________________
પડિક્કમણું એટલે ‘અતિક્રમણ’નું પ્રતિક્રમણ. પાપથી પાછા હઠવાની ક્રિયા દર્શાવતા સૂત્રો દ્વારા ક્ષણે-ક્ષણે મન, વચન, કાયાથી થતા પાપો-દોષોથી આલોચના, ક્ષમા માંગવી, શુદ્ધ થવું તેનું નામ પ્રતિક્રમણ છે.
દૈવસિક, રાત્રિક, પાક્ષિક, ચાતુર્માસિક અને સાંવત્સરિક આદિપ્રતિક્રમણના પાંચ ભેદ પણ પ્રાચીન અને શાસ્ત્રસંમત છે કારણ કે તેનો ઉલ્લેખ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ પણ કરેલ છે. કાર્યભેદથી ત્રણ પ્રકારના પ્રતિક્રમણ પણ કહ્યાં
છે ,
- ભૂતકાળમાં લાગેલા દોષની આલોચના કરવી. - સંવર કરી વર્તમાનકાળના દોષથી રક્ષણ કરવું. -પ્રત્યાખ્યાન દ્વારા ભવિષ્યકાળના દોષોને રોકવા.
આત્માની ઉત્તરોત્તર વિશેષ શુદ્ધ રૂપે સ્થિરતા થાય તે માટે પ્રતિક્રમણ કરવાનું છે અર્થાત્
-મિથ્યાત્વતજી સમકિત મેળવવું. - અવિરતિ તજી વિરતિ (ત્યાગ) સ્વીકારવો. - કષાય દૂર કરી ક્ષમા આદિ ગુણો પ્રગટાવવા.
- સંસાર વધારનાર પ્રવૃત્તિ તજી આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ કરવી. (૫) કાયોત્સર્ગ:
કાઉસ્સગનું સંસ્કૃત રૂપાંતર ‘કાયોત્સર્ગ’ છે. આ પાંચમું આવશ્યક છે. શરીર પરથી મમતાનો ત્યાગ કરવો તે કાયોત્સર્ગ છે.
કાયોત્સર્ગથી દેહ અને બુદ્ધિની જડતા દૂર થાય છે કારણ કે તે દ્વારા વાયુ આદિ ધાતુઓની વિષમતા (સમાનતા) દૂર થઈ, પરિણામે બુદ્ધિની મંદતા હઠી
જાય છે અને વિચારશક્તિનો વિકાસ થાય છે. અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ એવા બન્ને પ્રકારના સંયોગોમાં સમભાવ રાખવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, ભાવના અને ધ્યાનનો અભ્યાસ પણ પુષ્ટ બને છે તેમજ અતિચારનું ચિંતન પણ કાયોત્સર્ગમાં સારી રીતે થઈ શકે છે. આમ, કાયોત્સર્ગ એ બહુ જ મહત્ત્વની આવશ્યક ક્રિયા છે. (૬)પ્રત્યાખ્યાન - ત્યાગ તે ‘પ્રત્યાખ્યાન’ છે.
રાતના યથાશક્તિ આહાર, પાણીનો વિવિધ રીતે ત્યાગ કરવાનો નિયમ કરવો. આથી છઠ્ઠા આવશ્યકની આરાધના થાય છે. જીવનને સંયમી બનાવવું, વિવિધ કુટેવોથી બચવું, સદાચરણમાં પ્રવૃત્તિ કરવી અને પાપાશ્રવથી અટકવું એ પ્રત્યાખ્યાનનો હેતુ છે.
શ્રી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુ વીરને પૂછે છે, હે પૂજ્ય, પ્રત્યાખ્યાન કરીને જીવને શો લાભ પ્રાપ્ત થાય?
શ્રી મહાવીર પ્રભુ હે શિષ્ય'પ્રત્યાખ્યાન વડે જીવ હિંસાદિક આમ્રવના તારોને રૂંધે છે અને પૂર્વ ઉપાર્જન કરેલા કર્મોને ખપાવે છે. પ્રત્યાખ્યાન (ત્યાગ) થી ઇચ્છાનો નિરોધ થાય છે. ઇચ્છાનિરોધથી સર્વદ્રવ્યોની લાલસારૂપ અગ્નિનો નાશ થાય છે. આથી જીવ શાંત ચિત્તયુક્ત બની સુખપૂર્વક વિહાર કરે છે.
પરિક્રમણમાં છ આવશ્યકના સૂત્રો દ્વાર પંચાચારનો સમાવેશ થાય છે, જેમ કે,
પહેલું આવશ્યક સામાયિકથી ચારિત્રાચાર બીજું આવશ્યક ચતુર્વિશતિસ્તવથી (લોગસ્સ) -દર્શન આચાર ત્રીજું આવશ્યક - વંદનાથી જ્ઞાનાદિ આચાર ચોથું આવશ્યક-કાઉસગ્ગથી પ્રતિક્રમણમાં બાકી રહી ગયેલા
જ્ઞાનધારા - ૧૯
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૧૪૯
