________________
તપ, પરદેશી રાજાના છઠ્ઠનું તપ, ઉત્કૃષ્ટ ગણધરતપ, શંત્રુજય તપ, સ્વસ્તિક તપ કરેલ છે. અત્યારે પણ તપશ્ચર્યા ચાલુ જ છે. પ.પૂ. સહજ મુનિ મહારાજ સાહેબે ૨૦૧, ૩૦૧ અને ૩૬૫ ઉપવાસની ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરેલ છે. હાલ દેવગતિ-કાળધર્મ પામ્યા છે.પ.પૂ. શાલિભદ્ર મુનિ મ.સા. પણ મોટા તપસ્વી છે. પ.પૂ. મોહનમાલાજી મહાસતીજીએ ૨૫૧ ઉપવાસ કરેલ છે. હીરા રતન માણેકે ૧૦૧ થી વધુ ઉપવાસ કરેલ છે. કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્ય હંસરત્નવિજયજી મહારાજ સાહેબે ૨૦૦ થી વધુ ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરેલ છે. સૌરાષ્ટ્ર કેસરી પ્રાણગુરુના શિલ્પ તપસમ્રાટ શ્રી રતિલાલ મહારાજશ્રીએ ૧૩ વર્ષ સુધી એકાંતરા આયંબિલ અને એકાંતરા ઉપવાસના વરસીતપ કરેલ છે અને પારણામાં માત્ર છાશની પરાશ લઈને ઘોર તપશ્ચર્યા કરેલ છે. આ કાળમાં નાના નાના બાળકો ચાર વર્ષના, આઠ વર્ષના પણ અઠ્ઠાઈ અને તેથી વધુ ઉપવાસની તપશ્ચર્યા કરે છે. પારસમુનિશ્રીએ પણ ૫૦ વરસીતપની તપશ્ચર્યા કરેલ.
અનશનમાં અલ્પ સમયથી શરૂ કરીને લાંબા દિવસો અથવા યાવત્ જીવનપર્યત આહારનો ત્યાગ કરવામાં આવે છે. ઉણોદરી (ભૂખથી ઓછો આહાર લેવો) તે તપ છે. ઊણોદરી તપથી શરીરમાં ર્તિ આવે છે. પરિણામે સંયમમાં અપ્રમત્તતા, અલ્પનિદ્રા, સંતોષ વગેરે ગુણોનો લાભ થવાથી સ્વાધ્યાય આદિ સઘળી સાધના સુખપૂર્વક સારી રીતે થાય છે. ઉણોદરી તપ સંયમની રક્ષા આદિ માટે અતિશય આવશ્યક છે. આહારની લાલસાને ઓછી કરવા માટે અમુક પ્રકારનો જ આહાર લેવો એ પ્રમાણે આહારનું નિયમન કરવું તેવૃત્તિસંક્ષેપ તપ છે. ભોજનમાં ઘણા દ્રવ્યોમાંથી પ/૧૦/૧૫/૨૦/૨૫ દ્રવ્યોની મર્યાદા કરવી, મારે આટલા જ દ્રવ્યો વાપરવા તે વૃત્તિસંક્ષેપ તપ છે.વર્તમાન સમયમાં ઘણા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ આ વ્રતનું પાલન કરે છે. વૈયાવૃત્યમાં સાધુ-સાધ્વીઓને સંયમ-નિર્વાહમાં કોઈપણ પ્રકારની પ્રતિકૂળતા ન રહે તે રીતે તમામ સેવા કરીને પણ સંયમયાત્રા સુખેથી કરી
શકે તે રીતે ભક્તિ કરવી. સ્વાધ્યાયનો મુખ્ય ધ્યેય જ્ઞાનપ્રાપ્તિ અને કર્મનિર્જરા છે. સ્વાધ્યાય એ અનંત કર્મની નિર્જરા કરાવનાર છે. એના વડે જ તપની પૂર્તિ થાય છે. માટે અરિહંતોએ સ્વાધ્યાયને સર્વોત્કૃષ્ટ તપ કહેલ છે. સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ પ્રરૂપેલ બાર પ્રકારના તપમાં સ્વાધ્યાય જેવું કોઈ તપ છે પણ નહીં અને થશે પણ નહીં. બધા મોક્ષગામી જીવો બારેય પ્રકારના તપનું આચરણ કરે તે જરૂરી નથી, પણ ધ્યાન તપ બધા મોક્ષગામી જીવોને હોય જ છે. આધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન આત્મા માટે અહિતકારી છે, માટે તેને તજી દેવા. ધર્મધ્યાન અને શુક્લધ્યાન આત્માને માટે હિતકારી છે, માટે તેના સ્વરૂપને સમજીને જીવનમાં તે ધ્યાન કરવાનો પુરુષાર્થ કરવો જરૂરી છે. ધ્યાન એટલે ચિત્તની એકાગ્રતા. ઠેર ઠેર ધ્યાનની શિબિરો યોજાય છે, જે એકાગ્ર થવાનો અભ્યાસ કેળવવામાં મદદરૂપ થાય છે.
આવતીકાલ એટલે કે ભવિષ્યમાં પણ તપની શૃંખલા ચાલુ રહેશે જ. તેના માટે વર્તમાનમાં અથાગ પરિશ્રમની જરૂર છે. પાઠશાળામાં, જૈનશાળામાં, મહિલામંડળમાં, વ્યાખ્યાનો વગેરેમાં તપની સમજ આપવામાં આવે તો ચોક્કસપણે ભવિષ્યમાં પણ તપશ્ચર્યા વધુ ને વધુ થશે. અવારનવાર ઉપધાન તપ, શિબિરો, જ્ઞાનસત્ર, સેમિનારો યોજાય છે, જેમાં વધુને વધુ વિષયોનું જ્ઞાન અને સાચી સમજ આપવામાં આવે છે અને આપશે તો આવતીકાલ એટલે કે ભવિષ્યમાં પણ તપની મહત્તા સમજીને જૈન શ્રાવક, શ્રાવિકાઓ, સાધુ, સાધ્વીઓને તપ કરવાની પ્રેરણા મળશે અને તપ કરશે. જે સંસ્કારના બીજ અત્યારે વાવવામાં આવશે તે જરૂર ભવિષ્યમાં અંકુર ફૂટીને વટવૃક્ષ બનશે.
(Ú. ઉત્પલાબહેને M.A.Ph.D, સુધી અભ્યાસ કર્યો છે. તેઓ સોમાની ભવન્સ કોલેજના ફ્લિોસોફીના હેડ ઓફ ડિપાર્ટમેન્ટ છે. તેઓનાં ત્રણ પુસ્તકો પ્રગટ થયા છે.)
જ્ઞાનધારા - ૧૯
જૈન ધર્મની ગઈકાલ, આજ અને આવતીકાલ
