________________
અતિચારથી ચારિત્રાચાર છઠ્ઠા આવશ્યક - પચ્ચકખાણથી તપાચાર
અને આ છ આવશ્યક વડે વીર્યાચારની શુદ્ધિ થાય છે. પ્રતિક્રમણ આજની દષ્ટિએઃ
વર્તમાનમાં જૈનધર્મની તમામ પરંપરામાં પ્રતિક્રમણની ક્રિયાને અત્યંત આદર અને ભાવપૂર્વક કરવામાં આવે છે.
આમ તો વિશ્વના તમામ ધર્મો થયેલી ભૂલોના પશ્ચાત્તાપ અને ક્ષમાપના માટેના સિદ્ધાંત પોતપોતાના અનુયાયીઓને બતાવે છે.
જૈન ધર્મ આચાર અને વિચાર પ્રધાન હોવાથી દૈનિક જીવનમાં રોજિંદી પ્રવૃત્તિઓમાં થતી હિંસા પ્રત્યે જાગૃત બનવા માટે સતત પ્રેરણા કરે છે, કારણ કે અહિંસા એ જૈન ધર્મનો પાયાનો સિદ્ધાંત છે. એટલે જૈન આચાર્યો જીવનની દરેક ક્રિયાને હિંસાને અહિંસાના માપદંડોથી મૂલવે છે.
અંતરનિરક્ષણની પ્રક્રિયા દ્વારા થયેલી ભૂલોનું આકલન, એના માટે પશ્ચાત્તાપનો ભાવ, થયેલી ભૂલો માટે પ્રાયશ્ચિત્તનો ભાવ અને મનની ભૂલો માટે વધુ સજાગ બનાવવાની પ્રક્રિયા, સાથે કાયોત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન (પચ્ચકખાણ) ની સાધનાનો માર્ગ બતાવે છે. સામાન્ય રીતે આના માટેની વિધિ અલગ પરંપરાઓમાં જુદી પણ બતાવાય છે. છતાંય છ આવશ્યકતાના સિદ્ધાંત સાથે દરેક પરંપરા એકમત છે.
જૈન ધર્મના કેટલાક સંપ્રદાયોમાં વર્તમાનમાં પ્રતિક્રમણ ગુરુજનો સાધુસાધ્વીજીની સાક્ષીમાં અર્થાત્ એના સાન્નિધ્યમાં કરવામાં આવે છે, જેમાં શ્રાવકોપુરુષવર્ગ, સાધુ પુરુષોના સાન્નિધ્યમાં એ ક્રિયા કરે છે. શ્રાવિકાઓ સાધ્વીજીના
સાન્નિધ્યમાં આ ક્રિયા કરે છે. જ્યારે કેટલાક સંપ્રદાયો અને પરંપરાઓમાં ગૃહસ્થ સ્ત્રી-પુરુષના પ્રતિક્રમણની અલગ-અલગ વ્યવસ્થા પણ કરે છે, જેમાં સાધુસાધ્વીજીની હાજરી હોતી નથી.
પ્રતિક્રમણની ક્રિયા મુખ્યત્વે શ્રાવકજીવનના બાર વ્રતોની સાથે સંકળાયેલી હોવાથી તે વ્રતોમાં થતી અલનાઓ - ભૂલોને યાદ કરીને અને એનાવિષયનિંદા અને ગહનો ભાવ વ્યક્ત કરવામાં આવે છે. જો કે વર્તમાન સમયની જીવનપદ્ધતિના કારણે એ વ્રતોની થોડીક વાતો આજના સંદર્ભમાં અપ્રસ્તુત લાગતી હોય છે એ સ્વાભાવિક છે. જ્યારે રોજિંદા જીવનમાં થતી મન-વચન-કાયાની અનેક દુષ્ટ પ્રવૃત્તિઓનો સમાવેશ વર્તમાનમાં બોલાતા મુખ્ય સૂત્રોમાં નહોવાથી પ્રાયશ્ચિત્તની પ્રક્રિયા અધૂરી રહી જતી હોય એવો અહેસાસ થાય છે. એ માટે વ્યક્તિગત રીતે પોતાનું આંતરનિરીક્ષણ કરીને થતી ભૂલોને સ્મરણમાં લાવીને તેના પશ્ચાત્તાપ અને પ્રાયશ્ચિત્ત માટે સજાગ થવું જોઈએ.
હાલમાં થતી પ્રતિક્રમણની ક્રિયાના સૂત્રો મોટાભાગે અર્ધમાગધી પ્રાકૃત ભાષામાં હોવાથી ન સમજાવાની ફરિયાદ પણ ઉઠતી હોય છે એટલે કેટલીક પરંપરાઓએ ગુજરાતી ભાષામાં પ્રતિક્રમણનો કોન્સેપ્ટતૈયાર કરીને પણ પ્રતિક્રમણ કરતા હોય છે.
વર્તમાનમાં ભાષાનો પ્રશ્ન વધુને વધુ વિકટ બન્યો છે. આવનારી પેઢી જે અહીંયા કે વિદેશમાં રહે છે તેમના માટે ભાષાની સમસ્યા ખાસ કરીને સૂત્રો અને શાસ્ત્રોની ભાષા મોટા પડકારરૂપ બની રહી છે... અમેરિકા જેવા દેશમાં અનેક ઠેકાણે ઈંગ્લીશ પ્રતિક્રમણનું પ્રચલન પણ વ્યાપક બનવા લાગ્યું છે. સમજાતી ભાષામાં કહેવાથી અભિવ્યક્તિ સરળતાથી ગ્રાહ્ય બની જાય છે. પણ એમાં
૧છે.
જ્ઞાનધારા - ૧૯
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
૧૫૧
