________________
(૨) ઈતિહાસ અને ઉપક્રમઃ પ્રબુદ્ધ રૌહિણેયના પરિપ્રેક્ષ્યમાં’ શીર્ષકવાળા લેખમાં પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી શીલચંદ્રસૂરીશ્વરજી લખે છે : “જિનમંદિરમાં નાટક ભજવવાની વાત આજે તો તદ્દન અજુગતી, અપ્રસ્તુત, હાસ્યાસ્પદ અને જડ સાંપ્રદાયિકો માટે તો ડૂબી મરવા જેવી લાગે. પરંતુ ઈતિહાસના પાનાં ફેરવીએ તો અને આવી નાટ્યરચનાઓ વાંચીએ તો તરત ખ્યાલ આવે કે આપણા પૂર્વજો, મહાન જૈનાચાર્યો તેમજ મહાન શ્રાવકો - સંઘોની નજર સમક્ષ જ આપણા ભવ્ય જિનાલયોમાં આવા નાટકો ભજવાતા હતા અને જૈન-જૈનેતર સમગ્ર જનતા ઉપરાંત રાજાઓ અને મંત્રીઓ પણ તે જોવા ઉપસ્થિત રહેતા હતા અને હેમચંદ્રાચાર્ય જેવા સેંકડો મહાન ધુરંધર આચાર્યોએ પણ આ પ્રથાનો નિષેધ-વિરોધ કર્યો હોય તેવું હજી સુધી તો ક્યાંય જાણવા - વાંચવા મળ્યું નથી. બલ્કે તે આચાર્યોએ કે તેમના શિષ્યોએ તો આવા પ્રયોજનો માટે જ નાટ્યરચનાઓ કરી હોવાનું જાણવા મળે છે.”
આવી અદ્ભુત પરંપરા શાને કારણે બંધ થઈ અને તેનાથી શું નુક્સાન થયું તે વિશે આચાર્ય શીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી લખે છે, “મંદિરોમાં ખરેખર તો જાહેરમાં નાટકો ભજવવાની આ રસપ્રદ પરંપરા ક્યારથી બંધ પડી તે વિષે કોઈ સ્પષ્ટ કે અસ્પષ્ટ નિર્દેશ મળતા નથી. એવું અનુમાન થાય છે કે મૂર્તિભંજકોના આક્રમણો વધી ગયા હશે ત્યારથી આ પ્રવૃત્તિ સંકેલી લેવામાં આવી હશે કેમ કે મંદિર અને મૂર્તિનો ભંગ, સ્ત્રીજન પર અત્યાચાર અને નિર્દોષોને અકારણ હણવા - લૂંટવાની વૃત્તિ એ બધું જ આવા જાહેર સમારંભો થતા રહે તો વધુ વકરે; એના કરતાં એવા પ્રસંગો જ ટાળી દેવા એ વધુ શ્રેયસ્કર - આવા શાણપણાથી પ્રેરાઈને તત્કાલીન સામાજિકોએ આ બધા પ્રયોજનો બંધ કરાવી દીધા હોય તેમ માની શકાય. અર્થાત્, આ પ્રયોજનો બંધ કરાવવા પાછળ કોઈ આશાતના કે આ અયોગ્ય હોવાના ખ્યાલે
જ્ઞાનધારા - ૧૯
૧૪૦
ભાગ ભજવ્યો નથી, પરંતુ મંદિરથી માંડીને જીવનની સુરક્ષાની સમયોચિત અનિવાર્યતા જ તેમાં કામ કરી ગઈ છે - એમ માનવાનું વધુ સમુચિત - સુસંગત લાગે છે. આનું સીધું પરિણામ એ આવ્યું કે ચૌદમા શતક પછી જૈન વિદ્વાનો દ્વારા નાટકોની રચના થવાનું લગભગ બંધ પડી ગયું. જલ્દી નજરમાં ન આવે તેવો આ સાંસ્કૃતિક હ્રાસ, જો ઊંડા ઉતરીએ તો કેટલો બધો તીવ્ર છે ! કેટલો હાનિપ્રદ બન્યો છે ! આમાં માત્ર થોડીક પ્રશિષ્ટ કે શિષ્ટ રચનાઓ ગુમાવવાની થઈ તેટલો જ સવાલ નથી; આમાં તો એક જીવંત - રસિક સમાજની આખી જીવનશૈલી કેવી રીતે અસ્ત થઈ ગઈ કે ઘરમૂળથી બદલાઈ ગઈ તે સમજવાનું જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.’’ નાટક :- જૈન ધર્મની આવતીકાલ
મારું સ્પષ્ટ માનવું છે કે ફરી એકવાર આવી સરસ નાટ્યકલાની પરંપરા જૈન સમાજમાં શરૂ થશે. ઉપાશ્રયોમાં ખેલાતાં નાટકો કે સંવાદોમાં પણ કલાનું તત્ત્વ ઉમેરાશે. હાસ્યાસ્પદ અને બાલીશ સંવાદોનું સ્થાન કલાત્મક નાટકો લેશે. નાટ્યકલા પણ સંગીત, નૃત્ય અને અન્ય સાહિત્ય પ્રકારની જેમ જ ભક્તિનું ઉચ્ચ માધ્યમ છે એવું બહુજન સમાજ સ્વીકારતો થશે. અત્યારથી જ એ વહેણ શરૂ થઈ ચૂક્યું છે. બે દાખલા ટાંકું છું ઃ
(૧) પંડિત મહારાજ દ્વારા પ્રોત્સાહિત બે ધાર્મિક ફિલ્મો બની છે. ‘ચલ મન જીતવા જઈએ’ તો ખૂબ લોકપ્રિય થઈ. ખરેખર, ખૂબજ સુંદર ફિલ્મ ! અમે આ ફિલ્મ કાંદીવલીના રઘુલીલા મોલના એક મલ્ટીપ્લેક્સ થિયેટરમાં જોઈ હતી. એક વાત ચોક્કસ કહેવાનું મન થાય છે કે જે સિનેમાગૃહમાં અમે આ ફિલ્મ નિહાળી તેમાં માત્ર ધાર્મિક ફિલ્મો જ નથી પ્રદર્શિત કરવામાં આવતી, એડલ્ટ ફિલ્મો પણ બતાવવામાં આવે છે. છતાંય આ ફિલ્મ જોતી વખતે ત્યાંના વાયુમંડળની કોઈ
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૧૪૧
