________________
જૈન સાહિત્યસર્જન
- ભારતી દીપક મહેતા
જૈન સાહિત્યના નભોમંડળમાં રચનાસાલ ધરાવતી સૌ પ્રથમ જૈન કૃતિ મળે છે સં. ૧૧૮૫ ની, નામે ‘ભરતેશ્વર-બાહુબલિ રાસ', જેના કર્તા છે આચાર્યશ્રી શાલિભદ્રસૂરિજી. આની સામે જૈનેતર પ્રથમ કૃતિ મળે છે સં. ૧૩૭૧ ની, નામે ‘હંસાઉલી', જેના કર્તા છે અસાઈત. ઈતિહાસ કહે છે તેમ જૈન સાહિત્ય ૯૮% શ્રમણ-શ્રમણીજી ભગવંતોએ તથા ફક્ત ૨% શ્રાવકોએ રચેલું મળે છે.
મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં ૧૬૦૦ કર્તાઓની નામાવલિ મળે છે અને જૈનેતર કર્તાઓની સંખ્યા માત્ર ૫00 મળે છે. ૧૧ મી થી ૧૮ મી સદી વચ્ચે જૈનેતર કૃતિઓ જે ૭૫૦મળે છે, તેની સામે જૈન કર્તાઓની ૧૮૦૦ કૃતિઓ આજે પ્રાપ્ય છે એના કારણો છે : જૈનસંઘોની આર્થિક સંપન્નતા, આગમશાસ્ત્રો તથા અન્ય સાહિત્યસ્વરૂપો ઉપરની અજોડ પ્રીતિ, ગ્રંથ સાચવણીની સૂઝ તથા હસ્તપ્રતોની સંચયકળા. ૨૦૦ સંચયોમાંથી આજે પાટણના સંચયમાં ૨૦,000પ્રતો, ફાર્બ્સ
સંચયમાં ૧૫00 તથા ગુજરાતી વિદ્યાશાખામાં ૧000પ્રતો મળે છે.
જૈન સર્જકો હંમેશાં વિશિષ્ટ શ્રેણીના ત્યાગી, સંયમી, તપસ્વી, પરોપકારી સાધુ મહાત્માઓ હોવાના કારણે વાચના-પૃચ્છના-પરાવર્તના-અનુપ્રેક્ષાથી અંજાઈને જે સર્જન થાય છે, તે અજોડ બની રહે છે. યશ-નામ-કીર્તિ-ધન કમાવાની લાલચ વિના અને આત્મકલ્યાણ તથા પરહિતચિંતા સાધી મોક્ષપ્રાપ્તિનો જ હેતુ હોવાથી તે ઉત્તમ સર્જકો દ્વારા નેવિશિષ્ટ કોટિનું સાહિત્ય સર્જાઈ શકાયું છે.
જૈન સાહિત્ય મુખ્યત્વે ચાર સ્વરૂપ કે પ્રકારોમાં વિભાજિત મળતું આવ્યું છે : પૌરાણિક (તીર્થકરોના ચરિત્રો), ચરિતાત્મક (મહાપુરુષો તથા સતીઓના ચરિત્રવર્ણનો), લોકકથાત્મક (પાદલિપ્તાચાર્યની ‘તરંગલોલા', આહરિભદ્રસૂરિજીની ‘સમરાઈઐકહા') તથાસંગ્રહરૂપ (પ્રબોધચિંતામણિ, કથા બત્રીસી, ઉપદેશમાલા, ત્રિષષ્ઠિ શલાકાપુરુષ આદિ). ગઈકાલના સાહિત્યસ્વરૂપોમાં પ્રવેશ કરી તેમાં વૈવિધ્ય જોઈએ તો : ફાગુ, બારમાસા, પદ, કવિતા, ગઝલો, પવાડો, છંદરચના, હરિયાળી, ગીતાકાવ્યો, પૂજા સાહિત્ય, હોરીપદો, રાસ, હાલરડાં વગેરેમાં સર્જન થયેલા જોવા મળ્યા છે.
પૂર્વના વૈદિક, જૈન અને બૌદ્ધ - એમ ભારતના આર્યધર્મની મુખ્ય ૩ શાખાઓના સમકાલીન સાહિત્યની તુલના કરીએ તો સંસ્કૃત-અપભ્રંશ-પ્રાકૃતઅર્ધમાગધી-જૂની ગુજરાતી આદિ ભાષામાં જૈન સાહિત્ય તથા વ્યાકરણ રચાયું, જેમાં મુખ્યત્વે વિષયો હતાઃ ૪૫ આગમો, ષદર્શન તુલનાત્મક અભ્યાસ, ૬૩ શલાકાપુરુષોનું જીવનચરિત્ર, કાળચક્ર ગણના, ૪ ગતિ, ફિરકા-ગચ્છ પરિચય,શંત્રુજયતીર્થના ૧૬ ઉદ્ધારો, શ્રાવકના ૧૨ વ્રતો, તપના ૧૨ ભેદ, ૭ ક્ષેત્ર, તીર્થયાત્રાનું માહાભ્ય, ૮ કર્મની પ્રકૃતિ, ૯પુણ્યબંધ તથા ૧૮ પાપસ્થાનકો, કાયોત્સર્ગ, નમસ્કાર મહામંત્રનો મહિમા, ૯ તત્ત્વો, ૬ વેશ્યા, ૧૨ દેવલોક, ૭
જ્ઞાનધારા - ૧૯
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૯૩
