભગવાનના સમયથી પુત્રીઓને પૂરતી કેળવણી આપવામાં આવતી હતી. ‘જ્ઞાતાધર્મકથા’ અને ‘જંબુદ્રીપ પ્રજ્ઞપ્તિ' માં સ્ત્રીઓની ચોસઠ કલાઓનો ઉલ્લેખ મળે છે; જેમાં સ્ત્રીઓ ભાષા, ગણિત, લેખનકલા વગેરેની સાથે નૃત્ય, સંગીત, લલિતકલા અને પાકશાસ્ત્રમાં નિપુણ બનતી હતી. ભગવાન ઋષભદેવની માતા મરુદેવી કરુણાની સાક્ષાત્ મૂર્તિ હતા. ભગવાન ઋષભદેવની પુત્રી બ્રાહ્મી બુદ્ધિવાન અને ગુણવાન હતી. ચોસઠ કલાઓની જાણકાર હતી. બ્રાહ્મીએ અઢાર લિપિઓનું અધ્યયન કર્યું હતું. એને લિપિવિજ્ઞાનની કેળવણી આપી હતી. એ બ્રાહ્મી સાધ્વી બની અને એની પાસે ત્રણ લાખ સાધ્વીઓ અને પાંચ લાખ ચોપન હજાર વ્રતધારિણી શ્રાવિકાઓનું નેતૃત્વ હતું. બ્રાહ્મીએ સ્ત્રીઓને આત્મકલ્યાણનો માર્ગ બતાવ્યો, જ્યારે ઋષભદેવની બીજી પુત્રી સુંદરીને ગણિતવિદ્યાનું અગાધ જ્ઞાન હતું.
સ્ત્રીનું એક સ્વરૂપ છે જનનીનું - માતાનું. દીક્ષા લીધા પછી ભગવાન મહાવીરે નારી જાતિનો ‘માતૃજાતિ’ તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે. જૈન ધર્મગ્રંથોમાં તીર્થંકરની માતાઓનું મંગલમય વર્ણન સાંપડે છે. તીર્થંકરની માતાઓ કેવી ઉમદા વિચારોવાળી, ઉજ્જવળ ચારિત્રવાળી અને ઉચ્ચ ભાવનાવાળી હતી તે દર્શાવવામાં આવ્યું છે. ભગવાન મહાવીરના માતા ત્રિશલાનું ચરિત્ર કેવું ભવ્ય છે ! તીર્થંકર સુમતિનાથની માતા મંગલા ન્યાયપ્રિય અને વિદ્વાન હતી. એ સમયના ગ્રંથોમાં એમની ન્યાય તોળવાની સૂઝનાં દૃષ્ટાંતો પણ જડે છે. તીર્થંકરોએ તો આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધ્યો, પરંતુ તીર્થંકરની માતાઓએ પણ આધ્યાત્મિક વિકાસ સાધ્યો છે અને મૃત્યુ બાદ દેવલોકમાં ગતિ પામ્યા છે.
જે તીર્થંકરોએ ત્યાગ સ્વીકાર્યા પહેલાં વિવાહ કર્યો હતો, તેઓના સંસારી
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૧૯
