________________
આવશ્યકની મહત્તા:
આવશ્યક જૈન સાધનાનું પ્રમુખતમ અંગ છે. આ આધ્યાત્મિક સમતાનમ્રતા આદિ સદ્ગુણોનો આધાર છે. દરેક સાધક માટે આવશ્યકનું જ્ઞાન આવશ્યક જ નહીં પણ અનિવાર્ય છે. જેમ વૈદિક પરંપરામાં ‘સંધ્યા’નું, બૌદ્ધમાં ઉપાસનાનું, પારસીઓમાં ખોરદૃદ્ધ અવસ્થાનું, યહૂદી અને ઈસાઈઓમાં પ્રાર્થનાનું, ઈસ્લામ ધર્મમાં નમાઝનું જેટલું મહત્ત્વ છે, તેટલું જ મહત્ત્વ જૈન ધર્મમાં દોષોની શુદ્ધિ માટે અને ગુણોની અભિવૃદ્ધિ માટે આવશ્યક છે. જે દિવસ અને રાત્રિના અંતભાગે શ્રમણ અને શ્રાવક વડે આવશ્યક કરવા યોગ્ય છે, તેથી તે આવશ્યક કહેવાય છે. “વરફ્યુ કરવું આવશ્ય” અર્થાત્ જે અવશ્ય કરવાનું જ હોય તે આવશ્યક. આવશ્યક અને સાધુ શ્રાવકસંઘ:
જૈન સમાજની મુખ્ય બે શાખાઓ છે, (૧) શ્વેતાંબર અને (૨) દિગંબર. દિગંબર સંપ્રદાયમાં મુનિઓને માટે આવશ્યકવિધાન’ તે સંપ્રદાયમાં માત્ર શાસ્ત્રમાં છે; પરંતુ વ્યવહારમાં નથી તેવું કેટલાક વિદ્વાનોનું મંતવ્ય છે.
શ્વેતાંબર સંપ્રદાયની બે મુખ્ય શાખાઓ છે, (૧) મૂર્તિપૂજક અને (૨) સ્થાનકવાસી. આ બંને સંપ્રદાયના સાધુ તેમજ શ્રાવકોમાં છયે આવશ્યકનોનિયમિત પ્રચાર અધિકાર પ્રમાણે યથાસ્થિત ચાલુ જ છે.
ઉપરોક્ત બન્ને શાખાઓમાં સાધુઓને તો સાંજ અને સવાર આવશ્યક અવશ્ય કરવાનું હોય છે, કારણ કે શાસ્ત્રમાં એની આજ્ઞા છે કે પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરના સાધુઓ આવશ્યક નિયમપૂર્વક કરે જ. આ આજ્ઞા પાળવામાં ન આવે તો તે સાધુપદનો અધિકારી નથી.
શ્રાવક કે ગૃહસ્થ વર્ગમાં આવશ્યક વિકલ્પ છે, અર્થાતુ જે ભાવિક અને
નિયમવાળા હોય છે, તે તે અવશ્ય કરે છે અને બાકીના માટે તો આ ઐચ્છિક છે. જે વ્યક્તિ બીજે કોઈપણ પ્રસંગે ધર્મસ્થાનમાં ન જતી હોય તે પણ સાંવત્સરિક પર્વ પ્રસંગે ધર્મસ્થાનમાં આવશ્યક ક્રિયા કરવાને માટે એકત્રિત થાય છે, અને તે ક્રિયા કરી પોતાને અહોભાગ્ય માને છે. આમ, શ્વેતાંબર સંપ્રદાયમાં ઉપર્યુક્ત ક્રિયાનું મહત્ત્વ અધિકતર છે. તેથી જ આ સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ સંતાનોને ધાર્મિક શિક્ષણ આપતી વખતે સૌથી પહેલા આવશ્યક ક્રિયા જ શીખવવાનો પ્રબંધ કરે છે. આવશ્યકનું સ્વરૂપ:
આવશ્યક સૂત્રના વિભાગો કે અંગ આ પ્રમાણે છે. (૧) સામાયિક (૨) ચતુર્વિશતિ સ્તવ (૩) વંદન (૪) પ્રતિક્રમણ (૫) કાયોત્સર્ગ (૬) પ્રત્યાખ્યાન. (૧) સામાયિક:
સર્વપાપકાર્યોથી વિરમી, મન-વચન-કાયાને શાંત કરી, ઈન્દ્રિયોને વશમાં રાખી જે વ્યક્તિ સમતાનો અભ્યાસ કરે છે તેનું સામાયિક સ્થિર થાય છે એમ કેવળી ભગવાને કહ્યું છે. શાસ્ત્રોમાં સામાયિકના ત્રણ ભેદ દર્શાવેલ છે - (૧) સમ્યકત્વ સામાયિક (૨) શ્રુત સામાયિક (૩) ચારિત્ર સામાયિક. આ ત્રણ દ્વારા જ સમભાવમાં સ્થિર રહી શકાય છે. ચારિત્ર સામાયિક પણ અધિકારીની અપેક્ષાએ દેશ અને સર્વે એમ બે પ્રકાર છે. દેશ સામાયિક ચારિત્રગૃહસ્થને અને સર્વ સામાયિક ચારિત્ર સાધુઓને હોય છે. સામાયિકની સાધનાવિશે ગણધર ગૌતમ સ્વામી તીર્થંકર મહાવીર સ્વામીને પ્રશ્ન પૂછે છે.
હે પૂજ્ય! સામાયિક ક્રિયાથી જીવને કયો લાભ પ્રાપ્ત થાય?
શ્રી મહાવીર પ્રભુ ઃ ગૌતમ ! શત્રુ કે મિત્ર તરફ, મહેલ કે મસાણમાં સામ્યભાવ રૂપ સામાયિક કરનાર જીવને સંપૂર્ણ પાપજનક યોગોનો ત્યાગ થાય છે; જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
જ્ઞાનધારા - ૧૯
૧૪પ
